İKTİSAT TARİHİ

İKTİSAT TARİHİ
ÜNİTE 10
20. YÜZYILDA DÜNYA
EKONOMİSİ

YAPISAL DEĞİŞMELER
–
–
–
–
–
–
Nüfus artış hızı Avrupa’da sabitlenmiştir
Ortalama hayat süresi uzamıştır
Şehirleşme yaygınlaşmıştır
Uluslararası göçün niteliği değişmiştir
Ekonomik kaynaklara talep artmıştır
Enerji kaynakları çeşitlenmiştir
YAPISAL DEĞİŞMELER

Nüfus
– 19. yüzyılda Avrupa nüfusu ikiye katlandı.
– 20. yüzyılda Avrupa’da nüfus artışı dururken, dünyanın diğer
bölgelerinde nüfus hızla çoğalmaya başladı.
– Avrupa dışındaki bölgelerde yaşanan nüfus artışının nedeni ölüm
oranlarındaki düşüştü.
– Ölüm oranlarında yaşanan bu düşüşün nedeni;




Kamu sağlığı
Hıfzısıhha
Tıbbi bakım
Tarımsal üretimde yaşanan teknolojik ilerlemedir.
YAPISAL DEĞİŞMELER

Ortalama Yaşam Süresinin Uzaması
– Ölüm oranlarında yaşanan bu düşüş ortalama hayat (yaşam)
süresini uzatmıştır.

Doğum anındaki hayat ümidine, yani belirli bir yılda doğan insanların
yaşayacakları ortalama yıl sayısına ortalama hayat süresi adı
verilir.
–
–
–
–
İsveç’te kadınlar için 51.5, erkekler için 48.5
Hindistan’da 26.8’
Gelişmiş Batı ülkelerinde 20. yy’ın başında 50’nin altında
20. yy’ın ortalarında ise 60’ın üzerindedir.
– Ortalama hayat süresindeki bu artış kişi başına gelirdeki,
beslenme düzeyindeki ve tıbbi bakım şartlarındaki
iyileşmelerle yakından ilişkilidir.
YAPISAL DEĞİŞMELER

Şehirleşme
– Şehirleşme hareketi dünyanın diğer bölgelerine de yayılmıştır.
– İleri sanayileşmiş ülkelerde şehirler refahın daha yaygın
olduğu bölgelerdir.
– Çünkü şehirlerdeki verimlilik ve gelirler kırsal bölgelere göre
daha yüksektir.
– Üçüncü dünya ülkelerinde ise şehirlerde yoksulluk içinde yaşayan
işçi ya da yarı işsiz kitleler bulunmaktadır.
YAPISAL DEĞİŞMELER

Uluslararası Göç
– 20. yüzyılda uluslararası göçün niteliği değişmiştir.
– 19. yüzyılda göçlerin büyük bir bölümü ekonomik nedenlere
dayanıyordu
– 20. yüzyılda ise savaş ve ihtilallerden kaynaklanan siyasi
baskılar da göçe neden olmuştur.
YAPISAL DEĞİŞMELER

Ekonomik Kaynaklara Talep
– 20. yüzyılda nüfusun hızla çoğalması ve dünyanın en azından
bir bölümünde refahın artması ekonomik kaynaklara büyük bir
talep yaratmıştır.
– Savaşlar dışında hiç kıtlıkla karşılaşılmadı. Bunun temel nedeni
ekonomi, bilim ve teknoloji arasındaki yakın işbirliğidir.
– Böylece;




Tarımsal verim artırılmış
Maden kaynakları geliştirilmiş
Mevcut kaynaklara yeni kullanım şekilleri ortaya konmuş
Sentetik ürünler eski kaynaklardan yeni kaynaklar elde edilmiştir.
YAPISAL DEĞİŞMELER

Yeni Enerji Kaynaklarının Bulunması
– 20. yüzyılda ekonomik kaynaklar açısından en önemli gelişme enerji
alanında olmuştur
– 19. yüzyılda temel enerji kaynağı kömür iken 20. yüzyılda petrol ve
doğalgaz gibi yeni enerji kaynakları bulunmuştur.
– Petrol ilk etapta yağlama aracı olarak kullanılırken içten yanmalı
motorların gelişmesiyle kullanım imkanları artmıştır.
– 20. yüzyılın ortalarından itibaren ise petrol, sentetik ve plastik ürünlerin
hammaddesi olarak kullanılmaya başlandı.
– Bu gelişmeler petrole jeopolitik önem kazandırmıştır. Günümüzde Basra
Körfezi’ni çevreleyen Ortadoğu ülkeleri dünya pazarına en çok
petrol arz eden ülkelerdir.

SINAİ TEKNOLOJİ VE ORGANİZASYON
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
İnsanlar çevreyi şekillendirme kabiliyetine erişti
Taşıma ve haberleşme alanında daha hızlı gelişmeler yaşandı
Organizasyon ve üretim tipleri değişmeye başladı
Hükümetler araştırma geliştirme faaliyetlerine önem verdi
Eğitime daha fazla önem verilmeye başlandı
Verimlilik artmıştır
Enerji ve üretim artmıştır
Uzay keşfedilmiştir
Çokuluslu şirketler artmıştır
İşçiler toplu pazarlık hakkı sahibi olmuştur
SINAİ TEKNOLOJİ VE ORGANİZASYON

Sınai Teknoloji
– Teknolojik gelişme, 20. yüzyılda da sanayileşmenin ardındaki
temel güçtür.
– Geçmiş çağlarda toplumların başarısının ölçüsü çevrelerine
uyabilme yetenekleri idi.
– 20. yüzyılda ise başarı, çevreye hükmetmekle ve onu
toplumun ihtiyaçlarına göre şekillendirmekle mümkündü.
– Çevreye hükmetmenin temel aracı da modern bilime dayalı
teknolojidir.
SINAİ TEKNOLOJİ VE ORGANİZASYON

Taşıma ve Haberleşme Alanında Yaşanan Gelişmeler
– 19. yüzyılın başına kadar seyahatin hızı açısından İlkçağ’a göre
büyük bir değişme söz konusu değildi.
– 20. yüzyılda ise buharlı lokomotiflerle hız 120 km’ye kadar
artırılmıştır
– Otomobillerin, uçakların ve roketlerin gelişmesiyle hız
yanında tercihler de genişlemiştir
– Telgrafın gelişimine kadar uzak mesafeler arasında haberleşme
hızı, insanların hızına bağlıydı.
– Telefon, radyo ve televizyon ile uzak mesafeli haberleşme esnek
ve güvenli hale geldi.
SINAİ TEKNOLOJİ VE ORGANİZASYON

Organizasyonda Yaşanan Değişmeler
– Bu dönemde yeni kimyasal maddeler elde edilmeye başlandı.
– Elektrik gücünden ve mekanik güçten yararlanılmaya
başlanmasıyla yaşama ve çalışma şartlarında da değişimler
yaşandı.
– Elektronik bilgisayarların bulunmasıyla bilim ve teknolojide
yaşanan gelişmeler daha da hızlandı
– Bilgisayar örneği, bilimsel araştırmanın rolünü ve özellikle de bu
araştırmaların finansmanı problemini akla getirmektedir.
SINAİ TEKNOLOJİ VE ORGANİZASYON

Araştırma Bütçeleri
– Araştırmaları ilk etapta hükümetler finanse etti.
– Milletlerarası savaşlar hükümetlerin bu alana harcama
yapmasının temel nedenidir.
– Askeri programlar sonucunda;





Radarlar
Diğer elektronik haberleşme araçları
Uzay roketleri
Suni uydular
Atom enerjisi geliştirilmiştir.
SINAİ TEKNOLOJİ VE ORGANİZASYON

Eğitim
– Bilimsel ve teknik ilerlemenin ön şartı eğitilmiş bir insangücü
yani beyingücü havuzunun varlığıdır.
– 20. yüzyılın başında gelişmiş ülkelerde okuma-yazma oranı yükse,
diğer bölgelerde ise düşüktü.
– Gelişmiş ve geri kalmış bölgeler arasındaki büyüyen teknik açığın
önemli bir nedeni eğitim düzeylerinin farklılığıdır.
SINAİ TEKNOLOJİ VE ORGANİZASYON

Verimlilik
– Bilimsel teknolojilerin uygulanışı insan emeğinin verimini büyük
ölçüde artırmıştır
– Ekonomik etkinliğin en iyi ölçütü işçi başına ya da saat başına
düşen üretimdir.
– Tarımda verimin artış nedenleri;





Bilimsel gübreleme teknikleri
Tohum seçimi
Besicilik
Zararlı böceklerle mücadele
Mekanik güç kullanımıdır.
SINAİ TEKNOLOJİ VE ORGANİZASYON

Enerji ve Üretim
– Enerji üretiminde belirgin bir artış yaşanmıştır.
– En çok elektrik enerjisi artışı olmuştur.
– Otomobil ve uçak kullanımı yaygınlaşmıştır.
– 1913’te hareketli montaj bandı sistemine geçilmesiyle
otomobil sanayi en önemli istihdam alanlarından biri olmuştur.
– Otomobil sanayi yollara ve çimentoya talep doğurdu
(lokomotifler raylara ve demire talep doğurmuştu).
SINAİ TEKNOLOJİ VE ORGANİZASYON

Uzayın Keşfi
– Bilimin teknolojiye uyarlanmasının en çarpıcı nihai örneği uzayın
keşfi olmuştur.
– Milletlerarası rekabetin artmasıyla bu alan daha da hızlı gelişti
– 1969’da aya ilk kez insan ayağı bastı ve yeni bir çağ başladı
SINAİ TEKNOLOJİ VE ORGANİZASYON

Diğer gelişmeler
– Sınırlı sorunlu anonim şirket tipi tam anlamıyla kuruldu, ancak
sadece sermaye yoğun endüstrilerde görülmekteydi
– Aile şirketlerinin yaygın olduğu alanlar ise;




Toptan ve perakende ticaret
Esnaf üretimi
Hizmet sektörü
Tarım sektörü
– Çok şubeli işletmeler geriye doğru bütünleştiler.
SINAİ TEKNOLOJİ VE ORGANİZASYON
– Sermayenin yoğunlaşmasıyla dev şirketler doğmaya başladı. Bu
şirketler holdingleri doğurdu.
– Çokuluslu şirketler yaygınlaştı. 15. yüzyıldaki Medici
Bankası’nın merkezi Floransa’ydı ve diğer ülkelerde de şubesi
vardı. Ancak bu tip kuruluşlar 20. yüzyılda arttı.
– 20. yüzyılda sanayi hayatıyla ilgili nihai bir gelişme de çoğu Batı
ülkesinde işçilerin örgütlenme ve toplu pazarlık haklarının
tanınmış olmasıydı.
ULUSLARARASI MALİ İLİŞKİLER

I. Dünya Savaşı Dönemi Avrupa
– 1914 öncesinde dünyada Avrupa ve Amerika hükmetmekteydi
– 1917 Çarlık Rusya’sı çöktükten sonra bu durum değişti, yerini
Sovyetler Birliği’ne bıraktı
– Almanya deniz aşırı sömürgelerini kaybetti
– Japonya ekonomisi gelişme trendine girdi
– Avrupa’nın dünya ticaretindeki payı azaldı, Amerika’nın ve
Japonya’nın ise arttı.
ULUSLARARASI MALİ İLİŞKİLER

II. Dünya Savaşı Döneminde Avrupa
– II. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa politik ve ekonomik
hegemonyasını kaybetti
– Rekabet Avrupa’dan, Amerika ve Sovyetler Birliği arasındaki
rekabete kaydı
– Bunun sonucunda Avrupa Doğu ve Batı olmak üzere ikiye
bölündü
– Doğu ülkeler Sovyetler Birliği’nin egemenliği altına; Batı ülkeler
ise Amerika’nın egemenliği altına girdi
ULUSLARARASI MALİ İLİŞKİLER
– II. Dünya Savaşı sonrasında sömürgeler bağımsızlıklarını ilan
ettiler
– Sömürgelerin bağımsızlıklarını kazanmaları bu ülkelerin
kalkınmalarını gerçekleştirmek için arayışa girmelerine neden
oldu ve sonuçta Kuzey-Güney Diyalogu başladı.
– Bunun sonucunda birçok iktisadi ve politik kuruluş ortaya çıktı
– IMF, WB, UN bunlardan bazılarıdır
DEVLET VE EKONOMİK HAYAT

Devletin Ekonomik Hayattaki Yeri
– 20. yy’da tüm milletleri etkileyen en önemli ekonomik
değişmelerden biri büyük ölçüde genişleyen devlet rolüydü
– Devletin ekonomideki rolünün artması kısmen iki dünya
savaşının mali gereklerinden kaynaklanıyordu
– Sovyetler Birliği’nde ve Sovyet tipi ekonomilerde hükümetler
geniş kapsamlı bir ekonomik planlama ve kontrol sistemiyle
ekonominin tüm sorumluluğunu üstleniyorlardı

Ekonomik Planlama: Devletin iktisadi kaynakların dağılımını
merkezi veya bölgesel bir takım kamu kuruluşları aracılığıyla
düzenlemesidir
DEVLET VE EKONOMİK HAYAT

Devletin Ekonomik Hayattaki Yeri
– Savaşlar arası dönemde bütün hükümetler ekonomik istikrar
politikaları izlediler. Ancak bunda çok az başarılı olabildiler.
– II. Dünya Savaş sonrasında ise Sovyetler Birliği kadar kapsamlı
ve zorlayıcı olmayan ekonomik planlar izlediler. Buna karma
ekonomi adı verilmektedir.

Karma Ekonomi: Üretim araçlarının bir kısmı devlet, bir kısmı da
özel kuruluşların elindedir. Kaynakların tahsisi bakımından iktisadi
planlama kamu kesimi için emredici, özel kesim için ise tavsiye
edicidir.
DEVLET VE EKONOMİK HAYAT

Devletin Ekonomik Hayattaki Yeri
– Kamunun büyümesinin bir diğer nedeni 19. yy’ın sonlarında
doğan transfer ödemeleridir. Ancak bu ödemeler II. Dünya
Savaşı’ndan sonra yaygınlaşmıştır.
– II. Dünya Savaşı’ndan sonra birçok hükümet, artan baskılar
nedeniyle sosyal güvelik sistemlerini ve transfer ödemelerini
yaygınlaştırdı. Bu durum refah devletini doğurdu.

Refah Devleti: Düşük gelirli vatandaşlar için eğitim, sağlık, sosyal
güvenlik gibi alanlarda asgari standartları sağlama yükümlülüğünü
üzerine alan devlettir.
DEVLET VE EKONOMİK HAYAT

Devletin Ekonomik Hayattaki Yeri
– Kamu sektörünün büyümesinin istatistiksel ifadesi devlet
harcamalarının artışıydı
– Savaş sırasında devletlerin harcamalarında çok hızlı artışlar
yaşandı
– Bu harcamaların büyük bölümü


Savaş borçlarının faiz ödemelerine ve
İşsizlik tazminatlarına gidiyordu.
SAVAŞLAR VE EKONOMİK
PERFORMANS

I. Dünya Savaşı’nın Ekonomik Sonuçları
– Savaş 10 milyon askerin ölümüne, 20 milyonunun ise ciddi
şekilde yaralanmasına neden oldu
– Bu dönemde askeri harcamalar arttı, savaşın dolaylı maliyeti ise
evleri, sınai tesisleri, madenleri, hayvanları, taşıma araçlarını ve
haberleşme sistemlerini ise aşındırdı
– Ekonomik açıdan uzun dönemde fiziki yıkımdan daha önemli olan
normal ekonomik ilişkilerin bozulmasıydı
SAVAŞLAR VE EKONOMİK
PERFORMANS

I. Dünya Savaşı’nın Ekonomik Sonuçları
– Dış ticaret (özellikle de İngiltere ve Almanya arasındaki) altüst
olmuştu
– Almanya denizaşırı pazarlarını tamamen yitirdi
– Denizaşırı ülkeler Avrupa’dan satın aldıkları malları ya kendileri
üretmek ya da başka ülkelerden satın almak zorunda
kaldılar
– Bu sayede Latin Amerika pazarı Amerika ve Japonya’ya doğru
kaydı.
SAVAŞLAR VE EKONOMİK
PERFORMANS

I. Dünya Savaşı’nın Ekonomik Sonuçları
– Savaş dünya tarım dengesini de altüst etti. Yiyecek ve
hammadde talepleri bazı bölgelerde üretimi teşvik etti.
– Bu durum sonucunda 1920’ler üretim arttı ve fiyatlar düştü. En
çok zarar görenler buğday, şeker, kahve ve kauçuktur.
– Avrupa’nın sahip olduğu mali merkezler savaş sonrasında
New York’a kaydı.
– Savaş sonrasında dış yatırım gelirlerinde de azalış oldu.
SAVAŞLAR VE EKONOMİK
PERFORMANS

I. Dünya Savaşı’nın Ekonomik Sonuçları
– Savaş döneminde milli ve milletlerarası düzeyde bir diğer önemli
problem enflasyondu.




Savaş sırasında birçok ülke altın standardını terk etti
Savaşan ülkeler büyük ölçekli borçlanmalara başvurdular
Ülkeler savaşı finanse etmek için kağıt para bastılar, bunun
sonucunda fiyatlar yükseldi
Fiyat yükselişleri nedeniyle bozulan dış ticaret hadleri, uluslararası
ticaretin zayıflamasına neden olmuştur.
– I. Dünya Savaşı sonunda Alman Markından 12 sıfır atılmıştır.
SAVAŞLAR VE EKONOMİK
PERFORMANS

Barışın Ekonomik Sonucu
– Savaş sonrasının önemli problemleri


Ekonomik milliyetçiliğin doğuşu ve
Parasal ve mali problemlerdi
– Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun parçalanmasıyla yeni
devletler ortaya çıktı. Bu devletler kendi kendine yeterli olma
gayreti içindeydi.
– Rusya 1917 yılından sonra uluslararası ekonomiden tamamen
çekildi.
SAVAŞLAR VE EKONOMİK
PERFORMANS

Barışın Ekonomik Sonucu
– Savaş sonrasında devletler korumacı politikalara yöneldiler. Buna
Yeni Merkantilizm adı verilmektedir.

Yeni Merkantilizm: Günümüzde devletin ekonomik canlanmayı
veya kalkınmayı sağlamak amacıyla ihracatı artırmak için dış ticarete
müdahale etmesine denir.
– Mali ve parasal problemler ise uluslararası ekonominin tamamen
dağılmasına yol açtı.
– Bunun temelinde tazminat meselesi ve savaş dönemindeki
borçların ödenmesi problemi yatmaktaydı.
SAVAŞLAR VE EKONOMİK
PERFORMANS

Barışın Ekonomik Sonucu
– İngiltere savaşın en önemli finansman ülkesiydi. İngiltere savaşın
finansmanı için altın standardını terk etmişti.

Altın Standardı: Para değerinin altın karşılığının yasa ile tespit
edildiği ve milli paraların sabit bir kur üzerinden altın cinsinden
tanımlandığı para sistemidir.
– Tazminat meselesi ülkelerin arasının açılmasına neden oluyordu
– Ekonomik problemlere karşı alınan tedbirler yetersizdi.
– İşsizliğe karşı alınan tedbir yoksulluk ödemeleriydi.
BÜYÜK BUNALIM

Ekonomik Kriz
– Amerika savaş öncesinde net borç alan bir ülke iken sonrasında
net borç veren ülke konumuna geldi.
– 1929 Ekim’de New York Borsası’nda patlak veren kriz hisse
senedi fiyatlarının düşmesine yol açtı.
– Borsa krizi depresyonun sebebi değil, açık bir işaretiydi.
– Bu dönemde mal fiyatlarında hızlı bir düşüş yaşanmaktaydı
BÜYÜK BUNALIM

Büyük Bunalım
– Depresyonun nedenleri;




Sanayi ekonomilerinde para arzında görülen düşme
Tüketim ve yatırım harcamalarındaki otonom düşme
Tarımda daha önceden başlamış olan daralma
Altın stoklarının kıtlığı ve dengesiz dağılımı
– Krizin kaynağı konusunda ihtilaf varsa da onun şiddetinin ve
nedenlerinin üzerinde uyuşma vardır: İngiltere ve Amerika’nın
ekonomi politikaları
– Bunalımın uzun dönemdeki en önemli sonucu ekonomide
devletin rolünün artması ve 3. dünya ülkelerinde ithal
ikameci politikaların yaygınlaşmasıdır.
II. DÜNYA SAVAŞI VE SONRASI

II. Dünya Savaşı Sonrası Ekonomik Yapı
–
–
–
–
II. Dünya Savaşı dünyanın en yıkıcı ve en yaygın savaşıydı
Savaş sonrasında ekonominin kurumsal çerçevesi ağır yara almıştı
Savaş sonrasında tüm Avrupa yoksulluk içindeydi
Avrupa ekonomisinin yeniden inşası için daha fazla devlet
müdahalesine ihtiyaç duyuldu



Tüm ülkelerde politik, sosyal ve ekonomik reformlar bekleniyordu
Ulaşım, enerji ve bankacılık gibi sektörler millileştirildi
Emekli maaşları ve ücretsiz tıbbi bakım gibi sosyal güvenlik sistemleri
yaygınlaştırıldı
II. DÜNYA SAVAŞI VE SONRASI

II. Dünya Savaşı Sonrası Ekonomik Yapı
– 1944’te iki uluslararası kuruluşun temelleri atıldı


Uluslararası Para Fonu (IMF): Dünya para sistemindeki
dalgalanmaları önlemek ve kısa dönemli ödemeler dengesindeki
problemleri çözmekle görevlidir.
Dünya Bankası (IBRD-WB): Günümüzde esas amacı yoksul
ülkelerin kalkınması için gerekli teknik ve mali destekleri sağlamaktır.
– 1930’larda mali problemler nedeniyle döviz kontrolü
uygulanmaktaydı.

Döviz Kontrolü: Ödemeler sıkıntısı çeken ülkelerde dış ticaretin ve
sermaye transferlerinde dövizin alım ve satımının kısıtlamalara tabi
olmasına denir.
II. DÜNYA SAVAŞI VE SONRASI

II. Dünya Savaşı Sonrası Ekonomik Yapı
– Savaştan sonra mal kıtlığı yaşanmaktaydı. Bu kıtlığın çaresi Kuzey
ve Güney Avrupa’dan mal alma ile çözülebilirdi.
– Ancak bu dönemde Avrupa’daki en önemli kıtlık dolar kıtlığı idi.
– Dolar kıtlığını Marshall Planı çerçevesinde Avrupa Ekonomik
İşbirliği Örgütü (OEEC) aracılığıyla Avrupa’ya akan yardımlar
sağladı.

Marshall Planı: 1947 yılında ABD Dışişleri Bakanı George
Marshall’ın Harvard Üniversitesi’nde yaptığı bir konuşmada temelleri
atılan ve Avrupa’da savaştan zarar gören ülkelerin ayağa kalkması
için tek taraflı olarak yapılan yardımlara denir. (1952’de sona erdi).
II. DÜNYA SAVAŞI VE SONRASI

II. Dünya Savaşı Sonrası Ekonomik Yapı
– Avrupa’da bu dönemde yeni kurumlar da kurulmuştu. Bunlardan
biri;


Avrupa Ödemeler Birliği (EPU): 1950’de kuruldu. OEEC ülkeleri
arasında ticaretin çok taraflı dengelenmesini sağlayarak bu ülkelerin
birbirlerine ihracatlarını artırmalarına ve Birleşik Amerika ve diğer
ülkelere karşı bağımlılıklarını azaltmalarına imkan verdi
Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD): OEEC
ülkelerine Amerika, Kanada, Avustralya ve Japonya’nın katılımıyla
dönüşen örgüttür. Amacı,
– İleri sanayi ülkelerinin azgelişmiş ülkelere yardımlarını koordine etmek
– Makro ekonomik politikalar üzerinde uzlaşma imkanları aramak
– Karşılıklı problemlerin çözülmesine yardımcı olmak
II. DÜNYA SAVAŞI VE SONRASI

II. Dünya Savaşı Sonrası Ekonomik Yapı
– II. Dünya Savaşı’ndan sonraki çeyrek yüzyıl sanayileşmiş
ülkelerde en uzun ve en verimli büyümenin olduğu dönem
olmuştur
– Avrupa ekonomisinin bu yeniden inşası Ekonomik Mucize
olarak tanımlanır
– Bu mucizede rol oynayan faktörler;




Amerikan yardımları
Hükümetlerin tutum ve rolleri
Hükümetler arası işbirliği
Beşeri sermaye: Genel olarak bir toplumun sahip olduğu nitelikli
işgücüne denir.