Yrd. Doç. Dr. Ömer Karaoğlu - SABİS
advertisement
Sakarya üniversitesi Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi İKTİSAT TARİHİ ALTINCI BÖLÜM AVRUPA COĞRAFİ VE EKONOMİK GENİŞLEMESİ Yrd. Doç. Dr. Ömer Karaoğlu 2014 Sakarya üniversitesi Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi Beşinci Bölüm Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi Hedefler Bu bölümü çalıştıktan sonra. Coğrafi keşifler süreciyle Avrupa’da ortaya çıkan iktisadi gelişme ve ilişkileri görmüş olacağız. Temel Kavramlar Coğrafi keşifler Yeni Dünya Fiyat Devrimi Sermaye birikimi Doğu Hindistan Şirketi Merkantilizm Sakarya üniversitesi Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi İçindekiler Hedefler...................................................................................................................2 1. COĞRAFİ KEŞİFLER VE GENİŞLEME..….....................................................4.. 2. TARIM. ............................................................................................................... 5 3. SANAYİ............................................................................................................... 6 3. TİCARET . .......................................................................................................... 6 Ne Öğrendik? Özetleyecek Olursak… ................................................................. 10 Yararlanılan Kaynaklar ........................................................................................ 10 Sakarya üniversitesi Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi 1.COĞRAFİ KEŞİFLER VE GENİŞLEME 12. yüzyılda Batı, Doğu’ya çoğunlukla demir, kereste ve katran gibi hammaddeler ve köle ihraç eden, mamul mallar ve bazı hammaddeleri ithal eden bir bölgeydi.13. Yüzyılın başlarında hala gelişmemiş bir bölge görünümündeydi. Kağıt, sabun ve mamul dokuma ürünlerine yalnız Yakındoğu sahipti. Bizans ve Arap dünyası ise gelişmiş bölgeler olarak öne çıkıyordu.Araplar Avrupa’yla pek ilgilenmemişlerdi. Arap dünyasının o dönemde Avrupa’ya karşı ilgi duymamasının nedeni Avrupa’nın çok az satabileceği mala ve ilgi çekecek şeye sahip olmasından kaynaklanır. 13. yüzyılın ikinci yarısında Arap ülkelerinden ithal ettikleri kağıdı kullanan Bizans mahkemeleri, artık İtalya’dan ithal ettiklerini kullanmaya başlamışlardı. Artık sabun, kağıt ve dokuma gibi ürünler Doğu’ya ihraç edilmeye başlanmıştı. Avrupa’nın kağıt ve dokuma sanayinde başarılı olabilmesinin en önemli nedeni su gücünden istifade ederek üretimi mekanikleştirebilmesiydi. Avrupa 1500’lü yıllarda dünyaya egemen bir ekonomi durumuna geçmiş, Asya’dan daha büyük bir endüstriyel kapasite ve yeteneğe kavuşmuştur. Kuznets’e göre;1492-1776 arasındaki dönemin ekonomik, sosyal, politik ve kültürel tarihi, coğrafi keşifler olmadan açıklanamaz. Avrupa’nın Ortaçağ’da teknik alanda kazandığı üstünlüğün en belirgin sonucu, Modern Çağ’ın başlarında gerçekleşen coğrafi keşifler ve bunu izleyen ekonomik, askeri, politik genişleme ve yayılma oldu. Coğrafi Keşiflerin Etkileri Avrupa ile Asya Arasında yeni bir deniz yolu açıldı. Karasal ilerleme önce sınırlı kaldı, teknolojik gelişme ile genişledi. Avrupa yeni ürünler ile tanıştı. Yeni Dünya’da nüfus azaldı. Yerli kültürler yok edildi Ticaret hacmi arttı. Yeni Dünya’ya köle taşınmaya başlandı Avrupa’nın ekonomik merkezi değişti Sakarya üniversitesi Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi Coğrafi keşifler ile Avrupa ile Asya Arasında yeni bir deniz yolu açılmış oldu Bunun dünya tarihi açısından en önemli sonucu Avrupalıların Batı yarımküresini ele geçirmesidir. Avrupa 16. ve 17. yüzyıllarda ekonomik kaynak arzını önemli bir ölçüde genişletmeyi başarmıştır. Yeni keşfedilen Amerika kıtasının, özellikle Meksika ve Peru’nun zengin altın ve gümüş varlığı Avrupa’ya İspanyol ve Portekizliler tarafından taşınmıştır. Avrupa ilk etapta karada teknolojik açıdan çok güçlü değildi. Karada Asyalılar teknolojik açıklarını sayı üstünlüğü ile kapatıyorlardı. Silah teknolojisinin gelişmesi sayısal üstünlüğün önemini yok etti. Ateşli silahlar Avrupalılar için önemli askeri başarılar getirecektir. İspanyollar başlangıçta istila ettikleri bölgelere yerleştiler Yerli halka zorla Avrupai teknikleri, araçları ve kurumları benimsettiler Avrupa’ya daha önceden bilinmeyen tahıl, şeker kamışı, kahve ve çeşitli tropik meyveleri getirdiler. Yeni Dünya’nın Nüfusu Avrupa’dan Amerika’ya giden çiçek, tifüs, grip gibi hastalıklar ile ateşli silahlar ve alkol, bu bölgedeki nüfusun 25 milyondan birkaç milyona düşmesine neden oldu. Ortaya çıkan işgücü kıtlığı nedeniyle İspanyollar, Afrikalı köleleri Batı yarımküresine taşımaya başladılar Coğrafi keşifler ile Avrupa kültürü Yeni Dünya’ya taşındı ancak yerli kültürler yok edildi. Yeni Dünya’dan Avrupa’ya yapılan ithalatın %95’inin altın ve gümüş olması yukarıdaki durumun nedenini ortaya koymaktadır. Bu dönemde ekonomik açıdan en önemli gelişmelerden biri ticaret hacminin ve mal çeşitlerinin büyük bir oranda artmasıdır. Amerika’daki şeker plantasyonlarının gelişmesi, siyah köle işgücünün Amerika’ya taşınmasına neden olmuştur. Ekonomik Merkezin Değişimi Denizaşırı genişleme sonucunda Avrupa’nın ekonomik merkezi yer değiştirmiştir. Merkez Kuzey İtalya’dan Portekiz ve İspanya’ya kaydı. Lizbon baharat ticaretinin merkezi olarak Venedik’in yerini aldı. İspanya altın ve gümüş ithali ile Avrupa’daki en zengin ve güçlü ülke oldu. Amerika’dan patates, domates, fasulye, mısır ve kabak gibi ürünler gelmiştir. Mısır ve patates ekiminin yaygınlaşması Avrupa’da artan nüfusun karşılaşabileceği yiyecek problemine çözüm olmuştur. Büyük keşiflerden en kârlı çıkan bölgeler Alçak ülkeler, İngiltere ve Kuzey Fransa olmuştur. Sakarya üniversitesi Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi Atlantik’e açılan ve Kuzey ile Güney Avrupa arasında kalan bölge gelişen dünya ticaretinden en kazançlı çıkan bölge oldu. Nüfus artışı ve Nedenleri 15. yüzyılın ortalarından itibaren Avrupa’da nüfus artmaya başladı. Bu nüfus artışı yüzyıl boyunca devam etti. 15. yy’ın ortasında nüfus 45-50 milyon iken, 16. yy’ın ortasında 100 milyon oldu. Nüfus artışının nedenleri; -Veba gibi salgın hastalıklara karşı ilaçların bulunması -İnsanların bağışıklık sisteminin gelişmesi -Taşıyıcıları etkileyen ekolojik değişme sonucunda iklimde yaşanan iyileşmeler -Nüfus/toprak dengesinin iyileşmesi ve bunun sonucunda reel ücretlerin artması -Evlenme yaşının düşmesi -Doğum oranlarının artması 17. yüzyılın ilk yarısında yeni bir veba ve salgın dalgası ile savaşlar, nüfus büyümesini sona erdirdi. 2.TARIM Tarımda yaşanan gelişmeler Avrupa’da nüfus artış hızı azaldı 17. yüzyılda Avrupa’da nüfus artış hızı kesildi. Nüfus artışının kesilmesinin nedeni nüfusun kendisini yeterli ölçüde besleyebileceği düzeyi aşmış olmasıdır.Doğu Avrupa’da hür köylüler serfleştirildi Akdeniz Bölgesi’nde farklılıklar yaygınlaştı İspanyol tarımı geriledi Açık tarla sistemi varlığını sürdürdü. Batı Avrupa’da Ortaçağ’dan alınan açık tarla sistemi varlığını sürdürdü. Şehir çevrelerinde küçük mülk sahipliği yaygınken kırsal bölgelerde uzun dönemli kiracılık hakim faaliyetti. Güney Fransa’da ise ortakçılık yaygındı Hollanda bu dönemde tarımda büyük gelişme yakaladı İleri tarıma sahip bir ülke oldu. Avrupa’da en gelişmiş tarıma Hollanda sahipti. Hollanda 16. yüzyılda modern tarıma geçen ilk ülke oldu. Bunun temelinde ihtisaslaşma yatıyordu. Yapılan ticari tarımla üretim pazar için gerçekleştirilmekteydi. Hollanda’da tarımın kârlılığı, bataklık ve göllerin kurutularak yeni tarım toprağı kazanma faaliyetlerini hızlandırdı Doğu Avrupa’da Tarım Doğu Avrupa’da serflik ilişkileri yaygınlaştı. Güçlü lordlar az sayıda kalan köylüleri serfleştirdi. Rusya ve Polonya’da köylülerin statüsü köle dercesine inmişti. Sakarya üniversitesi Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi İtalya’da küçük mülk sahipliği, bağımsız kiracı çiftçilik, ortakçılık ve ücretli işçilik yaygındı. Tahıl, pirinç, bağcılık ve zeytincilik önemli faaliyet alanlarıydı. İspanya’da Hıristiyan Avrupalıların eline geçmeden önce gelişmiş bir bahçe tarımına sahip olmasına karşın Müslümanlardan alınan bu ileri tarım ve sulama sistemini sürdüremediler. İspanya’da köylü ile koyun sürüsü sahipleri arasında düşmanlık bulunmaktaydı. İspanya’nın merinos yünü önemli bir talebe sahipti. İspanyol Krallığı’nın tahıl fiyatlarına narh uygulaması gibi isabetsiz hükümet politikaları da tarımda gerilemeye neden olmuştur. İspanyol tarımının prodüktivitesi Batı Avrupa tarımının en düşüğüydü. 2 SANAYİ Tarımda olduğu gibi sanayide de Ortaçağ ile Modern Çağ’ın başları arasında büyük bir gelişme söz konusu olmadı. Sanayinin en önemli kolu dokuma sektörü idi. İtalyan sanayi maliyetleri düşüremediği ve kaliteden taviz vermediği için yeni rakiplerin rekabeti karşısında pazarını Hollanda, Fransa ve İngiltere’ye kaptırdı. İspanyol yün sanayi ise 16. yüzyılda güçlenmesine karşın aşırı vergileme ve hükümet müdahaleleri yüzünden geriledi. Denizaşırı keşifler yeni hammaddeler temin ederek yeni sanayilerin doğuşunu teşvik etti. Şeker ve tütün işleme sanayileri bunlardan en önemlileriydi. Matbaanın bulunuşu kağıt talebini büyük ölçüde artırdı. Modern Çağ’da Avrupa; İhtisaslaşmayı gerçekleştirememiş, Verimliliği düşük Tarıma bağımlılığın yüksek düzeyde olduğu Sınai ve tarımsal faaliyetlerin bir arada yürütüldüğü bir ekonomiye sahipti. 2.TİCARET Fiyat İhtilali (devrimi) Avrupa’nın denizaşırı yayılmasının en önemli ekonomik sonuçlarından biri de zengin altın ve gümüş yataklarına sahip olan Meksika ve Peru’nun keşfi idi. İspanyol donanması yüzyıl süreyle Avrupa’ya akıl almaz hazineler taşıdı. Üretimin altın arzının gerisinde kalması sonucunda fiyatlar hızlı bir şekilde artmaya başladı. Bu nedenle 1500-1620 yılları arası iktisat tarihçileri tarafından biraz da mübalağa ile Fiyat İhtilali Çağı olarak adlandırılır. Bu dönemde fiyatlar %300-400 dolayında artmıştır. Sakarya üniversitesi Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi Coğrafi Keşiflerin ekonomik sonuçları; 1-Fiyatlar yükseldi 2-Faiz oranları düştü 3-Ücretler fiyatların gerisinde kaldı ve kar enflasyonu görüldü (sermaye birikimi) 4-Uluslararası ödeme aracı arttığından dış ticaret gelişti. Ticarette Yaşanan Gelişmeler Ticaretin ağırlık merkezi Akdeniz’den Kuzey’e kaydı Uzak mesafeli ticaret gelişti Köle ticareti yaygınlaştı İş tekniklerinde gelişmeler yaşandı Servet birikimi arttı 15. ve 18. yüzyıllar arasında Avrupa ekonomisinde en dinamik sektör ticaret sektörü idi. Bu nedenle bu döneme Ticaret İnkılabı adı verilir. 16. ve 17. yüzyıllarda yeni ticaret yollarının açılması ile Avrupa ticaretinin merkezi Akdeniz’den (İtalya’dan) Kuzey Denizlerine (Fransa ve Hollanda) kaydı. Denizaşırı gelişmenin iş teknikleri anlamındaki sonuçları; Büyük şirketlerin kuruluşu Yük sorumlulukları ile şirketlerin menfaatlerini limanlarda ve gemilerde temsil eden temsilcilerin ortaya çıkışı Deniz sigorta şirketlerinin gelişmesi Anonim şirketlerin gelişmesi 1600’lerde anonim şirketlerden en tanınmışı Doğu Hindistan Şirketi idi. Denizaşırı ticaret kârlıydı: servet birikimi arttı. Bankacılık alanında iki önemli değişiklik yaşandı 1- 17. yüzyılın sonuna doğru borçların hükümete ait resmi bir borç olduğu fikri doğdu. Bu sayede faizlerde düşüş yaşandı. 2-banknot kullanımının yaygınlaşması idi. Bu ise bankacılık faaliyetlerinin yaygınlaşmasını sağladı. Merkantilizm 1500-1800 yılları arasında Batı Avrupa’daki iktisadi fikir ve uygulamalar merkantilizm olarak adlandırılmıştır. Ülkenin zenginliğinin sahip olunan kıymetli maden stokları ile ölçüldüğü, ülke içine altın ve gümüş girişini artırmak için müdahaleci bir dış ticaret politikası ile mamul mal ihracatının teşvik edildiği, ithalatın ise önlenmek istediği iktisadi görüşe merkantilizm denir. Sakarya üniversitesi Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi Külçecilik olarak adlandırılan bu ekonomik politika ülke içinde mümkün olduğu kadar çok altın ve gümüş biriktirmeyi amaçlıyordu. Bu sayede lehte dış ticaret fazlası yaratmak mümkün olacaktı. İngiltere merkantilizmi: Avrupa’da kralların gücü artarken İngiltere’de anayasal bir monarşi doğmuştu. Bu nedenle İngiltere’de politikalar parlamentoda temsil edilen aristokratlar, toprak sahipleri, zengin tüccarlar ve saray mensupları tarafından belirlenmekteydi. İngiltere merkantilizmi dış ticaret odaklıdır. Fransa Merkantilizmi; Ekonomik milliyetçiliğin en tipik örneği Fransa’da Colbert Dönemi idi. Colbert’in büyük etkisi nedeniyle colbertizm ile merkantilizm kelimeleri eş anlamlı olarak kullanılmaktaydı. Sanayici bir yaklaşımdır ve devlet eliyle bir dizi tesis kurulur. Alman merkantilizmi ise kammeralizm adıyla anılır. Hazinecilik denebilecek bu yaklaşımda Almanlar sektörler arasında fark görmezler ve milliyetçi-devletçi bir yaklaşım ortaya koyarlar. Sakarya üniversitesi Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi 1. Avrupa 1500’lü yıllarda dünyaya egemen bir ekonomi durumuna geçmiş, Asya’dan daha büyük bir endüstriyel kapasite ve yeteneğe kavuşmuştur. 2. Avrupa’nın Ortaçağ’da teknik alanda kazandığı üstünlüğün en belirgin sonucu, Modern Çağ’ın başlarında gerçekleşen coğrafi keşifler ve bunu izleyen ekonomik, askeri, politik genişleme ve yayılma oldu. 3. Avrupa 16. ve 17. yüzyıllarda ekonomik kaynak arzını önemli bir ölçüde genişletmeyi başarmıştır. Yeni keşfedilen Amerika kıtasının, özellikle Meksika ve Peru’nun zengin altın ve gümüş varlığı Avrupa’ya İspanyol ve Portekizliler tarafından taşınmıştır 4. Coğrafi keşifler ile Avrupa kültürü Yeni Dünya’ya taşındı ancak yerli kültürler yok edildi. Yeni Dünya’dan Avrupa’ya yapılan ithalatın %95’inin altın ve gümüş olması Avrupa’da fiyatlar genel düzeyini % 300-400 artırdı; bu durum fiyat devrimi olarak adlandırılır. Faizler düşerken karlar ve sermaye birikimi artar. Bu dönemde ekonomik açıdan en önemli gelişmelerden biri ticaret hacminin ve mal çeşitlerinin büyük bir oranda artmasıdır 5. 1500-1800 yılları arasında Batı Avrupa’daki iktisadi fikir ve uygulamalar merkantilizm olarak adlandırılmıştır. Ülkenin zenginliğinin sahip olunan kıymetli maden stokları ile ölçüldüğü, ülke içine altın ve gümüş girişini artırmak için müdahaleci bir dış ticaret politikası ile mamul mal ihracatının teşvik edildiği, ithalatın ise önlenmek istediği iktisadi görüşe merkantilizm denir. Değerlendirme Soruları 1. Coğrafi keşiflerin ekonomik sonuçları neler olmuştur? 2. Merkantilizm nedir? Ülkelere göre farklı uygulamalarını özetleyiniz. Kaynaklar: Tevfik Güran, İktisat Tarihi, İstanbul 2012 Vural F. Savaş, İktisatın Tarihi, İstanbul 1997 Sakarya üniversitesi Avrupa Coğrafi ve Ekonomik Genişlemesi
