mutasyonlar

advertisement
MUTASYON ve MUTAJENLER
Doç. Dr. Öztürk ÖZDEMİR
Aralık 2004
Mutasyon: Genomik yapıda (DNA
ya da RNA) meydana gelen
değişikliklerin tümüne denir
MUTASYON
1-Meydana geliş biçimi, tipi ve etiyolojisinde yatan etkenler
2-Meydana geldiği doku – hücre tipi
3-Meydana geldiği hücre – doku evresi
4- Meydana geldiği DNA dizileri – gen bölgesi
5- Büyüklüğü
6- Fenotipte rol alıp alamayacağı açısından değerlendirilmelidir.
MUTASYONLAR
I- Fenotipteki etkilerine göre
II- Büyüklüklerine göre
III- Meydana geliş biçimlerine göre
IV- Genom-gen üzerindeki etkilerine göre ilk
aşamada gruplandırılır.
I-Fenotipik etkilerine göre
1. Patojenik- patolojik mutasyonlar
2. Non-patojenik- patolojik olmayan
mutasyonlar
- silent mutasyonlar
- resessif mutasyonlar
-non-genomik bölge mutasyonları
II-Büyüklüklerine göre
mutasyonlar
A. Mikroskopik (makro mutasyonlar)
-2000 kb ve daha büyük
B. Submikroskopik (mikro mutasyonlar)
- Bir tek baz yada
- mikroskop düzeyinde değerlendirilmeyecek kadar küçük bant ya da
subbant düzeyinde olamayan mutasyonlar
A-Mikroskopik mutasyonlar
Işık ya da elektron mikroskoplarla kolaylıkla ve kromozom düzeyinde
saptanabilen: total kromozom, kromozom kolu, bant, subbant
düzeyinde DNA bölgesini ilgilendiren 2000 kb büyüklüğündeki
mutasyonlara denir (Makromutasyonlar).
A- Mikroskopik mutasyonlar
Kromozomal Mutasyonlar, iki temel grupta toplanır;
1. Sayısal Kromozom Anomalileri:
1.a, Euploidi : Haploid yapının katları şeklindeki kromozom artışları
- Monoploidi : n sayıda kromozom, insanda bu değer 23 tür
- Diploidi
: 2n
- Triploidi
: 3n
- Tetraploidi : 4n
- Pentaploidi : 5n ( insanda 115 kromozom durumu)
1.b, Aneuploidi : Haploid yapının katları şeklinde olmayan kromozom artışları
(Hiperaneuploidi, n yada 2n+1) yada azalışları (hipoaneuploidi, n yada 2n-1)
Örneğin: Down sendromu
47,XX+21
Klinefelter sendromu 47, XXY
Trizomi 13 sendromu 47, XX+13
Turner sendromu
45, X
2- Yapısal Kromozom Anomalileri
2.1 Translokasyon;
-Birden fazla kromozomlararası parça alışverişi
-Kromozomlar homolog ya da non-homolog olabilir
-Transloke olunan parça kromozomun kısa ya da uzun kolu düzeyinde
olabileceği gibi bant, subbant düzeyinde de olabilir.
2.1.1. Resiprokal translokasyon (Robertsonian)
2.1.2. Non-resiprokal translokasyon
2.1.3. Sentrik füzyon translokasyon
2.2 Delesyon;
- Birden fazla kromozomda meydana gelebilir
- Kromozomdan bir ya da birden fazla gen bölgesinin kaybına denir
- Kromozomda en az iki kırılma bölgesinin olması gerekir
2.3. İnsersiyon;
Herhangi bir kromozomun farklı bölgelerine başka bir kromozoma ait bant ya da subbant
düzeyinde bir kısmının katılmasıdır.
2.4. İnversiyon;
- Perisentrik :sentromeri içeriyorsa
- Parasentrik: sentromeri içermiyorsa
2.5. Dublikasyon;
2.6. İzokromozom;Tam metasentrik yapıda kromozom
2.7. Ring kromozom
2.8. Gap (aralık)
2.9. Frajil bölge yapısı ; FraXq 27-28 – Martin Bell sendromu. İnsanda en yaygın
frajil bölge mutasyonu gösteren kromozomlar ; 2q13,6p23,9p23, 12q13 ve 20p11 dir.
B- Submikroskopik mutasyonlar
Mikroskopla varlığı saptanamayan, bir tek baz (A;G;C ya da T olabilir)
ya da 200 kb büyüklüğünde olan mutasyonlara denir
(Mikromutasyonlar ya da nokta mutasyonlar).
I- Baz düzeyinde Meydana Gelen Mutasyonlar
1.Transisyon ;
Pürin – Pürin ya da Primidin –Primidin
2.Transversiyon ;
Pürin – Primidin ya da Primidin –Pürin
3. İnsersiyon
4. Delesyon
5. Frame –Shift (çerçeve kayması)
6. Silen (Sessiz) mutasyon: DNA üçlü (triplet) kodonunda bir nokta
mutasyona rağmen kodondan sentezlenen aminoasitde değişikliğe
neden olmuyorsa denir.
Ör: TTA  TTG (Transisyonel silent mutasyon)
lösin
lösin
7. Missens (Kayıp) Mutasyon: DNA üçlü (triplet) kodonunda bir nokta
mutasyon sonrasında kodondan sentezlenen aminoasitde değişikliğe neden
oluyorsa denir.
Ör: GCA  GAA (Transversiyonel missens mutasyon)
alanin
glutamik asit
8. Nonsens Mutasyon: Üçlü (triplet) kodonda meydana gelen bir nokta
mutasyon sonrasında kodon STOP kodona neden oluyorsa denir.
Ör: TTA  TGA (Transversiyonel missens mutasyon)
alanin
STOP
II-Gen Düzeyinde Meydana Gelen Mutasyonlar
1-Regülatör (düzenleyici) gen alt birimi mutasyonları
2- Promotor (idame ettirici) gen alt birimi mutasyonları
3- Yapısal gen alt birimi mutasyonları
4- Operatör gel alt birimi mutasyonları
5- Toplam gen delesyonları
6- Enhancer bölge mutasyonları
7- Silencer bölge mutasyonları
Frame-shift Mutasyon
1
4
7
10 13
16 19
ATG GGA GCT CTA TTA ACC TAA
met gly ala leu leu thr stop

ATG GGG AGC TCT ATT AAC CTA ATT TGA
met gly ser ser ile asn leu ile stop
Mis-sens Mutasyon
(Transversiyonel-mis-sens nokta mutasyon)
1
4
7
10 13
16 19
ATG GGA GCT CTA TTA ACC TAA
met gly ala leu leu thr stop

ATG GGA GCT CTA TTT ACC TAA
met gly ala leu phe thr stop
Non-sens / tRNA supressör Mutasyon
(Transversiyonel-non-sens nokta mutasyon)
ATG GGA GCT CTA TTA ACC TAA
met gly ala leu
leu thr stop
Non-sens
ATG GGA GCT CTA TGA ACC TAA
met gly
ala leu Stop
tRNA supressör
ATG GGA GCT CTA TGA ACC TAA
met gly ala leu
trp
thr stop
Revers Mutasyon
(Ters- birinci revers - mutasyon)
1
4
7
10 13
16 19
ATG GGA GCT CTA TTT ACC TAA
met gly ala leu phe thr stop
2.mutasyon
ATG GGA GCT CTA TTA ACC TAA
met gly ala leu leu thr stop
Revers Mutasyon
(İkinci bölge - second side - revers mutasyon)
1
4
7
10 13
16 19
ATG GGA GCT CTA TTT ACC TAA
met gly ala leu phe thr stop

2.mutasyon
ATG GGA GCT CTA CTT ACC TAA
met gly ala leu leu thr stop
GEN DÜZEYİNDE GÖRÜLEN MUTASYONLARIN
PATOJENİTE DÜZEYLERİ
Mutasyonun
gendeki yerleşimi
Multigen delesyonu
Toplam gen delesyonu
Toplam ekson kaybı
Ekson içi delesyonu
Toplam intron kaybı
Splice bölge mutasyonu
Gen fonksiyonu
üzerindeki etkisi
GEOK
GEOK
GEOK
GEOK
yok
Bileşik gen sendromları
Ağır klinik tablo
Unstabil protein sentezi
Prematür stop kodon oluşumu
__
GEOK yada ekspresyonda azalma
Promotor bölge mutasyonu
Stop kodon mutasyonu
PoliA sinyal bölge mutasyonu
“
Modifikasyon
GEOK
Yorum
Modifiye protein sentezi
Promotor bölgenin toplam mutasyonu gen
fonksiyonunu tamamen ortadan kaldırır
Modifiye protein sentezi
-toplam delesyon non-fonksiyonel gene neden olur
-kısmi delesyon yada insersiyon protein
ekspresyonunu değiştirir
NOKTA MUTSYONU ORANLARI
• Mutasyon Tipi
Sayı
Büyük delesyonlar
1992
Kompleks rearrengements
226
Büyük İnsersiyonlar ve dublikasyonlar 130
Rpeat extepentions
30
Küçük insersiyon ve delesyonlar
148
Küçük insersiyonlar
1329
Küçük delesyonlar
3662
%
9
1
0.6
0.01
0.7
6
16
NOKTA MUTSYONU ORANLARI
• Mutasyon Tipi
Sayı
%
Regülatör bölge/tek baz
Splisiyonel/tek baz
Nonsens
Missens
Silent
Frame-Shift
169
2203
2642
10490
nadir
nadir
0.6
9
11
46
0.08
0.01
III- MEYDANA GELİŞ MEKANİZMALARINA
GÖRE MUTASYONLAR
1- Spontan – sporadik
2- Kromozomlararası yeni düzenlemelerle
meydana (rearrangement) gelen de novo
3- Kalıtsal (ailesel) Mutasyonlar
4- İndüklenmiş Mutasyonlar (Akciğer
kanserleri + polisiklikhidrokarbonlar)
ORGANİZMA DÜZEYİNDE ETKİLİ
MUTASYONLAR
Organizmada meydana gelebilecek
herhangi bir mutasyon, fonksiyonel bir
proteinin sentezini ilgilendiriyor ve
organizma söz konusu mutant proteinin
farklı sentezlenmesi yada
sentezlenmemesini tolere edemiyor ve bu
durum organizmanın ölümü ile
sonuçlanıyorsa bu mutasyonlara “LETAL”
mutasyonlar adı verilir.
Letal Mutasyonlar;
1- Oksotrofik (Auxotrophic) Mutasyonlar:
Mutasyon temel bir aa gibi esensiyel bir metabolitin biyosentezini
ilgilendiriyor ve bu metabolitin yokluğunda hücre yaşamını sürdüremiyorsa
denir. Bu mutasyonlarda, ilgili metabolit dışarıdan verilirse mutasyon etkisi
ortadan kaldırılır ve organizma yaşamına devam eder.
2- Protrofik Mutasyonlar: Dışarıdan ilgili metabolit temin edilse dahi
mutajenik etkisi ortadan kaldırılamayan letal mutasyonlara denir.
3- Regülatör (düzenleyici) Mutasyonlar
4- Revers (ters) Mutasyonlar
4.1- Geri
4.2- İkinci revers
4.3- Amber (Supressör tRNA)
MUTAJENLER
I- Fiziksel Mutajenler
a- Isı
b-pH
c- Işınlar
1-İyonize ışınlar (X ve gamma)
2-Non-iyonize (UV, 260 nm dalga boyu ışınlar)
3-Mor ötesi ışınlar
II-Kimyasal Mutajenler
a- Baz Analogları (5-Bromodeoksiuridin-BrdU, 6-thioguanin, 2-aminopürinler en
yaygınları)
b- Deaminasyon yapan ajanlar: DNA yapısında amino gruplarının kaybına neden
olan ajanlar (Nitröz asidi, hidroksil aminler)
c- Alkilleyici ajanlar: DNA yapısına alkil grubu takan ajanlar ( Kükürt, Nitrojen
mustard, Etilenoksitler)
MUTAJENLER
d- İnterkalasyon yapan ajanlar :Acridinlerin hepsi bu özelliktedir
(Proflawin, acrilflavin ve acridin orange
e- Demetilasyon yapan ajanlar: DNA’nın hipo yada demetilasyonuna
neden olan ajanlar (5-azacytidine, 5aza-2-deoxycytidine)
f- Çeşitli insersiyonlara neden olan ajanlar ( Bu grup ajanlar DNA
replikasyonu esnasında-süresince pürin ve primidin bazları yerine
DNA yapısına katılan çoğunlukla frame-shift mutasyonlara neden olan
ajanlardır.(ethidium bromide-EtBr).
ANTİ MUTASYON MEKANİZMALAR
Ökaryotik hücreler kendileri için zararlı, “LETAL” etki-etkilere sahip
mutasyonlara - mutajenlere iki mekanizmayla yanıt verirler.
I-Mutasyon önleyici mekanizmalar
a- Genomda Junk DNA’nın tutulumu (%98)
b- Mutajenlere karşı detoksifikasyon mekanizması
c- DNA’nın hücre içi organellerle sınırlandırılması
II-Mutasyon giderici mekanizmalar
a-Revers mutasyonlar
b-Supressör tRNA mutasyonu
c-DNA Repair (DNA tamiri)
d- Silent mutasyon mekanizması
e- Resessif allel sistemi
f- Glioksilaz ile eksizyonel tamir
mCpG Mutasyonu
1. Deaminasyon
CpG  UpG  CpG
(+)
(Glioksilaz aracılı eksizyonel tamir)
2. Deaminasyon
mCpG  TpG  (tamir yok, hot stop mutasyon)
(-)
(Glioksilaz aracılı eksizyonel tamir)
C : Sitozin
mC : Metil sitozin, episitozin yada 5mC
DNA REPAIR
DNA da mutasyon meydana geldikten sonra onu ortadan kaldırmakla yükümlü
işlemlerin tümüne DNA repair – DNA tamiri adını alır.Mutasyona uğramış bir
DNA molekülü birkaç yolla tamir edilir;
I-Direkt Tamir: FOTOREAKTİVASYON - Özellikle DNA yapısında en yaygın
meydana gel “timin dimer” mutasyonunun giderildiği tamir mekanizmasıdır.
Görünür ışın (güneş ışını) aracılığıyla başarılır.
______________________________
A T
G
A C A
A
G
ıı
ıı
ıı
ıı ııı
ııı
T A
C
T G
T = T C
Görünür ışın (güneş)

Mutant DNA zinciri(Timin dimeri)
 Fotoreaktivasyon
_______________________________
A T
G
A C
A
A
G
ıı
ıı
ıı
ıı ııı
ıı
ıı ııı
T A
C
T G
T
T
C
 (aktif DNA fotoliaz  inaktif DNA fatoliaz)
Tamir edilmiş DNA zinciri
Şekil 1. Direkt DNA tamir mekanizmasıyla (fotoreaktivasyon) Timin dimerlerinin tamir edilmesi
II- Eksizyonel tamir:
DNA replikasyonunda yanlış eşleşmeler sonunda
meydana gelen bazların bir eksonükleaz aktivite ile koparılıp tekrar DNA polimeraz I'in
5'3' polimerizasyon aktivitesiyle doğru bazın eklenmesi esasından ibarettir.
Reaksiyonun son basamağında DNA ligaz görev yapacaktır. Ayrıca DNA yanlış
eşleşmelerinin tamiri de (mis-match repair) bu grup içerisinde değerlendirilir. İnsanda
DNA tamir mekanizmasının bozulduğu, görev yapmadığı durumlarda ortaya çıkan iki
yaygın kalıtsal hastalık bilinmektedir. Ekzisyonel tamir üç basamakta başarılır:
a- DNA polimeraz I’in yeni replike DNAyı taraması
b- Yanlış bazı tanıyıp DNA yı o noktada kırmsı (ekzonükleaz aktivite)
c- Doğru bazın transferi(polimeraz aktivite) ve DNA ligaz aktivitesi
III- Post-transkripsiyonel tamir:
DNA glioksilaz enzimi tarafından
yapılan transkripsiyon sonrası tamir mekanizmasıdır. Modifikasyonel
mutasyonlar dahil bütün mutasyonlar bu aşamada giderilir.
Hastalık
1. Ataxia telangiectasia
2. Xeroderma pigmentosum
Etkili genin lokalizasyonu
11q 22-23
ERCC 3, 2q21
ERCC 5, 13q 22-34
Klinik tablo
lenfoma
deri kanseri
Tablo I. DNA tamir mekanizmasının bozulmasına bağlı insanda meydana gelen genetik hastalıklar
MUTATIONS
Wild-type strain
(dominant allele)
Mutant strain
(recessive allele)
DNA
Mutant DNA
RNA
Altered RNA
Correct PROTEIN
Defective PROTEIN
( functional enzyme)
(non-functional enzyme)
Normal
PHENOTYPE
(wild-type)
Mutant
PHENOTYPE
MUTATIONS
Wild-type strain
(dominant allele)
DNA
Mutant strain
(recessive allele)
Mutant DNA
While this
is a common scenario, there
are many
RNA
Altered
RNA
exceptions .e.g.:Correct
PROTEIN
Defective PROTEIN
• some mutants
can be dominant
( functional enzyme)
(non-functional enzyme)
• some mutants produce functional proteins
Normal
cause a gain of function, co-dominance
Mutantetc.
PHENOTYPE
PHENOTYPE
(wild-type)
What are Mutations ?
• Mutations are results of changes to the normal DNA
sequence for a gene
• Typical gene - a linear sequence of about 2000 base pairs
AGCCGTGCTGTCGAAAACGTTCAGACTCATTGGCAATCCGAAGTCGGCA
TCGGCACGACAGCTTTTGCAAGTCTGAGTAACCGTTAGGCTTCAGCCGT
• A mutant allele could result from change in only one of
them - knocking out the function of that gene
AGCCGTGCTGTCGAAAACTTTCAGACTCATTGGCAATCCGAAGTCGGCA
TCGGCACGACAGCTTTTGAAAGTCTGAGTAACCGTTAGGCTTCAGCCGT
Some types of point mutations
5’ AUG UUA UUA ACU AAG 3’(RNA)
met leu leu thr lys (protein)
• A silent mutation - no effect on phenotype
AUG UUA UUG ACU AAG
met leu leu thr lys
Some types of point mutations
5’ AUG UUA UUA ACU AAG 3’(RNA)
met leu leu thr lys (protein)
• A missense mutation -- may cause defective protein
AUG UUA UUU ACU AAG
met leu phe thr lys
Changes ‘sense’ of
one amino-acid
• A nonsense mutation -- will make shorter protein
AUG UUA UGA ACU AAG
met leu stop .
.
Some types of point mutations
5’ AUG UUA UUA ACU AAG 3’(RNA)
met leu leu thr lys (protein)
• A base substitution mutation
AUG UUA UUU ACU AAG
met leu phe thr lys
• An insertion or a deletion (frameshift)
U AA G-AUG UUA UUA ACU AAG
stop
met leu leu thr lys
Some types of point mutations
AUG UUA UUA ACU AAC
met leu leu thr asn
Insertion
of 1 base
AUG UUU AUU AAC UAA C
met phe ile asn stop ...
All amino acids now scrambled from this point on
Insertion
of 2 bases
AUG UUU UAU UAA CUA AC
met phe tyr stop ... ...
All amino acids now scrambled from this point on
Insertion
of 3 bases
AUG UUA UUA UUA ACU AAC
met leu leu leu thr asn
Amino acids now OK again
Summary : types of mutations
• Mutations can be
–
–
–
–
Silent - no change to protein
Missense - change one a.a. for another
Nonsense - cause premature stop signal
frameshift - cause scrambled sequence of a.a’s
• Mutations can be:– Substitutions - change one base for another
– Insertions/Deletions - gain or loss of a base
resulting in frameshifts
Base Substitutions
• A substitution mutation can be…
– a transition
AG
CT
AT
GC
• purine  purine
• pyrimidine  pyrimidine
– a transversion
• purine  pyrimidine
• Transversions are less likely because they
result in a change in helix diameter
An example: sickle-cell anaemia
• Allele
HA

HS
• DNA template
strand
-CTC-  -CAC-
• mRNA
-GAG-  -GUG-
• amino acid #6
in  chain of
hemoglobin
-glu-  -val(acidic)
(aliphatic)
Chromosomal mutations
• So far have been talking about point mutations changes to individual base pairs.
• However, other mutations can involve large scale
changes to chromosomes
–
–
–
–
Deletions of large sections of a chromosome.
Duplications of large sections of a chromosome
Inversions (inverted sections of a chromosome).
Translocations (exchanges of sections of nonhomologous chromosomes)
• Transposons - bits of DNA that suddenly ‘jump’ to a
new location - also knock out genes and cause mutation
SOMATİK HÜCRE KALITIMI
(epigenetik kalıtım)
Doç.Dr.Öztürk ÖZDEMİR
“Aynı organizmaya ait hücrelerarası
gen aksiyon farklılığını inceleyen
genetik alt dalı”
GENETİK DÜZENLEMEDE – SOMATİK KALITIM EVRELERİ
1- Yumurta hücresi düzeyinde düzenleme : Yumurta hücresinde bulunan
anterioposterior gradiyent farkı fertilizisyon öncesi yumurta hücresinden meydana
gelecek embriyonun anteriyor ve posteriyor kısmını verecek bölgeler öncelikle
belirlenmektedir. Burada sadece yumurta hücresiyle sınırlı bazı regülatör-modülatör
proteinler yumurta-polarity ve segmentasyondan sorumlu (25 adet tanımlanmıştır)
genler görev almaktadırlar.
2. Zigot evresinde düzenleme : Bu evrede yine çoğu yumurtadan orijin alan ve
döllenmeyi takiben aktive olan zigotik-effekt genler olarak bilinen; remodelling
faktörler, integrinler, transkripsiyonel faktörler ve kromatin bağlayıcı özgül
proteinler gibi düzenleyici moleküllerin görev aldıkları saptanmıştır. Bu genlerin
görevi yumurta ve sperm çekirdeklerinin kaynaşmasını sağlamak ve hücre
bölünmesi öncesi görev yapan proteinlerin bazı regülasyonunda görev alırlar.
3. Gastrulasyon-Embriyogenez evresinde düzenleme : Bu evrede görev alan en önemli
gen grubunun yine yumurta hücresine ait 8 çift oldukalı saptanan pair-rule ve 10 adet
oldukarı saptanan segment polarity genlerdir. Bu gen grubu her tür için farklı olmakla
birlikte embriyogenezin 2, 8 ve 16 hücrelik bölünme evrelerinde inaktive edilirler. Örneğin
farelerde zigot 2, koyun ve insanda 16 hücrelik embriyo olana kadar görev yapmaktadırlar.
Bu sayı türe göre değişmektedir. Zigot hücresinin maksimum 16 hücreye kadar
bölünmesinden sorumlu gen grubudur. Bu genler sadece totipotent hücrelerde görev alırlar.
4. Fetus dönemi düzenleme : Bu dönem, fetus hücrelerine ait genlerin ifade edilmesiyle
başlar. Bu dönemden sonra yumurta regülasyonu yerini fetus gen regülasyonuna terk eder.
Görev yapan genler homeotik ya da homeodometik (hox) gen ailesi olarak adlandırılır. Diğer
bir tanımla bu genler geniş bir aileden ibaret olup, yetişkin dokuların ilkin farklılaşmasından
sorumlu oldukları için homeotik seçici genler olarak adlandırılırlar. Türlerarası somatik doku
farklılaşmasından birinci dereceden bu gen grubu sorumludur. Bir dokunun normal ya da
anormal bir şekilde farklılaşması bu gen grubunun normal ve zamanında fonksiyon
yapmasına bağlıdır. İlk kez blastoderm evresinde aktive olurlar. Memelilerde 4 adet
homolog homeotik kompleks genin varlığı saptanmıştır. Homeodometik seçici genleri
meydana getiren homeodomain zincir genleri evrim süresince korunan ve en az varyasyon
gösteren genlerdir. Herbiri 60 aa uzunluğunda protein sentezinden sorumlu 650.000 bç
uzunluğunda regülatör alt birimlerinden ibaret genlerdir. Genlerin regülatör alt birimlerini
meydana getiren diziler, segmentasyonel ve yumurta -polarity gen ürünlerine özgül bağlantı
bölgeler içerirler. Vücudun segmentasyonunda spesifik görev yapan bu gen grubudur.
Moleküler mekanizmaları kesin olarak bilinmemekle birlikte regülatör alt birimleri
aracılığıyla aktive ve inhibe edildikleri sanılmaktadır.
5-YETİŞKİN (ADULT) DÖNEM DÜZENLEME
1- Housekeeping genler
2- Doku spesifik genler
3- Alel spesifik genler
4- Diğer (ekspresyon farklılığı gösteren
genler, onkogenler, TS genler vb)
EPİGENETİKTE (SOMATİK KALITIM) ETKİLİ
MEKANİZMALAR
I- DNA METİLASYONU
II- FOSFORİLASYON
III- ASETİLASYON
IV- UBİQUTİNASYON
V- HIGH MOBIL NON-HISTON PROTEİNLER
DNA METİLASYONU
•
•
•
•
•
•
•
•
- DNA replikasyonunun başlatılması
- DNA transkripsiyonunun başlatılması
- DNA tamiri
- Mutagenezis
- İkili sarmal DNA stabilitesinin sağlanması
- Lokal mutasyon oranının artırılması
- Nükleer parçalanmanın engellenmesi
- Kromozom paketlenmesi
• - Hücre farklılaşması
•
- X-kromozom inaktivasyonu
• - Gen ekspresyonu
• - Yaşlanma
•
•
•
- Tümör baskılayıcı gen inaktivasyonu ve proto-onkogen aktivasyonu aracılı
onkogenezis
- Genomun aktif gen ya da kondanse bölgeler şeklinde yapılanması ve
yerleşimi
- Apoptozis
DNA METİLASYONU
•
•
•
•
•
Post-replikatif bir mekanizmadır
DNA düzeyinde yapılan modifikasyonla karakterize epigenetik mekanizmadır
DNA metiltransferaz görev alır
İnsanda % 90 oranında metillenenz nükleotidler mCpG dinükleotididir.
DNA metilasyon oranı açısından;
–
–
–
–
Ametile DNA (Ökromatik DNA, Housekeeping genler)
Hipometile DNA (Fakültatif heterokromatik DNA, Pseudogenler, inaktif X)
Undermetile DNA (bazı onkogenler)
Metile DNA (Heterokromatik DNA, İnterkalar heterokromatik DNA,
protoonkogenler)
– Hipermetile DNA (Sentromerik DNA, İnaktik Junk DNA)
•
•
mC, 5-metilsitozin yada episitozin olarak adlandırılır
Semikonservatif kalıtılır
ELEMANLARI
-
Metil vericisi SAM (S adenozil methionin)
Substrat template DNA
Enzim DNA Metil transferaz
SAM metil grubunu kaybedince SAH (S adenozin
homosistein)’e dönüşür.
- Ökaryot ve prokaryot hücrelerin herikisinde en yaygın
metillenen baz sitozin ( C) dir.
- Prokaryotlarda CCGG dizilerindeki ilk sitozin,
ökaryotlarda ise CpG dinükleotidlerdeki ilk sitozin en
yaygın metillenen bazdır.
- DNA yapısından metil grubunun koparılmasında görev
alan enzim DNA Mtaz dır.
METİLASYONUN ONKOGENEZDE
ÖNEMİ
• Bütün onkogenler ökaryotik hücrelerde öncelikle DNA
düzeyinde modifiye edilerek inaktive dilir
• DNA metisyonu görev alır
• Onkogenler hipermetile durumda inaktif durumdadırlar
• Onkogen hipermetile ya /yada metillenerek inaktive edilir,
protoonkogene dönüştürülür.
• Fosforilasyon, ubiqutinasyon, yüksek mobiliteye sahip non-histon
proteinlerin varlığı ve asetilasyon ise nükleoproteinler düzeyinde
(histon –non-histon) yapılan epigenetik modifikasyon mekanizmaları
olur gen ekspresyonu farklılaşmasında rol alan en önemli
mekanizmalardır.
• Tümör supressör (20 adet) genler ÖR : p53 DNA hipermetilasyonu
sonucu ekspresiyonel olarak inaktive edilir, hücre onkogeneze girer.
• Bu genler normal hücrelerde aktif genlerdir, inaktif durumda hücrede
kansere neden olurlar. Genlerin inaktivasyonları da DNA
hipermetilasyonu ile olur.
ASETİLASYON
1- DNP düzeyinde yapılan bir modifikason şeklidir.
2- H3 ve H4 en yaygın asetillenen histon proteinelerdir
3- N-asetil lizin en sık asetillenen aa dir.
4- Asetillasyon gen aksiyonu ile doğru ilişiktedir.
5- Kromozomların “aktif gen” bölgelerindeki H3 ve H4
proteinlerine ait lizin aa leri hiper asetillenmiş formdalar.
UBİQUİTİNASYON
• Histon proteinlerin C (Karboksil) terminaline yakın lizin
aminoasitlerine ubiquitin adında küçük proteinlerin aktarılması ile
karakterize modifikasyon şeklidir.
• En sık H2A ve H2B ubiquitine edilir.
• Ubiquitine H2A toplam histon proteinlerin % 10 ve
• Ubiquitine H2B ise toplam histon proteinlerin %1-2’sini teşkil eder.
• Ubiquitine proteinler, stoplazmada yapılan protein parçalanmalarında
sinyal görevi yapmaktadırlar.
• Mitoza giren hücrelerde bölünme süresince kromatin fibrilinin 30 ºA
çapta kalmasında görev yapabileceği sanılmaktadır.
• Transkripsiyonel aktif gen bölgelerinde ubiquitine histon proteinlerin
yaygın oldukları, gen regülasyonunda görev alabilecekleri
sanılmaktadır.
HİGH MOBİL NON-HİSTON
PROTEİNLER
1- Dört tipi vardır
2- Tamamı non-histon proteinelerden ibarettir.
3- Non mutabıldırlar (mutasyonu tolere edemezler)
4- Polipeptit zincir yapısında asimetrik bulunurlar
5- Yüksel mobil aktiviteye sahiptirler, DNA zinciri boyunca kolay hareket
etme, ve pozisyon değiştirme yeteneğindedirler.
6- DNA ya asimetrik yerleşirler
7- Dizi özgüllüğü gösterirler
8- Yüklü [ (+), (-)] aminoasitlerce zengindirler
HİGH MOBİL NON-HİSTON PROTEİNLER
I- Kromatin bağlayıcı enzimler:
 histon proteinlerin post-transkripsiyonunda görev alırlar
DNA tamir
sentez
replikasyon
nükleazlar
proteazlar
bağlayıcı motifler
metilazlar
ubiquitin transferaz
fosfor-fosfat transferaz
ADP ribozil transferaz
HİGH MOBİL NON-HİSTON PROTEİNLER
II- HMGP Proteinler
Tipi
bağlandığı bölge
HMGP1/2 proteinler
interkalar DNA
HMGP 14/17
nükleozom
HMGP 1/Y
özgül diziler
A/T ce zengin bölgeler
olası görevi
- DNA replikasyonu ve tamir
- genel transkripsiyon faktörü
- DNA loop stabilizasyonu
- transkripsiyon başlama noktaları
- kromatin kondensasyonu
- genel transkripsiyon faktörü
- gen amplifikasyonu
HİGH MOBİL NON-HİSTON PROTEİNLER
III- Transkripsiyon faktörler
lösin zipper
zink finger
helix loop helix
HMGP adaptör proteinler
helix turn helix
HİGH MOBİL NON-HİSTON PROTEİNLER
IV- Kromozom yapıcı proteineler
- kromomerler
- diğer quaterner birim elemanları
HÜCRE ÖLÜM
MEKANİZMALARI
Apoptozis
Nekrozis
Sitotoksisite
Tablo I. Apoptozda etkili basamaklara genel bakış.
Uyarıcılar
Upstream Caspase Aktivasyonu
Mitokondriyal membranında potansiyal kayıp
ROS üretiminde artış
Kromatin condensasyonu
Asidifikasyon
Fosfatidilserin translokasyonu
Downstream Caspase Aktivasyonu
Hücre membran permeabilitesinde artış
DNA fregmantasyonu
Apoptatik body oluşumları
Fagositozis (ölüm)
APOPTOZİS
Kontrol edilen – proğramlı hücre ölümüdür
Fizyolojik bir process olup istenmeyen yada
yararsız hücrelerin ölümünden sorumlu
mekanizmadır.
yüksek canlılarda özellikle gelişme ve doku
farklılaşması dönemlerinde görev yapar”fiyolojik
apoptozis”.
Farklılaşmasını tamamlamış doku –hücrelerde
meydana gelirse “patolojik apoptozis “adlandırılır.
APOPTOZİS EVRELERİ
Membran blebbing
Kromatin(çekirdek)kompertmentalizasyonu
Sitoplazma kondensasyonu
DNA fragmentasyonu
Mitokondri membran yapı bozukluğu
Apoptotik body oluşumu
Fagositozis
APOPTOZİS
1- Özel grup hücrelerde meydana gelir
2- Hormonal değişim ve büyüme faktörlerinin
yokluğu gibi fizyolojik sitimülasyona bağlı gelişir
3- Apoptotik body ler makrofaj ve diğer komşu
hücrelerce fagosite edilir
4- İnflamasyonel yanıt görülmez.
APOPTOZİS ÖZELLİKLERİ
Enzimatik basamakları düzenlenebilen
mekanizmadır
37 C’de meydana gelen ATP bağımlı bir
mekanizmadır.
Agaroz elektroforezde “ladder” yapı gösterir
Mitokondri membran değişiklikleri
mevcuttur:
-fosfatidilserin translokasyonu
-AIF ve sitokrom C sekresyonu
APOPTOZİS GÖREVLERİ
Embriyogenezis
Doku homeostazisi
İmmün tolerans
Sinir hücrelerinin gelişimi
Normal hücre gelişimi
Endokrin bağımlı doku atrofisi
Primer gonad - seks gelişimi
 Metamorfozis
APOPTOZİS TETİK
ÇEKİCİLERİ
Hücre yüzey reseptör ölümleri (CD95, APO 1, Fas
ve ras aktivasyonu)
Fosfatidilserin translokasyonu, extrinsik matiriks
değişimi
11 farklı intrasellüler Cystein proteaz enzimlerin
sitozole salınımı (Caspase 8 ve 9)
AIF salınımı
Ca ve Mg bağımlı oligonükleozomal endonükleaz
aktivasyonu
NEKROZİS
Kazaen hücre ölümüdür
Patolojik bir process tir
İstenmeyen hücre ölüm mekanizmasıdır
Hücrenin çok ciddi bir fiziksel yada kimyasal
ajanlara maruz kaldığı durumda kendi siteği
dışında gelişen bir ölüm mekanizmasıdır.
İnflamasyonel yanıt mevcut (yangı)
Makrofajlarla fagositozis görülür
Homeostazis yokluğu en önemli etkendir
NEKROZİS ÖZELLİKLERİ
Homeostazis regülasyonu ortadan kalkmıştır
Enrji gereksinimi yoktur
Hücre özgüllüğü yoktur
“Smear DNA” yapısına sahiptir
+ 4 C’de meydana gelir
Hücre ölümünün son basamağında rastgele DNA parçalanması görülür
Vesikül oluşumu görülmez
Smoot mitokondri ve hücre membran yapısı
Sitoplazma vemitokondri membran yapısında
irreversible swelling (şişme)
Total hücre ölümü ile sonlanır
NEKROZİS ETKENLERİ
-
metabolik zehirlenmeler
ischemia
hipoksi
Hipertermi
litik viruslar
complemen ataklar
homeostasis gerilemesi(hücreye su ve iyon
geçişinde düzensizlikler)
SİTOTOKSİSİTE
İlaç
Kozmetikler
 Çeşitli yiyecekler
Ağır kimyasal bileşenler gibi toksik etkenlerin
neden olduğu hücre ölüm mekanizmasıdır.
Patolojik bir mekanizmadır
T-hücreler aracılı fagositozis bu mekanizmaya
dahil edilir
MHC reaksiyonların tamamı sitototoksisite
ölümdür
Apoptotik body fagositozu yine bir sitotoksisite
ölümdür olarak kabül görür.
Download