lipitler. serum lipitleri ve lipoproteinler

LİPİTLER. SERUM
LİPİTLERİ VE
LİPOPROTEİNLER
Yrd.Doç.Dr. Mustafa ALTINIŞIK
ADÜ TIP FAKÜLTESİ
Biyokimya AD
Lipitler
ya gerçekten ya da potansiyel olarak yağ asitleri ile
ilişkileri olan heterojen bir grup bileşik
Ortak özellikleri:
biyolojik kaynaklı organik bileşiklerdir
suda çözünmeyen, apolar veya hidrofob bileşiklerdir
kloroform, eter, benzen, sıcak alkol, aseton gibi organik
çözücülerde çözünebilirler
enerji değerleri yüksektir; ancak yanma için
karbonhidrat ve proteinlerden daha fazla oksijene
gereksinim gösterirler
Lipitlerin fonksiyonları
• Nötral yağlar olarak bilinen trigliseritler, birçok
organizmada enerji için başlıca yakıt deposudur
• Fosfolipitler ve steroller biyolojik membranların
yapı taşlarıdırlar
• Nispeten küçük miktarlarda bulunan bazı lipitler,
enzim kofaktörleri, elektron taşıyıcıları, ışık
absorbe eden pigmentler, emülsifiye edici
ajanlar, hormonlar ve intrasellüler haberciler
olarak çok önemli fonksiyonlara sahiptirler
Lipitlerin sınıflandırılmaları
•
•
•
•
Basit lipitler
Bileşik lipitler
Lipit türevleri
Lipitlerle ilgili diğer maddeler
Basit lipitler
Yağ asitlerinin çeşitli alkollerle oluşturdukları esterler
• Nötral yağlar: trigliseridler veya
triaçilgliseroller
• Mumlar:
• Kolesterol esterleri:
• Vitamin A esterleri:
• Vitamin D esterleri:
Bileşik lipitler
Yağ asitleri ve alkole ek olarak başka gruplar içeren lipitler
•
•
•
•
Fosfolipitler:
Sfingolipitler: sfingomiyelinler, glikolipitler
Lipoproteinler:
Proteolipidler:
Lipit türevleri
Basit veya bileşik lipitlerin hidrolizi sonucu oluşan ve lipit
özelliği gösteren maddeler
• Yağ asitleri:
• Monoaçil gliseroller ve diaçil
gliseroller:
• Alkoller: Gliserol ve sfingozin
• Yağ aldehitleri:
• Keton cisimleri: Asetoasetik asit, hidroksibutirik asit ve aseton
Lipitlerle ilgili diğer maddeler
• İzoprenoidler: Karotenoidler ve steroidler
• Vitamin E: Tokoferoller
• Vitamin K: Naftokinonlar
Yağ asitleri
• Doymuş (satüre) yağ
asitleri:
• Doymamış
(ansatüre) yağ
asitleri:
• Ek gruplu yağ asitleri:
• Halkalı yapılı yağ
asitleri:
Doymuş (satüre) yağ asitleri
Yağ asidinin adı
Asetik asit
Propiyonik asit
Butirik asit
Kaproik asit
Kaprilik asit
Kaprik asit
Laurik asit
Miristik asit
Palmitik asit
Stearik asit
Araşidik asit
Behinik asit
Lignoserik asit
Serotik asit
Karbon iskeleti
2: 0
3: 0
4: 0
6: 0
8: 0
10: 0
12: 0
14: 0
16: 0
18: 0
20: 0
22: 0
24: 0
26: 0
Yapı formülü
CH3COOH
CH3CH2COOH
CH3(CH2)2COOH
CH3(CH2)4COOH
CH3(CH2)6COOH
CH3(CH2)8COOH
CH3(CH2)10COOH
CH3(CH2)12COOH
CH3(CH2)14COOH
CH3(CH2)16COOH
CH3(CH2)18COOH
CH3(CH2)20COOH
CH3(CH2)22COOH
CH3(CH2)24COOH
Doymamış (ansatüre) yağ
asitleri
Yağ asidinin adı
Miristoleik asit
Palmitoleik asit
Oleik asit
Vaksenik asit
Nervonik asit
Linoleik asit
Linolenik asit
Karbon
iskeleti
14: 1D9
16: 1D9
18: 1D9
18: 1D11
24: 1D15
18: 2D9, 12
18: 3D9, 12, 15
Araşidonik asit
20: 4D5, 8, 11, 14
Yapı formülü
CH3 (CH2 )3 CH=CH(CH2 )7 COOH
CH3 (CH2 )5 CH=CH(CH2 )7 COOH
CH3 (CH2 )7 CH=CH(CH2 )7 COOH
CH3 (CH2 )5 CH=CH(CH2 )9 COOH
CH3 (CH2 )7 CH=CH(CH2 )13COOH
CH3 (CH2 )4 CH=CHCH2 CH=CH(CH2 )7 COOH
CH3 CH2 CH=CHCH2 CH=CHCH2 CH=
CH(CH2 )7 COOH
CH3 (CH2 )4 CH=CHCH2 CH=CHCH2 CH=CHCH2 CH=
CH(CH2 )3 COOH
Yağ asitlerinin kimyasal
özellikleri
• Esterleşme:
• Tuz oluşturma:
• Çift bağların hidrojenlenmesi
(hidrojenizasyon):
• Halojenlenme:
• Oksitlenme:
Yağ asitlerinin karboksil grupları ile alkollerin hidroksil
grupları arasından su çıkışı suretiyle yağ asidi ve alkolün
birbirine ester bağıyla bağlanması sonucu esterler oluşur.
Trigliseridler, gliserolün yağ asidi esterleridirler:
Yağ asitleri, karboksil grupları vasıtasıyla metallerle
tuzları oluştururlar.
Karbon sayısı 6’dan fazla olan yağ asitlerinin metallerle
oluşturduğu tuzlara sabun denir.
Doymamış yağ asitlerinin yapısında yer alan etilen bağı
(CHCH), platin, nikel veya bakır varlığında kolaylıkla
hidrojenle doyurulabilir; iki hidrojen çift bağa girer ve
doymamış yağ asidi doymuş hale geçer:
Doymamış yağ asitlerinin yapısında yer alan etilen
bağının fluor, klor, brom, iyot gibi halojenlerden biri ile
doyurulması olayı halojenlenme diye adlandırılır.
100 g doymamış yağın gram cinsinden tuttuğu iyot
miktarı, iyot indeksi olarak tanımlanır;
iyot indeksi, cilt altı dokularda 65, karaciğerde 135’dir.
Doymamış yağ asitlerinin havanın moleküler oksijeni
(O2) ile oksitlenmeleri genel olarak çok karışıktır.
yağlardaki acılaşma, kısmen bu tür oksidasyonun
sonucudur.
Steroidler
17 karbonlu steran halkası (gonan halkası, siklopentanoperhidrofenantren halkası) içeren bileşikler
1) Steroller (sterinler).
2) Safra asitleri.
3) Cinsiyet hormonları.
4) Adrenal korteks
hormonları.
5) Vitamin D grubu
maddeler.
Kolesterol (kolesterin)
hayvansal kökenli bir steroiddir
Kolesterolün özellikleri
• beyaz kristalli, tatsız ve kokusuz bir maddedir
• su, asit ve alkalilerde çözünmez; organik
çözücülerde, sıcak alkolde, sıvı ve katı yağlarda
çözünür; ayrıca sabun çözeltisinde az, safra tuzu
çözeltisinde çok çözünür.
• elektrik iletkenliği çok azdır
• 3 nolu karbondaki hidroksil grubu, yağ asitleriyle
esterleşir ve kolesterol esterlerini oluşturur
Kolesterolün biyofonksiyonları
• impulsların oluştuğu ve taşındığı beyin ve
sinir sisteminde yalıtıcılık görevi görür
• esterler oluşturarak organizmada özellikle
doymamış yağ asitlerinin transportuna
yardım eder.
• insan ve hayvanlarda hücre membranları ve
subsellüler partiküllerin yapısal
elemanlarındandır.
• vitamin D3, steroid hormonların ve safra
asitlerinin ön maddesidir
• antihemolitik etkiye sahiptir
Safra asitleri
primer safra asitleri
Kolik asit
kenodezoksikolik asit
sekonder safra asitleri
dezoksikolik asit
litokolik asit
Safra asitlerinin
biyofonksiyonları
• yüzey gerilimini azaltıcı etkileriyle
emülsiyonlaşmayı kolaylaştırırlar; hem yağların
hem yağda çözünen vitaminlerin 0,3-1 çapında
emülsiyon veya 16-20Ao çapında miseller
halinde emilmelerini sağlarlar.
• safra içindeki kolesterolün çökmesini önlerler.
• intestinal motiliteyi artırırlar.
• kolesterol esterazı ve ince bağırsağın üst
kısımlarında lipazı aktive ederler.
Lipoproteinler
fosfolipitler, kolesterol, kolesterol esterleri ve
trigliseridlerin çeşitli kombinasyonları ile apolipoproteinler
denen spesifik taşıyıcı proteinlerin moleküler
agregatlarıdırlar.
Lipoproteinlerin
sınıflandırılmaları
Eikozanoidler
omurgalı hayvanların çeşitli dokularında son derece güçlü
hormon benzeri etkilerinin çeşitliliği ile bilinen, 20
karbonlu poliansatüre yağ asidi olan 20: 4D5, 8, 11, 14
araşidonik asit türevi bileşiklerdir
1) Prostaglandinler.
2) Tromboksanlar.
3) Lökotrienler.
hasar veya hastalık ile ilişkili inflamasyon, ateş ve ağrı,
kan pıhtılarının oluşması, kan basıncının değişmesi gibi
durumlarda oluşurlar; oluştukları dokularda etkilerini
gösterirler
Lipitlerin vücuda alınması
Diyetteki lipidlerin büyük çoğunluğu
trigliserid, az bir kısmı da fosfolipid,
kolesterol ve kolesterol esteridir.
Lipidlerin ince bağırsakta
sindirilmelerinin sonunda, ince
bağırsaktaki misellerde az miktarda
trigliserid, bol miktarda 2monogliserid, yağ asidi, gliserol,
fosfolipid, serbest kolesterol ve safra
tuzları bulunur.
Lipidlerin emiliminden sonra duktus
torasikusta süt beyazlığında şilus
görülür
LDL’ler, kolesterolü karaciğerden başka dokulara taşırlar
HDL’ler kolesterolü başka dokulardan karaciğere taşırlar
Plazma lipid düzeyi
Sağlıklı bir erişkinin kan plazmasında 8-10 saatlik açlıktan
sonra total olarak %400-700 mg kadar lipid bulunur.
Bunun ¼’ü trigliserid,
%140-200 mg’ı kolesterol
%160 mg kadarı fosfolipiddir
Hiperkolesterolemi (kan
kolesterol düzeyi yüksekliği)
Hiperkolesterolemi ile ateroskleroz ve dolayısıyla
koroner kalp hastalığı arasında ilişki olduğu
bilinmektedir
Serum total kolesterolü
200 mg/dL’den düşük ise düşük aterosklerotik kalp
hastalığı riski,
200-240 mg/dL arasında ise orta aterosklerotik kalp
hastalığı riski,
250 mg/dL’den yüksek ise yüksek aterosklerotik
kalp hastalığı riski var demektir.
Serum LDL-kolesterol ve HDL-kolesterol
düzeylerindeki değişmeler, aterosklerotik kalp
hastalığı riski bakımından önemlidir
Serum LDL-kolesterol düzeyi
%130 mg’dan düşük ise düşük aterosklerotik kalp
hastalığı riski,
%130-160 mg arasında ise orta aterosklerotik kalp
hastalığı riski,
%160 mg’dan yüksek ise yüksek aterosklerotik
kalp hastalığı riski var demektir.
Serum HDL-kolesterol düzeyi
%45 mg’dan yüksek ise düşük aterosklerotik
kalp hastalığı riski,
%35-45 mg arasında ise orta aterosklerotik
kalp hastalığı riski,
%35 mg’dan düşük ise yüksek aterosklerotik
kalp hastalığı riski var demektir.
Dislipoproteinemiler
Serum lipoprotein düzeylerinin
düşük veya yüksek olduğu durumlar
Hiperlipoproteinemiler
tip I hiperlipoproteinemi,
tip IIa hiperlipoproteinemi,
tip IIb hiperlipoproteinemi,
tip III hiperlipoproteinemi,
tip IV hiperlipoproteinemi
tip V hiperlipoproteinemi
Hipolipoproteinemiler
Bir hiperlipoproteineminin hangi sınıftan olduğunu
belirlemek için
birinci basamak olarak total kolesterol (T Kol) ve
trigliserid (TG) düzeyleri değerlendirilir.
İkinci basamakta LDL kolesterol düzeyi
değerlendirilir.
Üçüncü ve son basamakta lipoprotein elektroforezi
değerlendirilir.