T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2510 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1481 SİYASET SOSYOLOJİSİ Yazarlar Prof.Dr. Ali Yaşar SARIBAY (Ünite 1, 6) Prof.Dr. Derda KÜÇÜKALP (Ünite 2, 3) Öğr.Gör.Dr. Semih EKER (Ünite 4) Doç.Dr. Mehmet Zahid SOBACI (Ünite 5) Doç.Dr. Sertaç SERDAR (Ünite 7) Doç.Dr. Mert GÖKIRMAK (Ünite 8) Editör Prof.Dr. Ali Yaşar SARIBAY ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. ÖĞRENME TEKNOLOJİLERİ AR-GE BİRİMİ Birim Yöneticisi Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Kitap Hazırlama Grubu Sorumlusu Öğr.Gör. Erdem Erdoğdu Öğretim Tasarımcıları Doç.Dr. Davut Alper Altunay Dr.Öğr.Üyesi Nuran Öztürk Başpınar Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dil ve Yazım Danışmanı Öğr.Gör. Mustafa Ever Kapak Düzeni Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan Grafiker Ayşegül Dibek Dizgi Kitap Hazırlama Grubu Siyaset Sosyolojisi E-ISBN 978-975-06-2663-0 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ağustos 2018 2607-0-0-0-1809-V02 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................... vii Siyaset Sosyolojisinin Konusu, Gelişimi ve Metodu..................... 2 GİRİŞ.............................................................................................................................. SİYASET SOSYOLOJİSİNİN KONUSU VE BAKIŞ AÇISI..................................... SİYASET SOSYOLOJİSİNİN DÜŞÜNSEL GELİŞİMİ............................................. SİYASET SOSYOLOJİSİNİN GELİŞİMİNİN TARİHSEL ARKA PLANI: AVRUPA, AMERİKA VE TÜRKİYE......................................................................... Siyaset Sosyolojisinin Avrupa’daki Gelişimi.............................................................. Siyaset Sosyolojisinin Amerika’daki Gelişimi............................................................ Siyaset Sosyolojisinin Türkiye’deki Gelişimi.............................................................. SONUÇ........................................................................................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 3 4 7 10 10 11 13 15 16 17 18 18 19 Siyaset Olgusunun Doğası............................................................ 20 GİRİŞ.............................................................................................................................. SİYASETİN DEVLETE AİT OLANA İNDİRGENMESİ SORUNU VE SİYASETİN İLİŞKİSELLİĞİ............................................................... Polis, Politika ve Devlet................................................................................................ Modern Devletin Mahiyeti ve Siyaset ....................................................................... Siyasetin Devlete Önceliği ........................................................................................... EKONOMİK DETERMİNİZM (BELİRLENİMCİLİK) SORUNU VE SİYASETİN ÖZERKLİĞİ ..................................................................................... Marx’ın Teorisi ve Siyaset Düşüncesi......................................................................... Siyasetin Göreli Özerkliği: Gramsci ve Althusser..................................................... Siyasetin Özerkliği: Laclau ve Mouffe......................................................................... SİYASETİN YENİ YÜZÜ............................................................................................. SONUÇ........................................................................................................................... Özet................................................................................................................................. Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar Başvurulabilecek Kaynaklar............................................... 2. ÜNİTE 21 22 22 23 25 29 29 33 38 40 42 44 45 46 46 47 Otorite, Siyasal İktidar ve Meşruluk............................. ................ 50 GİRİŞ.............................................................................................................................. İKTİDAR İLİŞKİSİ, SOSYAL İKTİDAR, MİKRO İKTİDAR................................. Antagonistik Bir İlişki Olarak Siyaset......................................................................... İktidar İlişkisi ya da Yöneten-Yönetilen İlişkisi......................................................... SİYASAL İKTİDAR VE OTORİTE............................................................................ Siyasal İktidar ................................................................................................................ Otorite............................................................................................................................. 1. ÜNİTE 51 51 51 53 55 55 57 3. ÜNİTE iv İçindekiler MEŞRULUK VE MEŞRULUĞUN KAYNAKLARI ................................................. Sosyolojik Açıdan Meşruluğun Kaynağı ................................................................... Meşruluğun Felsefi Temeli........................................................................................... SONUÇ........................................................................................................................... Özet................................................................................................................................. Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 60 60 62 65 66 67 68 69 69 4. ÜNİTE Sivil Toplum ve Devlet................................................................... 72 5. ÜNİTE Elitler ve Siyaset............................................................................. 94 GİRİŞ.............................................................................................................................. SİVİL TOPLUM KAVRAMI ....................................................................................... SİVİL TOPLUM KAVRAMININ TARİHİ ............................................................... Antik Yunan’dan Aydınlanmaya Kadar Olan Dönem.............................................. Modern Dönemde Sivil Toplum ................................................................................ Postmodern Dönemde Sivil Toplum.......................................................................... SİVİL TOPLUM VE DEMOKRASİ............................................................................ SİVİL TOPLUM VE KÜRESELLEŞME..................................................................... SİVİL TOPLUM VE DEVLET.................................................................................... TÜRKİYE’DE SİVİL TOPLUM VE DEVLET İLİŞKİSİ.......................................... SONUÇ........................................................................................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar Başvurulabilecek Kaynaklar............................................... GİRİŞ.............................................................................................................................. ELİT KAVRAMI............................................................................................................ ELİT TEORİSİNİN ÖNCÜLERİ................................................................................ Pareto ve Elitlerin Dolaşımı......................................................................................... Mosca ve Yönetici Sınıf................................................................................................. Michels ve Oligarşinin Demir Yasası.......................................................................... DEMOKRATİK ELİTİZM........................................................................................... ELEŞTİREL BİR YAKLAŞIM: C. WRIGHT MILLS VE İKTİDAR ELİTİ ........... TÜRKİYE’DE İKTİDAR ELİTİ İÇİNDE BÜROKRASİNİN KONUMU............. SONUÇ........................................................................................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar Başvurulabilecek Kaynaklar............................................... 6. ÜNİTE 73 73 75 75 77 78 79 80 81 83 86 88 89 90 90 92 95 96 97 97 99 102 103 105 107 111 112 113 114 114 115 Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri....................................... 116 GİRİŞ.............................................................................................................................. 117 SİYASİ PARTİ KAVRAMI: KAPSAM VE TANIM.................................................. 118 İçindekiler SİYASİ PARTİLERİN TARİHSEL VE SOSYAL TEMELLERİ................................ Tarihsel Temel: Partilerin Kökeni............................................................................... Sosyal Temel: Sosyal Bölünmeler ve Siyasi Gruplaşmaların Niteliği..................... SİYASİ PARTİ TİPLERİ............................................................................................... SİYASİ PARTİLERİN ÖRGÜTSEL YAPILARI......................................................... Parti Özerkliği................................................................................................................ Örgütlenme Derecesi.................................................................................................... İktidarın Merkezileşme Derecesi................................................................................ Örgütün Tutarlılık Derecesi......................................................................................... Örgütün Katılım Anlayışı............................................................................................. SİYASİ PARTİ SİSTEMLERİ....................................................................................... SİYASİ PARTİ SİSTEMLERİNİ BELİRLEYEN BİR FAKTÖR OLARAK SEÇİM SİSTEMLERİ.................................................................................................... SONUÇ........................................................................................................................... Özet................................................................................................................................. Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 121 121 123 124 125 127 127 127 128 128 128 130 132 133 135 136 136 137 Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu.............. .................. 138 GİRİŞ.............................................................................................................................. SİYASAL KÜLTÜR....................................................................................................... Kültür ve Toplumsallaşma............................................................................................ Siyasal Kültür ve Siyasal Toplumsallaşma.................................................................. Semboller Sistemi Olarak Siyasal Kültür.................................................................... SİYASAL İLETİŞİM...................................................................................................... İletişim............................................................................................................................ Siyasal İletişim ve Demokrasi...................................................................................... Yurttaşlık Bilincini Oluşturma ve Siyasal İletişim.................................................... KAMUOYU................................................................................................................... Kamuoyu ve Demokrasi............................................................................................... Kamuoyu-Siyasal Katılım İlişkisi................................................................................ SONUÇ........................................................................................................................... Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 139 139 139 141 143 145 145 147 151 152 152 155 157 158 159 160 160 161 Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler................... 162 GİRİŞ.............................................................................................................................. YABANCILAŞMA VE ANOMİ.................................................................................. Yabancılaşma Kavramının Kökeni.............................................................................. Anomi (Kuralsızlık)...................................................................................................... SİYASAL YABANCILAŞMA....................................................................................... TOPLUMSAL HAREKETLERİN TARİHSEL ÖNEMİ........................................... Toplumsal Hareketler................................................................................................... Toplumsal Hareketlerin Etkinliği................................................................................ 163 164 164 165 166 169 169 171 v vi İçindekiler TOPLUMSAL HAREKETLERİN TEORİLERİ......................................................... Toplumsal Hareketler ve 1960’lar Sonrası Gelişen Teorik Ayrışma ...................... Yeni Toplumsal Hareketler Teorisi.............................................................................. Kaynakların Seferberliği (Hareketliliği) Teorisi........................................................ KÜRESELLEŞME VE TOPLUMSAL HAREKETLER............................................. SONUÇ .......................................................................................................................... Özet................................................................................................................................. Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar Başvurulabilecek Kaynaklar............................................... 172 173 174 175 176 178 180 182 183 183 183 İçindekiler Önsöz Sosyal bilimlerin gelişim seyri iki aşamalı olmuştur. Birinci aşamada toplumsal değişimin ortaya çıkardığı meseleleri anlamak ve açıklamak sosyal bilimlerde bir iş bölümü oluşumunu gerekli kılmış, bu da çeşitli disiplinlerin doğmasına yol açmıştır. Bu aşama, sosyal bilimlerin felsefe şemsiyesi altından çıkmaları, kendi doğrultularını belirlemelerini ifade eder. İkinci aşama, sosyal bilimlerin aralarında işbirliği arayışını kapsar: “Küreselleşme” adı altında sosyal, ekonomik, siyasal ve kültürel meselelerin devasa boyut kazandığı, tahmin edilenin ötesinde karmaşık hale geldiği bir dönemde, bu meseleleri, tek bir disiplinin açıklaması neredeyse imkânsızlaşmıştır. Günümüzde genel olarak sosyal olguları parçalarına ayırarak anlamak ve her bir parçaya karşılık gelen bir uzmanlık dalına dayanarak açıklamak gene de mümkün ama eksik sayılmaktadır. Üstelik, sosyal bütünlüğü meydana getiren parçaların neredeyse atomize olmuş şekilde alt parçacıklara ayrıldığı bir durumda… Siyaset olgusunun da bu anlamda atomize olmuş bir gerçeklik resmi verdiği söylenebilir. Bugün siyaset biliminden siyasi tarihe, siyasi antropolojiden siyasi ekonomiye varıncaya kadar birçok uzmanlaşmış disiplin siyaset olgusunu konu edinmektedir. Siyaset Sosyolojisi de bunlardan birisidir. Bununla beraber, bu disiplini diğerlerinden farklı kılan yanı, kendi içinde epistemolojik bir kopuşu gerçekleştirerek bir paradigmatik sıçrama yapmış olmasıdır: “Siyasetin Sosyolojisi”den “Siyaset Sosyolojisi”ne geçiş. Bu kitap, söz konusu geçiş sürecini ve bu sürecin içerdiği çeşitli temaları toplam sekiz ünite halinde incelemektedir. Kitap, tek bir üniversitenin tek bir bölümünün öğretim elemanlarının işbirliği ile hazırlanmıştır. Bu işbirliğinde bazı arkadaşımlarımda gördüğüm “takım ruhu” duyarlılığı beni memnun etmiştir. Bu bakımdan emeği geçen tüm ünite yazarları meslektaşlarıma teşekkür etmek benim için bir zevktir. Fakat, yazım süresi boyunca karşılaştığım zorlukların üstesinden gelmede samimi desteğini ve anlayışını gördüğüm Doç.Dr. Derda Küçülalp’e ve Yrd.Doç.Dr. Zahid Sobacı’ya ayrıca teşekkür etmeyi bir görev addediyorum. Bu derlemenin basımında titiz yardımlarını sunan, başta AÖF Kamu Yönetimi Bölüm Koordinatörü Doç.Dr. Süleyman Sözen’e ve diğer tüm emeği geçenlere de içten teşekkürlerimi iletirim. 5 Şubat 2012, Bursa Editör Prof.Dr. Ali Yaşar SARIBAY vii 1 SİYASET SOSOYOLOJİSİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin il­gi­len­di­ği ve araş­tır­dı­ğı ko­nu­la­rı ve ba­kış açı­sı­nı tartışabilecek, “Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si”nden “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si”ne ge­çi­şin aka­de­mik sey­ri­ni açıklayabilecek, Si­ya­set sos­yo­lo­ji­si­nin Av­ru­pa, Ame­ri­ka ve Tür­ki­ye’de­ki ge­li­şim sü­re­ci­ni ifade edebilecek, bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si Sem­bo­lik Top­lum Her­me­nö­tik • Si­ya­set Bi­li­mi • Sos­yo­lo­jik Pa­ra­dig­ma • Do­ğal Top­lum İçindekiler Siyaset Sosoyolojisi Siyaset Sosyolojisinin Konusu, Gelişimi ve Metodu • GİRİŞ • SİYASET SOSYOLOJİSİNİN KONUSU VE BAKIŞ AÇISI • SİYASET SOSYOLOJİSİNİN DÜŞÜNSEL GELİŞİMİ • SİYASET SOSYOLOJİSİNİN GELİŞİMİNİN TARİHSEL ARKA PLANI: AVRUPA, AMERİKA VE TÜRKİYE • SONUÇ Siyaset Sosyolojisinin Konusu, Gelişimi ve Metodu Gİ­RİŞ Si­ya­set ol­gu­su bir­çok bo­yu­tuy­la aka­de­mis­yen­le­rin ilgisini çe­ke­gel­miş; ba­zen bir­ bi­ri­ne zıt, ba­zen bir­bi­ri­ni ta­mam­la­yı­cı yak­la­şım­lar­la çö­züm­len­me­ye ça­lı­şıl­mış­tır. Bu yak­la­şım­la­rın en çok rağ­bet gö­ren­le­ri­nin ba­şın­da sos­yo­lo­jik ola­nı gel­miş­tir. Sos­yo­lo­jik yak­la­şım, be­lir­li bir sü­re sos­yo­log­la­rın si­ya­se­te duy­duk­la­rı aka­de­mik il­gi­lerinin ifa­de­si ol­du­ğu ka­dar; on­la­rın si­ya­sal çö­züm­le­me­le­ri hâ­ki­mi­yet­ al­tı­na al­ma­la­rı so­nu­cu­nu da do­ğur­muş­tur. Bu çer­çe­ve­de, si­ya­set ol­gu­su­nun ken­di­si­ne “sos­yo­log” de­nen bi­ri ta­ra­fın­dan çö­züm­len­me­si, yak­la­şı­mın ken­di­li­ğin­den “sos­ yo­lo­jik” sa­yıl­ma­sı için ye­ter­li gö­rül­müş­tür. Do­la­yı­sıy­la, si­ya­se­tin çe­şit­li çö­züm­le­ me­le­ri ara­sın­da­ki far­kın, teo­rik ola­rak de­ğil, çö­züm­le­me­yi ya­pan ki­şi­nin mes­le­ki for­mas­yo­nu­na ba­kılarak sap­tan­ma­sı âdet ha­li­ne gel­miş­tir. Ma­uri­ce Du­ver­ger, bu du­ru­mu “Si­ya­sal bi­lim ve si­ya­sal sos­yo­lo­ji söz­cük­le­ri he­men he­men eş an­lam­lı­dır. Ço­ğu Ame­ri­kan Üni­ver­si­te­sin­de, ay­nı so­run­la­ra, eğer bun­lar bir Si­ya­sal Bi­lim­ler Bö­lü­mü ta­ra­fın­dan ele alın­mış­sa ‘Si­ya­sal Sos­yo­ lo­ji’ den­mek­te­dir. Fran­sa’da ise ‘Si­ya­sal Sos­yo­lo­ji’ de­yi­şi ço­ğu za­man, si­ya­set bi­li­ min­de uzun sü­re ege­men ol­muş olan hu­kuk­sal ve fel­se­fi yön­tem­ler­den bir kop­ma ve da­ha bi­lim­sel yön­tem­ler­le bir çö­züm­le­me ge­tir­me is­te­ği­ni yan­sıt­mak­ta­dır. Bu fark­la­rın uy­gu­la­ma­da öne­mi yok­tur” di­ye­rek çok iyi ifa­de et­mek­te­dir. Bu sap­ta­ma, kıs­men ge­çer­li­dir, çün­kü uzun bir sü­re Du­ver­ger’nin sö­zü­nü et­ti­ ği gev­şek­lik si­ya­set in­ce­le­me­le­rin­de hâ­kim bir tu­tum ol­muş­tur. Bu­nun­la be­ra­ber, söz ko­nu­su tu­tu­ma yol açan bir baş­ka se­bep­ten söz et­mek ge­re­kir. Bu sos­yo­lo­jinin ve sos­yo­lo­jik ola­nın ge­nel­leş­ti­ril­miş ol­ma­sı, do­la­yı­sıy­la öz­gül (spe­ci­fic) ola­rak içi­ nin dol­du­rul­ma­ma­sı­dır. Böy­le­ce, sos­yo­lo­ji sos­yal ile öz­deş­leş­ti­ril­miş, sos­yal ola­rak ni­te­le­nen her şey ge­nel­de sos­yo­lo­jik ni­te­le­me­si­ne ta­bi tu­tul­muş­tur. Bun­da da ge­ çer­li sa­yı­lan man­tık şu ol­muş­tur: Sos­yal ola­nın te­za­hü­rü­ne ba­kıp, sos­yo­lo­jik ola­nı be­lir­le­me. Ör­ne­ğin, bu man­tı­ğa gö­re, sos­yal di­ye ni­te­le­nen cin­si­yet, yaş, sta­tü, sı­ nıf... gi­bi olu­şum­la­ra ba­kıp bun­lar­dan bi­ri ve­ya hep­si ile si­ya­se­tin ilin­ti­si­ni sap­ta­ ma­ya gi­riş­ti­ği­miz­de; si­ya­se­ti sos­yo­lo­jik ola­rak çö­züm­le­miş sa­yı­la­bi­li­yo­ruz. Oy­sa tek bir sos­yo­lo­ji­den söz et­mek müm­kün ol­ma­dı­ğın­dan, di­ye­lim sı­nıf ol­ gu­su­na ve­ya sos­yal ola­nın di­ğer te­za­hür­le­ri­ne, her sos­yo­lo­ji ya­pan, ay­nı şe­kil­de bak­ma­mak­ta­dır: Marx’a da­ya­nan­lar ay­rı, We­ber’e da­ya­nan­lar ay­rı şey­ler söy­le­ mek­te­dir­ler. Çün­kü her iki­si de sos­yal ola­nı fark­lı gö­rün­gü­ler­le öz­deş­leş­tir­miş­ler ve onun için de fark­lı sos­yo­lo­ji yap­mış­lar­dır. Fa­kat, bu üni­te­de “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si” den­di­ğin­de, esa­sen bir yak­la­şım­dan de­ğil, di­sip­li­ner bir pa­ra­dig­ma­dan bah­se­dil­ 4 Siyaset Sosoyolojisi mek­te­dir. Do­la­yı­sıy­la, bu­ra­da Du­ver­ger’nin yu­ka­rı­da be­lirt­miş ol­du­ğu dü­şün­ce­ den kop­ma­yı sim­ge­le­yen aka­de­mik bir ge­liş­me an­la­tı­la­cak­tır. Baş­ka bir de­yiş­le, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin, üni­ver­si­te­le­rin de­part­man­la­rı nez­din­de or­ta­ya çı­kan bir si­ ya­si olay­la­rı in­ce­le­me tar­zı­na in­dir­gen­me­sin­den kur­ta­rı­lıp pa­ra­dig­ma­tik bir içe­ri­ ğe sa­hip ol­du­ğu­nun an­la­tı­mı, bu üni­te­nin üze­rin­de dur­du­ğu te­mel bir me­se­le­dir. Me­se­le­mi­zi açık­lı­ğa ka­vuş­tur­mak için, ön­ce Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin ko­nu­su ve ba­kış açı­sı­nın ne ol­du­ğu in­ce­le­ne­cek­tir. Bu­ra­da, Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si-Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si ay­rı­mı üze­rin­de du­ru­la­cak ve Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin top­lum­sal olay­la­rı han­gi pa­ ra­dig­may­la ele al­dı­ğı izah edi­le­cek­tir. Üni­te­nin ikin­ci kıs­mın­da, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­ si­nin dü­şün­sel ge­li­şi­mi­ne de­ği­ni­le­cek ve Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si pa­ra­dig­ma­sı­nın si­ya­ set-top­lum iliş­ki­si­ni ele alış tar­zın­dan ha­re­ket­le Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si ile Si­ya­set Bi­li­mi ara­sın­da­ki ay­rım açık­lı­ğa ka­vuş­tu­ru­la­cak­tır. Bu üni­te­de son ola­rak ise, Si­ya­set Sos­ yo­lo­ji­si­nin Av­ru­pa, Ame­ri­ka ve Tür­ki­ye’de­ki ge­li­şim sü­re­ci üze­rin­de du­ru­la­cak­tır. Sİ­YA­SET SOS­YO­LO­Jİ­Sİ­NİN KO­NU­SU VE BA­KIŞ AÇI­SI Ge­nel ola­rak si­ya­set ol­gu­su­nu ele alan mo­dern sos­yo­lo­jik araş­tır­ma­la­rın or­ta­ya çı­kı­şı, İkin­ci Dün­ya Sa­va­şın­dan son­ra ol­muş­tur. Si­ya­set ol­gu­su­nun top­lum­da­ki ye­ri ve­ya top­lum­sal kök­le­ri üze­ri­ne zih­ni me­rak, “Si­ya­set(in) Sos­yo­lo­ji­si” adı al­ tın­da ye­ni bir di­sip­li­ni­n doğ­ma­sı­nın en baş­ta ge­len se­be­bi­dir. Bun­da da şüp­he­siz, İkin­ci Dün­ya Sa­va­şın­dan son­ra Ba­tı dün­ya­sın­da de­mok­ra­si­nin yük­se­len bir de­ğer ol­ma­sı ve o doğ­rul­tu­da top­lum­la­rın ge­çir­dik­le­ri ya­pı­sal de­ği­şim­ler önem­li rol oy­ na­mış­tır. Böy­le­ce aka­de­mik si­ya­si araş­tır­ma­la­rın yö­nü ve içe­ri­ği de­ğiş­miş; ön­ce­ den “Si­ya­set Bi­li­mi” yaf­ta­sı al­tın­da in­ce­le­nen si­ya­set ol­gu­su hem ye­ni bir pers­pek­ ti­fe otur­tul­muş hem de in­ce­le­me ala­nı ve ko­nu­la­rı ba­kı­mın­dan ge­niş­le­til­miş­tir. 1960’lar Sey­mo­ur Mar­tin Lip­set’in Si­ya­sal İn­san (Po­li­ti­cal Man) baş­lık­lı ki­ ta­bı­nın ya­yın­lan­ma­sıy­la Si­ya­set(in) Sos­yo­lo­ji­si di­sip­li­ni­nin yük­se­li­şe geç­me­sin­de dö­nüm nok­ta­sı ol­muş­tur. Lip­set’in ki­ta­bı, yir­mi ül­ke­de ya­yın­la­na­rak dün­ya ça­pın­ da yan­kı bul­muş ve Sos­yal Bi­lim­ler Atıf En­dek­si ta­ra­fın­dan bir “atıf kla­si­ği” sa­yıl­ mış­tır. Bu­gün Si­ya­set(in) Sos­yo­lo­ji­si, Sos­yo­lo­ji­nin en önem­li alt dal­la­rın­dan bi­ri sa­yıl­sa da; aşa­ğı­da gö­re­ce­ği­miz gi­bi, özel­lik­le 1980’ler­den son­ra ken­di­si­ni Si­ya­set Bi­li­mi’nden ol­du­ğu ka­dar Sos­yo­lo­ji di­sip­li­ni­nin he­ge­mon­ya­sın­dan da kur­tar­ma­ya ve da­ha ba­ğım­sız bir bi­lim­sel pa­ra­dig­ma ol­ma­ya yö­nel­miş­tir. Bu ba­kım­dan, mey­ da­na ge­len bu aka­de­mik ge­li­şi­mi ve ne­ti­ce­de bir pa­ra­dig­ma de­ği­şi­mi­ni an­lat­mak üze­re, bu­ra­da kul­la­nı­lan te­rim­sel ay­rım­la­ra ön­ce­lik­le işa­ret et­me­li­yiz. “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si” de­di­ği­miz­de, ge­li­şim ta­ri­hi­ne ba­ka­rak iki ay­rı te­rim kul­la­ na­ca­ğız: “Kla­sik Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si” (ve­ya bu üni­te­de kul­lan­ma­yı ter­cih et­ti­ği­miz şek­liy­le “Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si”) ve “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si”. Aşa­ğı­da­ki an­la­tım­lar­da iki te­rim ara­sın­da­ki fark açık­ça gö­rü­le­cek­tir. “Pa­ra­dig­ma” ile kas­tı­mız ise bi­lim ta­ rih­çi­si ve fel­se­fe­ci­si Tho­mas S. Kuhn’un sos­yal bi­lim­le­re ka­zan­dır­mış ol­du­ğu kav­ ram­dır. Gev­şek bir ta­nı­mı ya­pı­la­cak olur­sa, pa­ra­dig­ma­nın ol­gu­la­ra bak­ma tar­zı­nı, bu­na da­ya­na­rak ne tür bir bi­lim­sel in­ce­le­me­nin ya­pı­la­ca­ğı­nı ve han­gi tür fel­se­fi ter­ci­hin ka­bul edi­le­ce­ği­ni bil­me­yi ifa­de et­ti­ği­ni söy­le­ye­bi­li­riz. Ör­ne­ğin, “Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si” pa­ra­dig­ma­sın­dan, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si” pa­ra­dig­ma­sı­na ge­çiş; si­ya­set ol­gu­su­na da­ir ba­kış tar­zı­mı­zın (han­gi dü­zey­de, ne gi­bi de­ğiş­ken­le­ri dik­ka­te al­dı­ğı­ mı­zın) ve bu tar­zın tel­kin et­ti­ği doğ­rul­tu­da ne tür bir teo­rik çer­çe­ve­yi, do­la­yı­sıy­la bu çer­çe­ve­nin ze­mi­ni­ni teş­kil eden han­gi fel­se­fi ön ka­bul­le­re sa­hip ol­du­ğu­mu­zun de­ğiş­me­si an­la­mı­na ge­lir. Kla­sik an­lam­da Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si (Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si), si­ya­set ol­gu­su­nu sos­ yo­lo­jik pa­ra­dig­ma ara­cı­lı­ğıy­la çö­züm­ler. Sos­yo­lo­jik pa­ra­dig­ma ise sos­yo­lo­jik so­ru 1. Ünite - Siyaset Sosyolojisinin Konusu, Gelişimi ve Metodu sor­ma­ya da­ya­nır. Bu so­ru, her şey­den ön­ce, in­san ey­le­mi­nin ge­nel ka­bul gö­ren ve res­men ta­nım­lan­mış olan amaç­la­rı­nın ar­ka­sın­da ya­ta­nı bul­ma me­ra­kı­nı içe­rir. Bu­nu ya­par­ken de in­sa­ni olay­la­rın fark­lı an­lam dü­zey­le­ri­ne sa­hip ol­duk­la­rı­nı ve on­la­rın ba­zı­la­rı­nın gün­lük ha­ya­tın bi­lin­cin­den giz­len­miş ol­duk­la­rı­nı fark eder. O hal­de, sos­yo­lo­jik pa­ra­dig­ma, esas iti­ba­riy­le, sos­yal ya­pı­la­rın, iliş­ki­le­rin dış yü­zü­ne de­ğil, bu­nun ar­dın­da ya­tan be­lir­le­yi­ci­le­ri­ne eğil­me­yi odak alır. Bu ba­kım­dan, sos­ yo­lo­gun il­gi­len­di­ği prob­lem, di­ğer­le­ri­nin “prob­lem” de­di­ği şey ol­ma­ya­bi­lir. Çün­ kü, sos­yo­lo­jik prob­lem, özün­de, sos­yal et­ki­le­şi­min na­sıl ve ne şe­kil­ler­de mey­da­na gel­di­ği­ne bak­mak­la il­gi­li bir du­rum­dur. Oto­ri­te­le­rin ve­ya di­ğer res­mî gö­rev­li­le­rin ba­kı­şı­na gö­re yan­lış olan şey de­ğil­dir sos­yo­lo­jik prob­lem. Bu bağ­lam­da, suç ye­ri­ne ka­nun; bo­şan­ma ye­ri­ne ev­li­lik; ırk ay­rı­mı ye­ri­ne ırk­la­ra da­ya­nan kat­man­laş­ma; ih­ti­lal ye­ri­ne hü­kü­met sos­yo­lo­jik prob­lem ola­rak ni­te­le­ne­bi­lir. Bu an­la­yış­tan ha­re­ket­le, Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­nin pers­pek­ti­fi­nin, esas iti­ba­riy­ le, si­ya­si ya­pı­la­rın, iliş­ki­le­rin ve­ya da­ha tek­nik de­yim­le si­ya­si et­ki­le­şi­min ar­dın­da ya­tan et­ken­le­re bak­mak ol­du­ğu söy­le­ne­bi­lir. Bu pers­pek­ti­fin kla­sik ör­ne­ği Sey­ mo­ur Mar­tin Lip­set’in yu­ka­rı­da an­dı­ğı­mız Si­ya­sal İn­san’ıdır. Bu ki­ta­bın­da Lip­set, si­ya­set ol­gu­su­nun sos­yal te­mel­le­ri­ni in­ce­le­miş; ör­ne­ğin de­mok­ra­si ile ül­ke­le­rin eği­tim, sa­na­yi­leş­me, şe­hir­leş­me dü­ze­yi gi­bi sos­yal de­ğiş­ken­ler ara­sın­da­ki ba­ğın­tı­ yı ana­liz et­miş­tir. Lip­set’in Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­nin ge­li­şi­min­de sağ­la­dı­ğı dö­nüm nok­ta­sı, da­ha son­ra or­ta­ya çı­ka­cak yö­ne­lim­le­rin iti­ci gü­cü ol­muş­tur. Bu doğ­rul­ tu­da, Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si ol­gun bir aşa­ma­da ar­tık ge­nel ola­rak si­ya­set-top­lum, özel ola­rak da dev­let-top­lum iliş­ki­si­ni in­ce­le­yen bir di­sip­lin şek­lin­de yay­gın ka­ bul gör­müş; Sos­yo­lo­ji’nin en önem­li alt di­sip­lin­le­rin­den bi­ri sa­yıl­mış­tır. Ni­te­kim, özel­lik­le 1950 ve 1970 ara­sı dö­nem­de si­ya­si grup­laş­ma­la­rın top­lum­sal te­mel­le­ri ve par­ti sis­tem­le­ri (Sey­mo­ur Mar­tin Lip­set ve Ste­in Rok­kan); ce­ma­at-ik­ti­dar ya­pı­la­rı (Lloyd War­ner ve Ste­ven Lu­kes); elit­ler (C. Wright Mills, Ant­hony Gid­dens, Tom Bot­to­mo­re ve Wi­ili­am G.Dom­hoff) ve dev­rim ve top­lum­sal de­ğiş­me üze­ri­ne ta­ rih­sel ça­lış­ma­lar (Bar­ring­ton Moo­re ve The­da Skoc­pol) gi­bi ko­nu­lar­da, Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­ne iliş­kin çok önem­li ça­lış­ma­lar or­ta­ya çık­mış­tır. As­lın­da bu ça­lış­ma­la­rın da gös­ter­di­ği gi­bi, dik­ka­te al­ma­mız ge­re­ken önem­li bir nok­ta, bir sos­yo­lo­jik pa­ra­dig­ma­nın, her şey­den ön­ce, bir top­lum kav­ram­laş­tır­ma­ sı­na da­yan­dı­ğı­nın bi­lin­me­si­dir. Çün­kü ge­nel ola­rak top­lum­dan ne­yi an­la­dı­ğı­mı­zı for­mü­le ede­bi­li­yor­sak, ol­gu­la­rın (o ara­da si­ya­set ol­gu­su­nun) top­lum­sal ger­çek­li­ ğin bü­tün­lü­ğü için­de­ki ye­ri­ni ve an­la­mı­nı be­lir­le­ye­bi­li­yo­ruz de­mek­tir. He­men be­lir­te­lim ki, sos­yal ve si­ya­sal dü­şün­ce ta­ri­hin­de top­lum kav­ram­laş­tır­ ma­la­rı iki te­mel ka­te­go­ri­ye ay­rı­lır: • Do­ğal top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı, • Sem­bo­lik top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı. Do­ğal top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı, top­lum­sal ha­ya­tın da­yan­dı­ğı iliş­ki­ler ağı­nın, do­ğal dür­tü ve zo­run­lu­luk­lar üze­ri­ne in­şa ol­du­ğu­nu ile­ri sü­rer; top­lum­sal ha­ya­ tın içer­di­ği dü­şün, de­ğer ve an­lam sis­tem­le­ri­ni pra­tik ne­den ve et­kin­lik­le­rin bir tü­re­vi ola­rak gö­rür. Bu bağ­lam­da, top­lum, pra­tik iliş­ki­le­rin bir yan­sı­ma­sı ve­ya ta­sa­rı­mı­dır. Do­ğal top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı po­zi­ti­vist sos­yal bi­lim an­la­yı­şı­nın bir ürü­nü­dür. Po­zi­ti­vist sos­yal bi­lim an­la­yı­şı, ger­çek­li­ği, in­sa­nın dı­şın­da olan bir şey ola­rak ele alır. Po­zi­ti­vist yak­la­şım, bu­ra­dan ha­re­ket­le, ol­gu-de­ğer ay­rı­mı­na gi­de­rek sos­yo­lo­gun top­lum­sal ger­çek­li­ği de­ğer yar­gı­la­rın­dan ba­ğım­sız ola­rak in­ce­le­ye­bi­ le­ce­ği ve ob­jek­tif bir bil­gi­ye ula­şa­bi­le­ce­ği­ni var­sa­yar. Sem­bo­lik top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sın­da, top­lum­sal ha­ya­tı oluş­tu­ran iliş­ki­ler ağı sem­bo­lik ni­te­lik ta­şır ve top­lum üye­le­ri­nin ey­lem­le­ri an­cak sem­bo­lik bir bü­tün­lük 5 6 Siyaset Sosoyolojisi için­de yer al­dı­ğı za­man an­lam ka­za­nır. Bir baş­ka de­yiş­le, top­lum üye­le­ri­nin ey­le­ mi, sem­bo­lik bir te­mel­len­dir­me­ye ta­bi ol­du­ğu za­man ey­lem ni­te­li­ği­ne bü­rü­nür. Bu kav­ram­laş­tır­ma­ya gö­re, top­lum­sal ha­yat sem­bo­lik ola­rak ku­rul­muş­tur. Sem­ bo­lik top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı yo­rum­sa­ma­cı (her­me­nö­tik) sos­yal bi­lim an­la­yı­ şı­na da­ya­nır. Yo­rum­sa­ma­cı sos­yal bi­lim an­la­yı­şı­na gö­re, top­lum­sal ger­çek­lik ma­ hi­ye­ti iti­ba­riy­le do­ğal ger­çek­lik­ten fark­lı­dır. Top­lum­sal ger­çek­lik in­sa­nın için­de ol­du­ğu ve do­la­yı­sıy­la olu­şu­mun­da in­sa­ni il­gi, çı­kar ve de­ğer­­le­rin önem­li bir ro­le sa­hip ol­du­ğu bir in­ce­le­me ala­nı­dır. Bu an­lam­da, top­lum­sal ger­çek­lik me­sa­fe­li du­ ru­la­rak açık­la­na­bi­le­cek bir in­ce­le­me ala­nı ola­rak de­ğil, an­cak içe­ri­si­ne gi­ri­le­rek an­la­şı­la­bi­le­cek bir in­ce­le­me ala­nı ola­rak dü­şü­nül­mek du­ru­mun­da­dır. Top­lum­sal ger­çek­lik de­ğer yar­gı­la­rın­dan ba­ğım­sız ol­ma­dı­ğı ve onu in­ce­le­yen sos­yal bi­lim­ci de be­lir­li de­ğer­le­re sa­hip ol­du­ğu için ge­nel ola­rak sos­yo­lo­ji­de, öz­gül ola­rak ise si­ ya­set sos­yo­lo­ji­sin­de el­de edi­len bil­gi, nes­nel ve ke­sin ol­ma­yıp ba­kış açı­sı­na gö­re de­ği­şen bir ka­rak­te­re sa­hip­tir. Sos­yo­log ve­ya si­ya­set sos­yo­lo­gu tam da bu ne­den­le top­lum­sal ger­çe­ği açık­la­ma­ya de­ğil an­la­ma­ya ve yo­rum­la­ma­ya ça­lı­şır. Bu ki­tap­ta be­nim­se­di­ği­miz çö­züm­le­me çer­çe­ve­si, ge­nel ola­rak, sem­bo­lik top­ lum kav­ram­laş­tır­ma­sı­nı esas al­dı­ğı için, bu kav­ram­laş­tır­ma üze­rin­de bi­raz da­ha dur­ma­mız­da ya­rar var­dır. Sem­bo­lik top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı, top­lum­sal ol­gu­la­rı “olan” de­ğil, “oluş­tu­ran” fak­tör ola­rak gö­ren ve önem­li ola­nın bi­çim (form) ol­du­ğu­nu vur­gu­la­yan bir pa­ ra­dig­ma an­la­yı­şı­na da­ya­nır. Bu açı­dan, ge­rek fi­zik­sel do­ğa­nın ge­rek in­san do­ğa­sı­ nın sos­yal ha­ya­ta yan­sı­yan et­ki­le­ri, ol­duk­la­rı gi­bi his­se­di­lir. Bu nok­ta­dan ha­re­ket­le, oluş­tur­du­ğu bi­çi­min dı­şın­da do­ğa­nın an­lam­sız ol­du­ğu ve do­ğa­nın an­cak sem­bo­lik bir sis­tem için­de yoğ­rul­du­ğu za­man bir an­la­ma ka­vu­şa­ca­ğı ile­ri sü­rü­le­bi­lir. Bu se­ bep­le, “ger­çek”in ve “bil­gi”nin fark­lı ve ay­rı dün­ya­lar ol­du­ğu söy­le­ne­bi­lir. Bu nok­ta­da or­ta­ya çı­kan du­rum şu­dur: Do­ğal dün­ya­nın ak­si­ne, top­lum­sal iliş­ ki­le­rin ya­pı­sı ve sos­yal olay­la­rın an­la­mının, bi­lim ada­mı­nın te­ori­si­nin fonk­si­yo­nu değildir. Sos­yal bi­lim­ci­nin kar­şı kar­şı­ya ol­du­ğu “bi­rin­cil dü­zen” de­ğil, “ikin­cil dü­ zen” ger­çek­lik­tir. Bu ise, öz­ne­le­ra­ra­sı (top­lu­mun bi­rey­le­ri, grup­la­rı, ku­rum­la­rı, vd. ta­ra­fın­dan) pay­la­şıl­mış sem­bol­le­re da­ya­nan, man­tık­sal ola­rak dü­zen­len­di­ği var­sa­ yı­lan bir dün­ya­dır. Bu ba­kım­dan, sem­bol­le­rin ay­dın­la­tıl­ma­sı açık­la­ma­nın özü­dür. O hal­de, di­ye­bi­li­riz ki, sos­yal bi­lim­de pa­ra­dig­ma­nın esas ama­cı, sos­yal bağ­lam­da­ ki sem­bo­lik dö­nü­şün ve ger­çek­li­ğin kur­gu­lan­ma­sı­nın ni­te­li­ği­ni be­lir­le­mek­tir. Bu tür bir sos­yal ger­çek­lik ve bi­lim an­la­yı­şı, in­sa­nı sos­yal ger­çek­lik kar­şı­sın­da se­yir­ci ka­bul et­mez. Bu­nun­la bağ­lan­tı­lı bir baş­ka öner­me, bir amaç sa­hi­bi ola­rak in­sa­nın ey­le­mi­nin, ön­ce­den dü­şü­nül­müş olan bir pla­na da­yan­dı­ğı­dır. Bu açı­dan, in­san ak­ tör ola­rak ön­ce­den ve­ri­li ve or­ga­ni­ze bir gün­lük ha­ya­tın için­de ha­re­ket eder. Öğ­ ren­di­ği dil, edin­di­ği kül­tür ve için­de ya­şa­dı­ğı sos­yal ya­pı­lar onun bu gün­lük ha­ya­tı yo­rum­la­ma­sı­na ve bu­na da­ya­na­rak ey­lem­de bu­lun­ma­sı­na ya­ra­ya­cak ta­nım­la­rı ve tip­le­me­le­ri mey­da­na ge­ti­rir. Önem­li bir baş­ka nok­ta, gün­lük ha­ya­tın sa­de­ce ön­ce­ den ya­pı­lan­mış ol­ma­yıp bu dün­ya­nın içer­di­ği öğe­le­rin an­lam­la­rı­nın da ön­ce­den ve­ri­li ol­du­ğu­dur. Bu an­lam­lar, sem­bo­lik ola­rak be­lir­le­nir. İn­san­lar, için­de ya­şa­dık­la­rı top­lu­mu kar­ma­şık ve an­la­şıl­ma­sı zor bul­duk­la­rın­ dan, ol­gu­la­rı da­ha ba­si­te in­dir­ge­me zo­run­lu­lu­ğu duy­mak­ta­dır­lar. Top­lum da ken­ di­le­ri­ne ha­zır bir sem­bol­ler di­zi­si ve­re­rek bu zor­luk­la­rı aş­ma­da yar­dım­cı ol­mak­ ta­dır. Bu ba­kım­dan, top­lum ha­ya­tı­nın sem­bo­lik içe­ri­ği­ni des­tek­le­yen yö­nü in­sa­nı do­ğal ola­rak için­de ya­şa­dı­ğı nes­ne­le­rin özel­lik­le­ri­ne bağ­lar, so­yut­la­ma­la­rı bi­le so­ mut ör­nek­le­re baş­vu­ra­rak yap­ma­sı­na yol açar. Ör­ne­ğin, dev­let so­yut bir kav­ram­ dır fa­kat jan­dar­ma ve­ya po­lis dev­le­ti sem­bol­leş­ti­rir, do­la­yı­sıy­la so­mut ha­le ge­ti­rir. 7 1. Ünite - Siyaset Sosyolojisinin Konusu, Gelişimi ve Metodu Bu iti­bar­la, si­ya­set ol­gu­su­nu an­la­ma­da ve an­lam­lan­dır­ma­da onun sa­de­ce gö­rü­nen bir yö­nüy­le sı­nır­lı ka­la­ma­yız. Di­ye­lim, dev­le­ti in­ce­le­di­ği­miz­de; dev­le­tin iş ­bö­lü­mü ve top­lum­sal sı­nıf­lar­la olan ba­ğı­nı or­ta­ya çı­kar­dı­ğı­mız­da onun top­lum­sal kök­le­ri­ ne eğil­miş olu­ruz ve şüp­he­siz bu sos­yo­lo­jik bir in­ce­le­me­dir. Ama bu­nun­la dev­le­tin sa­de­ce gö­rün­me­yen yö­nü­ne bak­mış olu­yo­ruz. Oy­sa, dev­le­tin bir de onu mey­da­na ge­ti­ren per­so­ne­lin­de (cum­hur­baş­ka­nı, ba­kan­lar, bü­rok­rat­lar), kon­trol araç­la­rın­da (po­lis, jan­dar­ma) ve ku­rum­la­rın­da (ya­sa­ma, yar­gı, yü­rüt­me) so­mut­laş­mış gö­rü­ nen yü­zü var­dır. Bun­lar­dan sa­de­ce bi­ri­ne bak­mak, hem ek­sik bir ba­kış olur hem de bi­zi bak­tı­ğı­mız yö­nü ile onu öz­deş­leş­tir­me gi­bi bir in­dir­ge­me­ci­lik tu­za­ğı­na dü­ şü­re­bi­lir. Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si bu tar­zın aşıl­ma­sı ge­rek­li­li­ği­ni vur­gu­la­yan ço­ğu si­ya­ set in­ce­le­me­ci­le­ri­ni bu­na ik­na et­miş olan ye­ni bir pa­ra­dig­ma­dır. Bu pa­ra­dig­ma söz ko­nu­su ol­du­ğun­da, dev­let hem top­lum­sal kök­le­riy­le hem de si­ya­si kök­le­riy­le, ni­ha­yet bun­lar ara­sın­da­ki et­ki­le­şim­le be­ra­ber in­ce­len­mek du­ru­mun­da­dır. Bu­nu Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin dü­şün­sel (fik­rî ) ge­li­şi­mi­ne ba­ka­rak da­ha net gö­re­bi­li­riz. Si­ya­set sos­yo­lo­ji­sin­de po­zi­ti­vist bi­lim an­la­yı­şı­nı esas al­ma­nın içer­miş ol­du­ğu so­ run­lar ne­ler­dir? Sİ­YA­SET SOS­YO­LO­Jİ­Sİ­NİN DÜ­ŞÜN­SEL GE­Lİ­Şİ­Mİ Fark­lı di­sip­lin­ler ta­ra­fın­dan in­ce­le­nen si­ya­set ol­gu­su­nun, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si ta­ ra­fın­dan da in­ce­len­me­si­nin bir ta­kım ay­rı ge­rek­çe­le­ri var­dır. Bun­lar­dan il­ki, tüm sos­yal ve si­ya­si ol­gu­la­rın ele alı­nış ve ana­liz edi­liş tar­zıy­la, ya­ni sos­yal bi­lim­le­rin do­ğa­sıy­la il­gi­li­dir. Gü­nü­müz top­lum­sal ger­çek­li­ği­ni an­la­ya­bil­mek, geç­miş­ten bu ya­na mey­da­na ge­len top­lum­sal de­ği­şimleri ve bu­na bağ­lı ola­rak or­ta­ya çı­kan prob­ lem­le­ri ana­liz et­mek­le müm­kün­dür. Top­lum­sal ger­çek­lik, kar­ma­şık ve çok bo­yut­ lu­dur. Söz ko­nu­su kar­ma­şık­lı­ğı an­la­ya­bil­me­nin bir yo­lu, 18. yüz­yıl­dan 20. yüz­yı­la ka­dar kul­la­nı­lan bü­tün­cü sos­yal bi­lim an­la­yı­şı ol­muş­tur. Bu an­la­yı­şa gö­re, sos­yal bi­lim bir bü­tün­dür ve eğer sos­yal ol­gu­la­rın bağ­lı ol­du­ğu do­ğal ya­sa­lar var­sa bu tüm ol­gu­lar için ay­nı­dır ve bun­la­rı bu­lup or­ta­ya çı­kart­mak tek bir sos­yal bi­li­min gö­re­vi­dir. Di­ğer an­la­yış, özel­lik­le 20. yüz­yıl­dan bu ya­na kul­la­nı­lan te­kil­ci sos­yal bi­lim kav­ram­laş­tır­ma­sı­na iliş­kin­dir. Bu­na gö­re ise top­lum­sal ger­çek­li­ğin bir bü­ tün ola­rak an­la­şı­la­bil­me­si için bu bü­tü­nü mey­da­na ge­ti­ren bö­lüm­le­rin tek tek ve de­rin­le­me­si­ne in­ce­len­me­si ge­re­kir. Bu da top­lum­sal ger­çek­li­ğin her bir bö­lü­mü­ne te­ka­bül eden uz­man­laş­mış sos­yal bi­lim di­sip­lin­le­ri­nin yar­dı­mıy­la ba­şa­rı­la­bi­lir. Bü­tün­cül sos­yal bi­lim an­la­yı­şın­dan, te­kil­ci ola­na ge­çiş, ay­nı za­man­da, fel­se­ fi yak­la­şım­dan sos­yo­lo­jik yak­la­şı­ma ge­çi­şi sağ­la­mış­tır. Ama gü­nü­müz­de sos­yal bi­lim­ler­de ol­gu­la­rın tek bir bo­yu­tu­na in­dir­ge­ne­rek ya­pı­lan in­ce­le­me­le­rin do­ğur­ du­ğu bir ek­sik­lik ve­ya tat­min­siz­lik his­si baş gös­ter­me­ye baş­la­mış­tır. Bu his­si­ya­ta sa­hip sos­yal bi­lim­ci­ler, esa­sın­da top­lum­sal ger­çek­li­ğin bir bü­tün ama par­ça­lı bir bü­tün ol­du­ğu­nu ka­bul et­se­ler de; son tah­lil­de bü­tü­nün, par­ça­la­rı­nın top­la­mın­dan faz­la bir şey ol­du­ğu­na dik­kat çek­miş­ler ve bir ol­gu­nun hak­kıy­la in­ce­le­me­si­nin bu ger­çe­ği göz önün­de tut­ma­ya bağ­lı ol­du­ğu­nu söy­le­miş­ler­dir. Ni­te­kim, si­ya­set ol­ gu­su­nun in­ce­le­me­sin­de de et­ki­si­ni gös­te­ren böy­le bir kav­ra­yış; si­ya­se­tin fark­lı üç kat­man­da gö­zü­ken par­ça­lar ol­ma­sı­nın, as­lın­da o par­ça­la­rın bir bü­tün içi­ne otur­ tu­la­rak an­la­şıl­ma­sı­nı ön­le­me­me­si ge­rek­ti­ği­ni vur­gu­la­mış­lar­dır. Bu­na gö­re, si­ya­se­ ti göz­le­ye­bi­le­ce­ği­miz kat­man­lar şun­lar­dır: • Si­ya­se­tin top­lum­sal kök­le­ri • Si­ya­se­tin ya­pı­sı ve­ya si­ya­sal sü­reç • Si­ya­se­tin top­lum ve kül­tür üze­rin­de­ki et­ki­le­ri 1 8 Siyaset Sosoyolojisi Si­ya­se­tin top­lum­sal kök­le­ri, top­lum ve si­ya­set ara­sın­da­ki ba­sit et­ki­le­şim sis­ te­mi­ni ifa­de eder, top­lum­sal ya­pı­nın ik­ti­dar or­ga­ni­zas­yo­nu­nu ve da­ğı­lı­mı­nı na­ sıl et­ki­le­di­ği­ni araş­tı­rır. Bu ka­te­go­ri­de­ki in­ce­le­me alan­la­rı ise; “top­lu­luk ik­ti­da­rı”, “si­ya­sal ka­tı­lı­mın mev­cut top­lum­sal te­mel­le­ri”, “si­ya­sal dav­ra­nı­şın top­lum­sal ve psi­ko­lo­jik bo­yut­la­rı” ile “top­lum­sal ve si­ya­sal de­ğiş­me­nin kay­nak­la­rı”dır. Bu kat­ man­la mün­ha­sı­ran il­gi­le­nen alt-di­sip­lin Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si’dir. İk­ti­da­rın si­ya­sal kay­nak­la­rı ile il­gi­len­me, si­ya­se­tin ya­pı­sı ve­ya si­ya­sal sü­reç ka­ te­go­ri­si­ne da­hil­dir. Yü­rüt­me, ya­sa­ma ve yar­gı erk­le­ri­nin ik­ti­da­rın ya­pı­sı­nı, olu­şu­ mu­nu ve da­ğı­lı­mı­nı ne şe­kil­de et­ki­le­di­ği bu ka­te­go­ri için­de ele alı­nır ve da­ha çok Si­ya­set Bi­li­mi ta­ra­fın­dan in­ce­le­nir. Si­ya­se­tin top­lum ve kül­tür üze­rin­de­ki et­ki­le­ri de­nin­ce de si­ya­se­tin, top­lu­mu han­gi yön­ler­den et­ki­le­di­ği an­la­şıl­ma­ya ça­lı­şıl­mak­ta­dır. Bu alan­da in­ce­le­nen me­ se­le­ler ise şun­lar­dır: “Si­ya­sal eko­no­mi”, “ka­mu-si­ya­set iliş­ki­si­nin de­ğer­len­dir­me­si” ve “si­ya­sal ana­liz me­to­du”. Ge­nel ola­rak Si­ya­set Bi­li­mi’nin ve özel ola­rak ba­zı alt dal­la­rı­nın (Si­ya­sal Eko­no­mi, Si­ya­sal Psi­ko­lo­ji gi­bi) in­ce­le­me ala­nı­dır. Yu­ka­rı­da bah­se­di­len ka­te­go­ri­ler bağ­la­mın­da, be­lirt­mek ge­re­kir ki, Si­ya­set Sos­ yo­lo­ji­si, sa­de­ce “top­lum­dan si­ya­se­te yö­ne­len et­ki”yi de­ğil, ay­nı za­man­da, “si­ya­se­tin si­ya­se­ti” ara de­ğiş­ke­niy­le “si­ya­set­ten top­lum”a yan­sı­yan et­ki­yi de an­la­ma­ya ça­lı­şır. Bir baş­ka de­yiş­le, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, te­mel­de, si­ya­set ol­gu­su­nun ar­ka­sın­da sak­ la­nan sos­yal ya­pı­nın, do­la­yı­sıy­la sos­yo­lo­jik de­ğiş­ken­le­rin si­ya­se­ti na­sıl şe­kil­len­ dir­di­ği­ni in­ce­ler. Si­ya­se­ti sa­de­ce ku­rum­la­rıy­la de­ğil, ay­nı za­man­da, bu ku­rum­la­rı or­ta­ya çı­ka­ran dav­ra­nış­la­rı, ta­rih­sel sü­reç­le­ri ve olay­la­rı bir ta­kım sos­yo­lo­jik bi­ le­şen­le­riy­le bir iliş­ki­sel­lik içe­ri­sin­de ele alır. Bu­nun so­nu­cun­da si­ya­set, top­lum­sal ol­gu­lar­dan ya­lı­tıl­ma­dan ve on­lar­la ara­sın­da­ki bağ­lar ara­cı­lı­ğıy­la an­la­şıl­mış olur. Böy­le­lik­le de­ne­bi­lir ki Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, top­lum­sal et­ken­le­rin si­ya­sal sü­reç­le­ri ve si­ya­sa­la­rı et­ki­le­me­le­ri, bun­la­rın da son­ra dö­nüp top­lu­mu et­ki­le­me­le­ri­ni esas alır. Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, fel­se­fe­nin nor­ma­tif ge­le­ne­ğin­den zi­ya­de gör­gül (am­prik) ola­na da­ha çok odak­la­nır. Bu du­rum­da Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, en kü­çük öl­çek­li ör­güt­ ler­den kit­le­sel si­ya­si par­ti­le­re, yurt­taş­tan ulus-dev­le­te ka­dar uza­nan bir yel­pa­ze­ de ele alı­na­bi­le­cek kav­ram­sal ta­nım ve teo­rik yak­la­şım­la­rın zi­hin­sel coğ­raf­ya­sı­nı şe­kil­len­dir­me­mi­ze yar­dım­cı olur. Ör­nek ve­ril­me­si ge­re­kir­se, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, meş­ru­luk id­di­ala­rı­nın so­yut ge­çer­li­li­ğin­den­se, il­gi­li top­lum­sal fa­il­ler ta­ra­fın­dan ta­nın­ma­sı ve hu­kuk sis­te­mi­nin is­tik­ra­rı ve ör­güt­len­me şek­li açı­sın­dan bu ta­nın­ ma­dan do­ğan so­nuç­lar­la iliş­ki­li­dir. Bu doğ­rul­tu­da, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, da­ha çok şu so­ru­lar­la il­gi­le­nir: Bir si­ya­sal re­jim­de­ki meş­ru­luk an­la­yı­şı­nın, yet­ki/oto­ri­te kul­la­ nı­mı açı­sın­dan do­ğur­du­ğu fark­lı­lık ve et­ki ne­dir? Meş­ru­luk id­di­ala­rı­nın ta­raf­la­rı kim­ler­den mey­da­na ge­lir? Meş­ru­luk aşın­dı­rıl­dı­ğın­da ya da meş­ru­luk­tan ta­ma­ men yok­sun ka­lın­dı­ğın­da ne olur? Ta­rih­sel ve top­lum­sal açı­dan meş­ru­lu­ğun de­ği­ şen te­mel­le­ri ve­ya pren­sip­le­ri si­ya­sal ik­ti­da­rın ör­güt­len­me şek­li­ne ne gi­bi bo­yut­lar ka­tar? Tüm bu so­ru­la­rın al­tın­da da­ha te­mel bir so­ru ya­tar: Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­ne ko­nu olan “meş­ru­luk” tam ola­rak ne­dir? Si­ya­set­te meş­ru­luk ko­nu­su Üni­te 3’te in­ce­len­mek­te­dir. Bu nok­ta­da be­li­ren önem­li bir hu­sus, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­sinin, ben­zer ko­nu­la­rı ve me­se­le­le­ri ele alan Si­ya­set Bi­li­minden ma­hi­yet far­kıy­la ay­rıl­dı­ğı­dır. Si­ya­set Sos­ yo­lo­ji­si’nin çı­kış nok­ta­sı iti­ba­riy­le Sos­yo­lo­ji­nin bir da­lı ol­du­ğu ka­dar; bu­gün Sos­ yo­lo­ji gi­bi bir ge­nel sos­yal bi­lim da­lı ha­li­ne gel­miş olan çağ­daş Si­ya­set Bi­li­mi­nin de bir öğe­si sa­yıl­ma­sı, bu ma­hi­yet far­kı ko­nu­su­nu da­ha has­sas ha­le ge­tir­mek­te­dir. 1. Ünite - Siyaset Sosyolojisinin Konusu, Gelişimi ve Metodu Çün­kü, bu du­rum, ya­ni Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin hem Sos­yo­lo­ji, hem Si­ya­set Bi­li­ mi ile iliş­ki ha­lin­de gö­rün­me­si, söz ko­nu­su iki di­sip­lin ara­sın­da­ki sı­nı­rı muğ­lak kıl­mak­ta­dır. Ni­te­kim, Ste­in Rok­kan, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si için “kim­li­ği açık se­çik ol­ma­yan, me­lez bir di­sip­lin” de­miş; bu­nun bir za­af ol­du­ğu­nu ama gü­cü­nün ve ye­ ni­li­ği­nin de bu­ra­dan kay­nak­lan­dı­ğı­nı vur­gu­la­mış­tır. Yi­ne de sa­hip ol­du­ğu kap­sa­mı açı­sın­dan Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, Si­ya­set Bi­li­min­den bir­çok önem­li nok­ta­da ay­rıl­mak­ta­dır. Şöy­le bir ör­nek ile yu­ka­rı­da­ki so­ru­yu ay­ dın­la­ta­bi­li­riz. Si­ya­sal ya­pı içe­ri­sin­de, söz ge­li­mi bir ül­ke­nin par­la­men­to­sun­da par­ ti de­ğiş­ti­ren mil­let­ve­kil­le­ri üze­ri­ne bir in­ce­le­me yap­tı­ğı­mı­zı dü­şü­ne­lim. Si­ya­set Bi­li­mi açı­sın­dan bu ko­nu, esa­sen hu­kuk sis­te­mi (mev­cut ana­ya­sa, si­ya­si par­ti­ler ya­sa­sı, par­la­men­to iç tü­zü­ğü, vs.) ile il­gi­li ola­rak dü­şü­nü­lür ve ir­de­le­nir: Bir mil­ let­ve­ki­li­nin par­ti de­ğiş­tir­me­si, ana­ya­sa­ya ve di­ğer ya­sal mev­zua­ta ne ka­dar uy­gun­ dur; uy­gun ol­ma­ma ha­lin­de uy­gu­la­na­bi­le­cek ku­rum­sal dü­zen­le­me­ler ve hu­ku­ki yap­tı­rım­lar ne­ler­dir? Si­ya­set Bi­li­mi pers­pek­ti­fin­den ara­nan ce­vap, si­ya­set oyu­nu­ nun ku­ral­la­rı­na odak­lan­ma­yı ge­rek­ti­rir. Oy­sa, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si pers­pek­ti­fin­den, ay­nı ko­nu, fark­lı bir dü­zey­de ele alı­nır: Par­ti de­ğiş­tir­me­de rol oy­na­yan fak­tör­ler ne­ler­dir? Ör­ne­ğin, bir mil­let­ve­ki­li­nin baş­ka bir par­ti­ye geç­me­si­ne; eği­tim, ge­lir dü­ze­yi mi; kır­sal ve­ya kent­sel kö­ken­li olu­şu mu; ya­şı mı; cin­si­ye­ti mi; et­nik, din­ sel, ide­olo­jik kim­lik­sel men­su­bi­ye­ti mi... et­ki eder? Hal böy­ley­se, Si­ya­set Bi­li­mi­ nin dik­kat­le­ri buz­da­ğı­nın su üs­tün­de gö­rü­nen kıs­mı­na; Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin ise su­yun al­tın­da ka­lan gö­rün­me­yen kıs­mı­na çek­ti­ği söy­le­ne­bi­lir. Fa­kat, buz­da­ğı gö­ rü­nen ve gö­rün­me­yen kıs­mıy­la bir bü­tün­dür. 1912 yı­lın­da At­las Ok­ya­nu­sun­da Ti­ta­nik ad­lı yol­cu ge­mi­si­nin bat­ma­sı­na se­bep, kap­ta­nın ge­mi­nin ro­ta­sı­na buz­ da­ğı­nın su üs­tün­de­ki gö­rü­nen kıs­mı­na ba­ka­rak açı ver­me­si; su al­tın­da­ki gö­rün­ me­yen ama çok da­ha ge­niş bir ala­na ya­yı­lan kıs­mı­nı he­sap­la­ya­ma­ma­sı­dır. Si­ya­set Bi­li­mi si­ya­set ol­gu­su­nun, de­yim ye­rin­dey­se, gö­rü­nen kıs­mı­na; Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si ise gö­rün­me­yen kıs­mı­na iliş­kin bir açık­la­ma mo­de­li ge­liş­ti­rir. Fa­kat, sa­de­ce bir kıs­mı üze­ri­ne eğil­mek, si­ya­set ol­gu­su­nun bü­tün­lü­ğü­nü göz ar­dı ede­ce­ği için her iki mo­de­lin açık­la­ma­sı da ek­sik ka­la­cak­tır. Ni­te­kim, bu du­ru­mu dik­ka­te alan Gio­van­ni Sar­to­ri, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si” den­di­ ğin­de si­ya­set ol­gu­su­nun bü­tün­lü­ğü­nü dik­ka­te ala­rak in­ce­le­me ya­pan ye­ni bir pa­ ra­dig­ma­dan bah­set­me­miz ge­rek­ti­ği­ni ile­ri sür­müş­tür. Sar­to­ri’ye gö­re, bu ye­ni pa­ ra­dig­ma, ya­ni Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si (Po­li­ti­cal So­cio­logy), es­ki pa­ra­dig­ma­nın adı olan Si­ya­set(in) Sos­yo­lo­ji­si (So­cio­logy of Po­li­tics)’ nden ay­rıl­ma­lı­dır. Sar­to­ri’nin dü­şün­ ce­si şu­dur: eğer Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si, si­ya­sal dav­ra­nış­la­rın si­ya­sal ol­ma­yan (sos­yal) ne­den­le­ri­ne eği­li­yor­sa; Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, ay­nı dav­ra­nış­la­rın si­ya­sal olan ne­den­le­ ri­ni de kap­sa­mak zo­run­da­dır. Yu­ka­rı­da ver­di­ği­miz ör­ne­ğe dö­ner­sek; Si­ya­set Sos­ yo­lo­ji­si, par­ti de­ğiş­ti­ren mil­let­ve­kil­le­ri­nin bu ey­le­mi­ni si­ya­se­tin ku­rum­sal ku­ral­ la­rının (Ana­ya­sa, ya­sa­lar, Mec­lis iç tü­zü­ğü...) ya­nı sı­ra, o mil­let­ve­kil­le­ri­nin sos­yal pro­fil­le­ri­ni de (cin­si­yet, eği­tim dü­ze­yi, ge­lir dü­ze­yi...) dik­ka­te ala­cak bir bü­tün­lü­ğe da­ya­nan açık­la­ma­ya yö­nel­me­li­dir. Ak­si tak­dir­de, si­ya­set ol­gu­su­nun açık­la­ma­sı (ya Si­ya­set Bi­li­mi ya­pa­rak ya Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­ni uy­gu­la­ya­rak) kıs­mi ka­lır. Şüp­he­siz, Si­ya­set Bi­li­mi in­ce­le­me­le­ri de, Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si ça­lış­ma­la­rı da ken­di iç­le­rin­de an­lam­lı ve de­ğer­li­dir­ler. Ama, Sar­to­ri’nin vur­gu­la­mak is­te­di­ği nok­ta, si­ya­set ol­gu­su açık­la­ma­la­rı­nın, kıs­mi­li­ği aşa­cak ve bü­tün­sel­li­ği gö­ze­te­cek ye­ni bir pa­ra­dig­ma­ya ih­ti­ya­cı ol­du­ğu ve bu ih­ti­ya­cı da, an­cak Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si’nin kar­şı­la­ya­bi­le­ce­ği­ dir. Ni­te­kim, 1980’le­rin ba­şın­dan be­ri Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, Mic­hel Fo­uca­ult ve di­ğer post-ya­pı­sal­cı ve­ya kül­tü­rü oda­ğa alan ku­ram­cı­la­rın, fe­mi­nizm ve mo­dern­leş­me araş­tır­ma­cı­la­rı­nın ça­lış­ma­la­rı, söz ko­nu­su ih­ti­ya­ca bir an­lam­da ce­vap teş­kil et­miş­ 9 10 Siyaset Sosoyolojisi tir. Bun­la­rın ya­nı sı­ra ulus-dev­let an­la­yı­şı­nın aşıl­ma­sı­nı ge­rek­ti­ren yön­de baş­ka si­ya­si ge­liş­me­ler de Si­ya­set Sos­yo­lo­jisne da­ir araş­tır­ma­la­rın ze­mi­ni­ni şe­kil­len­dir­ miş­tir. Ör­ne­ğin, “Yurt­taş­lık ve De­mok­ra­si” baş­lık­lı ilk kon­fe­ran­sı­nı Fran­sa’da bu­lu­ nan Lil­le 2 Üni­ver­si­te­si’nde 4-5 Ka­sım 2010 ta­rih­le­rin­de ger­çek­leş­ti­ren Si­ya­set Sos­ yo­lo­ji­si Araş­tır­ma Gru­bu (Re­se­arch Net­work on Po­li­ti­cal So­cio­logy) da­ha 1992’de ku­ru­lan Av­ru­pa Sos­yo­lo­ji Der­ne­ği (The Eu­ro­pe­an So­ci­olo­gi­cal As­so­ci­ati­on - ESA) gi­bi ye­ni bir der­ne­ğin bün­ye­sin­de fa­ali­yet gös­ter­mek üze­re oluş­tu­rul­muş­tur. ESA Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si Araş­tır­ma Gru­bu, 2008 yı­lın­da ku­rul­muş­tur ve Av­ru­pa ve ci­va­ rın­da sü­re gi­den si­ya­si dü­zen ve oto­ri­te dö­nü­şü­mü­nün ola­nak­la­rı­nı ve kap­sa­mı­nı araş­tır­ma­ya yö­nel­miş­tir. Bu ki­tap­ta be­nim­se­nen yak­la­şım yu­ka­rı­da ta­nım­lan­dı­ğı an­lam­da Si­ya­set Sos­yo­ lo­ji’ne gön­der­me yap­mak­ta­dır. Do­la­yı­sıy­la “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si” adı­nın her geç­ti­ği yer­de kas­te­di­len, Sar­to­ri’nin öner­di­ği ye­ni açık­la­ma pa­ra­dig­ma­sı­nın ma­hi­ye­ti­dir. Şüp­he­siz, si­ya­set in­ce­le­me­le­rin­de Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si’ni ön pla­na çı­kar­tan ge­liş­ me­le­rin ta­rih­sel bir ar­ka pla­nı da var­dır ve bu ar­ka plan bi­ze, ko­nu­muz olan pa­ra­ dig­ma de­ği­şi­mi­nin ma­hi­ye­ti­ni an­la­ma­mı­za yar­dım­cı ola­cak önem­de­dir. Sİ­YA­SET SOS­YO­LO­Jİ­Sİ­NİN GE­Lİ­Şİ­Mİ­NİN TA­RİH­SEL AR­KA PLA­NI: AV­RU­PA, AME­Rİ­KA VE TÜR­Kİ­YE Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin Av­ru­pa’da­ki Ge­li­şi­mi Av­ru­pa dü­şün­ce­sin­de dev­let ve top­lum ay­rı­mı­nın kav­ram­laş­tı­rıl­ma­sı üze­ri­ne in­şa edil­miş bir yak­la­şım olan Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si, yö­ne­ten­ler ve yö­ne­ti­len­ler ara­sın­ da­ki iliş­ki­yi an­la­ma­ya yö­ne­lik­ti. Mer­ke­zi dev­let-si­vil top­lum kar­şıt­lı­ğın­da or­ta­ya çı­kan so­run­lar as­lın­da da­ha ge­nel bir aka­de­mik tar­tış­ma­nın tü­re­viy­di: “Si­ya­sal” ve “sos­yal” alan­la­rı ta­nım­la­ma ça­ba­la­rı; “Dev­let mi top­lu­mu bi­çim­len­di­rir?” yok­ sa “Top­lum mu dev­le­ti bi­çim­len­di­rir?” şek­lin­de bir so­ru­ya ce­vap ara­ma et­ra­fın­da yo­ğun­laş­mış­tı. Si­ya­sal ala­nın hâ­ki­mi­ye­ti­ne ina­nan­lar ay­nı za­man­da dev­let­ten ya­ na olan­la­rı ve sos­yal ala­nın hâ­ki­mi­ye­ti­ne ina­nan­lar da top­lum­dan ya­na olan­la­rı ide­olo­jik bir çe­kiş­me­nin ta­raf­la­rı ha­li­ne ge­tir­miş­ti. Dev­let­ten ya­na olan­lar, top­lu­mun dev­let ege­men­li­ği al­tı­na gir­me­si ge­rek­ti­ği­ni sa­vu­nur­ken; top­lum­dan ya­na olan­lar da dev­le­tin top­lum ta­ra­fın­dan sı­nır­lan­ma­sı, de­net­len­me­si ve­ya ta­ma­mıy­la or­ta­dan kal­dı­rıl­ma­sın­dan ya­nay­dı­lar. Top­lum­dan ya­na olan­lar ara­sın­da hem tez­le­ri­nin öz­gün­lü­ğü ve kap­sa­yı­cı­lı­ğı hem de Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­ne kat­kı­la­rı ba­kı­mın­dan Karl Marx’ın ay­rı bir ye­ri var­dır. Ger­çi Marx doğ­ru­dan si­ya­set üze­ri­ne yaz­ma­mış­tır ama yap­tı­ğı çö­züm­le­me­ler­de sos­yal sı­nıf­lar ara­sın­da­ki mü­ca­de­le­yi an­la­ma­nın yo­lu ola­rak si­ya­se­tin top­lum­sal kö­ken­le­ri­ne dik­ kat çek­miş­tir. Marx’a gö­re si­ya­set, yö­ne­ten-yö­ne­ti­len iliş­ki­sin­de bas­kı, ka­bul ve­ya ik­ na­yı sağ­la­ma­da, kı­sa­ca­sı hâ­kim ol­ma­yı ve ta­bi ol­ma­yı be­lir­le­me­de gü­ce da­ya­nan en önem­li araç­tı. Bu­nun­la be­ra­ber Marx, hâ­ki­mi­ye­tin (ve ta­bi ol­ma­nın) tıp­kı ça­tış­ma gi­bi in­san iliş­ki­le­ri­nin do­ğal bir par­ça­sı ol­ma­dı­ğı­nı, her iki­si­nin de sı­nıf­lı top­lum­la­ra öz­gü ol­du­ğu­nu, bu tür top­lum­la­rın üre­tim bi­çim­le­ri­nin ken­di­ne has ve so­mut özel­ lik­le­rin­den kay­nak­lan­dı­ğı­nı sa­vu­nu­yor­du. Dev­le­ti de bu bağ­lam­da hâ­kim sos­yal sı­ nıf­la­rın hâ­ki­mi­ye­ti­ni sür­dür­me ga­ye­si üze­ri­ne in­şa ol­muş bir ya­pı ola­rak gö­rü­yor­du. Bu ise dev­le­tin top­lum ta­ra­fın­dan bi­çim­len­di­ril­di­ği­nin açık bir ifa­de­siy­di. Ne var ki hem Marx’ta hem di­ğer­le­rin­de “Dev­let mi top­lu­mu bi­çim­len­di­rir, top­ lum mu dev­le­ti?” tar­tış­ma­sı, Sey­mo­ur Mar­tin Lip­set’in be­lirt­ti­ği gi­bi; san­ki dev­let­le top­lum bir­bi­rin­den ba­ğım­sız iki or­gan­mış gi­bi ele alın­dı­ğın­dan yan­lış bir so­ru üze­ ri­ne otur­tul­muş bir tar­tış­may­dı. Bu­na kar­şı­lık, söz ko­nu­su tar­tış­ma si­ya­se­ti dev­let­le 11 1. Ünite - Siyaset Sosyolojisinin Konusu, Gelişimi ve Metodu öz­deş gö­ren ge­le­nek­sel Si­ya­set Bi­li­mi an­la­yı­şı­nın ek­sik­li­ği­ni ser­gi­le­mek gi­bi olum­lu bir kat­kı­da bu­lun­muş­tur. Bu kat­kı sa­ye­sin­de dev­le­tin top­lum­da­ki bir­çok si­ya­si ku­ rum­dan sa­de­ce bi­ri ol­du­ğu; si­ya­si ku­rum­la­rın da top­lum­sal ku­rum kü­me­le­rin­den yal­nız­ca bi­ri­ni oluş­tur­du­ğu gö­rü­şü ge­nel ka­bul gör­me­ye baş­la­mış­tı ki bu, Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­nin ye­ni bir di­sip­lin ola­rak ön pla­na çık­ma­sın­da da be­lir­le­yi­ci ol­muş­tur. Çün­kü, o za­man­dan iti­ba­ren, top­lum­sal ku­rum kü­me­le­ri ara­sın­da­ki iliş­ki­yi ir­de­le­ me gö­re­vi­ni ge­nel Sos­yo­lo­ji üst­le­nir­ken si­ya­si ku­rum­lar­la di­ğer ku­rum­lar ara­sın­ da­ki iliş­ki­yi ir­de­le­me gö­re­vi Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si di­sip­li­ni­ne bı­ra­kıl­mış­tır. Böy­le­ce Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si, ge­nel Sos­yo­lo­ji­nin uz­man­laş­mış bir ko­lu ha­li­ne ge­lir­ken; ge­ le­nek­sel Si­ya­set Bi­li­min­den de çok fark­lı bir yak­la­şı­mı tem­sil et­miş olu­yor­du. Bu ge­liş­me bağ­la­mın­da si­ya­set, dev­le­te sa­hip ol­sun ve­ya ol­ma­sın, tüm top­lum­lar­da var olan ik­ti­dar ol­gu­suy­la öz­deş kı­lı­na­cak ev­ren­sel bir ni­te­li­ğe bü­rün­dü­rü­lü­yor­du. Si­ya­se­tin ev­ren­sel bir ol­gu ola­rak kav­ran­ma­ya baş­la­ma­sın­da Al­man sos­yo­log Max We­ber’in yap­tı­ğı kat­kı son de­re­ce önem­li­dir. Bu kat­kı, We­ber’in ge­nel sos­yo­ lo­ji­nin yap­tı­ğı­nın ter­si­ni yap­mış ol­ma­sın­da, ik­ti­dar ol­gu­su­nu “si­ya­sal ker­te­de” ele al­ma­yı ba­şar­ma­sın­da be­li­rir: We­ber, “be­lir­li bir top­rak sı­nır­la­rı da­hi­lin­de buy­ruk­ la­rı­nı ida­ri bir ör­güt ara­cı­lı­ğı ile fi­zik­sel zo­ra baş­vur­ma ye­te­ne­ği­ne sa­hip ola­rak ye­ri­ne ge­ti­ren her ege­men grup si­ya­si bir grup­tur,” ta­nı­mıy­la, si­ya­se­ti (“top­rak”, “ida­ri ör­güt” ve “fi­zik­sel zor” öge­le­ri­ne yer ve­re­rek) dev­let­le bağ­daş­tır­ma­ya ça­ lış­ma­sı­na rağ­men; özel­lik­le ik­ti­dar öge­si üze­rin­de du­ra­rak, si­ya­se­te ba­kı­şı, kla­sik ku­rum­sal ve hu­kuk­sal pers­pek­tif­ten ko­par­mış­tır. Özel­lik­le Marx’ın ve We­ber’in de­rin et­ki­le­riy­le 1930’lar­da Av­ru­pa’da tam an­la­mıy­la ken­di öz­gün kim­li­ği­ne ka­vu­ şan Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si, Av­ru­pa’dan be­yin gö­çü­nün et­ki­siy­le or­ta­ya çı­kan fark­lı ge­liş­me çiz­gi­si­ne Ame­ri­ka’da sa­hip ol­muş­tur ve ge­le­nek­sel Sos­yo­lo­ji ve Si­ya­set Bi­ li­mi araş­tır­ma­la­rı­na ye­ni­lik kat­mış­tır. Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin Av­ru­pa’da ge­li­şi­min­de Max We­ber’in et­ki­si han­gi yön­de ol­muş­tur? Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin Ame­ri­ka’da­ki Ge­li­şi­mi Av­ru­pa kö­ken­li sos­yal te­ori­nin 1930’lar­da Bir­le­şik Ame­ri­ka’ya gir­me­siy­le be­ra­ber hem Ame­ri­kan sos­yo­lo­ji­si­nin dar uf­ku­nun ge­niş­le­di­ği­ hem de Ame­ri­kan Si­ya­ set Bi­li­mi­nin ye­ni ve de­ği­şik bir bo­yut ka­zan­dı­ğı söy­le­ne­bi­lir. Ger­çi da­ha ön­ce­le­ri 1920-30 yıl­la­rı ara­sın­da Ame­ri­kan Si­ya­set Bi­li­min­de ye­ni bir eği­lim be­lir­me­ye baş­ la­mış­tı: Chi­ca­go Üni­ver­si­te­si’nden Char­les E. Mer­ri­am’ın ba­şı­nı çek­ti­ği bir grup si­ya­set bi­lim­ci, kla­sik Si­ya­set Bi­li­mi­ne kar­şı cep­he al­mış; yön­tem ola­rak hu­kuk­ sal ve ta­rih­sel yak­la­şı­mı ar­ka p­la­na itip bul­gu­la­rı­nı sos­yo­lo­ji, psi­ko­lo­ji, an­tro­po­lo­ji ve eko­no­mi gi­bi di­sip­lin­ler yar­dı­mıy­la çö­züm­le­me­ye gi­riş­miş­ler­di. Da­ha son­ra bu eği­lim di­ğer bi­lim adam­la­rı­nı da et­ki­le­miş, ni­ha­yet “Dav­ra­nış­çı­lık” adı al­tın­da ye­ ni bir eko­le dö­nüş­müş­tür. Ni­te­kim Ha­rold Lass­well, V. O. Key Jr., Da­vid Tru­man, Her­bert Si­mon, Gab­ri­el Al­mond ve G.E.G. Cat­lin, ça­lış­ma­la­rı­nı di­sip­lin­le­ra­ra­sı bir yak­la­şı­mı kul­la­na­rak gör­gül bil­gi ve ve­ri­le­re da­yan­dır­ma­ya baş­la­mış­lar­dır. Bu ge­ liş­me­yi Ro­bert Dahl şöy­le ifa­de et­mek­te­dir: “Ta­rih­sel ola­rak be­lirt­mek ge­re­kir­se, dav­ra­nış­çı yak­la­şım si­ya­set bi­li­mi için­de bir pro­tes­to ha­re­ke­ti idi. Bir­çok Ame­ri­ka­lı si­ya­set bi­lim­ci, ge­le­nek­sel çer­çe­ve­den, özel­lik­le ta­rih­sel, fel­se­fi ve be­tim­le­yi­ci ku­ rum­sal çer­çe­ve­den tat­min ol­mu­yor­du. Bu açı­dan dav­ra­nış­çı yak­la­şım da­ha ge­niş si­ya­sal bi­rim­ler­den bi­rey­le­rin in­ce­len­me­si­ne yö­ne­len bir çer­çe­ve ola­rak be­lir­di. Si­ ya­sal ha­ya­tın gör­gül yan­la­rı­nı yön­tem­ler ve ku­ram­lar ara­cı­lı­ğıy­la an­la­ma gi­ri­şi­mi ola­rak kar­şı­mı­za çık­tı”. Böy­le­ce seç­men ve oy ver­me dav­ra­nı­şı, si­ya­sal ka­tı­lım ve ka­mu­oyu­nun olu­şu­mu gi­bi sü­reç­ler­le si­ya­si par­ti­ler, çı­kar grup­la­rı ve ka­mu yö­ne­ti­ 2 12 Siyaset Sosoyolojisi min­de ka­rar al­ma me­ka­niz­ma­la­rı­na iliş­kin çok sa­yı­da araş­tır­ma­nın ger­çek­leş­ti­ril­ me­si müm­kün ol­muş­tur. Av­ru­pa kö­ken­li göç­men bi­lim adam­la­rı, ABD’de sos­yo­lo­ji ve si­ya­set bi­li­mi bö­ lüm­le­rin­de önem­li po­zis­yon­la­ra sa­hip ol­muş­lar­dı. Bun­lar özel­lik­le si­ya­se­ti an­la­ mak için sos­yo­lo­jik ve psi­ko­lo­jik ku­ram­la­ra eğil­mek ge­rek­li­li­ği­ni vur­gu­lu­yor­lar, Karl Marx’ın, Emi­le Durk­he­im’ın, Vil­fre­do Pa­re­to’nun, Ga­eta­no Mos­ca’nın, Max We­ber’in, Ro­bert Mic­hels’in, vd. öne­mi­ne dik­kat çe­ki­yor­lar­dı. Bu ça­ba­la­rın dav­ ra­nış­çı­lı­ğın Ame­ri­kan si­ya­set bi­li­min­de 1930’lar­da bir dö­nüm nok­ta­sı oluş­tur­ma­ sın­da; 1950’ler­de ise yay­gın­laş­ma­sın­da bir hay­li kat­kı­sı ol­muş­tur. Bu­na kar­şı­lık, söz ko­nu­su bi­lim adam­la­rı için­de bir grup, dav­ra­nış­çı­lı­ğa kar­şı gi­de­rek eleş­ti­rel bir tu­tum ta­kın­ma­ya baş­la­mış­lar­dı. Bu grup (Franz Neu­mann, Sig­mund Neu­mann, Pa­ul La­zars­feld, Hans Gerth, Re­in­hard Ben­dix), dav­ra­nış­çı yak­la­şı­mı çok dar bu­ lu­yor ve si­ya­se­tin çö­züm­len­me­sin­de sos­yo­lo­ji­den çok da­ha faz­la ya­rar­la­nıl­ma­sı­nı is­ti­yor­lar­dı. Bir­le­şik Ame­ri­ka’da Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si böy­le­ce be­lir­me­ye ve ge­liş­ me­ye baş­la­dı; söz ko­nu­su sos­yo­log grup, si­ya­set bi­lim­ci mes­lek­taş­la­rı­nın alan­la­rı­ na hız­la ve vu­kuf­la gir­di. Bu­nun ya­nın­da, si­ya­set sos­yo­lo­ji­si­nin ABD’de ge­liş­me­sin­de ba­zı ku­rum­sal et­ken­le­rin de kat­kı­sı ol­muş­tur. Ör­ne­ğin, “Ulus­la­ra­ra­sı Sos­yo­lo­ji Der­ne­ği” (The In­ter­na­tio­nal So­ci­olo­gi­cal As­so­ci­ati­on- ISA) 1950’ler­de “Araş­tır­ma Ko­mi­te­le­ri” (Re­se­arch Com­mit­te­es) oluş­tur­muş; “Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si Ko­mi­te­si” (The Com­ mit­te­e on Po­li­ti­cal So­cio­logy) ISA’nın bu gi­ri­şi­mi doğ­rul­tu­sun­da or­ta­ya çık­mış­tır. As­lın­da böy­le bir ko­mi­te­nin ku­rul­ma­sı için ilk tek­lif, İtal­ya’nın Stre­sa ken­tin­de 1959 yı­lın­da top­la­nan “IV. Dün­ya Sos­yo­lo­ji Kon­gre­si”nde bir grup sos­yal bi­lim­ci (S. Ei­sens­tadt, M. Ja­no­witz, S. M. Lip­set, S. Rok­kan) ta­ra­fın­dan ya­pıl­mış an­cak ko­ mi­te 1960’da fa­ali­ye­te ge­çi­ril­miş­tir. 1963’te ise “Kar­şı­laş­tır­ma­lı Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si” üze­ri­ne ilk ulus­la­ra­ra­sı kon­fe­rans dü­zen­len­miş (Tam­pe­re); bu­nu 1965’te (Cam­ brid­ge’de) dü­zen­le­nen ikin­ci­si iz­le­miş­tir. 1968’de dü­zen­le­nen üçün­cü kon­fe­rans, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­ne iliş­kin uz­man­lık ko­nu­la­rı­nın be­lir­len­me­si ba­kı­mın­dan ay­rı bir öne­me sa­hip ol­muş­tur. Ni­te­kim bu kon­fe­rans­ta “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si Ko­mi­te­si” için­de beş ay­rı ça­lış­ma gru­bu oluş­tu­rul­muş, bu grup­la­rın iş­le­ye­cek­le­ri şu uz­man­ lık ko­nu­la­rı sap­tan­mış­tır: • Kar­şı­laş­tır­ma­lı seç­men dav­ra­nı­şı, • Kar­şı­laş­tır­ma­lı öğ­ren­ci si­ya­se­ti, • Kar­şı­laş­tır­ma­lı ulus kur­ma sü­re­ci, • Si­lah­lı kuv­vet­ler ve top­lum, • Kar­şı­laş­tır­ma­lı top­lu­luk in­ce­le­me­le­ri. Ya­pı­lan­ma­sı­nı gün­cel­le­ye­bi­len her ku­ru­luş gi­bi Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si Ko­mi­te­sinin de ar­tık bir web say­fa­sı bu­lun­mak­ta (http://www2.spbo.uni­bo.it/cps/ho­me­pa­ge. html) ve di­ğer ya­zı­lı ve gör­sel bül­ten­ler ara­cı­lı­ğıy­la hem üye­ler ara­sın­da­ki ko­or­di­ nas­yon es­ki­ye gö­re çok da­ha ça­buk sağ­lan­mak­ta hem de fa­ali­yet ra­por­la­rı aka­de­ mik ku­rum­la­ra da­ha ça­buk ulaş­mak­ta­dır. Ko­mi­te bu­gün, Ulus­la­ra­ra­sı Sos­yo­lo­ji Der­ne­ğinin ya­nı sı­ra Ulus­la­ra­ra­sı Si­ya­set Bi­li­mi Der­ne­ği ta­ra­fın­dan da des­tek­len­ mek­te­dir. Hiç kuş­ku­suz bu tür ku­rum­sal fa­ali­yet­ler bir yan­dan uz­man­lar ara­sın­ da­ki kar­şı­lık­lı bil­gi alış­ve­ri­şi­ni, do­la­yı­sıy­la mu­ka­ye­se­li araş­tır­ma­la­rı özen­dir­miş; öbür yan­dan Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­nin ulus­la­ra­ra­sı dü­zey­de ka­bul gör­me­sin­de son de­re­ce fay­da­lı ol­muş­tur. Bir di­ğer ya­rar, do­lay­lı ola­rak Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­nin Si­ ya­set Bi­li­mi ile olan sı­nır­la­rı­nın be­lir­len­me­sin­de, gi­de­rek içe­ri­ği­nin sap­tan­ma­sın­ da or­ta­ya çık­mış­tır. Bu ça­lış­ma­lar, Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­nin Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­ne dö­nüş­me­sin­de önem­li kat­kı­da bu­lun­muş­lar­dır. 1. Ünite - Siyaset Sosyolojisinin Konusu, Gelişimi ve Metodu Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin Tür­ki­ye’de­ki Ge­li­şi­mi Tür­ki­ye’de sos­yal bi­lim ça­lış­ma­la­rı­nın ge­li­şim çiz­gi­si çok es­ki­le­re uzan­ma­mak­ ta­dır. Zi­ra, baş­lan­gıç­ta or­ta­ya çı­kan top­lum­sal fel­se­fe­ci­lik, Av­ru­pa’da­ki­ne ben­zer şe­kil­de, ol­gu­la­ra yö­ne­lik in­ce­le­me­ler ya­pıl­ma­sı­nı ge­cik­tir­miş­tir. Kıs­men de ol­sa ve­ri­le­re da­ya­nan bir sos­yal ol­gu­dan bah­se­de­bil­mek için Zi­ya Gö­kalp’in ça­lış­ma­ la­rı­nın te­mel alın­ma­sı ge­rek­ti­ği bu­gün yay­gın ola­rak bi­lin­mek­te­dir. Ne var ki, Gö­kalp de tam an­la­mıy­la ken­di­si­ni top­lum­sal fel­se­fe­ci­lik­ten kur­ta­ra­ma­mış hat­ta gi­de­rek “res­mî” bir ide­olo­ga dö­nüş­müş­tür. Gö­kalp’in sos­yo­lo­ji­yi bir di­sip­lin ola­ rak 1914’te İs­tan­bul Üni­ver­si­te­sine sok­ma­sı, as­lın­da top­lum­sal fel­se­fe­ci­li­ğe il­gi­yi azalt­ma­mış, Av­ru­pa’nın çe­şit­li ül­ke­le­rin­de kul­la­nı­lan ve ol­gu­la­ra dö­nük ol­ma­yan yak­la­şım uzun yıl­lar biz­de de de­vam et­ti­ril­miş­tir. O ka­dar ki, 1940’la­ra ka­dar te­ mel­de bir bün­ye de­ği­şik­li­ği ge­çir­me­mi­ze rağ­men üni­ver­si­te­le­ri­miz­de bun­la­rın araş­tı­rıl­ma­sı söz ko­nu­su ol­ma­mış­tır. An­cak 1940’lar­da An­ka­ra Üni­ver­si­te­sinde böy­le bir ça­ba baş­la­mış­tır. Özel ola­rak si­ya­se­te da­ir in­ce­le­me­ler­de de du­rum pek fark­lı de­ğil­dir. “Tür­ki­ ye’de si­ya­si dü­şün­ce ve ya­zı­la­rın ina­nıl­ma­ya­cak ka­dar ge­liş­miş bir ta­rih­çe­ye sa­hip” ol­ma­sı­na; hat­ta “Os­man­lı İm­pa­ra­tor­lu­ğu sü­re­cin­de ya­zıl­mış eser­le­rin en ori­ji­nal­ le­ri­nin si­ya­sal alan­da” bu­lun­ma­sı­na rağ­men, fel­se­fi yak­la­şı­mın bu in­ce­le­me­ler­de de hâ­kim ol­du­ğu­nu gö­rü­yo­ruz. Çün­kü esas iti­ba­riy­le Os­man­lı­lar­da si­ya­si dü­şün­ ce, si­ya­sal gü­cün kul­la­nıl­ma­sı ve oto­ri­te­nin ka­bu­lü için ge­rek­çe­ler ya­rat­ma so­ru­ nu ile il­gi­li ol­muş­tur ki bu­nun özün­de ya­tan yak­la­şım si­ya­set fel­se­fe­si­dir. Ge­rek İt­ti­hat ve Te­rak­ki dö­ne­min­de ge­rek Mil­li Mü­ca­de­le ve Cum­hu­ri­yet dö­ne­mi­nin ilk yıl­la­rın­da “si­ya­sal ilim­le­re ko­nu ola­cak bir­çok mal­ze­me or­ta­ya çık­mak­la be­ra­ber si­ya­sal ilim­le­rin ilim ola­rak ge­liş­me­sin­de bü­yük ba­şa­rı sağ­la­na­ma­ma­sı­nın” biz­ce en önem­li se­be­bi, söz ko­nu­su yak­la­şı­mın hâ­ki­mi­ye­ti­nin kı­rı­la­ma­mış ol­ma­sı­dır. Bu ba­kım­dan önem­li bir aşa­ma “Si­ya­sal Bil­gi­ler Oku­lu”nun (SBO) 1948 yı­lın­ da An­ka­ra Üni­ver­si­te­si bün­ye­si­ne fa­kül­te ola­rak ka­bul edil­me­siy­le ger­çek­leş­miş­tir. Okul bun­dan böy­le “Si­ya­sal Bil­gi­ler Fa­kül­te­si” (SBF) adı­nı ta­şı­ma­ya baş­la­mış­tır. Böy­le­ce hem “si­ya­si ilim­ler”in “bi­lim­sel­leş­me­si”ni sağ­la­ya­cak hem de söz ko­nu­su ku­rum için­de ile­ri­ki yıl­lar­da Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­ni bir di­sip­lin ola­rak or­ta­ya çı­ kar­ta­cak sü­reç baş­la­mış olu­yor­du. Bu sü­reç için­de 1950’li yıl­lar­da II. Dün­ya Sa­va­şı’ndan son­ra art­ma­ya baş­la­yan Ame­ri­kan si­ya­si et­ki­si ve kül­tü­rel ro­lü­nün Tür­ki­ye’de de yo­ğun­laş­ma­sıy­la be­ra­ber SBF, ders prog­ra­mın­da kök­lü de­ği­şik­lik­ler yap­ma ge­rek­si­ni­mi duy­muş, bu doğ­rul­ tu­da ilk adı­mı­nı at­mış­tır. Prof. Dr. Ner­min Aba­dan-Unat ile ya­pı­lan özel bir söy­ le­şi­den der­le­nen bil­gi­ler ışı­ğın­da de­ne­bi­lir ki, bu ta­ri­he ka­dar SBF, ta­şı­dı­ğı is­me rağ­men Av­ru­pa üni­ver­si­te­le­ri­nin kla­sik hu­kuk öğ­re­ti­mi prog­ram­la­rı­nın eko­no­mi ve ma­li­ye di­sip­lin­le­ri­nin bir kar­ma­sı­nın uy­gu­la­yı­cı­sı ol­muş­tur. 1859 yı­lın­da Fran­ sa’dan esin­le­ne­rek ku­rul­muş olan bu yük­sek öğ­re­tim ku­ru­mu, ka­mu yö­ne­ti­mi­nin üst ka­de­me yö­ne­ti­ci­le­ri­ni, dip­lo­ma­tik tem­sil­ci­le­ri­ni vd. ye­tiş­tir­me iş­le­vi­ni üst­len­ miş­ti. Üni­ver­si­te­ler bir ku­rum ha­li­ne ge­lin­ce, bu de­fa, per­so­nel ye­tiş­tir­me­nin öte­ sin­de bi­lim­sel araş­tır­ma­la­ra gi­riş­me zo­run­lu­lu­ğu duy­muş­tu. Böy­le­ce 1950’le­rin ba­şın­da “Ana­ya­sa Hu­ku­ku”, “Ka­mu Yö­ne­ti­mi” gi­bi ders­ler oku­tan Bah­ri Sav­cı ve Ya­ vuz Aba­dan bu ders­le­re da­ha çok Si­ya­set Bi­li­mi­ne yö­ne­lik bir içe­rik ka­zan­dır­ma­ya gi­riş­miş­ler­dir. Ör­ne­ğin Y. Aba­dan ya­yım­la­dı­ğı Ai­le Hu­ku­ku ve Dev­let Na­za­ri­ye­le­ri (1952) ad­lı ki­ta­bı­nın bi­rin­ci kıs­mı­nı “ka­mu hu­ku­ku kav­ra­mı”, “dev­le­tin un­sur­la­rı ve iş­lev­le­ri” gi­bi ko­nu­la­ra ayı­rır­ken; ikin­ci kıs­mın­da “par­ti dok­trin­le­ri”ne yer ver­ miş­tir. Hiç kuş­ku­suz bu tür ek­lek­tik bir yak­la­şı­mın Si­ya­set Bi­li­mi­ni tam an­la­mıy­la 13 14 Siyaset Sosoyolojisi yer­leş­tir­di­ği­ni söy­le­ye­me­yiz. Yi­ne de ül­ke­miz­de si­ya­se­tin salt hu­ku­ki bir yak­la­şım­la in­ce­len­me­ye­ce­ği dü­şün­ce­si­nin be­lir­me­si, bu tür er­ken dö­nem ça­lış­ma­la­rı­nın kat­ kı­sıy­la ol­muş­tur. Bu nok­ta­da be­lirt­mek ge­re­kir ki, SBF’de ol­sun di­ğer ku­rum­lar­da ol­sun hu­kuk yak­la­şı­mı­nı be­nim­se­yen­le­ri Si­ya­set Bi­li­mi içe­rik­li ça­lış­ma­la­ra yö­nel­ten önem­li et­ ken, 1950’de çok par­ti­li si­ya­sal ha­ya­ta ge­çiş­le ya­şa­nı­lan re­jim de­ği­şik­li­ği­nin do­ğur­ du­ğu ye­ni top­lum­sal ve si­ya­sal olu­şum­la­rın zor­la­ma­sı­dır. Hu­kuk çer­çe­ve­si­nin bu olu­şum­la­rı tam an­la­mıy­la kav­ra­ma­da ye­ter­siz kal­mış ol­ma­sı, Si­ya­set Bi­li­mi çer­ çe­ve­si­ne bir rağ­bet yö­nelt­miş­tir. Ni­te­kim Türk Si­ya­set Bi­li­mini sağ­lam te­mel­le­re oturt­ma­da bü­yük eme­ği ge­çen Pro­fe­sör Ta­rık Za­fer Tu­na­ya 1952 yı­lın­da Tür­ki­ ye’de Si­ya­si Par­ti­ler ad­lı kap­sam­lı ki­ta­bı­nın “Ön­söz”ün­de bu du­ru­mu şöy­le açık­ la­mak­ta­dır: “... Mem­le­ke­ti­miz ta­ri­hin hiç­bir dev­re­sin­de rast­la­ma­dı­ğı de­mok­ra­tik in­ki­şaf­lar için­de bu­lun­mak­ta­dır. Ve asıl bu se­ne­ler­de, hay­li geç kal­mış ol­mak­la be­ ra­ber bi­zim için ye­ni ha­di­se­le­rin şim­di­ye ka­dar kar­şı­laş­ma­dı­ğı­mız zor­luk­lar tev­lit et­ti­ği ve ede­ce­ği buh­ran­lı se­ne­ler­de, mem­le­ke­ti­mi­zin si­ya­si par­ti­le­ri­ni ve do­ku­ nul­ma­mış ta­raf­la­rı­nı, ile­ri­ki in­ki­şaf­la­rı­nı ta­yin ve tah­min ba­kım­la­rın­dan bil­mek lü­zu­mu ve mec­bu­ri­ye­ti var­dır... Si­ya­set İl­mi (Po­li­ti­cal Sci­en­ce - Sci­en­ce Po­li­ti­qu­e) adın­da ye­ni bir bran­şın üni­ver­si­te kür­sü­le­rin­de in­kâr edi­le­mez ve mu­zaf­fe­ra­ne bir ge­liş­me kay­det­mek­te bu­lun­ma­sı, bi­zim de ken­di sa­ha­mız­da bu mo­dern gi­di­şe ayak uy­dur­mak ve yar­dım va­zi­fe­mi­zi mey­da­na çı­kart­mak­ta­dır.” Tu­na­ya’nın sö­zü­nü et­ti­ği bu mo­dern gi­di­şe “ayak uy­dur­mak” ça­ba­la­rı SBO’nun fa­kül­te­ye dö­nüş­tü­rül­me­sin­den son­ra da­ha da hız ka­zan­mış­tır. Bu ku­rum ye­ni kim­ li­ği­ne ka­vu­şun­ca da Av­ru­pa’da­ki bi­lim an­la­yı­şı­na uy­gun ola­rak li­sans dü­ze­yin­de be­lir­li uz­man­lık alan­la­rı­nın ge­liş­me­si­ne ola­nak ta­nı­yan uz­man­lık şu­be­le­ri sis­te­mi­ ne son ver­me­miş­tir. Böy­le­ce yük­sek okul bu­lun­du­ğu sı­ra­da ku­rul­muş olan Ma­li­ ye, Dip­lo­ma­si, İda­ri Bi­lim­ler şu­be­le­ri­nin ge­liş­me­si ye­ni bo­yut­lar ka­zan­mış; çağ­daş bi­lim­sel ge­rek­le­re uy­gun ye­ni uz­man­lık dal­la­rı tek bir ko­nu et­ra­fın­da ör­güt­len­miş bu­lu­nan fa­kül­te­le­re kı­yas­la da­ha ko­lay yer­leş­miş­tir. Do­la­yı­sıy­la SBF’de “Si­ya­set Bi­ li­mi”, “Si­ya­sal Ku­ram­lar”, “Mu­ka­ye­se­li Dev­let İda­re­le­ri” vd. dal­lar bu sa­ye­de kök­le­ şe­bil­miş­tir. Be­lirt­mek ge­re­kir ki, bu ge­li­şi­mi hız­lan­dı­ran bir ta­kım dış et­ken­ler de söz konusudur. SBF’nin 1952’de Bir­leş­miş Mil­let­lerin öne­ri­si üze­ri­ne ken­di bün­ ye­sin­de Tür­ki­ye ve Or­ta­do­ğu Am­me İda­re­si Ens­ti­tü­sünü kur­ma­sı, bu et­ken­ler­den bi­ri­si­dir. Söz ko­nu­su Ens­ti­tünün ku­rul­ma­sıy­la be­ra­ber bir grup Ang­lo­sak­son bi­ lim ada­mı­nın gay­re­tiy­le nor­ma­tif alan­da ida­re hu­ku­ku an­la­yı­şı­nın öte­sin­de dev­let me­ka­niz­ma­sı­nın iş­le­yi­şi­ni Si­ya­set Bi­li­mi kav­ram­la­rıy­la an­la­ma­ya ça­lı­şan ye­ni bir di­sip­lin ola­rak “Ka­mu Yö­ne­ti­mi” po­pü­ler­lik ka­zan­ma­ya baş­la­mış­tır. Yi­ne SBF’nin 1955-59 yıl­la­rı ara­sın­da “Ame­ri­kan Yar­dım Prog­ra­mı”nın bir so­nu­cu ola­rak New York Üni­ver­si­te­si ile or­ga­nik bir iş­bir­li­ği oluş­tur­ma­sı ve ders prog­ra­mı­nı bu çer­çe­ ve­de ge­len uz­man­lar­la bir­lik­te göz­den ge­çir­me­si, Ang­lo-Ame­ri­kan si­ya­set bi­li­mi kav­ram­la­rı­nın ve an­la­yı­şı­nın iyi­den iyi­ye yer­leş­me­si­ne yol aç­mış­tır. 1960’tan son­ra ise bu kez, UNES­CO’nun yar­dı­mı ile yi­ne SBF’ye bağ­lı ola­rak Ba­sın Ya­yın Yük­sek Oku­lunun ku­rul­ma­sı, zo­run­lu ola­rak si­ya­si ile­ti­şim kav­ram ve ku­ram­la­rı­na ye­ni alan­lar aç­mış­tır. Ay­rı­ca ge­ne bu dö­nem­ler­de SBF İda­ri İlim­ ler Ens­ti­tü­süne bağ­lı “Hal­ko­yu Araş­tır­ma Gru­bu”, seç­men dav­ra­nı­şı, kit­le ile­ti­şim araç­la­rı­nın et­kin­li­ği vb. ko­nu­lar­da sı­nır­lı da ol­sa gör­gül (am­prik) araş­tır­ma­la­rın ya­pıl­ma­sı­na ola­nak sağ­la­mış­tır. Ör­ne­ğin Ner­min Aba­dan-Unat’ın 1966 yı­lın­da ya­yım­la­dı­ğı Ana­ya­sa Hu­ku­ku ve Si­ya­si Bi­lim­ler Açı­sın­dan 1965 Se­çim­le­ri­nin Tah­ li­li ad­lı ki­ta­bı bu çer­çe­ve­de or­ta­ya çı­kan ilk kap­sam­lı ça­lış­ma ol­muş­tur. Bu ça­lış­ ma­da, ilk de­fa, bir yan­dan se­çi­min hu­ku­ki te­mel­le­ri ve si­ya­sal sü­reç ola­rak se­çim 15 1. Ünite - Siyaset Sosyolojisinin Konusu, Gelişimi ve Metodu mü­ca­de­le­si­nin çe­şit­li aşa­ma­la­rı; öbür yan­dan Es­ki­şe­hir ve Di­yar­ba­kır’da 270 ka­ na­at ön­de­ri­ni kap­sa­yan bir gör­gül araş­tır­ma ve si­ya­si par­ti­le­rin pro­fi­li ve si­ya­si par­ti aday­la­rı­nın sos­yal kö­ken­le­ri ay­rın­tı­lı bir şe­kil­de in­ce­len­miş­tir. Pro­fe­sör Aba­dan-Unat’ın adı ge­çen ça­lış­ma­sı, ay­nı za­man­da SBF için­de Si­ya­ se­tin Sos­yo­lo­ji­si­ni te­mel alan ba­ğım­sız bir kür­sü­nün ku­rul­ma­sı­nın da ge­rek­çe­si­ ni oluş­tur­muş­tur. An­cak bu kür­sü “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si” de­ğil, “Si­ya­sal Dav­ra­nış” adı al­tın­da ku­rul­muş­tur. Türk üni­ver­si­te­le­ri ara­sın­da ilk de­fa SBF’nde ku­ru­lan böy­le bir kür­sü­nün adı eleş­ti­ri­le­re de he­def ol­muş­tur. Ni­te­kim, ay­nı yıl­la­ra rast­ la­yan ve ay­nı içe­ri­ği ta­şı­yan der­sin Ba­sın Ya­yın Yük­sek Oku­lunda­ki adı “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si” idi. Hiç kuş­ku­suz, be­lirt­mek ge­re­kir ki, söz ko­nu­su fark­lı­lık, dav­ra­ nış­çı oku­lu ege­men kıl­ma gi­bi bir ter­cih­ten kay­nak­lan­ma­mış­tır. Bu fark­lı­lı­ğı ya­ ra­tan ge­rek­çe; SBF’nde­ki kür­sü sis­te­mi uya­rın­ca “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si”’nin “Sos­yo­ lo­ji” kür­sü­sü­nün bir alt da­lı ha­li­ne ge­ti­ril­me­si­ni ön­le­mek, ona ge­nel sos­yo­lo­ji­den ba­ğım­sız bir kim­lik ka­zan­dır­mak­tı ki, bu da de­ği­şik ad­la ye­ni bir kür­sü kur­mak­la müm­kün ola­bil­miş­tir. SBF’nde bu şe­kil­de bir ge­liş­me sey­ri gös­te­ren Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si, di­ğer ku­ rum­la­rın öğ­re­tim prog­ram­la­rın­da da yer edin­miş­tir. Ör­ne­ğin, OD­TÜ’de, İs­tan­bul Üni­ver­si­te­si İk­ti­sat Fa­kül­te­sinde, Türk yö­ne­ti­mi­ne geç­tik­ten son­ra Bo­ğa­zi­çi Üni­ ver­si­te­sinde, ni­ha­yet 1975’te Bur­sa (Ulu­dağ) Üni­ver­si­te­sinde (İs­tan­bul İk­ti­sat Fa­ kül­te­si Si­ya­set İl­mi Kür­sü­sünün pat­ro­na­jı al­tın­da) “si­ya­set sos­yo­lo­ji­si” kap­sa­mı­na gi­ren ko­nu­lar­da ders­ler ko­nul­muş, araş­tır­ma­lar ya­pıl­mış ve ko­nu­nun uz­man­la­rı­ nın ye­tiş­ti­ril­me­si­ne baş­la­mış­tır. Bu ara­da, ör­güt­sel dü­zey­de “Türk Si­ya­si İlim­ler Der­ne­ği” ve “Türk Sos­yal Bi­ lim­ler Der­ne­ği”nin dü­zen­le­di­ği top­lan­tı­lar, yap­tırt­tı­ğı araş­tır­ma­lar ve çe­vi­ri­le­rin de Si­ya­set Bi­li­mi­nin ol­du­ğu ka­dar Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­nin ge­li­şi­mi­ne yap­tı­ğı kat­ kı­la­rı anım­sat­mak ge­rek­mek­te­dir. Tür­ki­ye’de Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si’nin ge­li­şi­mi­ne yön ve­ren ku­rum­sal olu­şum­lar ne­ler­dir? SO­NUÇ Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, si­ya­set-top­lum iliş­ki­si­ni ko­nu ola­rak alır. Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin söz ko­nu­su iliş­ki­yi si­ya­se­tin top­lu­mu, top­lu­mun ­da si­ya­se­ti et­ki­le­di­ği iki yön­lü bir iliş­ki ola­rak ele al­ma­sı onu Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si ve Si­ya­set Bi­li­min­den fark­lı­laş­tı­ rır. Si­ya­set Bi­li­mi si­ya­se­tin top­lum­sal kö­ken­le­ri­ni dik­ka­te al­ma­yıp si­ya­si ya­pı ile il­gi­le­nir­ken, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si si­ya­se­tin top­lum­sal kö­ken­le­ri­ne odak­la­na­rak si­ya­ set-top­lum iliş­ki­si­ni top­lu­mun si­ya­se­ti be­lir­le­di­ği tek yön­lü bir iliş­ki ola­rak gö­rür. Si­ya­set-top­lum iliş­ki­si fark­lı pa­ra­dig­ma­lar­la in­ce­le­ne­bi­lir. Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si­nin esas al­mış ol­du­ğu pa­ra­dig­ma sos­yo­lo­jik pa­ra­dig­ma­dır. Sos­yo­lo­jik pa­ra­dig­ma si­ya­ set ve top­lu­mun bir­bi­rin­den ay­rı şey­ler ol­ma­dı­ğı­nı, si­ya­sal olan ile top­lum­sal ola­ nın iç içe ol­du­ğu­nu ka­bul et­ti­ği için si­ya­sal olay­la­rı da­ha de­rin­le­me­si­ne ele al­ma­ mı­za ve si­ya­se­tin gö­rü­nen yü­zü­nün ya­nı sı­ra gö­rün­me­yen yü­zü­nü de gör­me­mi­ze im­kân sağ­lar. Öte yan­dan si­ya­set-top­lum iliş­ki­si­ni ele alış bi­çi­mi be­nim­sen­miş ol­du­ğu­muz top­lum an­la­yı­şı­na bağ­lı ola­rak da de­ği­şe­bi­lir. Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, top­ lu­mu olan bir şey ola­rak de­ğil; in­sa­ni il­gi, çı­kar ve de­ğer yar­gı­la­rın­dan ba­ğım­sız ola­rak dü­şü­ne­me­ye­ce­ği­miz ku­ru­lan bir şey ola­rak gör­dü­ğü için sem­bo­lik top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı­nı esas alır. Bu an­lam­da si­ya­set sos­yo­lo­ji­si, po­zi­ti­vist bil­gi an­la­ yı­şı ye­ri­ne yo­rum­sa­ma­cı bir bil­gi an­la­yı­şı­nı be­nim­se­di­ği için si­ya­sal-top­lum­sal olay­la­rı dı­şa­rı­da du­ra­rak açık­la­ma­yı de­ğil içe­ri­den ba­ka­rak an­la­ma­yı ve yo­rum­la­ ma­yı amaç ola­rak alır. 3 16 Siyaset Sosoyolojisi Özet Si­ya­set ol­gu­su bir­çok bo­yu­tuy­la aka­de­mis­yen­le­rin il­ gisini çe­ke­gel­miş; ba­zen bir­bi­ri­ne zıt, ba­zen bir­bi­ri­ni ta­mam­la­yı­cı yak­la­şım­lar­la çö­züm­len­me­ye ça­lı­şıl­mış­tır. Bu yak­la­şım­la­rın en çok rağ­bet gö­ren­le­ri­nin ba­şın­da sos­yo­lo­jik ola­nı gel­miş­tir. Sos­yo­lo­jik yak­la­şım sos­yo­ lo­jik so­ru sor­ma­ya da­ya­nır. Bu so­ru, her şey­den ön­ce, in­san ey­le­mi­nin ge­nel ka­bul gö­ren ve res­men ta­nım­ lan­mış olan amaç­la­rı­nın ar­ka­sın­da ya­ta­nı bul­ma me­ra­ kı­nı içe­rir. O hal­de, sos­yo­lo­jik yak­la­şım, esas iti­ba­riy­le, sos­yal ya­pı­la­rın, iliş­ki­le­rin dış yü­zü­ne de­ğil, bu­nun ar­ dın­da ya­tan be­lir­le­yi­ci­le­ri­ne eğil­me­yi odak alır. Bu ba­ kım­dan, sos­yo­lo­gun il­gi­len­di­ği prob­lem, di­ğer­le­ri­nin “prob­lem” de­di­ği şey ol­ma­ya­bi­lir. Çün­kü, sos­yo­lo­jik prob­lem, özün­de, sos­yal et­ki­le­şi­min na­sıl ve ne şe­kil­ ler­de mey­da­na gel­di­ği­ne bak­mak­la il­gi­li bir du­rum­dur. Bu an­la­yış­tan ha­re­ket­le, Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­nin pers­ pek­ti­fi­nin, esas iti­ba­riy­le, si­ya­si ya­pı­la­rın, iliş­ki­le­rin ve­ ya da­ha tek­nik de­yim­le si­ya­si et­ki­le­şi­min ar­dın­da ya­ tan et­ken­le­re bak­mak ol­du­ğu söy­le­ne­bi­lir. Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, sa­de­ce “top­lum­dan si­ya­se­te yö­ne­ len et­ki”nin ya­nı sı­ra, “si­ya­se­tin si­ya­se­ti” ara de­ğiş­ke­ niy­le “si­ya­set­ten top­lum”a yan­sı­yan et­ki­yi de an­la­ma­ya ça­lı­şır. Bir baş­ka de­yiş­le, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, te­mel­de, si­ya­set ol­gu­su­nun ar­ka­sın­da bu­lu­nan sos­yal ya­pı­nın, do­la­yı­sıy­la sos­yo­lo­jik de­ğiş­ken­le­rin si­ya­se­ti na­sıl şe­kil­ len­dir­di­ği­ni in­ce­ler. Si­ya­se­ti sa­de­ce ku­rum­la­rıy­la de­ğil, ay­nı za­man­da, bu ku­rum­la­rı or­ta­ya çı­ka­ran dav­ra­nış­ la­rı, ta­rih­sel sü­reç­le­ri ve olay­la­rı birta­kım sos­yo­lo­jik bi­le­şen­le­riy­le bir iliş­ki­sel­lik içe­ri­sin­de ele alır. Bu­nun so­nu­cun­da si­ya­set, top­lum­sal ol­gu­lar­dan ya­lı­tıl­ma­dan ve on­lar­la ara­sın­da­ki bağ­lar ara­cı­lı­ğıy­la an­la­şıl­mış olur. Böy­le­lik­le de­ne­bi­lir ki, Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si, top­lum­sal et­ken­le­rin si­ya­sal sü­reç­le­ri ve si­ya­sa­la­rı et­ki­le­dik­le­ri­ni, bun­la­rın da son­ra dö­nüp top­lu­mu et­ki­le­dik­le­ri­ni ka­bul ede­rek, si­ya­set-top­lum iliş­ki­si­ni iki yön­lü bir iliş­ki ola­ rak ele alır. Av­ru­pa dü­şün­ce­sin­de dev­let ve top­lum ay­rı­mı­nın kav­ ram­laş­tı­rıl­ma­sı üze­ri­ne in­şa edil­miş bir yak­la­şım olan Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si, “Dev­let mi top­lu­mu bi­çim­len­di­ rir?” yok­sa “Top­lum mu dev­le­ti bi­çim­len­di­rir?” şek­lin­ de bir so­ru­ya ce­vap ara­ma et­ra­fın­da yo­ğun­laş­mış­tı. Söz ko­nu­su tar­tış­ma, si­ya­se­ti dev­let­le öz­deş gö­ren ge­le­nek­ sel Si­ya­set Bi­li­mi an­la­yı­şı­nın ek­sik­li­ği­ni ser­gi­le­mek gi­ bi olum­lu bir kat­kı­da bu­lun­muş­tur. Bu kat­kı sa­ye­sin­de dev­le­tin top­lum­da­ki bir­çok si­ya­si ku­rum­dan sa­de­ce bi­ri ol­du­ğu; si­ya­si ku­rum­la­rın da top­lum­sal ku­rum kü­me­le­ rin­den yal­nız­ca bi­ri­ni oluş­tur­du­ğu gö­rü­şü ge­nel ka­bul gör­me­ye baş­la­mış­tı ki bu, Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­nin ye­ ni bir di­sip­lin ola­rak ön pla­na çık­ma­sın­da da be­lir­le­yi­ ci ol­muş­tur. Av­ru­pa kö­ken­li sos­yal te­ori­nin 1930’lar­da Bir­le­şik Ame­ri­ka’ya gir­me­siy­le be­ra­ber hem Ame­ri­ kan sos­yo­lo­ji­si­nin dar uf­ku­nun ge­niş­le­di­ği­ni hem de Ame­ri­kan Si­ya­set Bi­li­mi­nin ye­ni ve de­ği­şik bir bo­yut ka­zan­dı­ğı söy­le­ne­bi­lir. Av­ru­pa kö­ken­li göç­men bi­lim adam­la­rı, ABD’de sos­yo­lo­ji ve si­ya­set bi­li­mi bö­lüm­le­ rin­de önem­li po­zis­yon­la­ra sa­hip ol­muş­lar­dı. Bu ki­şi­ler, özel­lik­le si­ya­se­ti an­la­mak için sos­yo­lo­jik ve psi­ko­lo­jik ku­ram­la­ra eğil­mek ge­rek­li­li­ği­ni vur­gu­la­mış­lar­dır. Tür­ki­ye’de sos­yal bi­lim ça­lış­ma­la­rı­nın ge­li­şim çiz­gi­si, çok es­ki­le­re uzan­ma­mak­ta­dır. Zi­ra, baş­lan­gıç­ta or­ta­ ya çı­kan top­lum­sal fel­se­fe­ci­lik, Av­ru­pa’da­ki­ne ben­zer şe­kil­de, ol­gu­la­ra yö­ne­lik in­ce­le­me­ler ya­pıl­ma­sı­nı ge­ cik­tir­miş­tir. Özel ola­rak si­ya­se­te da­ir in­ce­le­me­ler­de de du­rum pek fark­lı de­ğil­dir. Fel­se­fi yak­la­şı­mın bu in­ce­le­ me­ler­de de hâ­kim ol­du­ğu­nu gö­rü­yo­ruz. Bu ba­kım­dan önem­li bir aşa­ma “Si­ya­sal Bil­gi­ler Oku­lu”nun (SBO) 1948 yı­lın­da An­ka­ra Üni­ver­si­te­si bün­ye­si­ne fa­kül­te ola­rak ka­bul edil­me­siy­le ger­çek­leş­miş­tir. Okul bun­dan böy­le “Si­ya­sal Bil­gi­ler Fa­kül­te­si” (SBF) adı­nı ta­şı­ma­ya baş­la­mış­tır. Böy­le­ce hem “si­ya­si ilim­ler”in “bi­lim­sel­leş­ me­si”ni sağ­la­ya­cak hem de söz ko­nu­su ku­rum için­de ile­ri­ki yıl­lar­da Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­ni bir di­sip­lin ola­rak or­ta­ya çı­kar­ta­cak sü­reç baş­la­mış­tır. 1. Ünite - Siyaset Sosyolojisinin Konusu, Gelişimi ve Metodu 17 Kendimizi Sınayalım 1. Si­ya­sal İn­san isim­li ça­lış­ma­sıy­la Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si di­sip­li­nin yük­se­li­şe geç­me­sin­de dö­nüm nok­ta­sı ola­rak ka­bul edi­len dü­şü­nür kim­dir? a. Da­vid Eas­ton b. Ma­uri­ce Du­ver­ger c. Sey­mo­ur Mar­tin Lip­set d. Axel Hon­neth e. Tom Bot­to­mo­re 5. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si top­lu­mu, pra­tik iliş­ki­le­rin bir yan­sı­ma­sı ve­ya ta­sa­rı­mı ola­rak gö­ren top­lum kav­ ram­laş­tır­ma­sı­dır? a. Sem­bo­lik top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı b. Ha­ya­li top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı c. Ta­rih­sel top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı d. Ge­le­nek­sel top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı e. Do­ğal top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı 2. Tür­ki­ye’de si­ya­set ko­nu­su­na iliş­kin ça­lış­ma­la­rın ge­ li­şim çiz­gi­si­nin çok es­ki­le­re uzan­ma­sı­na rağ­men gör­ gül si­ya­set bi­li­mi ça­lış­ma­la­rı­nın geç bir dö­nem­de or­ta­ ya çık­ma­sı­nın se­be­bi ne­dir? a. Si­ya­se­te da­ir in­ce­le­me­ler­de fel­se­fi yak­la­şı­mın ha­kim ol­ma­sı b. II. Dün­ya Sa­va­şı’ndan son­ra art­ma­ya baş­la­yan Ame­ri­kan et­ki­si c. Üni­ver­si­te­le­rin per­so­nel ye­tiş­tir­me iş­le­vi­ni terk edip bi­lim­sel araş­tır­ma ya­pan ku­rum­lar ha­li­ne gel­me­si d. Çok par­ti­li si­ya­sal ha­ya­ta ge­çiş­le ya­şa­nan top­ lum­sal dö­nü­şüm­ler e. Dev­let me­ka­niz­ma­sı­nın iş­le­yi­şi­ni an­la­ma­ya ça­ lı­şan ye­ni di­sip­lin­le­rin po­pü­ler­lik ka­zan­ma­sı 6. Si­ya­set sos­yo­lo­ji­si ile si­ya­set bi­li­mi­ni ayı­ran hu­sus aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir? a. Ele al­dık­la­rı ko­nu­la­rın fark­lı ol­ma­sı b. Si­ya­set sos­yo­lo­ji­si­nin göz­le­me, si­ya­set bi­li­mi­nin ise spe­kü­las­yo­na da­yan­ma­sı c. Top­lum kav­ram­laş­tır­ma­la­rı­nın fark­lı ol­ma­sı d. Si­ya­set bi­li­mi­nin si­ya­se­tin gö­rü­nen yü­zü­ne odak­lan­ma­sı­na kar­şın si­ya­set sos­yo­lo­ji­si­nin si­ ya­se­tin hem gö­rü­nen hem de gö­rün­me­yen yü­ zü­ne odak­lan­ma­sı e. Da­yan­dık­la­rı fel­se­fi an­la­yış­la­rın fark­lı ol­ma­sı 3. İk­ti­dar ol­gu­su­nu si­ya­sal ker­te­de ele al­ma­yı ba­şa­ra­ rak si­ya­se­te ba­kı­şı ku­rum­sal ve hu­kuk­sal pers­pek­tif­ten ko­pa­ran dü­şü­nür kim­dir? a. Karl Marx b. Max We­ber c. Me­la­ni­e Kle­in d. Axel Hon­neth e. Je­an Bo­din 4. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si sem­bo­lik top­lum kav­ram­ laş­tır­ma­sı­nın özel­lik­le­rin­den de­ğil­dir? a. Sem­bo­lik top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı yo­rum­sa­ ma­cı sos­yal bi­lim an­la­yı­şı­na da­ya­nır b. Sem­bo­lik top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sın­da top­lum­sal ağı oluş­tu­ran iliş­ki­ler ağı sem­bo­lik bir ni­te­lik ta­şır c. Sem­bo­lik top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sın­da ger­çek ve bil­gi ay­nı­dır d. Sem­bo­lik top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı top­lum­sal var­lı­ğı “olan” de­ğil “oluş­tu­ran” ola­rak gö­rür e. Sem­bo­lik top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı bi­çi­min önem­li ol­du­ğu­nu vur­gu­la­yan bir teo­rik an­la­yı­şa da­ya­nır 7. Si­ya­set sos­yo­lo­ji­si si­ya­set ile top­lum ara­sın­da na­sıl bir iliş­ki­nin bu­lun­du­ğu­nu var­sa­yar? a. Si­ya­se­tin top­lu­mu, top­lu­mun da si­ya­se­ti et­ki­le­ di­ği bir iliş­ki b. Si­ya­se­tin top­lu­mu be­lir­le­di­ği bir iliş­ki c. Top­lu­mun si­ya­se­ti be­lir­le­di­ği bir iliş­ki d. Top­lu­mun si­ya­se­ti eko­no­mi yo­luy­la be­lir­le­di­ği bir iliş­ki e. Top­lum ile si­ya­set ara­sın­da ça­tış­ma­nın bu­lun­ du­ğu bir iliş­ki 8. Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si han­gi pa­ra­dig­ma­yı kul­la­nır? a. An­tro­po­lo­jik b. Eko­no­mik c. Fel­se­fi d. Si­ya­si e. Sos­yo­lo­jik 9. Yap­tı­ğı çö­züm­le­me­ler­de sos­yal sı­nıf­lar ara­sın­da­ki mü­ca­de­le­yi an­la­ma­nın yo­lu ola­rak si­ya­se­tin top­lum­sal kö­ken­le­ri­ne dik­kat çe­ken dü­şü­nür kim­dir? a. Tho­mas Hob­bes b. Karl Marx c. John Loc­ke d. Max We­ber e. Tal­cot Par­sons 18 Siyaset Sosoyolojisi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 10. Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­rin­de si­ya­set sos­yo­lo­ji­si­ nin ge­liş­me­sin­de aşa­ğı­da­ki fak­tör­ler­den han­gi­si et­ki­li ol­muş­tur? a. Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri’­nin ta­rih sah­ne­si­ne geç çık­mış ol­ma­sı b. Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri’n­de­ki aka­de­mik ça­ lış­ma­lar­da fel­se­fi yak­la­şı­mın ha­kim ol­ma­sı c. Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri­’nin ka­pi­ta­list bir eko­no­mik sis­te­me sa­hip ol­ma­sı d. Av­ru­pa kö­ken­li sos­yal te­ori­nin 1930’lar­da Ame­ ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri­’ne gir­me­si e. Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri’­nin as­ke­ri yön­den ge­liş­miş bir dev­let ol­ma­sı 1. c Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­sinin Ko­ nu­su ve Ba­kış Açı­sı” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 2. a Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­sinin Tür­ ki­ye’de­ki Ge­li­şi­mi” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 3. b Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­sinin Av­ ru­pa’da­ki Ge­li­şi­mi” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 4. c Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­sinin Ko­ nu­su ve Ba­kış Açı­sı” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 5. e Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­sinin Ko­ nu­su ve Ba­kış Açı­sı” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 6. d Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­sinin Dü­ şün­sel Ge­li­şi­mi” ko­nu­su­nu göz­den ge­çi­ri­niz. 7. a Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­sinin Dü­ şün­sel Ge­li­şi­mi” ko­nu­su­nu göz­den ge­çi­ri­niz. 8. e Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­sinin Ko­ nu­su ve Ba­kış Açı­sı” ko­nu­su­nu göz­den ge­çi­ri­niz. 9. b Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­sinin Av­ ru­pa’da­ki Ge­li­şi­mi” ko­nu­su­nu göz­den ge­çi­ri­niz. 10. d Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­sinin Ame­ ri­ka’da­ki Ge­li­şi­mi” ko­nu­su­nu göz­den ge­çi­ri­niz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sı­ra Siz­de 1 Po­zi­ti­vist sos­yal bi­lim an­la­yı­şı ger­çek­li­ği in­sa­nın dı­şın­ da olan bir şey ola­rak ele alır. Po­zi­ti­vist yak­la­şım, bu­ra­ dan ha­re­ket­le, ol­gu-de­ğer ay­rı­mı­na gi­de­rek sos­yo­lo­gun top­lum­sal ger­çek­li­ği de­ğer yar­gı­la­rın­dan ba­ğım­sız ola­ rak in­ce­le­ye­bi­le­ce­ği ve ob­jek­tif bir bil­gi­ye ula­şa­bi­le­ce­ ği­ni var­sa­yar. Oy­sa, top­lum­sal ger­çek­lik ma­hi­ye­ti iti­ba­ riy­le do­ğal ger­çek­lik­ten fark­lı­dır. Top­lum­sal ger­çek­lik in­sa­nın için­de ol­du­ğu ve do­la­yı­sıy­la olu­şu­mun­da in­ sa­ni il­gi, çı­kar ve de­ğer­ler­le­rin önem­li bir ro­le sa­hip ol­du­ğu bir in­ce­le­me ala­nı­dır. Bu an­lam­da, top­lum­sal ger­çek­lik me­sa­fe­li du­ru­la­rak açık­la­na­bi­le­cek bir in­ce­ le­me ala­nı ola­rak de­ğil, an­cak içe­ri­si­ne gi­ri­le­rek an­la­ şı­la­bi­le­cek bir in­ce­le­me ala­nı ola­rak dü­şü­nül­mek du­ ru­mun­da­dır. Top­lum­sal ger­çek­lik de­ğer yar­gı­la­rın­dan ba­ğım­sız ol­ma­dı­ğı ve onu in­ce­le­yen sos­yal bi­lim­ci de be­lir­li de­ğer­le­re sa­hip ol­du­ğu için ge­nel ola­rak sos­yo­lo­ ji­de, öz­gül ola­rak ise si­ya­set sos­yo­lo­ji­sin­de el­de edi­len bil­gi nes­nel ve ke­sin ol­ma­yıp ba­kış açı­sı­na gö­re de­ği­şen 1. Ünite - Siyaset Sosyolojisinin Konusu, Gelişimi ve Metodu bir ka­rak­te­re sa­hip­tir. Sos­yo­log ve­ya si­ya­set sos­yo­lo­gu tam da bu ne­den­le top­lum­sal ger­çe­ği açık­la­ma­ya de­ğil an­la­ma­ya ve yo­rum­la­ma­ya ça­lı­şır. Açık­la­mak, po­zi­ti­ vist yak­la­şı­mın; an­la­ma­ya ve yo­rum­la­ma­ya ça­lış­mak ise her­me­nö­tik (yo­rum­sa­ma­cı) yak­la­şı­mın ama­cı­dır. Si­ya­set sos­yo­lo­ji­si pa­ra­dig­ma­sı­na da­ha uy­gun olan yak­la­şım her­me­nö­tik yak­la­şım­dır. Sı­ra Siz­de 2 We­ber’in si­ya­set sos­yo­lo­ji­si­nin ge­li­şi­mi­ne kat­kı­sı ge­ nel sos­yo­lo­ji­nin yap­tı­ğı­nın ter­si­ni yap­mış ol­ma­sın­da, ik­ti­dar ol­gu­su­nu “si­ya­sal ker­te­de” ela al­ma­yı ba­şar­ma­ sın­da be­li­rir: We­ber, “be­lir­li bir top­rak sı­nır­la­rı da­hi­ lin­de buy­ruk­la­rı­nı ida­ri bir ör­güt ara­cı­lı­ğı ile fi­zik­sel zo­ra baş­vur­ma ye­te­ne­ği­ne sa­hip ola­rak ye­ri­ne ge­ti­ren her ege­men grup si­ya­si bir grup­tur,” ta­nı­mıy­la, si­ya­se­ti (“top­rak”, “ida­ri ör­güt” ve “fi­zik­sel zor” öge­le­ri­ne yer ve­re­rek) dev­let­le bağ­daş­tır­ma­ya ça­lış­ma­sı­na rağ­men; özel­lik­le ik­ti­dar öge­si üze­rin­de du­ra­rak, si­ya­se­te ba­kı­şı, kla­sik ku­rum­sal ve hu­kuk­sal pers­pek­tif­ten ko­par­mış­tır. Sı­ra Siz­de 3 Tür­ki­ye’de si­ya­set sos­yo­lo­ji­si­nin ge­li­şi­mi­ne yön ve­ren ku­rum­lar­dan en önem­li­si, ilk is­mi “Si­ya­sal Bil­gi­ler Oku­lu” olan ve 1948 yı­lın­da An­ka­ra Üni­ver­si­te­si bün­ ye­si­ne fa­kül­te­ye dö­nü­şen “Si­ya­sal Bil­gi­ler Fa­kül­te­si”dir. Si­ya­sal Bil­gi­ler Fa­kül­te­si “si­ya­sî ilim­ler”in “bi­lim­sel­leş­ me­si”ni sağ­la­mış ve za­man içe­ri­sin­de si­ya­se­tin sos­yo­ lo­ji­si­ni bir di­sip­lin ola­rak or­ta­ya çı­kar­ta­cak sü­re­ci baş­ lat­mış­tır. Öte yan­dan, “Türk Si­ya­si İlim­ler Der­ne­ği” ve “Türk Sos­yal Bi­lim­ler Der­ne­ği” de dü­zen­le­di­ği top­lan­ tı­lar, yap­tır­dı­ğı araş­tır­ma­lar ve çe­vi­ri­ler­le Si­ya­set Bi­li­ mi­nin ol­du­ğu ka­dar Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si­nin ge­li­şi­mi­ne de önem­li kat­kı­lar­da bu­lun­muş­tur. Yararlanılan Kaynaklar Ay­dın, M. (2011). Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si. 3.b. İs­tan­bul: Açı­lım Ki­tap. Be­et­ham, D. (2006), “Po­li­ti­cal Le­gi­ti­macy”, The Black­ well Com­pa­ni­on to Po­li­ti­cal So­cio­logy, Kate Nash ve Alan Scott (Editors). Oxford: Blackwell Publishing. Bot­to­mo­re, T. (1987). Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si. çev. Erol Mut­ lu, An­ka­ra: Teo­ri Ya­yın­la­rı. Bot­to­mo­re, T. (1993). Po­li­ti­cal So­cio­logy. Lon­don: Plu­ to Press. Du­ver­ger, M. (1964). Po­li­ti­ka­ya Gi­riş. çev. Se­mih Tir­ ya­ki­oğ­lu. İs­tan­bul: Var­lık Ya­yın­la­rı. 19 Gid­dens, A. (1992). Max We­ber Dü­şün­ce­sin­de Si­ya­set ve Sos­yo­lo­ji. çev. Ah­met Çiğ­dem. An­ka­ra:Va­di Ya­ yın­la­rı. Hicks, A. M. ve di­ğer­le­ri (2010). “Ye­ni Bin Yıl­da Si­ya­ set Sos­yo­lo­ji­si.”, Tho­mas Ja­nos­ki ve di­ğer­le­ri. Si­ya­ set Sos­yo­lo­ji­si. çev. El­çin De­niz Ela ve So­ner Tor­lak, An­ka­ra: Phoe­nix Ka­lay­cı­oğ­lu, E. (1984). Çağ­daş Si­ya­sal Bi­lim: Teo­ri, Ol­ gu ve Sü­reç­ler. İs­tan­bul: Be­ta Ba­sım/Ya­yım Da­ğı­tım. Ka­pa­ni, M. (1989). Po­li­ti­ka Bi­li­mi­ne Gi­riş. An­ka­ra: Bil­ gi Ya­yı­ne­vi. Nash, K. (2010), Con­tem­po­rary Po­li­ti­cal So­cio­logy: Glo­ ba­li­za­ti­on, Po­li­tics and Po­wer, 2nd ed., Uni­ted King­ dom. Wi­ley-Black­well. Pog­gi, G. (2011). Mo­dern Dev­le­tin Ge­li­şi­mi: Sos­yo­lo­jik Bir Yak­la­şım. İs­tan­bul: İs­tan­bul Bil­gi Üni­ver­si­te­si Ya­yın­la­rı. Ro­bert­son, D. (2004). The Ro­ut­led­ge Dic­tio­nary of Po­li­ tics. 3rd. ed.. New York: Ro­ut­led­ge. Run­ci­man, W. G. (1986). Top­lum­sal Bi­lim ve Si­ya­set Ku­ra­mı. çev. Erol Mut­lu. An­ka­ra: Teo­ri Ya­yın­la­rı. Sa­rı­bay, A.Y. (2000). Di­ya­lo­jik De­mok­ra­si, Ka­mu­sal Alan, Si­vil İti­raz. İs­tan­bul: Al­fa Ak­tü­el Ya­yın­la­rı. Sa­rı­bay, A.Y. (2008). Glo­bal Bir Ba­kış­la Po­li­tik Sos­yo­lo­ji. İs­tan­bul: Eve­rest Ya­yın­la­rı. Sa­rı­bay, A.Y. Öğün, S.S. (1999). Po­li­tik­bi­lim. İs­tan­bul: Al­fa Ak­tü­el Ya­yın­la­rı. Sa­va­ge, M. (2001). “Po­li­ti­cal So­cio­logy”. The Black­well Com­pa­ni­on to So­cio­logy. Ed. Ju­dith R. Bla­u, Ox­ford: Black­well Pub­lis­hing. Su­nar, İ. (1999). Dü­şün ve Top­lum. An­ka­ra: Do­ruk Ya­ yım­cı­lık. Ver­gin, N. (2006). Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si: Kav­ram­lar, Ta­ nım­lar, Yak­la­şım­lar. İs­tan­bul: Bağ­lam Ya­yın­la­rı. 2 SİYASET SOSYOLOJİSİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Si­ya­se­tin iliş­ki­sel ka­rak­te­ri­ni ve si­ya­sal iliş­ki­nin top­lum­sal ya­şa­mın her ye­rin­de kar­şı­mı­za çı­ka­bi­le­ce­ği­ni öğ­re­ne­bi­le­cek, Si­ya­se­ti öz­cü ol­ma­yan bir yak­la­şım­la ele al­ma­nın öne­mi­ni açıklayabilecek, Si­ya­se­tin gü­nü­müz dün­ya­sın­da­ki gö­rü­nü­mü­nü ifade edebilecek, bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Si­ya­sal İliş­ki Ye­ni Si­ya­set Mo­dern Dev­let Post-Mark­sizm • Eko­no­mik De­ter­mi­nizm • Risk Top­lu­mu • Ne­o-Mark­sizm İçindekiler Siyaset Sosyolojisi Siyaset Olgusunun Doğası • GİRİŞ • SİYASETİN DEVLETE AİT OLANA İNDİRGENMESİ SORUNU VE SİYASETİN İLİŞKİSELLİĞİ • EKONOMİK DETERMİNİZM SORUNU VE SİYASETİN ÖZERKLİĞİ • SİYASETİN YENİ YÜZÜ • SONUÇ Siyaset Olgusunun Doğası Gİ­RİŞ Si­ya­set, be­lir­li bir ta­nı­mı­nın ya­pıl­ma­sı ko­lay ol­ma­yan kav­ram­lar­dan bi­ri­dir. Bu­na kar­şın il­gi­li li­te­ra­tür in­ce­len­di­ğin­de si­ya­se­te iliş­kin bir­çok ta­nı­ma rast­la­na­bi­lir. En az yir­mi beş yüz­yıl­lık geç­mi­şe sa­hip olan bir in­ce­le­me ala­nın­da ta­nım­dan bol bir şey ola­ma­ya­ca­ğı­nı dü­şün­mek zor de­ğil­dir. Söz ko­nu­su ta­nım­la­rı üç te­mel ta­nım al­tın­da top­la­mak müm­kün­dür: Aris­to­te­les­çi bir pers­pek­tif­ten ha­re­ket­le ya­pı­lan si­ya­se­tin or­tak ya­şa­mın or­tak iyi­ye gö­re dü­zen­len­me­si ol­du­ğu bi­çi­min­de­ki ta­nım, Mac­hi­avel­li’in dü­şün­ce­le­ri çer­çe­ve­sin­de ya­pıl­mış olan si­ya­se­tin ik­ti­dar mü­ca­de­le­ si ol­du­ğu bi­çi­min­de­ki ta­nım ve sü­re­ci dik­ka­te alan bir pers­pek­tif­le ya­pıl­mış olan si­ya­se­tin top­lum­da­ki de­ğer­le­rin oto­ri­te yo­luy­la bö­lüş­tü­rül­me­si ol­du­ğu bi­çi­min­ de­ki ta­nım. Üç ta­nım da si­ya­se­tin bir yö­nü­ne ışık tu­tar ve bu ba­kı­mın­dan si­ya­set do­ğa­sı­nı ko­nu alan fel­se­fi bir tar­tış­ma açı­sın­dan önem­li­dir. Söz ko­nu­su fel­se­fi tar­ tış­ma kıs­men bu ki­ta­bın üçün­cü üni­te­sin­de ya­pıl­mış­tır. Bu üni­te­de si­ya­set ol­gu­ su­nun do­ğa­sı da­ha çok sos­yo­lo­jik bir pers­pek­tif­le ele alı­na­cak­tır. Si­ya­set sos­yo­lo­ji­si, si­ya­set-top­lum iliş­ki­si­ni ko­nu ola­rak alır. Fa­kat bu iliş­ki­ nin na­sıl an­la­şı­la­ca­ğı hu­su­su önem­li­dir. Söz ko­nu­su iliş­ki ile kas­te­di­len aca­ba si­ya­se­tin top­lum üze­rin­de­ki et­ki­si mi­dir? Yok­sa bu iliş­ki si­ya­se­tin top­lum­sal ya­ şam ta­ra­fın­dan be­lir­len­me­si an­la­mı­na mı gel­mek­te­dir? Gün­de­lik ya­şa­mı­nı göz­ den ge­çi­ren her bi­rey, bu so­ru­la­ra çe­şit­li ce­vap­lar ve­re­bi­lir. Ör­ne­ğin, hü­kü­me­tin do­ğal ga­za zam yap­ma ka­ra­rı­nı göz önü­ne alan bir ki­şi, si­ya­se­tin sos­yal ya­şa­m üze­rin­de be­lir­le­yi­ci bir et­ki­ye sa­hip ol­du­ğu­nu dü­şü­nür. Ya­pı­lan bu zam ki­şi­nin ge­li­ri­ni kul­la­nı­la­ca­ğı se­çe­nek­le­ri da­ral­ta­cak­tır. Bu ki­şi da­ha az si­ne­ma­ya gi­de­ cek, da­ha az dı­şa­rı­da ye­mek yi­ye­cek ya da plan­la­mış ol­du­ğu ba­zı se­ya­hat­le­ri er­te­le­ye­cek­tir. Do­la­yı­sıy­la bu da­ral­ma­dan ki­şi­nin sos­yal iliş­ki­le­ri et­ki­le­ne­cek­tir. Kuş­ku­suz si­ya­se­tin top­lum­sal ya­şam üze­rin­de çok da­ha cid­di et­ki­le­ri­nin ol­du­ ğu du­rum­lar da var­dır. Mec­li­sin al­mış ol­du­ğu bir sa­vaş ka­ra­rı­nın va­tan­daş­la­rın sos­yal ya­şam­la­rı üze­rin­de­ki et­ki­si­nin, her­han­gi bir zam ka­ra­rı­nın et­ki­sin­den çok da­ha bü­yük ola­ca­ğı açık­tır. Öte yan­dan, top­lum­sal olay­la­rın si­ya­set üze­rin­ de be­lir­le­yi­ci ol­du­ğu yö­nün­de­ki dü­şün­ce­yi doğ­ru­la­ya­cak ör­nek­ler de bu­lu­na­bi­ lir. Ör­ne­ğin, bir ül­ke­de ya­şa­na­cak bir eko­no­mik ki­riz, o ül­ke­de­ki hal­kın si­ya­sal ter­cih­le­ri­ni, si­ya­sal par­ti­le­rin oy oran­la­rı­nı, mec­lis­te­ki si­ya­sal par­ti da­ğı­lı­mı­nı ve hü­kü­me­tin ku­rul­ma bi­çi­mi­ni bü­yük öl­çü­de et­ki­le­ye­cek­tir. Yi­ne içe­ri­sin­de bir­çok et­nik gru­bu ba­rın­dı­ran he­te­ro­jen bir top­lu­mun si­ya­sal ya­pı­sı ile nis­pe­ten ho­mo­jen bir top­lu­mun si­ya­sal ya­pı­sı­nı kar­şı­laş­tı­ran bir ki­şi, göz­lem­le­miş ol­du­ ğu fark­lı­lık­lar­dan ha­re­ket­le top­lum­sal ya­pı­nın si­ya­se­ti be­lir­le­di­ği­ni dü­şü­ne­bi­lir. 22 Siyaset Sosyolojisi As­lın­da, ve­ri­len ör­nek­ler bir ara­da dü­şü­nül­dü­ğün­de, si­ya­set-top­lum iliş­ki­si­nin çift yön­lü bir iliş­ki bi­çi­mi ol­du­ğu­nu söy­le­mek müm­kün­dür. Si­ya­set sos­yo­lo­ji­si de si­ya­set-top­lum iliş­ki­si­ni bu şe­kil­de ele al­mak du­ru­mun­da­dır. Fa­kat bir baş­ka açı­dan dü­şü­nül­dü­ğün­de, si­ya­set-top­lum iliş­ki­si­nin çift yön­lü bir iliş­ki ol­du­ğu­ nu söy­le­mek de prob­le­min çö­zül­dü­ğü an­la­mı­na gel­me­ye­cek­tir. Zi­ra ara­la­rın­ da çift yön­lü iliş­ki ol­sa da, si­ya­set-top­lum iliş­ki­sin­den bah­set­ti­ği­miz­de, si­ya­set ve top­lu­mun sı­nır­la­rı bir­bi­rin­den ay­rı­la­bi­lir iki ay­rı alan ol­du­ğu­nu ka­bul et­miş olu­yo­ruz. Hâl­bu­ki si­ya­sal olup da top­lum­sal ol­ma­yan, ya da top­lum­sal olup da si­ya­sal ol­ma­yan bir du­ru­mun var­lı­ğın­dan söz et­mek, si­ya­set ol­gu­su­nun do­ğa­sı­nı an­la­ma­mak de­mek­tir. Si­ya­set sos­yo­lo­ji­sin si­ya­set ile top­lum ara­sın­da ön­gör­müş ol­du­ğu ayı­rım bir­ta­kım açık­la­ma­la­rın da­ha an­la­şı­lır ol­ma­sı­nı sağ­la­ma­ya yö­ne­ lik ana­li­tik bir ayı­rım­dır. Ger­çek­te si­ya­sal olan ile top­lum­sal olan iç içe­dir. Zi­ra si­ya­set do­ğa­sı ge­re­ği iliş­ki­sel­dir. Si­ya­set bir iliş­ki bi­çi­mi ol­du­ğu için, si­ya­set ol­gu­su­nu öz­cü ve in­dir­ge­me­ci yak­ la­şım­lar­la ele al­mak so­run­lu­dur. Bu üni­te­de biz si­ya­set ol­gu­su­nun do­ğa­sı­nı, si­ya­set ve top­lu­mu san­ki iki ay­rı ken­di­lik­miş gi­bi alan, do­la­yı­sıy­la da si­ya­se­tin iliş­ki­sel­li­ ği­ni ih­mal eden iki yak­la­şı­mın eleş­ti­ri­si bağ­la­mın­da tar­tı­şa­ca­ğız. İlk yak­la­şım­da si­ya­set, dev­le­te in­dir­ge­nir. Böy­le­ce bu yak­la­şım, dev­le­tin ve si­ya­sal ku­rum­la­rın ge­ ri­sin­de­ki top­lum­sal iliş­ki­le­ri göz ar­dı eder. İlk yak­la­şı­mın eleş­ti­ri­si, en te­mel­de yö­ ne­ten-yö­ne­ti­len iliş­ki­si (hük­me­den-hük­me­di­len iliş­ki­si) ola­rak ad­lan­dı­ra­bi­le­ce­ ği­miz si­ya­sal iliş­ki­nin dev­le­ti ön­ce­le­di­ği­ni ve si­ya­sal iliş­ki­nin top­lum­sal ya­şa­mın her dü­ze­yin­de kar­şı­mı­za çı­kan bir iliş­ki bi­çi­mi ol­du­ğu­nu gör­me­mi­ze yar­dım­cı ola­cak­tır. İkin­ci yak­la­şım ise, top­lum­sal iliş­ki­le­ri­n özü­nün eko­no­mi ol­du­ğun­dan ha­re­ket­le, si­ya­se­ti eko­no­mi­ye in­dir­ger. İkin­ci yak­la­şım, top­lum­sal iliş­ki­le­ri önem­ se­me­si­ne rağ­men, bu iliş­ki­ler içe­ri­sin­de be­lir­le­yi­ci ola­nın üre­tim iliş­ki­le­ri ol­du­ğu­ nu ka­bul ede­rek, si­ya­se­ti bü­tü­nüy­le eko­no­mi­ye ba­ğım­lı bir de­ğiş­ken ola­rak al­dı­ğı için so­run­lu­dur. Bu yak­la­şı­mın te­mel çer­çe­ve­si­ni Marx’ın dü­şün­ce­le­ri oluş­tur­du­ ğun­dan bu yak­la­şı­mın eleş­ti­ri­si de Marx’ın dü­şün­ce­le­ri­nin eleş­ti­ri­si ola­rak or­ta­ya ko­nu­la­cak­tır. Marx’ın dü­şün­ce­le­ri­ne, Mark­sist dü­şün­ce ge­le­ne­ği içe­ri­sin­de­ki ba­zı dü­şü­nür­ler ta­ra­fın­dan yö­nel­ti­len eleş­ti­ri­ler yo­luy­la or­ta­ya ko­nu­la­cak söz ko­nu­su eleş­ti­ri, si­ya­se­tin özerk­li­ği­ni gör­me­mi­ze yar­dım­cı ola­cak­tır. Bu üni­te­de, son ola­ rak, geç mo­dern dö­nem ola­rak ad­lan­dı­rı­lan gü­nü­müz­de si­ya­se­tin ye­ni gö­rü­nü­mü tar­tı­şı­la­cak­tır. Bu tar­tış­ma ise, si­ya­set ol­gu­su­nun, si­ya­se­tin iliş­ki­sel do­ğa­sı­nın bir so­nu­cu ola­rak fark­lı top­lum­sal ko­şul­lar çer­çe­ve­sin­de fark­lı bi­çim­ler­de kar­şı­mı­za çı­ka­bi­le­ce­ği­ni gör­me­mi­ze yar­dım­cı ola­cak­tır. Sİ­YA­SE­TİN DEV­LE­TE AİT OLA­NA İN­DİR­GEN­ME­Sİ SO­RU­NU VE Sİ­YA­SE­TİN İLİŞ­Kİ­SEL­Lİ­Ğİ Si­ya­se­tin dev­let­le, si­ya­sal fa­ali­yet­le­rin ise dev­let fa­ali­yet­le­riy­le öz­deş­leş­ti­ril­me­si en sık kar­şı­mı­za çı­kan yan­lış­lar­dan bi­ri­dir. Bu yan­lı­şın çe­şit­li ne­den­ler­den kay­ nak­lan­dı­ğı söy­le­ne­bi­lir. Bu ne­den­ler­den bi­ri, si­ya­se­ti an­la­ma­ya ça­lı­şır­ken po­li­ti­ka kav­ra­mı­nın eti­mo­lo­ji­si­nin çı­kış nok­ta­sı ola­rak alın­ma­sı­dır. Di­ğer ne­den ise, mo­ dern dö­nem­de dev­le­tin top­lum­sal ya­şam üze­rin­de­ki et­ki­si­dir. Po­lis, Po­li­ti­ka ve Dev­let Türk­çe­ye kö­ken­bi­lim ola­rak çev­ri­len eti­mo­lo­ji, kav­ram­la­rı, on­la­rı oluş­tu­ran ke­li­ me­le­rin an­lam­la­rın­dan ha­re­ket­le an­la­ma­mı­za yar­dım­cı ola­bi­le­cek bir yak­la­şım­dır. Fa­kat kav­ram­la­rı oluş­tu­ran söz­cük­ler, or­ta­ya çık­mış ol­duk­la­rı dö­ne­min ko­şul­la­rı içe­ri­sin­de an­lam ka­zan­dık­la­rı için, on­la­rı yal­nız­ca eti­mo­lo­jik yak­la­şım­la an­la­ma­ya 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası ça­lış­mak, on­la­rın ta­rih­sel bağ­lam­la­rı­nın ih­mal edil­me­sin­den (anak­ro­nizm) kay­ nak­la­nan bir­ta­kım ha­ta­lı so­nuç­la­rı da be­ra­be­rin­de ge­ti­re­cek­tir. Si­ya­set ile dev­le­tin öz­deş­leş­ti­ril­me­si de eti­mo­lo­jik yak­la­şı­mın sı­nır­lı­lı­ğın­dan kay­nak­la­nan ha­ta­lı so­ nuç­lar­dan bi­ri­dir. Po­li­ti­ka kav­ra­mı an­la­mı­nı po­lis söz­cü­ğün­den alır. Eti­mo­lo­jik ola­rak po­lis; si­te, kent, yö­re ve­ya va­tan­daş­la­rın top­lan­tı­sı an­lam­la­rı­na ge­lir. Po­lis sö­cü­ğü ile ya­kın an­la­ma sa­hip bir söz­cük olan po­li­tei­a ise; si­ya­sal ya­pı, si­ya­sal re­jim, cum­hu­ri­yet ve va­tan­daş­la­rın hak­kı an­lam­la­rı­nı içe­rir. Ni­ha­ye­tin­de, po­li­ti­cos’un ço­ğu­lu olan po­li­ti­ka; si­ya­sal şey­le­re, va­tan­daş­lık hak­kı­na iliş­kin şey­le­re, po­lis’in ya­pı­sı­nı ve re­ ji­mi­ni il­gi­len­di­ren şey­le­re gön­der­me ya­par. Kı­sa­ca­sı, po­li­ti­ka po­lis’e ait olan şey­le­ri an­lam ola­rak muh­te­va­sın­da ba­rın­dı­rır. Po­lis’in si­ya­sal top­lum an­la­mı­na gel­di­ği ve dev­le­tin de si­ya­sal top­lum an­la­mı­nı ih­ti­va et­ti­ği göz önü­ne alın­dı­ğın­da, si­ya­set ile dev­le­te ait ola­nın öz­deş­leş­ti­ril­me­si zor ol­maz. Ör­ne­ğin, Mar­cel Prélot, si­ya­set bi­li­mi ola­rak Türk­çe­ye çe­vi­re­bi­le­ce­ği­miz po­li­to­lo­ji’nin Dev­let’i sis­tem­li bir şe­kil­de izah et­me­yi amaç­la­yan bir di­sip­lin ol­du­ğu­nu be­lir­tir­ken, söz ko­nu­su öz­deş­leş­tir­ me­yi çı­kış nok­ta­sı ola­rak al­mış­tır. Po­lis’in ta­rih­sel bağ­la­mı dik­ka­te alın­dı­ğın­da, bu öz­deş­leş­tir­me­nin çok da doğ­ru ol­ma­dı­ğı gö­rü­lür. An­tik Yu­nan dün­ya­sın­da si­ya­sal olan ile top­lum­sal olan ara­sın­da bir ay­rım söz ko­nu­su ol­ma­dı­ğı için, po­lis’e ait şey­ler ola­rak dü­şü­nül­me­si si­ya­se­tin an­la­mın­da bir da­ral­ma­ya yol aç­maz. Ör­ne­ğin, Aris­to’da top­lum­sal iliş­ki­ler ile si­ ya­sal iliş­ki­ler ara­sın­da bir ay­rım bu­lun­ma­mak­ta­dır. İn­gi­liz­ce çe­vi­ri­ler­de “top­lum­ sal” Yu­nan­ca “po­li­ti­kos”u kar­şı­la­mak­ta­dır; Aris­to’nun te­mel al­dı­ğı kar­şıt­lık özel ya da ai­le­sel olan ile si­ya­sal ve top­lum­sal olan ara­sın­da­ki kar­şıt­lık­tır. An­tik Yu­nan dün­ya­sın­da po­lis top­lum­sal ola­nı içe­ri­sin­de ba­rın­dır­dı­ğı için, si­ya­se­tin po­lis ile öz­ deş­leş­ti­ril­me­si, si­ya­se­tin top­lum­sal bağ­la­mı­nın ih­mal edil­me­si an­la­mı­na gel­mez. Bu­na kar­şın, mo­dern ya­şam­da dev­let ile top­lum iki ay­rı alan ola­rak kar­şı­mı­za çı­ kar. Mo­dern dev­le­tin ta­rih sah­ne­si­ne çık­ma­sı ile bir­lik­te kar­şı­mı­za çı­kan bu ay­rım, mo­dern si­ya­sal dü­şün­ce­de top­lum ile dev­let ara­sın­da­ki iliş­ki­nin ne ol­du­ğu ve­ya ne ol­ma­sı ge­rek­ti­ği, top­lu­mun mu dev­le­ti yok­sa dev­le­tin mi top­lu­mu be­lir­le­di­ği gi­ bi so­ru­la­ra yö­ne­lik tar­tış­ma­lar­da yan­sı­ma­sı­nı bul­muş­tur. Mo­dern ya­şam­da dev­let, top­lum­dan gö­re­li ola­rak ay­rı­la­bi­lir bir si­ya­sal or­ga­ni­zas­yon ola­rak kar­şı­mı­za çık­tı­ ğı için, bu­gün si­ya­se­tin dev­le­te ait ola­na işa­ret et­ti­ği­nin ka­bul edil­me­si, top­lum­sal bağ­la­mı­nın göz ar­dı edil­me­si gi­bi bir so­nu­cu da be­ra­be­rin­de ge­ti­rir. Mo­dern Dev­le­tin Ma­hi­ye­ti ve Si­ya­set Si­ya­se­tin dev­le­te ait ola­nı ni­te­le­yen bir kav­ram ola­rak gö­rül­me­si­nin di­ğer ne­de­ni ise, mo­dern dev­le­tin ma­hi­ye­ti iti­ba­riy­le da­ha ön­ce­ki si­ya­sal or­ga­ni­zas­yon­lar­dan fark­lı ol­ma­sın­dan kay­nak­lan­mak­ta­dır. Öy­le ki, bu far­kı önem­se­yen ba­zı si­ya­set bi­ lim­ci­le­ri, mo­dern dö­nem­den ön­ce­ki si­ya­sal or­ga­ni­zas­yon­la­rın dev­let ola­rak ni­te­le­ ne­me­ye­ce­ği­ni id­di­a et­miş­ler­dir. Da­ha ön­ce­ki si­ya­sal or­ga­ni­zas­yon­la­rın hiç­bi­ri in­ san­la­rın ya­şam­la­rı üze­rin­de mo­dern dev­let ka­dar be­lir­le­yi­ci ola­ma­mış­tır. Mo­dern ya­şam­da dev­le­tin top­lum­sal ya­şam üze­rin­de­ki söz ko­nu­su et­ki­si, si­ya­set de­nin­ce ak­la dev­le­tin gel­me­si­ni de be­ra­be­rin­de ge­tir­miş­tir. Ger­çek­ten de mo­dern ya­şam­da dev­let bü­yük öl­çü­de si­ya­se­tin odak­laş­tı­ğı me­kân­dır. Ni­te­kim, Max We­ber mo­dern dev­le­tin top­lum­sal ya­şam üze­rin­de­ki et­ki­si­ni an­lat­mak için; dev­le­tin fa­ali­yet­le­riy­le ta­nım­la­na­ma­ya­ca­ğı­nı, zi­ra dev­le­tin el at­ma­dı­ğı her­han­gi bir gö­re­vin ol­ma­dı­ğı­na dik­kat çe­ker. We­ber’e gö­re, mo­dern dev­le­tin or­tak ya­şam üze­rin­de­ki hâ­ki­mi­ye­ti, onun yö­ne­tim araç­la­rı­nın yo­ğun­laş­tı­ğı alan ol­ma­sın­dan kay­nak­lan­mak­ta­dır. Mo­ dern ya­şam­da dev­le­tin ne­den si­ya­se­tin te­za­hür et­ti­ği alan ola­rak öne çık­tı­ğı­nı an­la­ 23 24 Siyaset Sosyolojisi mak için mo­dern dev­le­ti ka­rak­te­ri­ze eden özel­lik­le­rin bi­lin­me­si ge­re­kir. We­ber’in dev­let kav­ram­laş­tır­ma­sı­nı göz önün­de bu­lun­du­ra­rak bu özel­lik­le­ri dört baş­lık al­ tın­da ele al­mak müm­kün­dür. Mo­dern dev­le­tin en te­mel özel­li­ği, meş­ru ola­rak şid­det kul­lan­ma ya da fi­zi­ki zo­ ra baş­vur­ma te­ke­li­ni elin­de bu­lun­dur­ma­sı­dır. Bu­nu söy­ler­ken top­lum­sal ya­şam­da dev­le­tin dı­şın­da­ki bir­ta­kım ku­rum­la­rın, grup­la­rın ya da ki­şi­le­rin şid­de­te baş­vur­ma­ dık­la­rı­nı söy­le­mi­yo­ruz. Şid­det top­lum­sal ya­şam­da kar­şı­mı­za sık­ça çı­kan bir ol­gu­ dur. Mo­dern top­lum­sal ya­şam­da ka­dın­la­ra, ço­cuk­la­ra, bir­ta­kım mar­ji­nal grup­la­ra yö­ne­lik şid­de­te sık­ça şa­hit olu­yo­ruz. Bu­ra­da kas­te­di­len, dev­le­tin dı­şın­da ger­çek­leş­ ti­ri­len şid­de­tin gay­rı meş­ru ol­ma­sı­dır. Mo­dern dev­let, her ne ne­den­le olur­sa ol­sun ken­di­si­ni tem­sil eden, do­la­yı­sıy­la da yet­ki­si­ni ken­din­den alan as­ker, po­lis, gar­di­yan gi­bi gö­rev­li­le­rin dı­şın­da­ki ki­şi­le­rin fi­zik­sel gü­ce baş­vur­ma­la­rı­nı hu­ku­ken ya­sak­la­ mış­tır. Mo­dern dev­le­tin meş­ru şid­det kul­lan­ma te­ke­li­ni elin­de bu­lun­dur­ma­sı ile onun en üc­ra nok­ta­sı­na ka­dar top­lum­sal ya­şa­ma nü­fuz et­me gü­cü ara­sın­da bir pa­ ra­lel­lik var­dır. Ör­ne­ğin, ge­le­nek­sel bir top­lum­da her­han­gi bir ai­le içe­ri­sin­de ce­re­yan eden bir şid­det ola­yı si­ya­sal ik­ti­da­rı il­gi­len­dir­mez­ken, mo­dern top­lum­sal ya­şam­da ben­zer bir olay dev­le­ti il­gi­len­di­rir. Ge­le­nek­sel top­lum­da söz ko­nu­su şid­det (ör­ne­ğin tö­re ci­na­yet­le­ri) tö­re­le­re bağ­lı ola­rak meş­ru ad­de­di­lir­ken, mo­dern top­lum­da bu şid­ det ka­nun dı­şı ola­rak gö­rü­lür ve fa­il­ler dev­let ta­ra­fın­dan ce­za­lan­dı­rı­lır. Mo­dern dev­le­tin bir di­ğer özel­li­ği ise, sı­nır­la­rı ke­sin bir bi­çim­de bel­li olan be­ lir­li bir top­rak par­ça­sı üze­rin­de kur­muş ol­du­ğu hâ­ki­mi­yet­tir. Mo­dern si­ya­set ve hu­kuk fi­lo­zof­la­rı­nın ege­men­lik ola­rak kav­ram­laş­tır­mış ol­duk­la­rı söz ko­nu­su hâ­ki­ mi­yet, mo­dern dev­le­tin yu­ka­rı­da be­lir­ti­len zor kul­lan­ma gü­cü­nü ken­di top­rak­la­rı üze­rin­de ha­ya­ta ge­çi­re­bil­me im­kâ­nı­na işa­ret eder. Bu im­kân, ta­rih­sel ve top­lum­ sal ko­şul­la­rın bir so­nu­cu ola­rak or­ta­ya çık­mış­tır. Ta­rih­sel ola­rak dü­şü­nül­dü­ğün­ de dev­let, ken­di­si­ni sı­nır­lan­dı­ra­bi­le­cek ya da ken­di­si­ne ra­kip ola­bi­le­cek ki­li­se ve aris­tok­ra­si gi­bi bir­ta­kım güç­le­rin tas­fi­ye ol­ma­la­rı ile bir­lik­te ege­men­lik vas­fı­nı ka­ zan­mış­tır. Öte yan­dan mo­dern dev­le­tin top­rak­la­rı üze­rin­de­ki hâ­ki­mi­ye­ti, bi­lim ve tek­no­lo­ji­de­ki ge­liş­me, eko­no­mik güç, ile­ti­şim ve ula­şım im­kân­la­rı gi­bi bir­ta­kım ko­şul­lar­la da bağ­lan­tı­lı­dır. Gü­nü­müz­de­ki her­han­gi bir ulus-dev­le­tin, top­lum­sal ya­şa­mı geç­miş­te­ki en güç­lü im­pa­ra­tor­luk­lar­dan da­ha faz­la kon­trol ede­bil­me gü­cü­ ne sa­hip ol­ma­sı, bu ko­şul­la­rın uy­gun­lu­ğu­na bağ­lı ola­rak ger­çek­leş­miş­tir. Ör­ne­ğin, Os­man­lı İm­pa­ra­tor­lu­ğun­da, hü­küm­dar, ile­ti­şim ve ula­şım im­kân­la­rın­da­ki ye­ter­ siz­lik ne­de­niy­le, sa­vaş­ta bir vi­la­ye­tin kay­be­dil­di­ği­ni en er­ken on beş gün­de öğ­re­ne­ bi­li­yor­du. Bu­na kar­şın, gü­nü­müz Tür­ki­ye’sin­de Cumhurbaşkanı, sı­nır­da­ki bir köy­ de mey­da­na ge­len bir olay­dan anın­da ha­ber­dar ola­bil­mek­te­dir. Mo­dern dö­nem­de dev­le­tin ken­di­si­ne be­lir­li bir top­rak par­ça­sı üze­rin­de tam an­la­mıy­la kon­trol kur­ma ka­pa­si­te­si ka­zan­dı­ran araç­la­ra sa­hip ol­ma­sı, da­ha ön­ce­ki dö­nem­ler­de im­kân dâ­hi­ lin­de ol­ma­yan to­ta­li­ta­rizm teh­li­ke­si­ni de be­ra­be­rin­de ge­tir­miş­tir. To­ta­li­ter re­jim­ler top­lum­sal ya­şa­mın her ala­nı­nın dev­let ta­ra­fın­dan dü­zen­len­di­ği, do­la­yı­sıy­la da top­ lu­mun dev­let için­de eri­yip bü­tü­nüy­le dev­le­tin ka­lı­bı­na gir­miş ol­du­ğu re­jim­ler­dir. Fa­ali­yet­le­ri­ni hu­kuk te­me­lin­de ger­çek­leş­tir­me­si, mo­dern dev­le­tin bir baş­ka özel­li­ği­ni oluş­tu­rur. Mo­dern dev­let bir hu­kuk dev­le­ti­dir. Bu­nun an­la­mı, hu­ku­kun hem dev­le­tin ken­di­si hem dev­let adı­na ça­lı­şan­lar hem de va­tan­daş­lar için bağ­la­yı­cı ol­ma­sı­dır. Mo­dern top­lum­da hu­kuk, be­lir­li amaç­la­rı ger­çek­leş­tir­me­nin bir ara­cı ola­rak, bi­linç­li bir ira­de­nin ürü­nü ol­du­ğu için, içe­ri­sin­de us­sal­lı­ğı ba­rın­dı­ran ku­ ral­la­ra kar­şı­lık ge­lir. Hu­kuk, dev­le­tin top­lum­sal ya­şam üze­rin­de kon­trol kur­ma­sı­na im­kân sağ­la­dı­ğı gi­bi, söz ko­nu­su kon­trol için kul­lan­mış ol­du­ğu gü­cün meş­ru­luk ze­mi­ni ola­rak da iş­lev gö­rür. Hu­ku­kun bu iş­le­vi­nin te­me­lin­de us­sal­lık vas­fı­na sa­hip 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası ol­ma­sı bu­lun­mak­ta­dır. Mo­dern top­lum­sal ya­şam­da dü­zen, hu­kuk yo­luy­la sağ­lan­ dı­ğı için, bi­rey­ler, ya­şam­la­rı­nın bir­çok ala­nın­da on­la­rı be­lir­li bir şe­kil­de dav­ran­ma­ ya zor­la­yan ku­ral­lar­la kar­şı­la­şır­lar. Bu kar­şı­laş­ma dev­le­tin ik­ti­da­rın odak nok­ta­sı ol­du­ğu, do­la­yı­sıy­la da si­ya­se­tin dev­le­tin fa­ali­yet­le­rin­de ifa­de­si­ni bul­du­ğu al­gı­sı­nı güç­len­di­rir. Zi­ra hu­ku­kun dü­zen­le­yi­ci, zor­la­yı­cı ve sı­nır­lan­dı­rı­cı gü­cü­nün ar­ka­sın­ da dev­let bu­lun­du­ğu için, bi­rey­ler hu­kuk ku­ral­la­rıy­la her kar­şı­laş­tık­la­rın­da as­lın­da dev­le­tin gü­cüy­le kar­şı­laş­mış olur­lar. Ni­ha­ye­tin­de mo­dern dev­let, top­lum­sal ya­şam üze­rin­de­ki hâ­ki­mi­ye­ti­ni ha­ya­ta ge­çi­ren bü­rok­ra­si­si yo­luy­la da, di­ğer si­ya­sal or­ga­ni­zas­yon­lar­dan ay­rı­lır. Bü­rok­ra­si, be­lir­li amaç­lar doğ­rul­tu­sun­da eği­tim alan, ye­ti­şen ve uz­man­la­şan, be­lir­li ku­ral­ lar­la iş ba­şı­na ge­len ve yi­ne be­lir­li ku­ral­lar doğ­rul­tu­sun­da fa­ali­yet­le­ri­ni yü­rü­ten ka­mu gö­rev­li­le­rin­den olu­şur. Bü­rok­ra­si, sü­rek­li­li­ği, da­kik­li­ği, tek­nik bil­gi­si ve dü­ zen­li ola­rak tu­tul­muş dos­ya ve ar­şiv­le­riy­le, di­ğer ör­güt tür­le­rin­den da­ha bü­yük gü­ce ve et­kin­li­ğe sa­hip­tir. We­ber, bü­rok­ra­si­yi mo­dern ya­şam ko­şul­la­rı­nın zo­run­lu bir so­nu­cu ola­rak gör­müş­tür. We­ber, tek­no­lo­jik ge­liş­me­ye bağ­lı ola­rak top­lum­sal ya­şa­mın da­ha kar­ma­şık ha­le ge­le­ce­ği ve bu kar­ma­şık­lı­ğı dü­zen­le­me ih­ti­ya­cı ile bir­lik­te bü­rok­ra­si­nin top­lum üze­rin­de­ki et­ki­si­nin da­ha da ar­ta­ca­ğı ka­na­atin­dey­ di. Bi­rey­le­rin ya­şam­la­rı da­ha faz­la kon­trol al­tı­na gi­re­ce­ği için We­ber, bu ge­liş­me­yi öz­gür­lü­ğün aley­hi­ne bir du­rum ola­rak gör­müş­tür. We­ber’gö­re, is­ter kit­le de­mok­ ra­si­si is­ter­se sos­ya­list top­lum bi­çi­min­de kar­şı­mı­za çık­sın, mo­dern dev­let, bü­rok­ ra­ti­zas­yo­nun ete ke­mi­ğe bü­rün­müş bi­çi­mi­dir ve mo­dern dev­let içe­ri­sin­de bi­rey­sel öz­gür­lük bü­rok­ra­tik ege­men­li­ğe fe­da edil­miş­tir. Si­ya­se­tin Dev­le­te Ön­ce­li­ği Mo­dern dev­le­tin top­lum­sal ya­şam üze­rin­de­ki yu­ka­rı­da zik­re­di­len be­lir­le­yi­ci gü­ cü, si­ya­se­tin dev­le­te ait ola­na in­dir­gen­me­sin­de önem­li rol oy­na­mış­tır. Dev­le­tin top­lum­sal ya­şam üze­rin­de­ki et­ki­sin­den ha­re­ket­le, si­ya­se­ti, dev­le­te ait ola­nın sı­nır­ la­rı içe­ri­sin­de dü­şün­mek, dev­let ya da ben­ze­ri bir si­ya­sal or­ga­ni­zas­yo­nun ol­ma­dı­ ğı top­lum­sal ya­şam de­ne­yim­le­rin­de si­ya­se­tin de var ola­ma­ya­ca­ğı­nı ka­bul et­mek de­mek­tir. Fa­kat si­ya­sal an­tro­po­lo­ji ça­lış­ma­la­rı bi­ze bu ka­bu­lün doğ­ru ol­ma­dı­ğı­nı gös­te­ren ka­nıt­lar sun­mak­ta­dır. Söz ko­nu­su ça­lış­ma­lar, içe­ri­sin­de bir si­ya­sal or­ga­ ni­zas­yo­nu ba­rın­dır­ma­yan top­lum­lar­da da, yö­ne­ten-yö­ne­ti­len iliş­ki­le­ri­nin ya da baş­ka bir ifa­de ile di­le ge­ti­re­cek olur­sak, ik­ti­dar iliş­ki­le­ri­nin mev­cut ol­du­ğu­nu gös­ter­mek­te ve si­ya­sal iliş­ki­nin ev­ren­sel bir iliş­ki ol­du­ğu­na işa­ret et­mek­te­dir. Marc Abélès, Dev­le­tin An­tro­po­lo­ji­si isim­li ça­lış­ma­sın­da, Ed­ward Evan EvansPritc­hard ve Me­yer For­tes’in ba­zı Af­ri­ka top­lum­la­rı üze­ri­ne yap­mış ol­duk­la­rı an­ tro­po­lo­jik araş­tır­ma­lar so­nu­cun­da or­ta­ya koy­muş ol­duk­la­rı ça­lış­ma­yı, si­ya­sal iliş­ ki­nin ev­ren­sel bir iliş­ki ol­du­ğu dü­şün­ce­si­ni des­tek­le­yen ça­lış­ma­la­rın bir ör­ne­ği ola­rak su­nar. Evans-Pritc­hard ve For­tes, iki top­lum bi­çi­min­den bah­se­der: Bun­lar­dan bi­ri mer­ke­zi bir oto­ri­te­ye, bir ik­ti­dar ay­gı­tı­na ve hu­kuk­sal ku­rum­la­ra sa­hip top­lum­ lar, ya­ni dev­let­li top­lum­lar; di­ğe­ri ise be­lir­li bir si­ya­sal or­ga­ni­zas­yo­nun bu­lun­ma­ dı­ğı top­lum­lar, ya­ni dev­let­siz top­lum­lar­dır. Evans-Pritc­hard ve For­tes’in in­ce­le­miş ol­du­ğu Gü­ney Su­dan’da­ki bir ço­ban gö­çe­be top­lu­lu­ğu olan Nu­erler dev­let­siz top­ lum­la­rın bir ör­ne­ği­dir. Bu top­lum­da ku­rum­laş­mış bir oto­ri­te bu­lun­ma­mak­ta­dır. Nu­erler baş­sız top­lum­dur. Fa­kat bu, Nu­er top­lu­mun­da si­ya­sal ör­güt­len­me­nin ol­ ma­dı­ğı an­la­mı­na gel­mez. Evans-Pritc­hard, bin­ler­ce in­san­dan olu­şan ka­bi­le­ler­den bah­se­der. Bu ka­bi­le­le­rin men­sup­la­rı, ka­bi­le ai­di­yet­le­ri ko­nu­sun­da açık bir bi­lin­ce sa­hip­tir­ler. Ka­bi­le üye­le­ri, ken­di ara­la­rın­da­ki an­laş­maz­lık­la­rı ha­kem­lik yo­luy­la ba­ 25 26 Siyaset Sosyolojisi rış­çıl bir bi­çim­de çö­zer­ler­ken, fark­lı ka­bi­le­le­rin üye­le­ri­ni kar­şı kar­şı­ya ge­ti­ren an­ laş­maz­lık­la­rın ka­bi­le­ler ar­sın­da sa­va­şa se­bep ol­ma­sı, ka­bi­le üye­le­ri ara­sın­da bir biz duy­gu­su­nun ol­du­ğu­nu gös­te­rir. Ka­bi­le­ler; bi­rin­cil, ikin­cil ve üçün­cül kı­sım­lar ha­ lin­de alt bö­lüm­le­re ay­rı­lır­lar. Bu an­lam­da bi­re­yin ait ol­du­ğu top­lum­la iliş­ki­si di­na­ mik­tir. Bir ki­şi, kom­şu ka­bi­le söz ko­nu­su ol­du­ğun­da, ken­di­ni ka­bi­le­si­nin bir üye­si ola­rak ta­nım­lar­ken, ka­bi­le­nin kı­sım­la­rı söz ko­nu­su ol­du­ğun­da böy­le ta­nım­la­maz. Ki­şi ikin­ci du­rum­da ken­di­ni ait ol­du­ğu bö­lü­me gön­der­me ya­pa­rak ta­nım­lar. Nu­er top­lu­mun­da gö­re­li­lik si­ya­sal iliş­ki­le­rin ya­pı­sal özel­li­ği­dir. Bir si­ya­sal grup, kim­li­ği­ ni di­ğer eş­ de­ğer grup­lar­la kar­şıt­lık iliş­ki­si için­de ta­nım­lar. Bir ki­şi grup ai­di­ye­ti­ ni ken­di ka­bi­le­si­nin bir baş­ka bö­lü­mü kar­şı­sın­da ken­di bö­lü­mü üze­rin­den, di­ğer baş­ka bir ka­bi­le kar­şı­sın­da ise da­ha ge­niş bir grup olan ken­di ka­bi­le­si üze­rin­den dü­şü­nür. Nu­er top­lu­mun­da in­san­lar bir­bir­le­ri nez­din­de özerk olan grup­lar içe­ri­ sin­de ya­şar­lar. Bu grup­la­rın, üzer­le­rin­de üye­le­ri­ni be­lir­li bir şe­kil­de dav­ran­ma­ya zor­la­ya­cak bir ku­rum ya da bir şef ol­ma­sa da, be­lir­li du­rum­lar­da bir ara­ya ge­le­bil­ me­le­ri, Nu­er top­lu­mun­da si­ya­sal ba­ğın ol­du­ğu­na işa­ret eder. Abélès’e gö­re, Nu­er top­lu­mun­da; ça­tış­ma­la­ra rağ­men bir ara­da ya­şa­na­bil­me­si, be­lir­li du­rum­lar­da or­tak amaç­lar doğ­rul­tu­sun­da bir­lik­te ha­re­ket edi­le­bil­me­si ve tüm gru­bu bağ­la­yı­cı ka­rar­ lar alı­na­bil­me­si, si­ya­sal ola­nın, iç hi­ye­rar­şi ve ör­güt­len­me­den yok­sun top­lum­lar­da da var ol­du­ğu­nu gös­te­rir. Evans-Pritc­hard ve For­tes bir yö­ne­ten-yö­ne­ti­len ay­rı­mı­nın ve bu ay­rım­da ken­ di­ni gös­te­ren hi­ye­rar­şik ya­pı­nın ol­ma­dı­ğı top­lum­lar­da si­ya­sal ola­nın biz-on­lar ge­ ri­li­min­den vü­cut bul­du­ğu­na dik­kat çe­ker. Fa­kat eğer yö­ne­te­ni ya da hük­me­de­ni hi­ye­rar­şik ola­rak yu­ka­rı­da du­ran be­lir­li bir ki­şi ve ya be­lir­li bir ku­rum ola­rak dar an­la­mıy­la dü­şün­mez­sek, as­lın­da Nu­er top­lu­mu gi­bi top­lum­lar­da da, bir yö­ne­tenyö­ne­ti­len ya da hük­me­den-hük­me­di­len iliş­ki­si­nin bu­lun­du­ğu­nu söy­le­ye­bi­li­riz. Söz ko­nu­su top­lum­lar­da ya­şa­yan in­san­la­rın, so­mut bir ku­rum ya da ki­şi ol­ma­sa da ata­lar, ruh­lar ya da kut­sal fi­gür­ler gi­bi, bo­yun eğ­dik­le­ri bir­ta­kım güç­ler var­dır. Yi­ne zor kul­lan­ma gü­cü­nü elin­de bu­lun­du­ran so­mut be­lir­li bir ki­şi ya da ma­kam ol­ma­sa da, bu top­lum­lar­da da ita­at­siz­li­ğin bir yap­tı­rı­mı var­dır. Bu yap­tı­rım du­ru­ ma gö­re, bir­ta­kım do­ğa­üs­tü güç­ler ta­ra­fın­dan ce­za­lan­dı­rıl­ma kor­ku­su ya da top­ lum­dan dış­lan­ma bi­çi­min­de ola­bi­lir. Bir si­ya­sal or­ga­ni­zas­yo­nu ba­rın­dır­ma­yan ba­zı top­lum­lar­da, yö­ne­ten-yö­ne­ti­len iliş­ki­si er­kek­le­rin ka­dın­lar üze­rin­de­ki hâ­ki­mi­ye­ti bi­çi­min­de de ken­di­ni gös­te­re­bi­lir. Gu­ara­ni kı­zıl de­ri­li­le­ri bu top­lum­la­rın bir ör­ne­ği­dir. As­lın­da Gu­ara­ni kı­zıl de­ri­li­ le­ri, Pi­er­re Clas­ters ta­ra­fın­dan dev­le­te kar­şı top­lum­la­rın bir ör­ne­ği ola­rak su­nul­ muş­tur. Clas­ters ar­ka­ik ol­sun ol­ma­sın tüm top­lum­la­rın si­ya­sal ol­du­ğu­nu be­lir­tir. Bu an­lam­da, Clas­ters’e gö­re, si­ya­sal bağ ev­ren­sel bir ve­ri­dir. Clas­ter ik­ti­dar­dan ne an­la­ şıl­dı­ğı­na bağ­lı ola­rak, si­ya­sal olan­dan an­la­şı­la­nın fark­lı şey­ler ola­bi­le­ce­ği­nin al­tı­nı çi­zer. İk­ti­dar hük­me­den­ler-hük­me­di­len­ler ay­rı­mı te­me­lin­de top­lum­dan ba­ğım­sız bir or­gan bi­çi­min­de var ola­bi­le­ce­ği gi­bi, top­lu­ma iç­kin bir bi­çim­de de var ola­bi­lir. Clas­ter, ik­ti­da­rın ilk bi­çi­miy­le kar­şı­mı­za çık­tı­ğı top­lum­la­rı dev­let­li top­lum­lar, ikin­ci bi­çi­miy­le kar­şı­mı­za çık­tı­ğı top­lum­la­rı ise dev­le­te kar­şı top­lum­lar ola­rak ad­lan­dı­ rır. Clas­ters’e gö­re, Gu­ara­ni kı­zıl de­ri­li­le­ri dev­le­te kar­şı bir top­lum ol­du­ğu için, bu top­lum­da bir hük­met­me-hük­me­dil­me iliş­ki­si yok­tur. Fa­kat Gu­ara­ni kı­zıl de­ri­li­le­ ri top­lu­mun­da, ye­tiş­kin er­kek­le­rin ço­cuk­lar ve ka­dın­lar üze­rin­de şid­det uy­gu­la­ma hak­kı­na sa­hip ol­ma­la­rı, söz ko­nu­su iliş­ki­nin fark­lı bir bi­çim­de de ol­sa bu top­lum­da da ol­du­ğu­nu gös­te­rir. Marc Abélès’in Dev­le­tin An­tro­po­lo­ji­si isim­li ça­lış­ma­sı, si­ya­sal ba­ğın dev­le­ti ön­ ce­le­di­ğin­den ha­re­ket­le, si­ya­se­tin varlığını dev­le­tin var­lı­ğı­na bağ­la­yan do­ğal hu­kuk 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası te­ori­si ve bu te­ori­yi te­mel alan top­lum söz­leş­me­si dü­şün­ce­si­nin bir eleş­ti­ri­si­ni sun­ du­ğu için de, ko­nu­muz ba­kı­mın­dan önem­li­dir. Top­lum söz­leş­me­si dü­şün­ce­si­ne gö­re, si­ya­sal top­lum ya da dev­let, in­san­la­rın öz­gür­lük­le­ri­nin bir kıs­mı­nı bir üçün­cü şah­sa dev­ret­tik­le­ri bir an­laş­ma yo­luy­la bir ara­ya gel­me­le­ri ile bir­lik­te or­ta­ya çı­kar. En önem­li ör­ne­ği­ni Hob­bes’un si­ya­set fel­se­fe­sin­de bu­la­bi­le­ce­ği­miz bu dü­şün­ce­ye gö­re, si­ya­set, in­san­la­rın ku­ral­sız bir şe­kil­de ya­şa­dık­la­rı bir dö­ne­min (do­ğal du­rum ya da do­ğa ha­li) so­nun­da, bu dö­nem­de kar­şı­la­şı­lan zor­luk­la­ra iliş­kin de­ne­yi­min bir ürü­nü ola­rak do­ğan ya­pay bir şey­dir. Bu an­lam­da, bir yan­da in­san­la­rın ken­di hal­le­ri­ne bı­ra­kıl­dı­ğı do­ğal du­rum, di­ğer yan­da ise söz­leş­me son­ra­sın­da or­ta­ya çı­ kan me­de­ni du­rum söz ko­nu­su­dur ve si­ya­sal bağ an­cak ikin­ci du­rum­da var olur. Top­lum söz­leş­me­si dü­şün­ce­si, bi­re­yin top­lum­sal ya­şa­mı ön­ce­le­di­ği­ni var­say­dı­ğı için, in­san­la­rın söz­leş­me yo­luy­la oluş­tur­duk­la­rı bir ik­ti­da­ra bo­yun eğ­me­yi ka­bul et­me­le­ri ile bir­lik­te top­lum ha­li­ne gel­di­ği­ni, do­la­yı­sıy­la da si­ya­se­tin dev­let ile bir­ lik­te or­ta­ya çık­tı­ğı­nı ka­bul eder. Fa­kat Abélès, po­li­tik an­tro­po­lo­ji ça­lış­ma­la­rın­da­ki bul­gu­la­rı­nın bu ka­bu­lün doğ­ru ol­ma­dı­ğı­nı gös­ter­di­ği­ni be­lir­tir. Po­li­tik an­tro­po­lo­ji ça­lış­ma­la­rı­na gö­re, top­lum bi­rey­den ön­ce ge­lir. Eğer top­lum ve­ri­li ise, si­ya­sal bağ da ve­ri­li­dir. Si­ya­sal ba­ğın ve­ri­li ol­ma­sı ise, dev­le­tin in­san­la­rın bir ara­ya gel­me­si­nin ne­de­ni de­ğil, so­nu­cu ol­du­ğu­nu gös­te­rir. Abélès’in top­lum söz­leş­me­si dü­şün­ce­si­ne yö­ne­lik eleş­ti­ri­le­rin­de al­tı­nı çiz­di­ği şey, top­lu­mun var­lı­ğı­nın dev­le­tin var­lı­ğı­na bağ­lı ol­ma­dı­ğı ve bu­nun­la bağ­lan­tı­lı ola­rak da, si­ya­sal iliş­ki­nin dev­le­tin ön­ce­sin­de ya da dev­le­tin dı­şın­da da ola­bi­le­ce­ ği­dir. Eğer si­ya­sal iliş­ki­nin var­lı­ğı dev­le­tin var­lı­ğı­na bağ­lı de­ğil­se, dev­let ik­ti­da­rı dı­şın­da ik­ti­dar­lar da ola­bi­lir de­mek­tir. Bu du­rum­da, top­lum söz­leş­me­si dü­şün­ce­si­ nin ik­ti­dar iliş­ki­si­ni dev­let ile bi­rey ya da dev­let ile top­lum ara­sın­da­ki iliş­ki­ye in­dir­ ge­di­ği için so­run­lu ol­du­ğu­nu söy­le­ye­bi­li­riz. Bu, top­lum söz­leş­me­si dü­şün­ce­si­ni te­ mel al­dı­ğı için li­be­ral si­ya­sal te­ori­nin de ta­şı­mış ol­du­ğu bir so­run­dur. Bu nok­ta­da, si­ya­se­tin dev­le­te ait ola­na in­dir­gen­me­sin­den kay­nak­la­nan söz ko­nu­su so­ru­nun li­ be­ral si­ya­sal te­ori­de ken­di­si­ni na­sıl gös­ter­di­ği­ne kı­sa­ca de­ğin­mek fay­da­lı ola­cak­tır. Li­be­ral si­ya­sal teo­ri, top­lum söz­leş­me­si dü­şün­ce­si­nin Loc­ke­çu ver­si­yo­nu­nu te­ mel alır. Bu­na gö­re dev­let ön­ce­si du­rum, ya­ni do­ğa du­ru­mun­da do­ğal hu­kuk hâ­ kim­dir ve bi­rey­ler bu hu­kuk­tan kay­nak­la­nan do­ğal hak­la­ra sa­hip­tir­ler. Top­lum söz­leş­me­si za­ten var olan do­ğal hak­la­rın da­ha iyi ko­run­ma­sı için ya­pı­lır. Bi­rey­ler söz­leş­mey­le ce­za­lan­dır­ma hak­la­rın­dan vaz­ge­çe­rek dev­le­ti ya­ra­tır­lar ve bu hak­la­rı­nı dev­le­te dev­re­der­ler. Loc­ke’a gö­re devlet, söz­leş­me­nin bir ta­ra­fı ola­rak do­ğal hak­la­rı ko­ru­mak­la yü­küm­lü ol­du­ğu için, sı­nır­lan­dı­rıl­mış bir gü­ce sa­hip­tir. Loc­ke­çu top­lum söz­leş­me­si dü­şün­ce­si­ne gö­re, dev­le­tin or­ta­ya çık­ma­sıy­la bir­lik­te, top­lum­sal ya­şam dev­let ve si­vil top­lum ol­mak üze­re iki ala­na bö­lü­nür. Bu an­lam­da bi­rey do­ğal hak­la­ ra sa­hip öz­gür bir var­lık ola­rak si­vil top­lu­mun üye­siy­ken, va­tan­daş ola­rak da dev­le­ tin bir üye­si­dir. Dev­let-si­vil top­lum ay­rı­mı li­be­ral si­ya­sal te­ori­nin te­me­li­ni oluş­tu­rur ve li­be­ral öz­gür­lük, hu­kuk ve ada­let an­la­yış­la­rı da bu te­mel­de an­la­mı­nı bu­lur. Li­be­ral teo­ri dev­le­ti si­ya­sal güç ala­nı, si­vil top­lu­mu ise, öz­gür­lük ala­nı ola­rak ka­bul edip, si­ya­sal gü­cü top­lum­sal ya­şam­da­ki güç iliş­ki­le­rin­den so­yut­la­dı­ğı için, dev­le­tin gü­cü­nün sı­nır­lan­dı­rıl­ma­sı­nı öz­gür­lük­le­rin ko­run­ma­sı için ye­ter­li ola­rak gö­rür. Hâl­bu­ki bir ki­şi dev­let ken­di­si­ne mü­da­ha­le et­me­se de, yap­mak is­te­di­ği bir şe­yi ya­pa­ma­ya­bi­lir. Ör­ne­ğin, ken­di­ni ge­liş­tir­mek, ba­şa­rı­lı bir ka­ri­ye­re sa­hip ol­mak is­te­yen bir ka­dın, dev­let ta­ra­fın­dan önü­ne ko­nul­muş bir hu­kuk­sal en­gel ol­ma­ma­sı­ na rağ­men, içe­ri­sin­de ya­şa­dı­ğı er­kek ege­men kül­tü­rün bas­kı­sıy­la iyi bir an­ne ve­ya ko­ca­sı­nı mut­lu eden iyi bir eş ol­ma amaç­la­rı­na yö­ne­le­rek bu is­te­ği­ni ger­çek­leş­ti­ 27 28 Siyaset Sosyolojisi re­me­ye­bi­lir. Bu ka­dı­nın üze­rin­de his­set­ti­ği bas­kı, fi­zik­sel güç kul­lan­ma bi­çi­min­de açık bir bas­kı ol­ma­dı­ğı için li­be­ral teo­ri ta­ra­fın­dan ih­mal edi­lir. Li­be­ral teo­ri, dev­let ile si­vil top­lum ara­sın­da ön­gör­müş ol­du­ğu söz ko­nu­su ay­ rı­mın bir so­nu­cu ola­rak, dev­le­tin ta­raf­sız ola­bi­le­ce­ği­ni var­sa­yar­ken de, dev­le­ti, top­lum­sal güç­ler­den so­yut­la­ya­rak dü­şü­nür. Karl Marx dev­let­le­rin hâ­kim top­lum­ sal sı­nıf­la­rın çı­kar­la­rı­na hiz­met et­ti­ği­nin al­tı­nı çi­ze­rek, dev­le­tin ta­raf­sız ol­du­ğu yö­nün­de­ki li­be­ral dü­şün­ce­yi eleş­ti­rir­ken, bir an­lam­da dev­le­tin fa­ali­yet­le­rin­de ken­di­ni gös­te­ren si­ya­sal gü­cün top­lum­sal güç iliş­ki­le­rin­den ba­ğım­sız ola­ma­ya­ ca­ğı­na işa­ret et­miş­tir. Kuş­ku­suz, dev­let yal­nız­ca eko­no­mik güç­le­rin te­si­ri al­tın­da de­ğil­dir. Ba­zı top­lum­lar­da, o top­lum­la­rın kül­tü­rel ya­pı­sı­na bağ­lı ola­rak, be­lir­li et­ nik, din­sel (ve­ya mez­hep­sel) ve­ya cin­sel kim­lik­ler ya da be­lir­li ya­şam tarz­la­rı da dev­le­tin fa­ali­yet­le­ri üze­rin­de et­ki­ye sa­hip ola­bi­lir­ler. Li­be­ral te­ori­nin si­ya­sal gü­cü dev­let gü­cüy­le öz­deş­leş­tir­me­si, li­be­ral hu­kuk ve ada­let an­la­yı­şın­da da gö­rü­le­bi­lir. Li­be­ral teo­ri, yi­ne si­vil top­lum-dev­let ay­rı­mı te­ me­lin­de, güç ala­nı ola­rak dev­le­ti gö­rüp top­lum­sal ya­şa­mı güç iliş­ki­le­rin­den so­ yut­la­dı­ğı için, uy­gu­lan­ma­la­rın­dan do­ğa­cak so­nuç­la­rı dik­ka­te al­mak­sı­zın hu­kuk ku­ral­la­rı­nın nötr ol­du­ğu­nu ka­bul et­miş ve hu­kuk ku­ral­la­rı kar­şı­sın­da eşit­li­ğin sağ­lan­ma­sı­nın ada­le­tin ger­çek­leş­me­si için ye­ter­li ol­du­ğu­nu id­di­a et­miş­tir. Oy­sa, hu­kuk ku­ral­la­rı ço­ğu za­man top­lum­sal ya­şam­da­ki güç iliş­ki­le­ri­ne bağ­lı ola­rak, avan­taj­lı ko­num­da bu­lu­nan bi­rey­le­rin ya da grup­la­rın bu avan­taj­la­rı­nı sür­dü­rü­cü so­nuç­lar do­ğur­mak­ta­dır. Bu ne­den­le, hu­kuk kar­şı­sın­da eşit­lik böy­le du­rum­lar­da de­za­van­taj­lı ko­num­da bu­lu­nan bi­rey ya da grup­la­rın aley­hi­ne iş­lev gö­rür. Ör­ne­ ğin, biri zen­gin di­ğe­ri yok­sul ai­le­nin ço­cu­ğu olan iki bi­re­yi ele ala­lım. İki bi­rey de eği­tim hak­kı­na sa­hip ol­mak ba­kı­mın­dan eşit­tir. Fa­kat eko­no­mik im­kân­la­rı iyi olan zen­gin ai­le­nin ço­cu­ğu, yok­sul ai­le­nin ço­cu­ğu­na kı­yas­la çok da­ha iyi okul­lar­ da eği­tim ala­ca­ğı için, top­lum­sal ya­şam içe­ri­sin­de­ki avan­taj­lı ko­nu­mu­nu pe­kiş­ ti­re­rek sür­dür­me­ye de­vam ede­cek­tir. Ay­nı şe­kil­de, bir top­lum­da hâ­kim kül­tü­re men­sup bir bi­rey ile azın­lık kül­tü­rü­ne men­sup bir bi­rey ay­nı ku­ral­la­ra ta­bi ol­ma­ la­rı ba­kı­mın­dan eşit ol­sa­lar da, bu ku­ral­la­rın uy­gu­lan­ma­sı­nın so­nuç­la­rı iki­si­ni çok fark­lı şe­kil­ler­de et­ki­le­ye­bi­lir. Ör­ne­ğin, İn­gil­te­re’de İn­gi­liz kö­ken­li bir İn­gi­liz va­tan­da­şı ile Hin­dis­tan kö­ken­li bir İn­gi­liz va­tan­da­şı ya­sa­lar kar­şı­sın­da eşit­tir. Fa­ kat ay­nı ku­ral­la­ra ta­bi ol­sa­lar da, top­lum­sal ya­şam­da­ki güç iliş­ki­le­ri hâ­kim kül­tü­re gö­re bi­çim­len­di­ği için, İn­gi­liz kö­ken­li va­tan­daş top­lum­da­ki yük­sek sta­tü­le­re ulaş­ ma ko­nu­sun­da da­ha avan­taj­lı ola­cak­tır. Özet­le­ye­cek olur­sak, si­ya­se­ti dev­le­te ait ola­na in­dir­ge­yen an­la­yı­şın içer­miş ol­ du­ğu te­mel so­run, gü­cün ve hâ­ki­mi­ye­tin tek kay­na­ğı ola­rak dev­le­ti gör­me­si ve bu ufuk dar­lı­ğı­nın bir so­nu­cu ola­rak, top­lum­sal ya­şam­da­ki güç iliş­ki­le­ri­ni ve bu iliş­ ki­le­re bağ­lı ola­rak ken­di­ni gös­te­ren ta­hak­küm bi­çim­le­ri­ni ih­mal et­me­si­dir. Mo­ dern ya­şam­da dev­le­tin be­lir­le­yi­ci bir gü­ce sa­hip ol­ma­sı, onun dı­şın­da­ki ala­nın ik­ti­dar iliş­ki­le­ri­ni içer­me­di­ği an­la­mı­na gel­mez. Ak­si­ne, sos­yo­lo­jik bir pers­pek­tif­le ele alın­dı­ğın­da, dev­let ik­ti­da­rı­nın bi­le ar­ka pla­nın­da top­lum­sal ya­şam­da­ki söz ko­ nu­su ik­ti­dar iliş­ki­le­ri­nin bu­lun­du­ğu gö­rü­le­cek­tir. 1 Li­be­ral te­ori­nin si­ya­sal iliş­ki­yi ikin­cil bir iliş­ki ola­rak gör­me­si­nin ge­ri­sin­de na­sıl bir in­san an­la­yı­şı bu­lun­mak­ta­dır? 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası EKO­NO­MİK DE­TER­Mİ­NİZM (BE­LİR­LE­NİM­Cİ­LİK) SO­RU­NU VE Sİ­YA­SE­TİN ÖZERK­Lİ­Ğİ Ba­zı dü­şü­nür­ler, si­ya­se­ti an­la­ma­ya ça­lı­şır­ken dev­le­ti de­ğil top­lu­mu çı­kış nok­ta­sı ola­rak al­mış­lar ve dev­let-top­lum iliş­ki­sin­de be­lir­le­yi­ci ola­nın top­lum ol­du­ğu­nu id­di­a et­miş­ler­dir. Bu dü­şü­nür­le­rin ba­şın­da kuş­ku­suz Marx gel­mek­te­dir. Marx’ın, si­ya­se­ti top­lum­sal iliş­ki­ler bağ­la­mın­da dü­şün­me­si, onu, si­ya­set ol­gu­su­nun iliş­ki­ sel ka­rak­te­ri­ni önem­se­yen si­ya­set sos­yo­lo­ji­si açı­sın­dan önem­li ha­le ge­ti­rir. Fa­kat Marx’ın ba­kış açı­sı da baş­ka bir so­run­la ma­lul­dür. Bu so­run eko­no­mik be­lir­le­nim­ ci­lik so­ru­nu­dur. Marx önem­se­miş ol­du­ğu top­lum­sal iliş­ki­ler içe­ri­sin­de be­lir­le­yi­ci ola­nın üre­ tim iliş­ki­le­ri ol­du­ğu yö­nün­de­ki ka­bu­lü ne­de­niy­le, si­ya­se­ti bü­tü­nüy­le eko­no­mi­ ye ba­ğım­lı bir de­ğiş­ken ola­rak ele alır. Si­ya­se­tin dev­le­te ait ola­na in­dir­gen­me­si gi­bi si­ya­se­tin eko­no­mi­ye in­dir­gen­me­si de, si­ya­sal iliş­ki­yi an­la­ma­mı­zın önün­de bir en­gel­dir. Na­sıl ilk yak­la­şım dev­le­tin dı­şın­da­ki hâ­ki­mi­yet iliş­ki­le­ri kar­şı­sın­da kör­se, Marx­çı yak­la­şım da, eko­no­mik ça­tış­ma­la­rın dı­şın­da­ki si­ya­sal ça­tış­ma­la­rın ve eko­no­mik eşit­siz­lik­ler dı­şın­da­ki eşit­siz­lik­ler­den kay­nak­la­nan hâ­ki­mi­yet iliş­ ki­le­ri­nin kar­şı­sın­da ay­nı şe­kil­de kör­dür. Kuş­ku­suz bu kör­lük özel­lik­le eko­no­mik be­lir­le­nim­ci­lik­ten ta­viz ver­me­yen Ortodoks Mark­sizm için ge­çer­li­dir. Ortodoks Mark­siz­mi be­lir­li yön­ler­den eleş­ti­ren ve Marx’ın dü­şün­ce­le­ri­ni ye­ni du­rum­la­ra uyar­la­ma­ya ça­lı­şan ne­o-Mark­sist dü­şün­ce­de, eko­no­mi ile si­ya­set ara­sın­da­ki be­lir­ le­nim iliş­ki­si gev­şe­di­ği için, si­ya­set bü­tü­nüy­le ba­ğım­lı bir de­ğiş­ken ola­rak de­ğil, gö­re­li özerk bir ol­gu ola­rak dü­şü­nü­lür. Bu an­lam­da ne­o-Mark­sist dü­şün­ce­nin sı­ nır­lı da ol­sa, si­ya­se­tin öne­mi­ni tak­dir et­ti­ği­ni söy­le­mek müm­kün­dür. Ni­ha­ye­tin­de post-Mark­sist dü­şün­ce­de, eko­no­mi ile si­ya­set ara­sın­da­ki tek yön­lü be­lir­le­nim iliş­ ki­si or­ta­dan kal­kar ve si­ya­set özerk bir ol­gu ola­rak dü­şü­nü­lür. Si­ya­set ol­gu­su­nun iliş­ki­sel do­ğa­sı­nı an­la­ma­mı­zı güç­leş­ti­ren eko­no­mik in­dir­ge­me­ci­lik so­ru­nu­nu ve bu so­ru­nun ne­o-Mark­sist dü­şün­ce­de bir öl­çü­de, ni­ha­ye­tin­de post-Mark­sist dü­ şün­ce­de ise ta­ma­mıy­la na­sıl gi­de­ril­di­ği­nin an­la­şıl­ma­sı için ön­ce­lik­le Marx’ın dü­ şün­ce­le­ri­ne de­ği­nil­me­si ge­re­kir. Marx’ın Te­ori­si ve Si­ya­set Dü­şün­ce­si Marx, top­lum­sal ya­şam­da be­lir­le­yi­ci olan fak­tö­rün eko­no­mi ol­du­ğu­nu ka­bul eder. Marx’a gö­re, top­lum­sal de­ği­şim sü­rek­li de­vi­nim ha­lin­de olan üre­tim güç­le­ri­nin be­lir­li bir ge­liş­me dü­ze­yi­ne ulaş­ma­sı ile vu­ku bu­lan ça­tış­ma­lar yo­luy­la iş­ler. Üre­ tim güç­le­ri ta­ri­hin çe­şit­li ev­re­le­ri­ne te­ka­bül eden top­lum­sal dü­zen­le­rin alt ya­pı­ la­rı­nı oluş­tu­rur. Bu an­lam­da, herhan­gi bir top­lum­sal dü­zen­de üst ya­pı­yı be­lir­le­ yen şey, o top­lum­sal dü­ze­nin eko­no­mik ya­pı­sı­dır. Bir top­lum­sal dü­zen­de, üre­tim güç­le­rin­de­ki ge­li­şim be­lir­li bir dü­ze­ye ulaş­tı­ğın­da eko­no­mik ya­pı de­ği­şir ve bu de­ği­şim, eko­no­mik ya­pı ile mev­cut üst ya­pı ara­sın­da bir ça­tış­ma­yı da be­ra­be­rin­de ge­ti­rir. Top­lum­sal dev­rim bu ça­tış­ma­nın bir so­nu­cu­dur. Top­lum­sal dev­rim ile es­ki üst ya­pı or­ta­dan kal­kar ve içe­ri­sin­de eko­no­mik ya­pı ile uyum­lu ye­ni bir üst ya­pı­ nın or­ta­ya çık­tı­ğı ye­ni bir top­lum­sal dü­ze­ne ge­çi­lir. Marx’ın top­lum­sal de­ği­şim dü­şün­ce­si, bir top­lum­sal dü­zen­den di­ğe­ri­ne ge­çi­ şi sağ­la­yan ça­tış­ma­nın di­ya­lek­tik bir ça­tış­ma ol­ma­sın­dan kay­nak­la­nan iki önem­li hu­su­su içe­rir. İlk hu­sus, di­ya­lek­tik iş­le­yiş sü­re­cin­de, or­ta­ya çı­kan ye­ni dü­ze­yin üst bir aşa­ma­ya kar­şı­lık gel­me­si­ne bağ­lı ola­rak ken­di­ni gös­te­rir. Bu­na gö­re, her ye­ni top­lum­sal dü­zen, bir ön­ce­ki­ne gö­re da­ha ile­ri bir aşa­ma­ya kar­şı­lık ge­lir. Ör­ne­ğin ka­pi­ta­list top­lum­sal dü­zen feo­dal top­lum­sal dü­zen­den, ko­mü­nist top­lum­sal dü­zen 29 30 Siyaset Sosyolojisi ise ka­pi­ta­list top­lum­sal dü­zen­den da­ha ile­ri aşa­ma­dır. İkin­ci hu­sus ise, di­ya­lek­tik iş­le­yiş sü­re­cin­de, ye­ni dü­ze­yin bir ön­ce­ki dü­ze­yin ile­ri­ye ta­şı­na­bi­lir ni­te­lik­le­ri­ni içe­ri­sin­de ba­rın­dır­ma­sı ile bağ­lan­tı­lı­dır. Bu an­lam­da, top­lum­sal dev­rim, var ola­nın bü­tü­nüy­le or­ta­dan kal­dı­rıl­dı­ğı bir ola­ya gön­der­me yap­maz. Marx, ye­ni top­lum­sal dü­ze­ni or­ta­ya çı­ka­ra­cak ko­şul­la­rın bir ön­ce­ki top­lum­sal dü­zen içe­ri­sin­de or­ta­ya çık­tı­ğı­nı ve bir top­lum­sal dü­zen­de el­de edi­len ka­za­nım­la­rın bir son­ra­ki top­lum­sal dü­ze­ne ta­şın­dı­ğı­nı ka­bul eder. Ör­ne­ğin, ka­pi­ta­list top­lum­sal dü­ze­ne ula­şıl­ma­sı­nı sağ­la­yan sı­nıf, ya­ni bur­ju­va­zi, feo­dal top­lum­sal dü­zen içe­ri­sin­de or­ta­ya çı­kar­ken ko­mü­nist top­lum­sal dü­ze­ne ge­çi­şi sağ­la­ya­cak sı­nıf olan pro­le­tar­ya ka­pi­ta­list top­ lum­sal dü­zen içe­ri­sin­de or­ta­ya çı­ka­cak­tır. Yi­ne, ör­ne­ğin ka­pi­ta­list top­lum­sal dü­ze­ nin bir ka­za­nı­mı olan in­san­la­rın do­ğal ola­rak eşit ol­duk­la­rı dü­şün­ce­si, ko­mü­nist top­lum­sal dü­zen­de mu­ha­fa­za edi­lir. Ko­mü­nist top­lum­sal dü­zen­de dev­ra­lı­nan bu eşit­lik dü­şün­ce­si da­ha ile­ri bir dü­ze­ye ta­şı­nır. Marx için iler­le­me­nin öl­çü­tü, öz­gür­lük­tür. Bu an­lam­da, Marx’a gö­re ide­al top­ lum­sal dü­zen, ta­rih­sel sü­re­cin so­nun­da ula­şı­lan ve içe­ri­sin­de öz­gür­lü­ğün ev­ren­sel an­lam­da ger­çek­lik ka­zan­dı­ğı or­tak ya­şam bi­çi­mi­ne kar­şı­lık ge­lir. Marx, bu or­tak ya­şam bi­çi­mi­nin ko­mü­nist top­lum ol­du­ğu­nu dü­şü­nür. Marx’ın ko­mü­nist top­lu­mu dev­let­siz top­lum­dur. Marx’a gö­re dev­let, sı­nıf­sal fark­lı­laş­ma­nın bir so­nu­cu ola­rak or­ta­ya çık­mış­tır. Dev­le­tin iş­le­vi, ait ol­du­ğu top­lum­sal dü­zen­de­ki hâ­kim sı­nı­fın çı­ kar­la­rı­nı ko­ru­mak­tır. Mo­dern dev­let de, ka­pi­ta­list dü­zen­de, bu dü­ze­nin hâ­kim sı­ nı­fı olan bur­ju­va­zi­nin çı­kar­la­rı­nı ko­ru­mak yö­nün­de bir iş­lev gör­mek­te­dir. Marx, ka­pi­ta­list top­lum­sal dü­ze­nin, pro­le­tar­ya­nın ger­çek­leş­ti­re­ce­ği bir top­lum­sal dev­ rim­le or­ta­dan kal­ka­ca­ğı, sı­nıf­sız, do­la­yı­sıy­la da dev­let­siz bir top­lum­sal dü­zen olan ko­mü­nist top­lu­ma ula­şı­la­ca­ğı ka­na­atin­de­dir. Marx için ko­mü­nist top­lum, içe­ri­ sin­de, bi­rey­sel ya­rar ile or­tak ya­ra­rın ör­tüş­tü­ğü ve böy­le­ce bi­rey­le­rin ken­di­le­ri­ni tam an­la­mıy­la ger­çek­leş­ti­re­bil­me­le­ri­ne, ya­ni ger­çek an­lam­da öz­gür ola­bil­me­le­ri­ne uy­gun top­lum­sal iliş­ki­le­rin vü­cut bul­du­ğu bir or­tak ya­şam bi­çi­mi­dir. Marx’ın, üre­tim güç­le­ri­ne at­fet­miş ol­du­ğu be­lir­le­yi­ci ko­num, onun in­san an­la­ yı­şın­da da yan­sı­ma­sı­nı bu­lur. Marx’a gö­re in­san, ya­ra­tı­cı ça­lış­ma yo­luy­la ken­di­ni ger­çek­leş­ti­ren bir var­lık­tır. İn­san te­mel ih­ti­yaç­la­rı­nı gi­der­mek için ça­lış­ma ey­le­miy­le do­ğa­yı dö­nüş­tü­rür. Böy­le­ce, te­mel ih­ti­yaç­la­rın gi­de­ril­me­si­ne yö­ne­lik araç­la­rın üre­ ti­mi, ya­ni mad­di ya­şa­mın üre­ti­mi, ilk ta­rih­sel ey­lem ola­rak kar­şı­mı­za çı­kar. Söz ko­ nu­su ih­ti­yaç­lar yal­nız ba­şı­na gi­de­ri­le­me­ye­ce­ği için, üre­tim, in­sa­nın di­ğer in­san­lar­la bir­lik­te ger­çek­leş­tir­di­ği bir ey­lem­dir. Bu du­rum­da top­lum­sal ya­şa­mın te­me­lin­de de üre­tim iliş­ki­le­ri var­dır. Marx, in­sa­nın, top­lum­sal ya­şam içe­ri­sin­de, do­ğa­yı dö­nüş­tü­ rü­cü ça­lış­ma yo­luy­la, ken­di­ni ger­çek­leş­ti­re­rek öz­gür ola­ca­ğı­nı dü­şün­mek­te­dir. Marx’a gö­re öz­gür­lük, her­han­gi bir top­lum­sal ya­şam içe­ri­sin­de de­ğil, ta­ri­hin ni­hai ev­re­si­ne kar­şı­lık ge­len ko­mü­nist top­lum­da müm­kün ola­cak­tır. Ko­mü­nist top­lum­dan ön­ce­ki top­lum bi­çim­le­ri, in­sa­nın ken­di­ni ger­çek­leş­tir­me­si­ne uy­gun ol­ma­yan üre­tim iliş­ki­le­ri­ni ba­rın­dır­dık­la­rı için, ya­ban­cı­laş­ma­nın hü­küm sür­dü­ğü top­lum bi­çim­le­ri­dir. Marx için ya­ban­cı­laş­ma, top­lum­sal ya­şam içe­ri­sin­de or­ta­ya çık­mış olan iş bö­lü­mü­nün bir so­nu­cu­dur. İş bö­lü­mü­nün or­ta­ya çık­ma­sıy­la, ya­ni top­lu­mun, üre­tim araç­la­rı­na sa­hip olan­lar ve ol­ma­yan­lar ol­mak üze­re iki sı­nı­fa ay­rıl­ma­sıy­la bir­lik­te in­san, ça­lış­ma ey­le­mi üze­rin­de­ki kon­tro­lü­nü yi­ti­rir. Böy­le­ce, in­san, ken­di­si için de­ğil, baş­ka­sı için ça­lı­şır; ne üret­ti­ği­ni, ni­çin üret­ti­ği­ni bil­me­di­ ği ve üret­ti­ği şe­yin so­nuç­la­rı­nı gör­me­di­ği için ken­di­si­ni ger­çek­leş­ti­re­mez. Marx’a gö­re in­sa­ni ça­lış­ma bi­linç­li bir ey­lem­dir. Bu ne­den­le in­sa­nın ça­lış­ma yo­luy­la ken­ di­ni ger­çek­leş­ti­re­bil­me­si, ya­ni öz­gür ola­bil­me­si, onun ça­lış­ma­sı üze­rin­de bi­linç­li bir kon­tro­le sa­hip ol­ma­sı du­ru­mun­da müm­kün­dür. Bu­nun için, iş bö­lü­mü­nün 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası ol­ma­ma­sı, iş bö­lü­mü­nün ol­ma­ma­sı için de, üre­tim araç­la­rı üze­rin­de or­tak kon­ tro­lün ol­ma­sı ge­re­kir. Her ne ka­dar Marx, in­sa­nın, ya­ban­cı­laş­ma­nın or­ta­dan kalk­ma­sı du­ru­mun­da öz­gür ola­ca­ğı­nı dü­şün­se de, ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı­na bü­tü­nüy­le olum­suz bir an­ lam yük­le­mez. İn­sa­nı ta­rih­sel bir var­lık, ta­ri­hi de di­ya­lek­tik iş­le­yiş man­tı­ğı­na uy­ gun ola­rak ger­çek­le­şen bir sü­reç ola­rak gö­ren Marx, in­sa­nın, ya­ban­cı­laş­ma de­ne­ yi­min­den ge­çe­rek öz­gür ola­ca­ğı­nı dü­şü­nür. Bu ne­den­le, Marx’ın ko­mü­nist top­lum kav­ram­laş­tır­ma­sı, iş bö­lü­mü­nün ol­ma­dı­ğı il­kel bir top­lu­luk ha­ya­tı­na ge­ri dö­nü­şe gön­der­me yap­maz. Marx, ko­mü­nist top­lu­mu, ön­ce­ki top­lum bi­çim­le­ri­nin sı­ra­sıy­la ha­ya­ta geç­me­si­nin bir so­nu­cu ola­rak gö­rür. Marx’a gö­re öz­gür­lük, in­san bi­lin­ci­ nin ge­li­şi­miy­le bağ­lan­tı­lı­dır. İl­kel top­lu­luk ya­şa­mın­da in­san, öz­gür­lük bi­lin­cin­den yok­sun­dur. İn­san, öz­gür­lük bi­lin­ci­ne, her bi­ri ta­ri­hin be­lir­li bir ge­liş­me dü­ze­yi­ne kar­şı­lık ge­len top­lum­sal ya­şam bi­çim­le­ri içe­ri­sin­de üret­ti­ği şey­ler yo­luy­la ken­di­ni ta­nı­ya­rak ula­şa­cak­tır. Bu bağ­lam­da, Marx’ın, öz­gür­lü­ğü, bi­re­yin ken­di­ni ger­çek­leş­tir­me­si ola­rak dü­ şün­dü­ğü­nü söy­le­ye­bi­li­riz. Fa­kat Marx, söz ko­nu­su ken­di­ni ger­çek­leş­tir­me­yi, ta­ rih­sel-top­lum­sal bir bağ­lam içe­ri­sin­de ve mad­di üre­tim te­me­lin­de dü­şü­nür. Yi­ne, Marx’ın öz­gür­lük an­la­yı­şın­da öz­gür­lük ile de­mok­ra­si ara­sın­da zo­run­lu bir bağ­lan­tı var­dır. Marx, bi­re­yin ken­di üze­rin­de kon­tro­le sa­hip ol­ma­sı­nın, or­tak ya­şa­mın ko­ lek­tif kon­tro­lü ile doğ­ru­dan bağ­lan­tı­lı ol­du­ğu­nu ka­bul et­miş ve eko­no­mi­nin, or­tak ya­şa­mın te­me­li ol­du­ğu yö­nün­de­ki dü­şün­ce­si­ne uy­gun ola­rak, üre­tim araç­la­rı ve üre­tim sü­re­ci üze­rin­de­ki ko­lek­tif kon­tro­lü, öz­gür­lü­ğün ön ko­şu­lu ola­rak gör­müş­tür. Yu­ka­rı­da özet­le­nen dü­şün­ce­le­ri bağ­la­mın­da de­ğer­len­di­ril­di­ğin­de, Marx’ın, si­ ya­se­ti ba­ğım­lı bir de­ğiş­ken ola­rak gör­dü­ğü­nü söy­le­mek müm­kün­dür. Marx, ah­lak, hu­kuk, din, sa­nat, ide­olo­ji gi­bi si­ya­se­ti de, üst­ya­pı içe­ri­sin­de mü­ta­la­a et­ti­ği için, üst ya­pı­nın alt ya­pı­ya uyar­lan­ma­sı dü­şün­ce­si­ne bağ­lı ola­rak, si­ya­se­tin de ye­ni eko­no­mik dü­ze­ne gö­re bi­çim ala­ca­ğı­nı ka­bul eder. As­lın­da Marx’ın te­ori­sin­de si­ya­se­tin yal­nız­ca eko­no­mi ta­ra­fın­dan de­ğil, ta­rih ta­ra­fın­dan da be­lir­len­di­ğin­den bah­se­di­le­bi­lir. Zi­ra, Marx ta­ri­hin di­ya­lek­tik iş­le­yiş man­tı­ğı­na uy­gun ola­rak ge­liş­ti­ği­ni ve in­sa­ni olan her şey gi­bi, si­ya­se­tin de, ait ol­du­ ğu ta­rih­sel dö­ne­min top­lum­sal ko­şul­la­rı­na gö­re bi­çim­len­di­ği­ni ka­bul et­mek­te­dir. Ta­rih­te in­san ira­de­si­nin dı­şın­da ge­li­şen bir­ta­kım eği­lim­le­rin ve ya­sa­la­rın bu­lun­ du­ğu­nu ve bun­la­rın keş­fe­dil­me­si ile ge­le­ce­ğin bi­li­ne­bi­le­ce­ği­ni ka­bul et­ti­ği­miz­de si­ya­set de an­la­mı­nı kay­be­der. Marx’ın si­ya­set dü­şün­ce­si ta­rih­sel de­ter­mi­nizm so­ ru­nuy­la ma­lul ol­sa da, Marx, ta­ri­hin iş­le­yi­şi­ni üre­tim güç­le­ri­nin ge­li­şi­mi te­me­lin­de açık­la­dı­ğı için, da­ha de­rin­le­me­si­ne dü­şü­nül­dü­ğün­de so­run eko­no­mik de­ter­mi­nizm so­ru­nu­dur. Marx, eko­no­mi­yi be­lir­le­yi­ci fak­tör ola­rak gör­dü­ğü için di­ya­lek­tik ça­tış­ ma­yı sı­nıf ça­tış­ma­sı ola­rak for­mü­le et­miş ve si­ya­sal mü­ca­de­le­nin sı­nıf ça­tış­ma­sı­nın bir yan­sı­ma­sı ol­du­ğu­nu ka­bul et­miş­tir. Marx’ın si­ya­se­ti eko­no­mi­ye ba­ğım­lı ola­rak dü­şün­me­si, onun öz­gür­lük ve ide­al top­lum an­la­yı­şın­da da gö­rü­le­bi­lir. Marx öz­gür­lü­ğü ki­şi­nin ken­di­ni ger­çek­leş­tir­me­ si ola­rak an­lar. Marx, in­sa­nın ken­di­ni ger­çek­leş­tir­me­si­nin, üre­tim sü­re­ci­ni kon­ trol ede­bil­di­ği bir top­lum­sal dü­zen­de müm­kün ola­bi­le­ce­ği­ni be­lir­tir­ken, öz­gür­lü­ ğün an­cak uy­gun eko­no­mik ko­şul­lar var­sa ha­ya­ta ge­çe­bi­le­ce­ği­ne işa­ret et­miş olur. Marx’a gö­re, yö­ne­ten-yö­ne­ti­len ay­rı­mı, hâ­kim top­lum­sal sı­nı­fın çı­kar­la­rı­nı gü­ven­ce al­tı­na al­ma­nın bir ara­cı ola­rak or­ta­ya çık­tı­ğı için, si­ya­sal ta­hak­kü­mün ge­ri­sin­de eko­no­mik eşit­siz­lik var­dır. Bu an­lam­da, Marx, yö­ne­tim ay­gı­tı ola­rak dev­le­tin de, eko­no­mik eşit­siz­li­ğin bir so­nu­cu olan sı­nıf­lı top­lu­mun bir ürü­nü ol­du­ğu dü­şün­ce­ sin­de­dir. Marx, bu dü­şün­ce­siy­le bağ­lan­tı­lı ola­rak öz­gür­lü­ğün ha­ya­ta geç­ti­ği ko­mü­ 31 32 Siyaset Sosyolojisi nist top­lu­mu, sı­nıf­sız, do­la­yı­sıy­la da dev­let­siz bir top­lum ola­rak ta­sav­vur et­miş­tir. Ko­mü­nist top­lu­mun sı­nıf­sız bir top­lum ol­ma­sı bu top­lum­da si­ya­sal ta­hak­kü­mün, ya­ni yö­ne­ten-yö­ne­ti­len ay­rı­mı­nın ol­ma­ma­sı an­la­mı­na ge­lir. Bu du­rum­da Marx’ın, eko­no­mik eşit­li­ğin ha­ya­ta geç­me­si ile bir­lik­te, si­ya­se­tin de or­ta­dan kal­ka­ca­ğı­nı dü­ şün­dü­ğü söy­le­ne­bi­lir mi? So­ru­ya yö­ne­ten-yö­ne­ti­len ay­rı­mı­nı na­sıl dü­şün­dü­ğü­mü­ ze bağ­lı ola­rak evet ya da ha­yır ce­va­bı­nı ve­re­bi­li­riz. Eğer yö­ne­ti­mi hi­ye­rar­şik ola­ rak dü­şü­nü­yor­sak, evet ko­mü­nist top­lum­da si­ya­set so­na er­miş­tir de­ni­le­bi­lir. Fa­kat Marx yo­rum­cu­la­rı­nın bir­ço­ğu, Marx’ın ko­mü­nist top­lum­da yö­ne­tim kav­ra­mı­nı red­det­me­di­ği­ni, ko­mü­nist top­lu­mu yö­ne­ti­min top­lum­da ol­du­ğu ger­çek bir de­mok­ ra­si ola­rak gör­dü­ğü­nü söy­le­ye­bi­li­riz. Ger­çek de­mok­ra­si kav­ra­mı ger­çek ol­ma­yan bir de­mok­ra­si an­la­yı­şı­nın eleş­ti­ri­si­ne gön­der­me ya­par. Marx’a gö­re, bur­ju­va­zi­nin çı­kar­la­rı­na hiz­met eden par­la­men­ter de­mok­ra­si, ya­ni bur­ju­va de­mok­ra­si­si, yö­ne­ ten ile yö­ne­ti­len ara­sın­da hi­ye­rar­şik bir ay­rı­mı ba­rın­dır­dı­ğı için ger­çek de­mok­ra­si de­ğil­dir. Marx’ın de­mok­ra­si­yi, ya­ni top­lu­mun ken­di­ni yö­net­me­si­ni, üre­tim sü­re­ci üze­rin­de ko­lek­tif kon­tro­lün var­lı­ğı­na bağ­la­ma­sı da, si­ya­se­ti eko­no­mi te­me­lin­de dü­ şün­dü­ğü­nü gös­te­rir. Marx’ın te­ori­si ve bu te­ori­de eko­no­mi ile si­ya­set ara­sın­da kur­muş ol­du­ğu iliş­ki, mo­dern top­lum­sal ya­şam­la ne öl­çü­de ör­tüş­mek­te­dir? Bu, hem sos­ya­list dü­ze­ne sa­hip top­lum­lar hem de li­be­ral ve ka­pi­ta­list dü­ze­nin yü­rür­lük­te ol­du­ğu Ba­tı­lı top­ lum­lar göz önü­ne alı­na­rak ce­vap­lan­dı­rıl­ma­sı ge­re­ken bir so­ru­dur. Sos­ya­list top­lum­sal dü­zen­ler­de­ki de­ne­yim, Marx’ın, sı­nıf fark­lı­lık­la­rı­nın ol­ ma­dı­ğı bir top­lum­sal dü­zen­de yö­ne­ten-yö­ne­ti­len ay­rı­mı­nın, do­la­yı­sıy­la da si­ya­sal ta­hak­kü­mün ol­ma­ya­ca­ğı yö­nün­de­ki dü­şün­ce­si­ni doğ­ru­lar ni­te­lik­te ger­çek­leş­me­ miş­tir. Yö­ne­ten ile yö­ne­ti­len ara­sın­da­ki hi­ye­rar­şik iliş­ki bu top­lum­lar­da pro­le­tar­ ya­yı tem­sil et­ti­ği dü­şü­nü­len ko­mü­nist par­ti­nin ön­de ge­len­le­rin­den olu­şan bir elit ile top­lum ara­sın­da­ki iliş­ki bi­çi­min­de kar­şı­mı­za çık­mış­tır. Sos­ya­list top­lum­lar bü­ tün bir top­lum­sal ya­şa­mın si­ya­sal gü­cü te­ke­lin­de bu­lun­du­ran bir yö­ne­ti­ci grup ta­ra­fın­dan dü­zen­len­me­si­ne sah­ne ol­muş­lar­dır. Bu ol­gu, yö­ne­ten-yö­ne­ti­len bö­lün­ me­si­ni her top­lu­mun ka­çı­nıl­maz bir özel­li­ği ola­rak gö­ren ve top­lum­sal ya­şam­da be­lir­le­yi­ci fak­tö­rün si­ya­set ol­du­ğu­nu id­di­a eden elit te­ori­si­ni doğ­ru­lar ni­te­lik­te­dir. Elit te­ori­si ile il­gi­li de­tay­lı bil­gi ki­ta­bın be­şin­ci üni­te­sin­de bu­lun­mak­ta­dır. Teo­ri ile pra­tik ara­sın­da­ki söz ko­nu­su uyum­suz­luk, Mark­sist te­ori­de; sos­ya­list dü­ze­nin ko­mü­nist top­lum ön­ce­sin­de­ki ge­çi­ci bir dö­nem ol­du­ğu, bu dö­nem­de dev­ let var­lı­ğı­nı sür­dür­dü­ğü için yö­ne­ten-yö­ne­ti­len ay­rı­mı­nın bu­lun­du­ğu, yö­ne­ti­ci grup pro­le­tar­ya­nın tem­sil­ci­si ol­du­ğu için bu gru­bun hâ­ki­mi­ye­ti­nin pro­le­tar­ya­nın hâ­ki­ mi­ye­ti an­la­mı­na gel­di­ği gi­bi dü­şün­ce­ler­le izah edil­me­ye ça­lı­şıl­mış­tır. Ör­ne­ğin, Le­ nin, sos­ya­list top­lum­sal dü­zen­de pro­le­tar­ya­nın dik­ta­tör­lü­ğü­nün söz ko­nu­su ol­du­ ğu­nu ka­bul et­miş ve pro­le­tar­ya­nın ta­ri­hin ile­ri­ci gü­cü ol­du­ğu yö­nün­de­ki Mark­sist dü­şün­ce uya­rın­ca, bu dik­ta­tör­lü­ğü, yö­ne­ten-yö­ne­ti­len ay­rı­mı­nın or­ta­dan kal­ka­ca­ğı ko­mü­nist top­lu­ma ula­şıl­ma­sı için ya­şan­ma­sı ge­re­ken bir ge­çiş dö­ne­mi ola­rak gö­rüp olum­la­mış­tır. Fa­kat bu ge­çiş dö­ne­mi bir tür­lü so­na er­me­miş, ko­mü­nist top­lu­ma ula­ şı­la­ma­dı­ğı gi­bi, sos­ya­list top­lum­sal dü­zen­ler de, 80’li yıl­la­rın or­ta­la­rın­dan iti­ba­ren baş­la­yan bir sü­reç­te or­ta­dan kalk­mış­lar­dır. Teo­ri ile pra­tik ara­sın­da­ki uyum­suz­luk, li­be­ral de­mok­ra­si­ler­le yö­ne­ti­len ka­pi­ ta­list Ba­tı top­lum­la­rı göz önü­ne alın­dı­ğın­da da kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. Dev­ri­min en ge­liş­miş ka­pi­ta­list top­lum olan İn­gil­te­re’de ger­çek­leş­me­miş ol­ma­sı, bu uyum­ suz­lu­ğun en önem­li gös­ter­ge­le­rin­den bi­ri­dir. Yi­ne, te­ori­de bur­ju­va­zi ile pro­le­tar­ya 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası ara­sın­da­ki uçu­ru­mun de­rin­le­şe­ce­ği ve üre­tim araç­la­rın­dan yok­sun olan­la­rın du­ru­ mu­nun git­tik­çe da­ha kö­tü­le­şe­ce­ği var­sa­yıl­ma­sı­na rağ­men, Ba­tılı ka­pi­ta­list top­lum­ lar­da kuv­vet­li bir or­ta sı­nı­fın or­ta­ya çık­ma­sı, bir baş­ka uyum­suz­luk gös­ter­ge­si­dir. İş­çi sı­nı­fı­nın li­be­ral de­mok­ra­tik dü­zen­ler içe­ri­sin­de de­mok­ra­tik hak­lar­dan ya­rar­ la­na­rak si­ya­sal par­ti­ler ve sen­di­ka­lar gi­bi ör­güt­ler ar­cı­lı­ğıy­la yü­rüt­müş ol­duk­la­rı si­ ya­sal mü­ca­de­le­ler so­nu­cun­da el­de et­miş ol­duk­la­rı ka­za­nım­lar ne­de­niy­le dev­ri­min ge­rek­siz ha­le gel­me­si de, teo­ri ile çe­liş­ki­li bir du­rum­dur. Zi­ra bu du­rum, ya­ni si­ya­sal mü­ca­de­le­nin top­lum­sal dü­zen üze­rin­de et­ki­ye sa­hip ol­ma­sı, si­ya­se­tin bü­tü­nüy­le ba­ ğım­lı bir de­ğiş­ken ol­ma­dı­ğı­nı gös­te­rir. Son ola­rak, teo­ri, ka­pi­ta­liz­min iler­le­me­si ve dün­ya öl­çe­ği­ne ya­yıl­ma­sı ile bir­lik­te iş­çi­le­rin sı­nıf bi­linç­le­ri­nin ge­liş­me­si­ne pa­ra­lel bir bi­çim­de ye­rel kim­lik­le­ri­ni aşa­rak ev­ren­sel öl­çek­te bir da­ya­nış­ma içe­ri­sin­de ola­ cak­la­rı­nı söy­le­me­si­ne rağ­men, özel­lik­le sa­vaş dö­nem­le­rin­de mil­li­yet­çi­li­ğin iş­çi­ler­de ev­ren­sel sı­nıf bi­lin­ci­nin önü­ne geç­me­si de bir uyum­suz­luk gös­ter­ge­si­dir. Bu­ra­da da si­ya­se­tin be­lir­le­yi­ci ola­bi­le­ce­ği­ni gös­te­ren bir du­rum söz ko­nu­su­dur. Si­ya­se­tin Gö­re­li Özerk­li­ği: Grams­ci ve Alt­hus­ser Marx’ın te­ori­si ile ile­ri ka­pi­ta­list dü­zen­ler­de­ki top­lum­sal ya­şam pra­ti­ği ara­sın­da­ki yu­ka­rı­da be­lir­ti­len açık­lık, Mark­sist dü­şü­nür­le­ri te­ori­yi göz­den ge­çir­me­ye sevk et­ miş­tir. Ne­o-Mark­sist ola­rak ni­te­le­nen ba­zı dü­şü­nür­ler, te­ori­yi, li­be­ral de­mok­ra­si ile yö­ne­ti­len Ba­tı­lı ka­pi­ta­list ül­ke­ler­de­ki top­lum­sal ya­şa­mı açık­la­ma­yı müm­kün kı­la­cak bi­çim­de ye­ni­le­miş­ler­dir. Ara­la­rın­da An­to­ni­o Grams­ci ve Lou­is Alt­hus­ser’in de bu­ lun­du­ğu bu dü­şü­nür­le­ri ko­nu­muz açı­sın­dan önem­li kı­lan hu­sus, be­lir­li bir ta­rih­sel mo­ment­te si­ya­se­tin de top­lum­sal ya­şam üze­rin­de et­ki­ye sa­hip ola­bi­le­ce­ği­ni gös­te­re­ rek, si­ya­se­tin bü­tü­nüy­le ba­ğım­lı bir de­ğiş­ken ol­ma­dı­ğı­na dik­kat çek­me­le­ri­dir. Grams­ci, top­lum­sal ya­şam­da son tah­lil­de be­lir­le­yi­ci olan şe­yin eko­no­mi ol­du­ ğu­nu ka­bul et­ti­ği için Mark­sist bir dü­şü­nür­dür. Bu an­lam­da o da, di­ğer Mark­sist dü­şü­nür­ler gi­bi, si­ya­se­ti sı­nıf te­me­lin­de ele alır. Fa­kat Grams­ci’nin, bir ta­rih­sel blo­kun otur­du­ğu be­lir­li bir ta­rih­sel mo­ment­te, si­ya­se­tin de top­lum­sal ya­şam üze­ rin­de et­ki­ye sa­hip ola­bi­le­ce­ği­ni ka­bul et­me­si, onu kla­sik bir Mark­sist dü­şü­nür ol­mak­tan çı­ka­rır. Grams­ci’ye gö­re ta­rih­sel blok, ta­ri­hin be­lir­li bir ev­re­si­ne denk dü­şen alt ya­pı ile üst ya­pı ara­sın­da­ki bü­tün­lü­ğe kar­şı­lık ge­lir. Bu bü­tün­lük­te üst ya­pı­nın alt­ ya­pı­ya gö­re bi­çim­len­miş ol­ma­sı, eko­no­mi­nin be­lir­le­yi­ci ol­du­ğu­nu gös­ te­rir. Bu­na kar­şın Grams­ci, ta­rih­sel blok bir kez oluş­tuk­tan son­ra üst ya­pı­nın da alt ya­pı üze­rin­de, do­la­yı­sıy­la si­ya­se­tin de eko­no­mi üze­rin­de et­ki­ye sa­hip ola­bi­le­ ce­ği­ni ka­bul eder. Si­ya­se­te be­lir­le­yi­ci­lik ro­lü at­fet­mek, ta­ri­hin iş­le­yi­şin­de in­san ira­de­si­ne ve dü­ şün­ce­si­ne be­lir­le­yi­ci­lik ro­lü at­fet­mek­tir. Bu ne­den­le er­ken dö­nem ya­zı­la­rın­dan ha­re­ket­le Marx’ın ta­rih­sel de­ği­şim­de in­sa­ni ça­ba­ya önem ver­di­ği­ni id­di­a eden Mark­sizm yo­ru­mu, hü­ma­nist Mark­sizm ola­rak ad­lan­dı­rıl­mış­tır. Hü­ma­nist yo­ru­ mun tam zıd­dın­da yer alan yo­rum ise, Marx’ın geç dö­nem ça­lış­ma­la­rı­nı önem­ se­yen yo­rum­dur. Eko­no­mizm ola­rak ad­lan­dı­rı­lan bu yo­rum, ta­ri­hin iş­le­yi­şin­de be­lir­le­yi­ci ola­nın üre­tim güç­le­ri ol­du­ğu­nu, bu an­lam­da ta­ri­hin in­san ira­de­sin­den ba­ğım­sız ola­rak ger­çek­leş­ti­ği­ni, bu ne­den­le de ta­rih­sel de­ği­şim­de in­san ira­de­si ya da dü­şün­ce­si­nin, do­la­yı­sıy­la da si­ya­se­tin be­lir­le­yi­ci hiç­bir et­ki­ye sa­hip ola­ma­ ya­ca­ğı­nı id­di­a et­miş­tir. Grams­ci, si­ya­se­tin top­lum­sal ya­şam üze­rin­de bir et­ki­ye sa­hip ola­bi­le­ce­ği­ni ka­bul et­ti­ği için eko­no­miz­mi eleş­ti­rir. Fa­kat Grams­ci ta­rih­sel de­ği­şim­de son tah­lil­de eko­no­mi­nin be­lir­le­yi­ci ol­du­ğu­nu dü­şün­dü­ğü için, onun hü­ma­nist yo­ru­mu da bü­tü­nüy­le de­ğil, an­cak kıs­men be­nim­se­di­ği söy­le­ne­bi­lir. 33 34 Siyaset Sosyolojisi Grams­ci’nin top­lum­sal ya­şam­da si­ya­se­te at­fet­miş ol­du­ğu öne­mi an­la­ya­bil­mek için onun Do­ğu top­lum­la­rı ile Ba­tı top­lum­la­rı ara­sın­da yap­mış ol­du­ğu kar­şı­laş­ tır­ma­nın göz önü­ne alın­ma­sı ge­re­kir. Grams­ci’ye gö­re Do­ğu top­lum­la­rı, dev­le­tin son de­re­ce güç­lü ol­du­ğu, si­vil top­lu­mun ise yok de­ne­cek ka­dar za­yıf ol­du­ğu top­ lum­lar­dır. Bu özel­lik­le­ri do­la­yı­sıy­la bu top­lum­lar­da si­ya­set, dev­le­tin uy­gu­la­mış ol­ du­ğu ka­ba güç ola­rak ken­di­ni gös­te­rir. Böy­le bir top­lum­da iş­çi sı­nı­fı­nın yap­ma­sı ge­re­ken şey, dev­rim (şid­det) yo­luy­la si­ya­sal ik­ti­da­rı de­vir­mek ve dev­let gü­cü­nü ele ge­çi­re­rek iş­çi sı­nı­fı­nın dik­ta­tör­lü­ğü­nü kur­mak­tır. Grams­ci, Ba­tı top­lum­la­rın­ da du­ru­mun fark­lı ol­du­ğu­nu be­lir­tir. Par­la­men­ter de­mok­ra­si­ler­le yö­ne­ti­len Ba­tı top­lum­la­rı güç­lü bir si­vil top­lu­ma sa­hip ol­duk­la­rı için, bu­ra­da si­ya­set ka­ba gü­ce in­dir­ge­ne­mez. Bu top­lum­lar­da dev­le­tin ge­ri­sin­de güç­ten çok ona­yın ge­çer­li ol­du­ğu güç­lü bir si­vil top­lum bu­lun­du­ğu için, si­ya­sal hâ­ki­mi­ye­ti he­def­le­yen bir sı­nıf, ön­ ce­lik­le si­vil top­lum ala­nın­da in­san­la­rın rı­za­sı­nı ka­zan­ma­ya yö­ne­lik ide­olo­jik mü­ ca­de­le ver­mek du­ru­mun­da­dır. Grams­ci’nin rı­za ile bas­kı ara­sın­da­ki ora­nın Ba­tılı ka­pi­ta­list top­lum­lar­da rı­za­dan ya­na ol­du­ğu­na iliş­kin tes­pi­ti­nin, mo­dern top­lum­sal ya­şam­da si­ya­se­tin ve bas­kı­nın gö­rün­me­yen yü­zü­ne ışık tut­ma­sı açı­sın­dan önem­li ol­du­ğu­nu söy­le­ye­bi­li­riz. Terry Eag­le­ton’ın da be­lirt­ti­ği gi­bi, mo­dern top­lum­lar­da her ne ka­dar dev­le­tin di­sip­li­ne et­me ve ce­za­lan­dır­ma gü­cü var­lı­ğı­nı sür­dür­se de okul, ai­le, ki­li­se, med­ya vb. si­vil top­lum ku­rum­la­rı top­lum­sal de­ne­tim sü­reç­le­rin­de da­ha mer­ke­zi bir rol oy­na­mak­ta­dır. Grams­ci si­vil top­lu­mu Marx’tan fark­lı bir şe­kil­de ta­nım­lar. Bi­lin­di­ği gi­bi Marx, si­vil top­lu­mu eko­no­mik iliş­ki­ler ala­nı ola­rak gör­müş­tür. Grams­ci’ye gö­re ise, si­vil top­lum, bir üst ya­pı ala­nı ola­rak mad­di iliş­ki­le­ri de­ğil, ide­olo­jik ve kül­tü­rel iliş­ki­le­ ri; ti­ca­ri ve sı­nai ya­şa­mı de­ğil, tin­sel ve dü­şün­sel ya­şa­mı içe­rir. Bu an­lam­da Grams­ ci’nin, si­vil top­lu­mu, üre­tim et­kin­li­ği­nin dı­şın­da ka­lan ve özel ola­rak ni­te­le­nen ku­rum­la­rın hep­si­ni kap­sa­yan bir alan ola­rak gör­dü­ğü­nü ve bu­na bağ­lı ola­rak da fel­se­fi, ede­bi, sa­nat­sal, kül­tü­rel vb. pra­tik­le­ri si­vil top­lum içe­ri­sin­de mü­ta­la­a et­ti­ği­ni söy­le­mek müm­kün­dür. Grams­ci’ye gö­re, par­la­men­ter de­mok­ra­si ile yö­ne­ti­len Ba­tı top­lum­la­rın­da si­vil top­lum, si­ya­sal ve ide­olo­jik mü­ca­de­le­nin ve­ril­di­ği alan­dır. Söz ko­nu­su mü­ca­de­le he­ge­mon­ya kur­ma ama­cı­na yö­ne­lik ol­du­ğu için, tıp­kı si­vil top­ lum gi­bi he­ge­mon­ya da, Grams­ci’nin dü­şün­ce­le­ri­ni an­la­mak ba­kı­mın­dan mer­ke­zi öne­me sa­hip bir kav­ram­dır. He­ge­mon­ya kav­ra­mı 1917’ye ka­dar Rus Sos­yal-De­mok­rat ha­re­ke­ti­nin en te­mel slo­gan­la­rın­dan bi­ri ola­rak kul­la­nıl­mış­tı. Bu­ra­da­ki kul­la­nı­mın­da kav­ram Rus iş­çi sı­nı­fı­nın iş­ve­ren­le­re kar­şı eko­no­mik mü­ca­de­ley­le ye­tin­me­yip Çar­lı­ğa kar­şı bir si­ya­ si mü­ca­de­le de ver­me­si ge­rek­ti­ği­ne gön­der­me ya­pı­yor­du. Rus bur­ju­va­zi­si, mut­la­kı­ ye­te kar­şı mü­ca­de­le­de ön­cü ola­ma­ya­cak ka­dar za­yıf ol­du­ğu için, iş­çi sı­nı­fı, bur­ju­va de­mok­ra­si­si dev­ri­mi­nin ta­lep­le­ri­ne sa­hip çık­mak du­ru­mun­day­dı. İş­çi sı­nı­fı­nın sa­ de­ce ken­di çı­kar­la­rı çer­çe­ve­sin­de ha­re­ket et­me­ye­rek si­ya­se­te bü­tün ül­ke ça­pın­da yak­la­şıp ezi­len her ke­si­min kur­tu­lu­şu için mü­ca­de­le et­me­si an­la­mı­nı içe­ren he­ge­ mon­ya kav­ra­mı Le­nin’in dü­şün­ce­le­rin­de de kar­şı­mı­za çı­kar. Le­nin, çağ­daş top­lu­ mun tek tu­tar­lı dev­rim­ci sı­nı­fı ola­rak gör­dü­ğü iş­çi sı­nı­fı­nın, bü­tün sö­mü­rü­len­le­rin sö­mü­ren­le­re kar­şı de­mok­ra­si dev­ri­mi için mü­ca­de­le­sin­de ön­der ol­ma­sı ge­rek­ti­ ği­ni be­lir­tir­ken bu kav­ra­mı kul­lan­mış­tır. Grams­ci, Le­nin’in si­ya­si ön­der­lik an­la­ mıy­la dü­şün­dü­ğü kav­ra­mı, ah­la­ki ön­der­lik an­la­mı da ila­ve ede­rek, hat­ta kav­ra­mın bu an­la­mı­nı öne çı­ka­ra­rak kul­la­nır. Bu an­lam­da Grams­ci, bir sı­nı­fın di­ğer sı­nıf­lar üze­rin­de­ki rı­za­ya bağ­lı hâ­ki­mi­ye­ti­ni, ya­ni he­ge­mon­ya­sı­nı sa­de­ce si­ya­sal amaç­lar­la oluş­muş bir it­ti­fak ola­rak dü­şün­mez. Grams­ci’ye gö­re he­ge­mon­ya, bir sı­nı­fın di­ğer sı­nıf­la­rı, ken­di or­ta­ya koy­muş ol­du­ğu de­ğer­le­rin her ke­sim için ge­çer­li ola­bi­le­cek 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası ev­ren­sel de­ğer­ler ol­du­ğu­na ik­na et­me­si ile kur­du­ğu bir hâ­ki­mi­yet bi­çi­mi­ne gön­ der­me ya­par. Bu an­lam­da, he­ge­mon­ya oluş­tur­mak, bir sı­nı­fın ken­di dün­ya gö­rü­ şü­nü bü­tün top­lu­ma ya­ya­rak ve böy­le­ce ken­di çı­ka­rı ile top­lu­mun çı­ka­rı­nı bü­yük öl­çü­de eşit­le­ye­rek ah­la­ki, en­te­lek­tü­el ve si­ya­si ön­der­lik kur­ma­sı de­mek­tir. He­ge­mon­ya, kav­ra­mın be­lir­li bir sı­nı­fın le­hi­ne ol­ma­sı onun bü­tü­nüy­le söz ko­ nu­su sı­nı­fın çı­kar­la­rı ta­ra­fın­dan be­lir­len­di­ği an­la­mı­na gel­mez. He­ge­mon­ya, hâ­kim sı­nı­fın di­ğer sı­nıf­la­ra ver­miş ol­du­ğu bir­ta­kım ta­viz­le­ri de içer­di­ği için, sı­nır­lı da ol­sa di­ğer sı­nıf­la­rın çı­kar­la­rı­nın da gö­ze­til­di­ği bir uz­la­şı­ma kar­şı­lık ge­lir. Bu hu­sus, özel­lik­le Grams­ci’nin si­ya­se­ti eko­no­mi­nin ba­sit bir çık­tı­sı ola­rak gör­me­di­ği­ni or­ta­ ya koy­ma­sı açı­sın­dan önem­li­dir. Eğer he­ge­mon­ya bir top­lum­sal sı­nı­fın çı­kar­la­rı­nın ba­sit bir yan­sı­ma­sı ol­say­dı, si­ya­sal mü­ca­de­le­nin de bir an­la­mı kal­maz­dı. Grams­ci, he­ge­mon­ya­nın si­ya­sal ve ide­olo­jik mü­ca­de­le­nin sey­ri­ne gö­re bi­çim­len­di­ği­ni dü­ şün­me­si, onun si­ya­se­ti bü­tü­nüy­le eko­no­mi­ye ba­ğım­lı bir de­ğiş­ken ola­rak gör­me­ di­ği­ni gös­te­rir. Grams­ci, Ba­tı top­lum­la­rın­da bur­ju­va­zi­nin hâ­ki­mi­ye­ti­ni, si­vil top­lum ala­nın­da ide­olo­jik mü­ca­de­le yo­luy­la kur­muş ol­du­ğu he­ge­mon­ya ile sür­dür­dü­ğü­nü dü­şü­nü­ yor­du. Grams­ci, tam da bu ne­den­le, üre­tim güç­le­rin­de­ki ge­liş­me­nin be­lir­li bir ev­ re­ye ulaş­ma­sı ile dev­ri­min ka­çı­nıl­maz ol­du­ğu yö­nün­de­ki kla­sik Mark­sist ka­bu­lün, bu top­lum­lar için ge­çer­li ol­ma­dı­ğı­nı dü­şü­nü­yor­du. Grams­ci’ye gö­re, ka­pi­ta­liz­min ge­liş­miş ol­du­ğu bu top­lum­lar­da dev­ri­min ger­çek­leş­me­me­si, üst ya­pı­nın (si­vil top­ lum) da top­lum­sal ya­şam üze­rin­de be­lir­le­yi­ci bir et­ki­ye sa­hip ola­bi­le­ce­ği­ni gös­te­ ri­yor­du. Grams­ci her ne ka­dar rı­za­nın esas ala­nı ola­rak si­vil top­lu­mu gör­se de bu top­lum­lar­da üst­ya­pı­nın bir baş­ka ala­nı olan si­ya­sal ya­pı­yı (dev­le­ti) da rı­za­nın sağ­ lan­dı­ğı yer­ler­den bi­ri ola­rak gö­rü­yor­du. Par­la­men­ter de­mok­ra­si iş­çi sı­nı­fı­na ör­güt­ len­me ve si­ya­sal ka­tıl­ma hak­kı sun­du­ğu için iş­çi sı­nı­fı bu sis­tem içe­ri­sin­de ken­di ka­de­ri­ni ta­yin ede­bil­di­ği­ni dü­şü­nü­yor­du. Na­sıl si­vil top­lum­da si­vil bir he­ge­mon­ ya var­sa, si­ya­sal top­lum­da da si­ya­sal bir he­ge­mon­ya söz ko­nu­suy­du. İş­çi sı­nı­fı­nın par­la­men­ter de­mok­ra­si­nin sun­muş ol­du­ğu im­kân­lar çer­çe­ve­sin­de yap­mış ol­du­ğu mü­ca­de­le ile du­ru­mu­nu gö­re­li ola­rak iyi­leş­ti­re­bil­me­si, içe­ri­sin­de bu­lun­du­ğu top­ lum­sal dü­ze­ne rı­za gös­ter­me­si­ni ko­lay­laş­tı­rı­yor­du. Bu­ra­da da, yi­ne üst ya­pı­nın be­ lir­le­yi­ci ol­du­ğu bir du­rum söz ko­nu­suy­du. Zi­ra bir top­lum­da ka­pi­ta­lizm ge­liş­se de, si­ya­sal ya­pı­nın dev­rim için ge­rek­li ko­şul­la­rın or­ta­ya çık­ma­sı­nı en­gel­le­ye­bil­me­si, si­ya­se­tin de eko­no­mik ya­pı üze­rin­de et­ki­ye sa­hip ola­bi­le­ce­ği­ni gös­te­ri­yor­du. Grams­ci, yu­ka­rı­da be­lir­ti­len ne­den­ler­den do­la­yı, Ba­tı top­lum­la­rın­da iş­çi sı­nı­ fı­nın stra­te­ji­si­nin Do­ğu top­lum­la­rın­dan fark­lı ol­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni dü­şü­nür. Bu top­ lum­lar­da dev­let gü­cü­nü ele ge­çir­me­ye yö­ne­lik dev­rim­ci stra­te­ji doğ­ru bir stra­te­ji ola­maz; iş­çi sı­nı­fı da tıp­kı bur­ju­va­zi gi­bi, ay­dın­la­rı yo­luy­la, ide­olo­jik mü­ca­de­le ver­ me­li ve mev­cut he­ge­mon­ya­yı bo­za­rak, ken­di le­hi­ne ola­cak kar­şıt bir he­ge­mon­ya oluş­tur­ma­lı­dır. Grams­ci ide­olo­jik mü­ca­de­le­yi yü­rü­te­cek ay­dın ti­pi­ni ‘or­ga­nik ay­ dın’ ola­rak kav­ram­laş­tı­rır. Or­ga­nik ay­dın, bir top­lum­sal sı­nı­fın par­ça­sı olan ve ait ol­duk­la­rı top­lum­sal sı­nı­fa kül­tü­rel, si­ya­sal ve eko­no­mik alan­lar­da ho­mo­jen bir öz bi­linç ka­zan­dır­ma gö­re­vi­ni yük­len­miş ay­dın­dır. Grams­ci, iş­çi sı­nı­fı­nın top­lum­sal ya­şam­da he­ge­mon­ya­yı oluş­tur­ma­sı­na pa­ra­lel ola­rak dev­le­tin de or­ta­dan kal­ka­ca­ ğı­nı dü­şü­nür. So­nuç­ta Grams­ci de, Marx gi­bi, dev­let­siz bir top­lu­ma ula­şı­la­bi­le­ce­ği ka­na­atin­de­dir. Fa­kat Grams­ci bu top­lu­ma na­sıl ula­şı­la­ca­ğı ko­nu­sun­da Marx ile gö­ rüş bir­li­ği içe­ri­sin­de de­ğil­dir. Marx, si­vil top­lu­mu eko­no­mik iliş­ki­ler ala­nı ola­rak gör­dü­ğü için, ka­pi­ta­liz­min çe­liş­ki­le­ri­nin de­rin­leş­me­si ile bir­lik­te, si­vil top­lum içe­ ri­sin­den çı­kan pro­le­tar­ya­nın bir top­lum­sal dev­rim­le ka­pi­ta­liz­mi or­ta­dan kal­dı­ra­ ca­ğı­nı söy­ler­ken, bü­tü­nüy­le alt ya­pı­nın, ya­ni eko­no­mi­nin be­lir­le­yi­ci ol­du­ğu bir dö­ 35 36 Siyaset Sosyolojisi nü­şüm­den bah­se­di­yor­du. Oy­sa Grams­ci, si­ya­sal ey­le­mi doğ­ru­dan be­lir­le­yen şe­yin eko­no­mik ya­pı de­ğil, bu ya­pı­nın yo­rum­la­nış bi­çi­mi ol­du­ğu ka­na­atin­de ol­du­ğu için, söz ko­nu­su dö­nü­şü­mü müm­kün kı­la­cak si­ya­sal ey­le­min, ya­ni dev­ri­min, eko­no­mi­ nin de­ğiş­me­si­ne bağ­lı ola­rak oto­ma­tik bir bi­çim­de ger­çek­le­şe­ce­ği­ni dü­şün­mü­yor­ du. Grams­ci’ye gö­re, bu dö­nü­şüm an­cak üst­ ya­pı ala­nı olan si­vil top­lum­da yü­rü­tü­ len ve in­san­la­rın dü­şün­me ve de­ğer­len­dir­me bi­çim­le­ri­ni et­ki­le­me­yi amaç­la­yan bir mü­ca­de­le­nin yar­dı­mıy­la ger­çek­le­şe­bi­le­cek bir dö­nü­şüm­dü. Grams­ci dev­le­ti iki an­lam­da dü­şü­nür. Dar an­la­mıy­la dev­let si­ya­sal top­lum de­ mek­tir. Bu an­la­mıy­la dev­let si­vil top­lum­dan ay­rı bir üst­ya­pı ku­ru­mu­dur. Ge­niş an­ la­mıy­la dev­let ise, si­ya­sal top­lu­mun ya­nı sı­ra si­vil top­lu­mu da içe­ren bir bü­tün­lü­ğe kar­şı­lık ge­lir. Eğer dev­le­ti ge­niş an­la­mıy­la dü­şü­nür­sek, si­vil top­lum ile dev­let ara­ sın­da­ki ay­rım da or­ta­dan kalk­mış olur. Bu du­rum­da dev­let güç ar­tı rı­za de­mek­tir. Bir baş­ka ne­o-Mark­sist dü­şü­nür olan Alt­hus­ser, si­vil top­lum kav­ra­mı­nı red­de­ de­rek Grams­ci’nin dev­let ile si­vil top­lum ara­sın­da­ki ay­rı­mın kalk­tı­ğı ge­niş an­la­ mıy­la dev­let an­la­yı­şı­nı esas alır. Alt­hus­ser de dev­le­tin bas­kı­nın ya­nı sı­ra rı­za­yı da içer­di­ği ka­na­atin­de­dir. Alt­hus­ser, Mark­sizm’in ya­pı­sal­cı bir yo­ru­mu­nu su­nar. Bu­na gö­re top­lum çe­şit­li ya­pı­lar­dan olu­şur ve top­lum­sal ya­şam bu ya­pı­lar ara­sın­da­ki iliş­ki­ler­ce be­lir­le­nir. Alt­hus­ser, in­sa­nın ken­di­si­ni ve­ri­li olan bir­ta­kım ya­pı­lar içe­ri­sin­de bul­du­ğu­nu ve in­sa­ni ya­şa­mın bu ya­pı­lar­ca be­lir­len­di­ği­ni ka­bul et­ti­ği için hü­ma­niz­mi red­de­der. Öte yan­dan, Alt­hus­ser, son ker­te­de eko­no­mik ya­pı­nın be­lir­le­yi­ci ol­du­ğu­nu dü­ şün­me­si­ne rağ­men, top­lu­mu oluş­tu­ran ya­pı­la­rın gö­re­ce özerk bir iş­le­yi­şe sa­hip ol­duk­la­rı­nı ve kar­şı­lık­lı ola­rak bir­bir­le­ri­ni et­ki­le­dik­le­ri­ni ka­bul et­ti­ği için eko­no­ miz­mi de eleş­ti­rir. Alt­hus­ser, eko­no­mik ya­pı, si­ya­sal ya­pı ve ide­olo­jik ya­pı ol­mak üze­re üç ya­pı­dan bah­se­der. Bu ya­pı­lar ara­sın­da­ki iliş­ki, kar­şı­lık­lı et­ki­le­şim so­nu­cu or­ta­ya çı­kan bir ya­pı­sal be­lir­le­nim sü­re­ciy­le or­ta­ya çı­kar. Alt­hus­ser, bu be­lir­le­nim sü­re­ci­ni üst-be­lir­ le­nim ola­rak ad­lan­dı­rır. Bu ana­liz­de, eko­no­mik ya­pı­nın son ker­te­de be­lir­le­yi­ci­li­ği, be­lir­li bir ta­rih­sel dö­nem­de han­gi ya­pı­nın et­kin ola­ca­ğı­nı be­lir­le­yen ya­pı­nın, eko­ no­mik ya­pı ol­du­ğu dü­şün­ce­sin­de kar­şı­lı­ğı­nı bu­lur. Ör­ne­ğin feo­dal top­lum­da et­kin ya­pı si­ya­sal ya­pı­dır. Fa­kat si­ya­sal ya­pı­nın et­kin ol­ma­sı­nı be­lir­le­yen feo­dal eko­no­mi ol­du­ğu için, son ker­te­de be­lir­le­yi­ci olan eko­no­mik ya­pı ol­muş­tur. Alt­hus­ser’in si­ ya­sal ya­pı ve ide­olo­jik ya­pı­yı gö­re­ce özerk ya­pı­lar ola­rak gör­me­si ve bu ya­pı­la­rın bir top­lum­sal dü­ze­nin var­lı­ğı­nı sür­dür­me­sin­de önem­li iş­lev­ler gör­dü­ğü­nün al­tı­nı çiz­me­si, onun si­ya­se­ti bü­tü­nüy­le eko­no­mi­ye ba­ğım­lı bir de­ğiş­ken ola­rak dü­şün­me­ di­ği­ni gös­ter­me­si ba­kı­mın­dan önem­li­dir. Alt­hus­ser, si­ya­sal ve ide­olo­jik ya­pı­la­rın öne­mi­nin ye­ni­den-üre­tim kav­ra­mı üze­ rin­den an­la­şı­la­bi­le­ce­ği­ne dik­kat çe­ker. Alt­hus­ser’e gö­re, bir top­lum­sal for­mas­yo­ nun var­lı­ğı­nı sür­dür­me­si an­cak üre­tim­de bu­lu­nur­ken üre­tim ko­şul­la­rı­nı da ye­ ni­den üret­me­si ile müm­kün­dür. Üre­tim ko­şul­la­rı­nın ye­ni­den üre­ti­mi, üre­tim araç­la­rı­nın ve üre­tim iliş­ki­le­ri­nin ye­ni­den üre­ti­mi­ni kap­sar. Bir iş­çi­nin al­mış ol­du­ ğu üc­ret­le ya­şa­mı­nı sür­dür­me­si ve ça­lı­şa­bil­me gü­cü­ne sa­hip ol­ma­sı, üre­tim araç­ la­rı­nın ye­ni­den üre­ti­mi­nin bir ör­ne­ği­dir. Fa­kat iş­çi­nin ça­lı­şa­bi­lir du­rum­da ol­ma­sı yal­nız ba­şı­na ye­ter­li de­ğil­dir. Onun sis­te­min iş­le­yi­şi­ne rı­za gös­te­re­cek ve bu iş­le­yi­şi sor­gu­la­ma­ya­cak bir dü­şün­ce ve an­la­yış içe­ri­sin­de ol­ma­sı da ge­re­kir. İş­çi­nin söz ko­ nu­su dü­şün­ce ve an­la­yı­şa sa­hip ol­ma­sı ise, üre­tim iliş­ki­le­ri­nin ye­ni­den üre­ti­miy­le müm­kün olur. Alt­hus­ser, üre­tim iliş­ki­le­ri­nin ye­ni­den üre­ti­mi­nin si­ya­sal ve ide­olo­ jik ya­pı­lar yo­luy­la sağ­lan­dı­ğı­nı be­lir­tir. 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası Da­ha ön­ce­de be­lir­til­di­ği gi­bi, Alt­hus­ser Grams­ci’nin ge­niş an­la­mıy­la dü­şün­dü­ ğü dev­let an­la­yı­şı­nı be­nim­se­miş ve yi­ne Grams­ci gi­bi, dev­le­ti bas­kı ve rı­za alan­la­ rı­nı içe­ren bir bü­tün­lük ola­rak gör­müş­tür. Alt­hus­ser, dev­let ay­gı­tı­nı, dev­le­tin bas­kı ay­gıt­la­rı ve dev­le­tin ide­olo­jik ay­gıt­la­rı ol­mak üze­re iki­ye ayı­rır. Dev­le­tin bas­kı ay­ gıt­la­rı; hü­kü­met, ida­re, or­du, po­lis, ha­pis­ha­ne­ler gi­bi un­sur­lar­dan olu­şur­ken, dev­ le­tin ide­olo­jik ay­gıt­la­rı; di­ni ku­rum­lar, öğ­re­nim ku­rum­la­rı, ai­le, hu­kuk ku­rum­la­rı, sen­di­ka­lar, si­ya­sal par­ti­ler, ile­ti­şim ve ha­ber­leş­me araç­la­rı, kül­tür, sa­nat ve spor fa­ali­yet­le­ri­nin yü­rü­tül­dü­ğü ku­rum­lar gi­bi un­sur­la­rı içe­rir. Dev­le­tin bas­kı ay­gıt­la­rı­ nın (DBA) bü­tü­nüy­le ka­mu ala­nın­da kal­ma­sı­na kar­şın dev­le­tin ide­olo­jik ay­gıt­la­rı (Dİ­A) ağır­lık­lı ola­rak özel alan­da bu­lu­nur. Alt­hus­ser’e gö­re, Dİ­A’la­rı oluş­tu­ran ku­ rum­la­rın özel ya da ka­mu­sal ol­ma­la­rı­nın öne­mi yok­tur. Önem­li olan bu ku­rum­la­ rın iş­le­yiş­le­ri­dir. İs­ter ka­mu­ya is­ter­se özel sek­tö­re ait ol­sun bu ku­rum­lar bi­rey­le­re, on­la­rı, mev­cut üre­tim iliş­ki­le­ri­nin ge­rek­tir­di­ği rol­le­ri ifa et­me­ye uy­gun ki­şi­ler ha­ li­ne ge­ti­re­cek bir dün­ya gö­rü­şü­nü be­nim­set­mek gi­bi or­tak bir ama­ca sa­hip­tir­ler. Ör­ne­ğin bir dev­let oku­lu gi­bi, bir özel okul da öğ­ren­ci­le­ri­ne mev­cut sis­te­min iş­le­ yi­şi için ge­rek­li olan bil­gi, de­ğer ve be­ce­ri­le­ri aşı­lar. Al­tuss­her, DBA ile Dİ­A’la­rı bir­bi­rin­den ayı­ran şe­yin, il­ki­nin zor kul­la­na­rak, ikin­ ci­nin ide­olo­ji kul­la­na­rak iş­le­me­si ol­du­ğu­nu be­lir­tir. Alt­hus­ser’e gö­re bu, DBA’la­rın ide­olo­ji­yi, Dİ­A’la­rın ise bas­kı­yı hiç kul­lan­ma­dık­la­rı an­la­mı­na gel­mez. Söz ko­nu­su be­lir­le­me­nin içer­miş ol­du­ğu şey, DBA’la­rın ön­ce­lik­le bas­kı­ya mü­ra­ca­at edip ikin­cil ola­rak ide­olo­ji­yi kul­lan­ma­sı, Dİ­A’la­rın ise ön­ce­lik­le ide­olo­ji­ye ağır­lık ve­rip an­cak be­lir­li du­rum­lar­da bas­kı­yı kul­lan­ma­la­rı­dır. Ör­ne­ğin bir DBA ola­rak or­du, fa­ali­yet­ le­ri­ni ağır­lık­lı ola­rak bas­kı kul­la­na­rak ger­çek­leş­ti­rir. Bu­nun­la bir­lik­te, or­du, ide­olo­ ji­ye de mü­ra­ca­at eder. Or­du­da bas­kı hem dı­şa­rı­ya (düş­ma­na) dö­nük, hem de ken­di men­sup­la­rı­nı di­sip­li­ne et­me bi­çi­min­de içe­ri­ye dö­nük ola­rak ken­di­ni gös­te­rir. Or­ du­nun iç da­ya­nış­ma­sı­nı sağ­la­mak için men­sup­la­rı­na be­lir­li de­ğer­ler aşı­la­ma­sı ve top­lum nez­din­de meş­ru­iye­ti­ni kah­ra­man­lık, va­tan sev­gi­si gi­bi bir­ta­kım de­ğer­le­re da­yan­dır­ma­sı or­du­da ide­olo­ji­nin de içe ve dı­şa dö­nük ola­rak kul­la­nıl­dı­ğı­nı gös­te­ rir. Bir Dİ­A olan okul ise, ide­olo­ji­ye ağır­lık ve­re­rek fa­ali­yet gös­ter­me­si­ne kar­şın, nor­mal iş­le­yi­şi­nin teh­dit edil­di­ği be­lir­li du­rum­lar­da, bu teh­di­di ber­ta­raf et­mek için bas­kı yön­tem­le­ri­ne de baş­vu­rur. Okul, “ege­men ide­olo­jiy­le kap­lan­mış ‘be­ce­ri­le­ri’ (ana dil, do­ğa ta­ri­hi, ede­bi­yat, fen bil­gi­si) ya da ka­tık­sız ege­men ide­olo­ji­yi (ah­ lak, fel­se­fe, yurt­taş­lık eği­ti­mi) ço­cuk­la­rın ka­fa­sı­na yer­leş­ti­rir­ken”, ide­olo­ji­ye da­ya­ lı fa­ali­yet gös­te­rir. Bu­na kar­şın, okul, is­tis­nai bir­ta­kım olay­la­rın ger­çek­leş­ti­ği ba­zı du­rum­lar­da kı­na­ma, uzak­laş­tır­ma, ih­raç vb. çe­şit­li di­sip­lin ce­za­la­rı ve­rip bun­la­rı uy­gu­lar­ken bas­kı­yı araç ola­rak kul­la­nır. Alt­hus­ser’e gö­re, ge­rek DBA ge­rek­se Dİ­A’lar üze­rin­de, ege­men sı­nı­fın kon­tro­lü söz ko­nu­su­dur. Fa­kat Alt­hus­ser, ege­men sı­nı­fın Dİ­A’lar üze­rin­de­ki hâ­ki­mi­ye­ti­nin, DBA’lar üze­rin­de­ki hâ­ki­mi­ye­ti ka­dar mut­lak ol­ma­dı­ğı­nın al­tı­nı çi­zer. Bu­nun ilk ak­la ge­len ne­de­ni, es­ki ege­men sı­nıf­la­rın Dİ­A’lar üze­rin­de uzun bir za­man bo­yun­ ca sağ­lam bir ko­nu­ma sa­hip ol­ma­la­rı­dır. Ger­çek­ten de bir top­lum­da fi­zik­sel ik­ti­ da­rı ele ge­çir­mek, in­san­la­rın zi­hin­le­ri üze­rin­de hâ­ki­mi­yet kur­mak­tan da­ha ko­lay ol­du­ğu için, ikin­ci­nin ger­çek­leş­me­si il­kin­den her za­man da­ha son­ra olur. Ör­ne­ğin top­lum­sal dev­rim­ler, ger­çek­leş­me­le­ri ile bir­lik­te si­ya­sal dü­ze­ni ve ik­ti­da­rı de­ğiş­tir­ miş­ler­se de, in­san­la­rın es­ki top­lum­sal dü­zen­den ka­lan zih­ni­yet­le­ri­nin de­ğiş­me­si za­man al­mış­tır. Alt­hus­ser’e gö­re, ege­men sı­nıf­la­rın Dİ­A’lar üze­rin­de mut­lak an­ lam­da hâ­ki­mi­yet ku­ra­ma­ma­la­rı­nın di­ğer ne­de­ni ise, bu­ra­la­rın sö­mü­rü­len sı­nıf­la­ rın di­re­niş ala­nı ol­ma­sı­dır. Dİ­A’la­rın doğ­ru­dan bas­kı­nın iş­le­di­ği alan­lar ol­ma­ma­ la­rı, bir­bir­le­rin­den ay­rı, çok sa­yı­da ve gö­re­ce özerk ol­ma­la­rı, on­la­ra böy­le bir alan 37 38 Siyaset Sosyolojisi ol­ma ni­te­li­ği ka­zan­dı­rır. Böy­le­ce, ege­men sı­nı­fa kar­şı mü­ca­de­le ve­ren sı­nıf­lar, Dİ­ A’lar­da var olan çe­liş­ki­le­ri kul­la­na­rak ya da mü­ca­de­le ile sa­vaş mev­zi­le­ri ka­za­na­ rak ses­le­ri­ni du­yur­ma yo­lu ve fır­sa­tı­nı bu­la­bi­lir­ler. Bu nok­ta­da, Grams­ci’nin si­vil top­lu­mu iş­çi sı­nı­fı için si­ya­sal-ide­olo­jik mü­ca­de­le ala­nı gör­dü­ğü gi­bi, Alt­hus­ser’in de Dİ­A’la­rı si­ya­sal-ide­olo­jik mü­ca­de­le ala­nı ola­rak gör­dü­ğü­nü söy­le­mek müm­ kün­dür. Bu, Grams­ci gi­bi Alt­hus­ser’in de, ik­ti­dar iliş­ki­le­ri ala­nı­nı, do­la­yı­sıy­la da bu iliş­ki­le­ri dö­nüş­tür­me­ye yö­ne­lik si­ya­sal mü­ca­de­le ala­nı­nı ola­bil­di­ğin­ce ge­niş dü­şün­dü­ğü­nü gös­te­rir. Si­ya­se­tin Özerk­li­ği: Lac­la­u ve Mo­uf­fe Grams­ci ve Alt­hus­ser, si­ya­se­te gö­re­li bir özerk­lik ta­nı­mış ol­ma­la­rı­na rağ­men, son tah­lil­de top­lum­sal ya­şa­mı eko­no­mi te­me­lin­de ku­rul­muş bir bü­tün­lük ola­rak gör­ dük­le­ri ve bu­nun bir so­nu­cu ola­rak da, si­ya­sal ça­tış­ma­yı sı­nıf ça­tış­ma­sı­na in­dir­ ge­dik­le­ri için, eko­no­mik de­ter­mi­nizm so­ru­nun­dan bü­tü­nüy­le arın­mış bir si­ya­set an­la­yı­şı or­ta­ya ko­ya­ma­mış­lar­dır. Bu dü­şü­nür­ler öz­cü bir an­la­yı­şa sa­hip ol­duk­la­rı için, top­lum­sal ve po­li­tik öz­ne­yi ve top­lu­mu ho­mo­jen bir bü­tün­lük ola­rak ta­sav­ vur et­miş­ler­dir. Mark­sist dü­şün­ce­de bu öz eko­no­mi­dir. Eğer top­lum­sal iliş­ki­le­rin özü eko­no­miy­se, po­li­tik-top­lum­sal öz­ne de, ka­çı­nıl­maz bir şe­kil­de sı­nıf ola­cak­tır. Eğer po­li­tik öz­ne sı­nıf­sa; top­lum­da­ki si­ya­sal bö­lün­me (yö­ne­ten-yö­ne­ti­len) sı­nı­fa da­ya­lı bö­lün­me (üre­tim araç­la­rı­na sa­hip olan­lar-üre­tim araç­la­rı­na sa­hip ol­ma­yan­ lar), si­ya­sal ça­tış­ma ise sı­nıf ça­tış­ma­sı şek­lin­de kar­şı­mı­za çı­ka­cak­tır. Ni­ha­ye­tin­de, eğer si­ya­sal bö­lün­me si­ya­sal ta­hak­küm an­la­mı­na ge­li­yor­sa ve si­ya­sal ta­hak­kü­mün ge­ri­sin­de de, sı­nıf­sal ta­hak­küm var­sa, sı­nıf­sız top­lu­ma ula­şıl­dı­ğın­da si­ya­sal bö­lün­ me­nin or­ta­dan kalk­ma­sıy­la bir­lik­te ta­hak­küm de or­ta­dan kal­ka­cak ve in­san­lı­ğı bu top­lu­ma ta­şı­yan po­li­tik öz­ne ola­rak iş­çi sı­nı­fı da in­san­lı­ğın ev­ren­sel çı­kar­la­rı­nın ta­şı­yı­cı­sı ola­rak ev­ren­sel sı­nıf ol­ma sta­tü­sü ka­za­na­cak­tır. Bu öz­cü ana­liz öy­le ya da böy­le, az ya da çok bü­tün Mark­sist dü­şü­nür­ler gi­bi Grams­ci ve Alt­hus­ser’in dü­şün­ce­le­rin­de de var­lı­ğı­nı sür­dür­dü­ğü için, eko­no­mik de­ter­mi­nizm so­ru­nu on­la­ rın dü­şün­ce­le­ri­nin de ta­şı­mış ol­du­ğu bir so­run ol­muş­tur. Eko­no­mik de­ter­mi­nizm so­ru­nun­dan bü­tü­nüy­le kur­tu­la­bil­mek için, Marx’ın dü­şün­ce­le­ri­nin içer­miş ol­du­ğu eko­no­mik öz­cü­lü­ğün terk edil­me­si ge­re­kir. Post-Mark­sist dü­şün­ce­nin önem­li tem­ sil­ci­le­ri ola­rak ka­bul edi­len Er­nes­to Lac­la­u ve Chan­tal Mo­uf­fe, top­lum­sal iliş­ki­le­ri öz­cü ol­ma­yan bir an­la­yış­la ele al­dık­la­rı için, si­ya­se­tin her­han­gi bir te­me­le in­dir­ge­ ne­me­ye­cek olan iliş­ki­sel do­ğa­sı­nı gö­re­bil­miş­ler­dir. Lac­la­u ve Mo­uf­fe’e gö­re, top­lum­sal iliş­ki­ler olum­sal ol­du­ğu için, si­ya­sal öz­ne­ ler ve top­lum da olum­sal­dır. Olum­sal­lık an­lam içe­ri­ği iti­ba­riy­le öz­cü­lü­ğün zıd­dı olan bir kav­ram­dır. Öz­cü­lük; be­lir­li­li­ğe, ke­sin­li­ğe, ka­lı­cı­lı­ğa, ev­ren­sel­li­ğe, ho­mo­ jen­li­ğe ve bü­tün­lü­ğe vur­gu ya­par­ken, olum­sal­lık; müp­hem­li­ğe, be­lir­siz­li­ğe, ge­lip ge­çi­ci­li­ğe, he­te­ro­jen­li­ğe ve par­ça­lı­lı­ğa vur­gu ya­par. Bir şe­yin olum­sal ol­ma­sı o şe­ye iç­kin bir man­tı­ğın, ras­yo­nel bir dü­ze­nin bu­lun­ma­ma­sı an­la­mı­na ge­lir. Lac­ la­u ve Mo­uf­fe, top­lum­sal iliş­ki­le­rin olum­sal ol­du­ğu­nu var­say­dık­la­rı için, si­ya­sal öz­ne­nin, içe­ri­sin­de bu­lun­du­ğu iliş­ki­le­re bağ­lı ola­rak fark­lı kim­lik­ler­le kar­şı­mı­za çı­ka­bi­le­ce­ği­ni ka­bul et­miş­ler­dir. Si­ya­sal öz­ne du­ru­ma gö­re bir sı­nıf ola­bi­le­ce­ği gi­bi, bir et­nik ve­ya din­sel kim­lik, cin­si­ye­te, cin­sel ter­cih­le­re ve­ya ya­şam tarz­la­rı­ na da­ya­lı bir kim­lik de ola­bi­lir. Si­ya­sal öz­ne­nin olum­sal ol­ma­sı hiç­bir kim­li­ğin on­to­lo­jik ola­rak ay­rı­ca­lık­lı ola­ma­ya­ca­ğı an­la­mı­na ge­lir. Ör­ne­ğin bir Mark­sist, eko­no­mik öz­cü­lü­ğü te­mel al­dı­ğı için, “ha­ki­ki” si­ya­sal öz­ne­nin sı­nıf ol­du­ğu­nu dü­şü­nür. Ona gö­re, si­ya­sal bö­lün­me sı­nıf­sal bö­lün­me­ye kar­şı­lık ge­lir ve bu ne­ den­le de si­ya­sal mü­ca­de­le sı­nıf­lar ara­sın­da­ki mü­ca­de­le­dir. O, ör­ne­ğin bir iş­çi­nin 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası si­ya­se­ti sı­nıf­sal ai­di­ye­ti dı­şın­da­ki ai­di­yet­le­ri üze­rin­den (ör­ne­ğin et­nik ve­ya di­ni kim­li­ği üze­rin­den) dü­şün­me­si­ni, bu iş­çi­nin si­ya­sal mü­ca­de­le­de­ki ger­çek ye­ri­ni gör­me­si­ni en­gel­le­yen bir ya­nıl­sa­ma ola­rak gö­rür. Oy­sa si­ya­sal öz­ne­nin olum­sal ol­du­ğu­nu ka­bul et­ti­ği­miz­de, kar­şı­mı­za han­gi kim­lik­le çı­kar­lar­sa çık­sın­lar, bü­ tün si­ya­sal öz­ne­le­rin eş­de­ğer öne­me sa­hip ol­duk­la­rı­nı ka­bul ede­riz. Bu ka­bul, top­lum­sal ya­şam­da si­ya­sal iliş­ki­nin (ya­ni yö­ne­ten-yö­ne­ti­len, hük­me­den-hük­me­ di­len) bur­ju­va­zi­nin pro­le­tar­ya, er­kek­le­rin ka­dın­lar, he­te­ro­sek­sü­el­le­rin ho­mo­sek­ sü­el­ler ya da hâ­kim kül­tü­rün azın­lık kül­tür­ler üze­rin­de­ki hâ­ki­mi­ye­ti gi­bi, fark­lı bi­çim­ler­de var­lı­ğı­nı sür­dür­dü­ğü­nü gör­me­mi­ze ka­pı açar. Lac­la­u ve Mo­uf­fe, si­ya­sal öz­ne gi­bi top­lu­mun da olum­sal ol­du­ğu­nu ka­bul et­ tik­le­ri için, top­lum­sal ya­şa­mı içe­ri­sin­de bir dü­ze­ni ba­rın­dı­ran bir bü­tün­lük ola­rak gör­me­miş­ler­dir. On­lar için top­lum fark­lı kim­lik­le­rin (ya­şam tarz­la­rı­nın) si­ya­sal mü­ca­de­le­le­ri­ne bağ­lı ola­rak ku­ru­lan ve bo­zu­lan gö­re­li ve is­tik­rar­sız bir bü­tün­lü­ ğe kar­şı­lık ge­lir. Lac­la­u ve Mo­uf­fe bu bü­tün­lü­ğü izah et­mek için Grams­ci’nin he­ ge­mon­ya kav­ra­mı­na mü­ra­ca­at eder­ler. Da­ha ön­ce be­lir­til­di­ği gi­bi, Grams­ci, he­ ge­mon­ya­yı içe­ri­sin­de fark­lı sı­nıf­la­rın çı­kar­la­rı­nı ba­rın­dır­mak­la bir­lik­te, da­ha çok ege­men sı­nı­fın le­hi­ne iş­lev gö­ren bir mu­ta­ba­ka­tı ni­te­le­mek için kul­lan­mış­tı. Grams­ci ege­men sı­nı­fın ide­olo­jik mü­ca­de­ley­le oluş­tur­du­ğu he­ge­mon­ya­nın, yi­ne ide­olo­jik mü­ca­de­ley­le fark­lı bir bi­çim­de ye­ni­den ku­ru­la­bi­le­ce­ği­ni söy­le­ye­rek, bir he­ge­mon­ya­nın sağ­la­mış ol­du­ğu bü­tün­lü­ğün gö­re­li bir ka­rar­lı­ğa sa­hip ol­du­ğu­nun al­tı­nı çiz­miş­ti. Yi­ne Grams­ci, sı­nıf mer­kez­li ba­kış açı­sı­nın so­nu­cu ola­rak, sı­nıf­sız bir top­lum­da yö­ne­ten-yö­ne­ti­len ay­rı­mı­nın ol­ma­dı­ğı bir bü­tün­lü­ğün ha­ya­ta ge­çe­ ce­ği­ni dü­şü­nü­yor­du. Lac­la­u ve Mo­uf­fe, Grams­ci’nin he­ge­mon­ya kav­ra­mı­nı be­lir­li bir si­ya­sal öz­ne­ye on­to­lo­jik ay­rı­ca­lık ta­nı­ma­dık­la­rı için sı­nıf mer­kez­li ol­ma­yan bir pers­pek­tif­ten ha­re­ket­le ye­ni­den yo­rum­lar­lar. On­lar bu doğ­rul­tu­da he­ge­mon­ya­nın fark­lı kim­lik­le­rin si­ya­sal mü­ca­de­le­le­ri­ne bağ­lı ola­rak ku­ru­lan ge­çi­ci bir bü­tün­lük ol­du­ğu­nu, bu bü­tün­lü­ğün na­sıl ku­ru­lur­sa ku­rul­sun her za­man be­lir­li ya­şam tarz­la­ rı­nın le­hi­ne be­lir­li ya­şam tarz­la­rı­nın ise aley­hi­ne ola­cak so­nuç­lar içe­re­ce­ği­ni, do­la­ yı­sıy­la da içe­ri­sin­de si­ya­sal iliş­ki­nin (ya­ni hâ­ki­mi­yet iliş­ki­le­ri­nin) ol­ma­dı­ğı bir top­ lum­sal ya­şam bi­çi­mi­nin müm­kün ol­ma­dı­ğı­nı be­lir­tir­ler. Lac­la­u ve Mo­uf­fe’gö­re, her za­man bir­ta­kım ta­hak­küm iliş­ki­le­ri­ni ba­rın­dı­ra­ca­ğı için, her he­ge­mon­ya­nın po­li­tik mü­ca­de­le yo­luy­la dö­nüş­tü­rül­me­ye açık ol­ma­sı ge­re­kir. Lac­la­u ve Mo­uf­fe için bu açık­lık de­mok­ra­tik bir top­lu­mun var­lık ko­şu­lu­dur. Lac­la­u ve Mo­uf­fe, de­mok­ra­tik top­lu­mu; her­han­gi bir si­ya­sal öz­ne­nin (kim­li­ğin) on­to­lo­jik ola­rak ay­rı­ca­lık­lı bir ko­ nu­ma sa­hip ola­rak gö­rül­me­di­ği ve her si­ya­sal öz­ne­nin ken­di­si­ni ku­ran top­lum­sal iliş­ki­le­ri dö­nüş­tür­me im­kâ­nı­na sa­hip ol­du­ğu top­lum ola­rak gö­rür­ler. Bu top­lum­da çe­şit­li si­ya­sal öz­ne­ler, ma­ruz kal­mış ol­duk­la­rı ta­hak­kü­me kar­şı güç­le­ri­ni bir­leş­ti­ rip or­tak ha­re­ket ede­bi­lir­ler. Lac­la­u ve Mo­uf­fe, bu an­lam­da, sos­ya­list stra­te­ji­nin de de­ğiş­me­si ge­rek­ti­ği­ne dik­kat çe­ker. Bu­na gö­re, iş­çi sı­nı­fı, ken­di­ni ay­rı­ca­lık­lı si­ya­sal öz­ne ola­rak gör­mek­ten vaz­ge­çip ka­pi­ta­list üre­tim iliş­ki­le­rin­den mağ­dur olan di­ğer si­ya­sal öz­ne­ler­le or­tak bir mü­ca­de­le yü­rüt­me­li­dir. Lac­la­u ve Mo­uf­fe’un si­ya­se­te iliş­kin dü­şün­ce­le­ri­nin öne­mi on­la­rın an­ti-öz­cü yak­ la­şım­la­rı­nın bir so­nu­cu ola­rak ik­ti­da­rı; be­lir­li bir ye­ri olan, bir te­me­le da­ya­nan ve bu yer ve­ya te­mel­den yo­la çı­ka­rak bü­tü­nüy­le kav­ra­ya­bi­le­ce­ği­miz bir şey ola­rak gör­ me­yip top­lum­sal ya­şa­mın her ye­rin­de ve ya­şa­mın olum­sal­lı­ğı­na bağ­lı ola­rak fark­lı bi­çim­ler­de kar­şı­mı­za çı­ka­bi­le­cek bir iliş­ki bi­çi­mi ola­rak dü­şün­me­le­ri­ne bağlı olarak kendini gösterir. Bu, on­la­rın çağ­daş sos­yal te­ori­de öne çık­mış olan post-mo­der­nizm, post-ya­pı­sal­cı­lık ve post-ya­pı­sal­cı anar­şizm gi­bi mo­dern dü­şün­ce­nin öz­cü, in­dir­ge­ me­ci ve te­mel­ci ka­rak­te­ri­ne ra­di­kal eleş­ti­ri­ler yö­nel­ten yak­la­şım­lar­la pay­laş­mış ol­ 39 40 Siyaset Sosyolojisi duk­la­rı bir dü­şün­ce­dir. Do­la­yı­sıy­la, Lac­la­u ve Mo­uf­fe’un dü­şün­ce­le­ri bağ­la­mın­da ele al­dı­ğı­mız post-Mark­sist yak­la­şım gi­bi, söz ko­nu­su yak­la­şım­lar da si­ya­set ol­gu­su­nun do­ğa­sı üze­ri­ne dü­şü­nür­ken mü­ra­ca­at ede­bi­le­ce­ği­miz önem­li kay­nak­lar­dır. 2 Olum­sal­lık kav­ra­mı han­gi fel­se­fe an­la­yı­şın­da ön pla­na çık­mış­tır? Sİ­YA­SE­TİN YE­Nİ YÜ­ZÜ Mo­dern ya­şam­da si­ya­set, sı­nıf ve ulus-dev­let kav­ram­la­rı üze­rin­den an­la­şı­la­bi­le­cek bir ol­gu ola­rak kar­şı­mı­za çık­mış­tır. Da­ha ön­ce de be­lir­til­di­ği gi­bi, dev­let si­ya­sal gü­cün yo­ğun­laş­tı­ğı mer­kez ol­du­ğu için, si­ya­set de dev­le­te ait fa­ali­yet ya da dev­let üze­rin­den ger­çek­leş­ti­ri­len fa­ali­yet ola­rak dü­şü­nül­müş­tür. Bu fa­ali­ye­tin en önem­li ak­tör­le­ri ise, top­lum­da­ki fark­lı sı­nıf­la­rın, do­la­yı­sıy­la da fark­lı çı­kar­la­rın tem­sil­ci­le­ri ola­rak dev­let ik­ti­da­rı­nı kul­lan­ma­yı amaç­la­yan si­ya­sal par­ti­ler ve dev­let ik­ti­da­rı­nı et­ki­le­me­yi amaç­la­yan sen­di­ka­lar gi­bi ku­rum­sal ya­pı­lar­dır. Si­ya­sal ak­tör­le­rin, bi­ rey­le­rin or­tak çı­kar­la­rı­nı tem­sil eden ku­rum­sal ak­tör­ler ol­ma­la­rı ve fa­ali­yet­le­ri­ni or­tak ya­şa­mı dü­zen­le­me gü­cü­nü elin­de bu­lun­du­ran mer­ke­zi ik­ti­da­rı, ya­ni dev­le­ti he­def ala­rak yü­rüt­me­le­ri ne­de­niy­le, mo­dern ya­şam­da si­ya­set, ka­mu­sal ala­na iliş­kin bir fa­ali­yet ola­rak kar­şı­mı­za çı­kar. Özel alan-ka­mu­sal alan ay­rı­mı­nın ya­pı­la­bil­di­ği mo­dern ya­şam­da, özel ala­na ait me­se­le­ler ola­rak gö­rü­len et­nik, din­sel, cin­si­ye­te ve­ya cin­sel ter­cih­le­re da­ya­lı kim­lik me­se­le­le­ri, ka­mu­sal ala­na ait bir fa­ali­yet ola­rak ka­bul edi­len si­ya­se­tin dı­şın­da tu­tul­muş­tur. Bu an­lam­da mo­dern si­ya­set, eko­no­mik çı­kar­lar te­me­lin­de ta­nım­la­nan sağ-sol ay­rı­mı­na bağ­lı ola­rak bi­çim­len­miş­tir. Si­ya­ se­tin ulus-dev­let öl­çe­ğin­de ve sı­nıf ek­se­nin­de ele alın­dı­ğı mo­dern si­ya­sal ya­şam­da sol, eko­no­mik yön­den de­za­van­taj­lı grup­la­rın söz­cü­sü ola­rak an­la­şı­lır­ken, sağ avan­ taj­lı grup­la­rın çı­kar­la­rı­nın tem­sil­ci­si ola­rak dü­şü­nül­müş­tür. Ba­zı sos­yo­log­la­rın geç mo­dern dö­nem, ba­zı­la­rı­nın ise post-mo­dern dö­nem ola­rak ad­lan­dır­dı­ğı gü­nü­müz dün­ya­sın­da si­ya­se­tin yu­ka­rı­da be­lir­ti­len­den fark­lı bir bi­çim­de kar­şı­mı­za çık­tı­ğı­na şa­hit ol­mak­ta­yız. Gü­nü­müz dün­ya­sın­da si­ya­sal me­se­le­le­rin kü­re­sel­leş­me­si­ne pa­ra­lel ola­rak, si­ya­se­tin de ulus-dev­let öl­çe­ği­ni aşa­ rak kü­re­sel bir ma­hi­yet ka­zan­ma­sı, gü­nü­müz de­mok­ra­si­le­rin­de si­ya­sal par­ti­le­rin prog­ram­la­rın­da göz­lem­le­di­ği­miz ben­zer­lik­ler ve bu an­lam­da kla­sik an­la­mıy­la sağ ile sol ara­sın­da­ki ay­rı­mı­nın be­lir­siz ha­le gel­me­si, sı­nıf ka­te­go­ri­si­nin öte­sin­de et­ nik, cin­sel, din­sel, kim­lik si­ya­set­le­ri­nin ve bu si­ya­set­le­ri yü­rü­ten ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­le­rin or­ta­ya çık­ma­sı gi­bi önem­li ge­liş­me­ler, mo­dern si­ya­set an­la­yı­şı­nın ge­ çer­li­li­ği­ni önem­li öl­çü­de azalt­mış­tır. Bu­gün si­ya­set ye­ni bir yüz­le kar­şı­mız­da­dır. Ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­ler ile il­gi­li de­tay­lı bil­gi ki­ta­bın se­ki­zin­ci üni­te­sin­de bu­lun­mak­ta­dır. Si­ya­se­tin yu­ka­rı­da be­lir­ti­len ye­ni yü­zü­nün ge­ri­sin­de, özel­lik­le ikin­ci dün­ya sa­ va­şın­dan son­ra ya­şan­ma­ya baş­lan­mış olan top­lum­sal iliş­ki­ler dü­ze­yin­de­ki bir di­zi de­ği­şik­lik bu­lun­mak­ta­dır: Söz ko­nu­su de­ği­şik­lik­ler­den il­ki, ken­di­si­ni, ka­pi­ta­list üre­tim iliş­ki­le­ri­nin top­ lum­sal ya­şa­mın bü­tün alan­la­rı­na nü­fuz et­me­si ola­rak gös­te­rir. Ka­pi­ta­list üre­tim iliş­ki­le­ri­nin nü­fuz et­me­siy­le top­lum sü­rek­li ye­ni ih­ti­yaç­la­rın ya­ra­tıl­dı­ğı ve in­sa­ni olan her şe­yin me­ta ha­li­ne gel­di­ği ge­niş bir pa­za­ra dö­nüş­müş­tür. Gü­nü­müz­de bi­ re­yin yal­nız­ca eme­ği­ni sa­tan bi­ri­si ola­rak de­ğil, di­ğer pek çok top­lum­sal iliş­ki­ye ka­ tı­lı­şı yo­luy­la da ser­ma­ye­ye ba­ğım­lı ha­le ge­li­şi bu sü­re­cin bir so­nu­cu­dur. Top­lu­mun tü­ke­tim top­lu­mu­na dö­nüş­me­si ile bir­lik­te; boş za­man, kül­tür, sağ­lık, seks, din vb. bi­rey­sel ya da ko­lek­tif bü­tün ya­şam alan­la­rı ka­pi­ta­list üre­tim iliş­ki­le­rin­ce be­lir­le­nir 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası ha­le gel­miş­tir. Tü­ke­tim top­lu­mu­nun iki so­nu­cu ol­muş­tur. Ey­lem­le­ri ve amaç­la­rı tü­ke­tim man­tı­ğı ta­ra­fın­dan be­lir­len­miş kon­for­mist (uyum­cu) kit­le in­sa­nı söz ko­ nu­su so­nuç­lar­dan bi­ri­dir. Di­ğer so­nuç ise ye­ni hâ­ki­mi­yet bi­çim­le­ri­ne top­lu­mun için­den kay­nak­la­nan di­re­niş­tir. Ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­ler­den bi­ri ola­rak ka­bul edi­ len eko­lo­ji ha­re­ke­ti­nin do­ğa­nın kir­le­til­me­si ve tah­rip edil­me­si­ne yö­ne­lik tep­ki­le­ri bu di­re­ni­şin en önem­li ör­nek­le­rin­den bi­ri­ni oluş­tu­rur. Si­ya­se­tin ye­ni bir veç­he­ye bü­rün­me­si­ne ne­den olan de­ği­şik­lik­ler­den bi­ri de, kit­ le ile­ti­şim araç­la­rı­nın ge­liş­me­si ve yay­gın­laş­ma­sı­na bağ­lı ola­rak kar­şı­mı­za çı­kan kit­le kül­tü­rü­dür. Kit­le kül­tü­rü­nün iki yön­lü et­ki­si söz ko­nu­su­dur. Kit­le kül­tü­rü bir yan­dan bir yı­ğın­laş­tır­ma ve tek­dü­ze­leş­tir­me­ye ne­den olur­ken, di­ğer yan­dan top­ lum­sal iliş­ki­le­ri de­mok­ra­tik­leş­ti­ri­ci bir et­ki­ye sa­hip­tir. Kit­le kül­tü­rü­nün be­lir­ti­len ikin­ci yö­nü, ye­ni si­ya­set an­la­yı­şı için de uy­gun bir ze­min oluş­tur­muş­tur. Her­ke­sin ile­ti­şim tek­no­lo­ji­si­nin sun­muş ol­du­ğu fır­sat­lar­dan ya­rar­la­na­bi­lir ha­le gel­me­siy­le, ki­şi­le­rin, bil­gi­ye ulaş­ma­sı, ye­te­nek­le­ri­ni ger­çek­leş­tir­me­si ve üret­tik­le­ri­ni or­ta­ya koy­ma­sı­nın ko­lay­laş­mış ol­ma­sı, be­lir­li bir azın­lı­ğın te­ke­lin­de bu­lu­nan ku­rum­la­rın ara­cı­lı­ğı­nı ge­rek­siz ha­le ge­ti­re­rek, es­ki sta­tü bi­çim­le­ri­ne da­ya­nan ay­rı­ca­lık­la­rın sor­ gu­lan­ma­sı­na ne­den ol­muş­tur. Kit­le ile­ti­şim araç­la­rı­nın ge­liş­me­si ve yay­gın­laş­ma­sı mu­ha­lif ha­re­ket­le­re im­kân ve or­tam ha­zır­la­ma­sı ba­kı­mın­dan da önem­li ol­muş­tur. Gü­nü­müz­de, ile­ti­şim araç­la­rı, üye­le­ri ara­sın­da et­ki­le­şim sağ­lan­mak, güç­le­ri­ni bir­ leş­ti­rip or­tak ha­re­ket ede­bil­mek ve bir­ta­kım fa­ali­yet­ler yo­luy­la ses­le­ri­ni du­yu­ra­bil­ mek ko­nu­la­rın­da ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­le­re önem­li im­kân­lar sun­mak­ta­dır. An­ ti-kü­re­sel­ci ha­re­ket ör­ne­ğin­de de gö­rül­dü­ğü üze­re, ile­ti­şim tek­no­lo­ji­si­nin sun­muş ol­du­ğu im­kân­lar ile dün­ya­nın çok fark­lı yer­le­rin­den bir­çok in­san bir top­lan­tı­yı ya da bir ola­yı pro­tes­to et­mek üze­re ko­lay­ca bir ara­ya ge­le­bil­mek­te­dir. Son ola­rak, top­lum­sal ya­şa­ma yö­ne­lik dev­let mü­da­ha­le­si­nin art­mış ol­ma­sı­nın da ye­ni si­ya­se­te ka­pı açan de­ği­şim­ler­den bi­ri ol­du­ğu­nu söy­le­ye­bi­li­riz. Dev­let mü­ da­ha­le­si­nin bü­tün alan­la­ra ya­yıl­ma­sı ile bir­lik­te, top­lum­sal iliş­ki­le­rin si­ya­sal­laş­ma­ sı, özel alan-ka­mu­sal alan ay­rı­mı­nın si­lin­me­si­ni ve bu­nun bir so­nu­cu ola­rak da, da­ ha ön­ce özel ala­na ait ola­rak gö­rü­len me­se­le­le­rin po­li­tik me­se­le­ler ha­li­ne gel­me­si­ne yol aç­mış­tır. Kim­lik si­ya­se­ti söz ko­nu­su me­se­le­ler­den bi­ri­dir. Dev­le­tin top­lum­sal ya­şam üze­rin­de­ki ar­tan gü­cü, top­lum­sal iliş­ki­le­rin her za­man on­la­rı bi­çim­len­di­ren ve an­lam­la­rı­nı ve­ren ku­rum­sal ya­pı­la­rın bir so­nu­cu ol­duk­la­rı ger­çe­ği­ni, do­la­yı­sıy­la da bu iliş­ki­le­rin po­li­tik ka­rak­te­ri­ni açı­ğa çı­kar­dı­ğı için, dev­let ik­ti­da­rı­nın ar­ka­sın­ da olan hâ­kim ya­şam tarz­la­rı­na kar­şı di­re­niş si­ya­se­ti­ni de be­ra­be­rin­de ge­tir­miş­tir. Hâ­kim kim­li­ğe kar­şı ta­nın­ma mü­ca­de­le­si ve­ren et­nik ve din­sel kim­lik te­mel­li ha­re­ ket­ler, er­kek ege­men kül­tü­re tep­ki ola­rak ota­ya çı­kan ka­dın ha­re­ke­ti, hâ­kim ya­şam tar­zı­nın bas­kı­sı kar­şı­sın­da ya­şa­ma mü­ca­de­le­si ola­rak ken­di­ni gös­te­ren eş­cin­sel ha­ re­ke­ti gi­bi ye­ni ak­tör­ler, söz ko­nu­su di­re­niş si­ya­se­ti­nin ta­şı­yı­cı­sı du­ru­mun­da­dır­lar. Dev­le­tin, ar­tan yü­kü­nün bir so­nu­cu ola­rak top­lum­sal ta­lep­le­re tam ola­rak ce­vap ve­re­me­me­siy­le bir­lik­te ku­rum­sal ya­pı­la­ra da­ya­lı si­ya­se­te olan inan­cın sar­sıl­ma­sı da, ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ön pla­na çık­ma­sı­nın se­bep­le­rin­den bi­ri­dir. Gü­nü­müz­de ku­rum­sal ya­pı­la­ra da­ya­lı si­ya­set an­la­yı­şı­nın ge­çer­li­li­ği­ni yi­tir­me­ye baş­la­dı­ğı­nı ve si­ya­se­tin mer­ke­zi­nin dev­let­ten top­lu­ma kay­dı­ğı­nı söy­le­mek müm­ kün­dür. Bu an­lam­da gü­nü­müz si­ya­se­ti­nin ayırt edi­ci vas­fı­nı oluş­tu­ran şey, okul so­run­la­rı, ki­ra­cı so­run­la­rı ve tra­fik dü­zen­le­me­le­ri gi­bi en sı­ra­dan ko­nu­lar da dâ­hil ol­mak üze­re, her ko­nu­da top­lu­mun ken­di ken­di­ni ör­güt­le­ye­bil­me ye­ti­si­dir. Bu­gün dev­let, sen­di­ka­lar ve med­ya gi­bi es­ki ör­güt­le­rin ya­nı sı­ra, eş­cin­sel­ler, spor­cu­lar, oto­mo­bil sü­rü­cü­le­ri, özür­lü­ler, çev­re­ci­ler, te­rö­rist­ler vb. gi­bi pek çok grup­la kar­ şı kar­şı­ya­dır. Top­lum­da bir­çok ik­ti­dar oda­ğı var­dır ve bu an­lam­da dev­let her şe­yi 41 42 Siyaset Sosyolojisi ön gö­ren, yön­len­di­ren ve ka­ra­ra bağ­la­yan mer­kez ol­ma özel­li­ği­ni yi­tir­miş­tir. Ar­tık si­ya­sal ka­rar­la­rın alın­dı­ğı bir mer­kez bu­lun­ma­dı­ğı gi­bi, si­ya­sal ka­rar al­ma te­ke­li­ni elin­de bu­lun­du­ran bir si­ya­set sı­nı­fı da yok­tur. Ul­rich Beck, es­ki si­ya­se­tin ku­ral­la­ra gö­re iş­le­yen si­ya­set ol­du­ğu­nu be­lir­tir. Beck’e gö­re, es­ki si­ya­set, emek ve ser­ma­ye, sağ ve sol ara­sın­da­ki kar­şıt­lık­la­rın; fe­de­ras­yon­la­rın ve si­ya­sal par­ti­le­rin fark­lı çı­kar­la­rı­nın oyu­nun­dan iba­ret­tir. Bu an­lam­da es­ki si­ya­set, ulus dev­let de­mok­ra­si­si için­de bir­ta­kım grup­la­rın bir­ta­ kım ku­rum­lar yo­luy­la “ik­ti­dar ar­pa­lık­la­rı ve ku­man­da mev­ki­le­ri uğ­ru­na” be­lir­ li ku­ral­lar çer­çe­ve­sin­de yü­rüt­tük­le­ri fa­ali­yet ola­rak ken­di­ni gös­te­rir. Es­ki si­ya­set, eko­no­mik bü­yü­me, sos­yal gü­ven­lik, tam is­tih­dam, per­so­nel de­ği­şik­li­ği ve si­ya­sal ik­ti­da­rın de­ğiş­me­si gi­bi be­lir­li he­def­le­ri olan bir si­ya­set an­la­yı­şı­na kar­şı­lık ge­lir. Beck es­ki si­ya­se­ti top­lu­mun ke­sin ola­rak bi­li­ne­bi­lir, ön­gö­rü­le­bi­lir ve plan­la­na­bi­ lir ola­rak dü­şü­nül­dü­ğü ba­sit mo­dern­li­ğe (sa­na­yi top­lu­mu­na) denk dü­şen si­ya­set ola­rak gö­rür. Bu si­ya­se­ti ku­ral­la­ra bağ­lı kı­lan şey de, söz ko­nu­su ön­gö­rü­le­bi­lir­lik dü­şün­ce­si­dir. Es­ki si­ya­set­te he­def­le­rin be­lir­li ol­ma­sı ve bu he­def­le­re ulaş­ma­nın ara­cı ola­rak ku­rum­sal ya­pı­la­rın ve be­lir­li pro­se­dür­le­rin ön pla­na çık­ma­sı da yi­ne ön­gö­rü­le­bi­lir­lik dü­şün­ce­si­nin bir so­nu­cu­dur. Beck, geç mo­dern­li­ğin ya­şan­dı­ğı gü­nü­müz dün­ya­sın­da ke­sin­lik ve ön­gö­rü­le­ bi­lir­li­ğin or­ta­dan kalk­tı­ğı­nı be­lir­tir. Beck’e gö­re, bu­gü­nün dün­ya­sı­nı ka­rak­te­ri­ze eden şey, be­lir­siz­lik ve ön­gö­rü­le­mez­lik­tir. Beck bu tes­pi­tiy­le bağ­lan­tı­lı ola­rak gü­ nü­müz top­lu­mu­nu risk top­lu­mu ola­rak ni­te­ler. Risk top­lu­mu ge­le­ce­ğin ön­gö­rü­ le­me­di­ği, ey­lem­le­rin so­nuç­la­rı­nın kes­ti­ri­le­me­di­ği bir top­lum­sal ya­şam bi­çi­mi­ne işa­ret eder. Söz ko­nu­su ön­gö­rü­le­mez­lik ve be­lir­siz­lik ne­de­niy­le risk top­lu­mun­da si­ya­set, bir mer­kez­den, be­lir­li amaç­la­ra yö­ne­lik ola­rak ve be­lir­li ku­ral­lar çer­çe­ ve­sin­de ya­pı­lan bir fa­ali­yet ol­mak­tan çı­kar. Risk top­lu­mun­da si­ya­se­tin önün­de bir be­lir­li­lik ala­nı ol­ma­dı­ğı için, si­ya­set de be­lir­li ku­ral­la­ra göre iş­le­yen bir ey­lem ola­rak de­ğil, ku­ral­la­rı de­ğiş­ti­ren bir ey­lem ola­rak kar­şı­mı­za çı­kar. Ay­nı ne­den­le, bu ey­le­min ak­tör­le­ri de; dev­let, si­ya­sal par­ti­ler, sen­di­ka­lar gi­bi bi­li­nen ku­rum­sal ak­tör­ler de­ğil, ey­le­mi or­ta­ya çı­ka­ran -ön­ce­den kes­ti­re­me­ye­ce­ği­miz- du­rum­la­ra bağ­lı ola­rak kar­şı­mı­za çı­kan si­ya­sal öz­ne­ler­dir. Ni­ha­ye­tin­de, top­lum­sal so­run­la­rın ön­gö­rü­le­mez­li­ği­ne işa­ret eden söz ko­nu­su be­lir­siz­lik, dev­le­tin top­lum­sal ta­lep­le­ re ce­vap ve­re­bil­me ka­bi­li­ye­ti­ni kay­bet­me­si­nin de ne­den­le­rin­den bi­ri­ni oluş­tu­rur. Kuş­ku­suz, gü­nü­müz dün­ya­sın­da dev­le­tin si­ya­se­tin mer­ke­zi ol­ma özel­li­ği­ni kay­ bet­me­si­nin asıl ne­de­ni, risk top­lu­mu­nun kü­re­sel ma­hi­ye­ti­dir. Geç mo­dern dö­ nem­de ya­şa­nı­lan çev­re fe­la­ket­le­ri, eko­no­mik kriz­ler, te­rör olay­la­rı, sa­vaş­lar vb. so­ run­lar bu­gün yal­nız­ca ger­çek­leş­ti­ği böl­ge­ler için de­ğil, dün­ya­nın her böl­ge­si için bir­ta­kım olum­suz so­nuç­lar do­ğur­mak­ta­dır. Bü­tün so­run­la­rın kü­re­sel bir ma­hi­yet ka­zan­dı­ğı gü­nü­müz­de dev­let­le­rin sı­nır­la­rın­dan ve sı­nır­la­rı içe­ri­sin­de mut­lak kon­ tro­le sa­hip ol­duk­la­rın­dan bah­set­mek es­ki­si ka­dar ko­lay de­ğil­dir. 3 Ye­ni si­ya­set na­sıl bir de­mok­ra­si an­la­yı­şı­nı içer­mek­te­dir? SO­NUÇ Si­ya­set en te­mel­de yö­ne­ten-yö­ne­ti­len iliş­ki­si ola­rak ad­lan­dı­ra­bi­le­ce­ği­miz bir iliş­ ki bi­çi­mi­ne kar­şı­lık ge­lir. Si­ya­se­tin iliş­ki­sel do­ğa­sı onun top­lum­sal ya­şa­mın her ala­nın da kar­şı­mı­za çı­ka­bi­le­cek bir ol­gu ol­ma­sı­nı da be­ra­be­rin­de ge­ti­rir. Bu an­ lam­da si­ya­se­tin her­han­gi bir ku­ru­ma ya da bir baş­ka iliş­ki­ye in­dir­ge­ne­me­ye­ce­ği­ni söy­le­mek müm­kün­dür. Be­lir­li bir dö­nem­de si­ya­se­tin bir ku­rum­da yo­ğun­laş­ma­sı ya da ağır­lık­lı ola­rak ba­zı ça­tış­ma­lar üze­rin­den or­ta­ya çı­kı­yor ol­ma­sı bu du­ru­mu 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası de­ğiş­tir­mez. Ör­ne­ğin mo­dern dö­nem­de dev­let top­lum­sal ya­şam üze­rin­de be­lir­ le­yi­ci bir güç ol­du­ğu için yö­ne­ten-yö­ne­ti­len iliş­ki­si da­ha çok dev­let do­la­yı­mıy­la kar­şı­mı­za çık­mış­tır. Yi­ne mo­dern dö­nem­de eko­no­mi top­lum­sal ya­şam­da önem­li bir ye­re sa­hip ol­du­ğu için si­ya­set de eko­no­mik ça­tış­ma te­me­lin­de ya­ni sı­nıf mü­ ca­de­le­si ola­rak ken­di­ni gös­ter­miş­tir. Bu si­ya­sal iliş­ki­nin dev­let-top­lum iliş­ki­sin­ de si­ya­sal mü­ca­de­le­nin de sı­nıf mü­ca­de­le­sin­de tü­ke­ti­le­bi­le­ce­ği an­la­mı­na gel­mez. Sos­yo­lo­jik bir pers­pek­tif­le ba­ka­cak olur­sak top­lum­sal ya­şam­da ai­le, okul, ar­ka­daş gru­bu, der­nek, şir­ket vb. bir­çok sos­yal or­tam­da si­ya­sal iliş­ki­yi gö­re­bi­li­riz. Yi­ne sos­yo­lo­jik pers­pek­tif, bi­ze, ta­hak­kü­mün tek tü­rü­nün eko­no­mik ta­hak­küm ol­ ma­dı­ğı­nı; in­san­la­rın ya­şam tarz­la­rı, kim­lik­le­ri, cin­si­yet­le­ri ya da cin­sel ter­cih­le­ri do­la­yı­sıy­la da bas­kı­ya ma­ruz kal­dık­la­rı­nı do­la­yı­sıy­la si­ya­sal mü­ca­de­le­nin yal­nız­ ca eko­no­mik ça­tış­ma te­me­lin­de açık­la­na­ma­ya­ca­ğı­nı da gös­te­re­cek­tir. Gü­nü­müz dün­ya­sın­da dev­le­tin es­ki gü­cü­nü kay­bet­me­si ve si­ya­se­tin dev­let­ten top­lu­ma kay­ ma­sı si­ya­sal iliş­ki­yi top­lum­sal ya­şam­da da­ha gö­rü­nür ha­le ge­tir­miş­tir. 43 44 Siyaset Sosyolojisi Özet Si­ya­set sos­yo­lo­ji­si, si­ya­set-top­lum iliş­ki­si­ni ko­nu ola­ rak alır. Fa­kat bu iliş­ki­nin na­sıl an­la­şı­la­ca­ğı hu­su­su önem­li­dir. Si­ya­set-top­lum iliş­ki­si, çift yön­lü bir iliş­ki­ dir. Si­ya­set sos­yo­lo­ji­si de si­ya­set-top­lum iliş­ki­si­ni bu şe­kil­de ele al­mak du­ru­mun­da­dır. Si­ya­set sos­yo­lo­ji­sin si­ya­set ile top­lum ara­sın­da ön­gör­müş ol­du­ğu ayı­rım bir­ta­kım açık­la­ma­la­rın da­ha an­la­şı­lır ol­ma­sı­nı sağ­ la­ma­ya yö­ne­lik ana­li­tik bir ay­rım­dır. Ger­çek­te si­ya­sal olan ile top­lum­sal olan iç içe­dir. Zi­ra si­ya­set, do­ğa­sı ge­re­ği iliş­ki­sel­dir. Si­ya­set bir iliş­ki bi­çi­mi ol­du­ğu için, si­ya­set ol­gu­su­nu öz­cü ve in­dir­ge­me­ci yak­la­şım­lar­la ele al­mak so­run­lu­dur. Mo­dern si­ya­set dü­şün­ce­sin­de, si­ya­ set ve top­lu­mu san­ki iki ay­rı gi­bi alan­mış gi­bi ka­bul eden, do­la­yı­sıy­la da si­ya­se­tin iliş­ki­sel­li­ği­ni ih­mal eden iki önem­li yak­la­şım söz ko­nu­su­dur. İlk yak­la­şım, si­ya­se­tin, dev­le­te ait ola­na in­dir­ger. Mo­ dern dev­le­tin top­lum­sal ya­şam üze­rin­de­ki be­lir­le­yi­ ci gü­cü, si­ya­se­tin dev­le­te ait ola­na in­dir­gen­me­sin­de önem­li rol oy­na­mış­tır. Dev­le­tin top­lum­sal ya­şam üze­ rin­de­ki et­ki­sin­den ha­re­ket­le, si­ya­se­ti, dev­le­te ait ola­ nın sı­nır­la­rı içe­ri­sin­de dü­şün­mek, dev­let ya da ben­ze­ri bir si­ya­sal or­ga­ni­zas­yo­nun ol­ma­dı­ğı top­lum­sal ya­şam de­ne­yim­le­rin­de si­ya­se­tin de var ola­ma­ya­ca­ğı­nı ka­bul et­mek de­mek­tir. Fa­kat si­ya­sal an­tro­po­lo­ji ça­lış­ma­la­rı bi­ze bu ka­bu­lün doğ­ru ol­ma­dı­ğı­nı gös­te­ren ka­nıt­lar sun­mak­ta­dır. Söz ko­nu­su ça­lış­ma­lar, içe­ri­sin­de bir si­ ya­sal or­ga­ni­zas­yo­nu ba­rın­dır­ma­yan top­lum­lar­da da, yö­ne­ten-yö­ne­ti­len iliş­ki­le­ri­nin, ya da baş­ka bir ifa­de ile di­le ge­ti­re­cek olur­sak, ik­ti­dar iliş­ki­le­ri­nin mev­cut ol­du­ğu­nu gös­ter­mek­te ve si­ya­sal iliş­ki­nin ev­ren­sel bir iliş­ki ol­du­ğu­na işa­ret et­mek­te­dir. Si­ya­se­ti dev­le­te ait ola­na in­dir­ge­yen an­la­yı­şın içer­miş ol­du­ğu te­mel so­ run, gü­cün ve hâ­ki­mi­ye­tin tek kay­na­ğı ola­rak dev­le­ti gör­me­si ve bu ufuk dar­lı­ğı­nın bir so­nu­cu ola­rak, top­ lum­sal ya­şam­da­ki güç iliş­ki­le­ri­ni ve bu iliş­ki­le­re bağ­lı ola­rak ken­di­ni gös­te­ren ta­hak­küm bi­çim­le­ri­ni ih­mal et­me­si­dir. Mo­dern ya­şam­da dev­le­tin be­lir­le­yi­ci bir gü­ ce sa­hip ol­ma­sı, onun dı­şın­da­ki ala­nın ik­ti­dar iliş­ki­le­ri­ ni içer­me­di­ği an­la­mı­na gel­mez. Ak­si­ne, sos­yo­lo­jik bir pers­pek­tif­le ele alın­dı­ğın­da, dev­let ik­ti­da­rı­nın bi­le ar­ka pla­nın­da top­lum­sal ya­şam­da­ki söz ko­nu­su ik­ti­dar iliş­ ki­le­ri­nin bu­lun­du­ğu gö­rü­le­cek­tir. İkin­ci yak­la­şım ise, top­lum­sal iliş­ki­le­ri­nin özü­nün eko­no­mi ol­du­ğun­dan ha­re­ket­le, si­ya­se­ti eko­no­mi­ye in­dir­ger. Kuş­ku­suz bu yak­la­şı­mın en önem­li tem­sil­ci­ si Marx’tır. Marx, top­lum­sal iliş­ki­le­ri önem­se­me­si­ne rağ­men, bu iliş­ki­ler içe­ri­sin­de be­lir­le­yi­ci ola­nın üre­tim iliş­ki­le­ri ol­du­ğu­nu ka­bul ede­rek, si­ya­se­ti bü­tü­nüy­le eko­no­mi­ye ba­ğım­lı bir de­ğiş­ken ola­rak alır. Si­ya­se­tin dev­le­te ait ola­na in­dir­gen­me­si gi­bi si­ya­se­tin eko­no­mi­ ye in­dir­gen­me­si de, si­ya­sal iliş­ki­yi an­la­ma­mı­zın önün­ de bir en­gel­dir. Na­sıl ilk yak­la­şım dev­le­tin dı­şın­da­ki hâ­ki­mi­yet iliş­ki­le­ri kar­şı­sın­da kör­se, bu yak­la­şım da, eko­no­mik ça­tış­ma­la­rın dı­şın­da­ki si­ya­sal ça­tış­ma­la­ rın ve eko­no­mik eşit­siz­lik­ler dı­şın­da­ki eşit­siz­lik­ler­den kay­nak­la­nan hâ­ki­mi­yet iliş­ki­le­ri­nin kar­şı­sın­da ay­nı şe­ kil­de kör­dür. Kuş­ku­suz bu kör­lük özel­lik­le eko­no­mik be­lir­le­nim­ci­lik­ten ta­viz ver­me­yen Or­to­doks Mark­sizm için ge­çer­li­dir. Or­to­doks Mark­siz­mi be­lir­li yön­ler­den eleş­ti­ren ve Marx’ın dü­şün­ce­le­ri­ni ye­ni du­rum­la­ra uyar­la­ma­ya ça­lı­şan ne­o-Mark­sist dü­şün­ce­de, eko­no­mi ile si­ya­set ara­sın­da­ki be­lir­le­nim iliş­ki­si gev­şe­di­ği için, si­ya­set bü­tü­nüy­le ba­ğım­lı bir de­ğiş­ken ola­rak de­ğil, gö­ re­li özerk bir ol­gu ola­rak dü­şü­nü­lür. Bu an­lam­da ne­oMark­sist dü­şün­ce­nin sı­nır­lı da ol­sa, si­ya­se­tin öne­mi­ ni tak­dir et­ti­ği­ni söy­le­mek müm­kün­dür. Ni­ha­ye­tin­de post-Mark­sist dü­şün­ce­de, eko­no­mi ile si­ya­set ara­sın­ da­ki tek yön­lü be­lir­le­nim iliş­ki­si or­ta­dan kal­kar ve si­ ya­set özerk bir ol­gu ola­rak dü­şü­nü­lür. Ba­zı sos­yo­log­la­rın geç mo­dern dö­nem, ba­zı­la­rı­nın ise post-mo­dern dö­nem ola­rak ad­lan­dır­dı­ğı gü­nü­müz dün­ya­sın­da si­ya­se­tin kar­şı­mı­za fark­lı bir bi­çim­de çık­ tı­ğı­na şa­hit ol­mak­ta­yız. Gü­nü­müz dün­ya­sın­da si­ya­sal me­se­le­le­rin kü­re­sel­leş­me­si­ne pa­ra­lel ola­rak, si­ya­se­tin de ulus-dev­let öl­çe­ği­ni aşa­rak kü­re­sel bir ma­hi­yet ka­ zan­ma­sı, gü­nü­müz de­mok­ra­si­le­rin­de si­ya­sal par­ti­le­rin prog­ram­la­rın­da göz­lem­le­di­ği­miz ben­zer­lik­ler ve bu an­lam­da kla­sik an­la­mıy­la sağ ile sol ara­sın­da­ki ay­rı­mı­ nın be­lir­siz ha­le gel­me­si, sı­nıf ka­te­go­ri­si­nin öte­sin­de et­nik, cin­sel, din­sel, kim­lik si­ya­set­le­ri­nin ve bu si­ya­set­ le­ri yü­rü­ten ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­le­rin or­ta­ya çık­ma­sı gi­bi önem­li ge­liş­me­ler, mo­dern si­ya­set an­la­yı­şı­nın ge­ çer­li­li­ği­ni önem­li öl­çü­de azalt­mış­tır. Bu­gün si­ya­set ye­ ni bir yüz­le kar­şı­mız­da­dır. 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası 45 Kendimizi Sınayalım 1. Si­ya­sal iliş­ki ile il­gi­li ola­rak aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si doğ­ru­dur? a. Si­ya­sal iliş­ki dev­let ile bir­lik­te or­ta­ya çık­mış­tır. b. Si­ya­sal iliş­ki eko­no­mik iliş­ki­nin bir yan­sı­ma­sı ola­rak or­ta­ya çı­kar. c. Si­ya­sal iliş­ki yal­nız­ca hü­kü­met­le top­lum ara­sın­ da­ki iliş­ki­ler­de ken­di­ni gös­te­rir. d. Özel mül­ki­ye­tin ol­ma­dı­ğı top­lum­sal dü­zen­ler­de si­ya­sal iliş­ki yok­tur. e. Si­ya­sal iliş­ki top­lum­sal ya­şa­mın her ye­rin­de kar­şı­mı­za çı­ka­bi­lir. 2. Mo­dern dev­le­tin meş­ru ola­rak şid­det kul­lan­ma te­ ke­li­ni elin­de bu­lun­du­ran ku­rum ol­du­ğu­nu söy­le­yen dü­şü­nür kim­dir? a. Karl Marx b. Max We­ber c. Lou­is Alt­hus­ser d. Er­nes­to Lac­la­u e. Ul­rich Beck 5. Grams­ci’nin kul­lan­dı­ğı an­la­mıy­la dü­şü­nül­dü­ğün­ de he­ge­mon­ya kav­ra­mı ile il­gi­li ola­rak aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si söy­le­ne­mez? a. He­ge­mon­ya bir top­lum­sal sı­nı­fın güç yo­luy­la ha­ki­mi­yet kur­ma­sı an­la­mı­na ge­lir. b. He­ge­mon­ya içe­ri­sin­de rı­za­nın da bu­lun­du­ğu bir ha­ki­mi­yet bi­çi­mi­ne kar­şı­lık ge­lir. c. He­ge­mon­ya kur­ma mü­ca­de­le­sin­de or­ga­nik ay­ dın­lar önem­li bir rol oy­nar. d. He­ge­mon­ya kur­ma mü­ca­de­le­si ide­olo­jik bir mü­ca­de­le­dir. e. He­ge­mon­ya kur­ma mü­ca­de­le­si­nin yü­rü­tül­dü­ğü te­mel alan si­vil top­lum­dur. 3. Eti­mo­lo­jik ola­rak po­li­ti­ka ne an­la­ma ge­lir? a. ‘Dev­let’e ait fa­ali­yet­ler b. Gü­cü elin­de bu­lun­dur­mak c. ‘Po­lis’e ait olan şey­ler d. Hü­kü­met e. Ya­sa 6. Grams­ci ve Alt­hus­ser’in dü­şün­ce­le­ri bağ­la­mın­da dü­ şü­nül­dü­ğün­de si­ya­se­tin gö­re­li özerk­li­ği ne an­la­ma ge­lir? a. Si­ya­se­tin özerk olup ol­ma­ma­sı­nın ki­şi­nin dü­ şün­ce­si­ne bağ­lı ola­rak de­ği­şe­ce­ği b. Eko­no­mi­nin uzun dö­nem­de si­ya­se­ti be­lir­le­me­ ye­ce­ği c. Top­lum­sal ya­şam­da son ker­te­de eko­no­mi be­lir­ le­yi­ci ol­sa da ba­zı du­rum­lar­da si­ya­se­tin de be­ lir­le­yi­ci ola­bi­le­ce­ği d. Eko­no­mi-si­ya­set iliş­ki­sin­de be­lir­le­yi­ci ola­nın si­ya­set ol­du­ğu e. Si­ya­sal ik­ti­da­rı kul­la­nan­la­rın her han­gi bir ya­sal sı­nır­lan­dır­ma­ya ta­bi ol­ma­ma­sı 4. Marx’ın si­ya­set dü­şün­ce­si ile il­gi­li ola­rak aşa­ğı­da­ki­ ler­den han­gi­si söy­le­ne­mez? a. Si­ya­sal mü­ca­de­le­nin ge­ri­sin­de sı­nıf mü­ca­de­le­si­ nin bu­lun­du­ğu­nu var­say­ma­sı b. Si­ya­sal ik­ti­da­rın ha­kim top­lum­sal sı­nı­fa hiz­met et­ti­ği­ni var­say­ma­sı c. Dev­le­tin bu­lun­du­ğu bir top­lum­sal dü­zen­de in­ san­la­rın ger­çek an­lam­da öz­gür ola­ma­ya­cak­la­rı­ nı ile­ri sür­me­si d. Dev­let ik­ti­da­rı­nın ko­mü­nist par­ti­de ol­du­ğu bir top­lum­sal dü­ze­ni ide­al top­lum­sal dü­zen ola­rak gör­me­si e. Ger­çek de­mok­ra­si­nin an­cak ko­mü­nist top­lum­ da ha­ya­ta ge­çe­bi­le­ce­ği­ni ka­bul et­me­si 7. Alt­hus­ser’in dü­şün­ce­le­ri bağ­la­mın­da dü­şü­nül­dü­ ğün­de Dev­le­tin Bas­kı Ay­gıt­la­rı ve Dev­le­tin İde­o­lo­jik Ay­ gıt­la­rı ile il­gi­li ola­rak aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si doğ­ru­dur? a. Dev­le­tin Bas­kı Ay­gıt­la­rı yal­nız­ca güç Dev­le­tin İde­o­lo­jik Ay­gıt­la­rı ise yal­nız­ca ide­olo­ji yo­luy­la fa­ali­yet gös­te­rir. b. Her iki­si de üre­tim iliş­ki­le­ri­nin ye­ni­den üre­ti­ min­de iş­lev gö­rür. c. Her iki­si de bü­tü­nüy­le ege­men sı­nı­fın kon­tro­ lün­de­dir. d. Her iki­si de ka­mu­ya ait­tir. e. Dev­le­tin Bas­kı Ay­gıt­la­rı kon­trol al­tı­na alın­dı­ ğın­da Dev­le­tin İde­o­lo­jik Ay­gıt­la­rı da oto­ma­tik ola­rak kon­trol altına alın­mış olur. 46 Siyaset Sosyolojisi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 8. Post-Mark­sist dü­şün­ce­ye gö­re, sı­nı­fın on­to­lo­jik ola­rak ay­rı­ca­lık­lı bir si­ya­sal öz­ne ola­rak dü­şü­nül­me­si­ nin ge­ri­sin­de han­gi so­run bu­lun­mak­ta­dır? a. Hü­ma­nizm so­ru­nu b. Rö­la­ti­vizm so­ru­nu c. İra­de­ci­lik so­ru­nu d. Öz­cü­lük so­ru­nu e. Anak­ro­nizm so­ru­nu 1. e 9. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si geç mo­dern dö­nem­de kar­ şı­mı­za çı­kan ye­ni si­ya­se­tin bir özel­li­ği de­ğil­dir? a. Be­lir­li bir mer­ke­zi­nin bu­lun­ma­ma­sı b. Top­lum­sal ya­şam­da­ki ta­hak­küm iliş­ki­le­ri­ni dö­ nüş­tür­me­ye yö­ne­lik ey­lem­ler­de ifa­de­si­ni bul­ ma­sı c. Bö­lü­şüm me­se­le­si­nin ya­nı sı­ra ta­nın­ma me­se­le­ si­ni de bir si­ya­sal me­se­le ola­rak gör­me­si d. Ku­ral­la­rı de­ğiş­ti­ri­ci bir si­ya­set ol­ma­sı e. Si­ya­sal par­ti­ler ve sen­di­ka­lar gi­bi bir ta­kım ku­ rum­sal ya­pı­lar ara­cı­lı­ğı ile ya­pı­lı­yor ol­ma­sı 5. a 10. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si gü­nü­müz­de dev­le­tin si­ya­ se­tin mer­ke­zi ol­ma özel­li­ği­ni yi­tir­me­si­nin ne­den­le­rin­ den bi­ri de­ğil­dir? a. Ni­te­lik­li dev­let adam­la­rı­nın ye­tiş­me­me­si b. Tü­ke­tim ka­pi­ta­liz­mi ile bir­lik­te dün­ya­nın bü­ tün­le­şik bir pa­zar ha­li­ne gel­me­si c. Ris­kin kü­re­sel­leş­me­si d. Da­ha ön­ce­le­ri si­ya­set dı­şı gö­rü­len me­se­le­le­rin si­ya­sal­laş­ma­sı ile bir­lik­te dev­le­tin top­lum­sal ta­ lep­le­re ce­vap ve­re­bil­me özel­li­ği­ni kay­bet­me­si e. Risk top­lu­mun­da, elin­de­ki güç ne­de­niy­le dev­le­ tin ken­di­si­nin de bir teh­dit ola­bi­le­ce­ği­nin dü­şü­ nül­me­si 2. b 3. c 4. d 6. c 7. b 8. d 9. e 10. a Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­se­tin Dev­le­te Ait Ola­ na İn­dir­gen­me­si So­ru­nu ve Si­ya­se­tin İliş­ki­sel­li­ ği” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise, “Mo­dern Dev­le­tin Ma­hi­ye­ti ve Si­ya­set” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise, “Po­lis, Po­li­ti­ka ve Dev­let” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise, “Marx’ın Te­ori­si ve Si­ya­set Dü­şün­ce­si” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­se­tin Gö­re­li Özerk­li­ği: Grams­ci ve Alt­hus­ser” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­ den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­se­tin Gö­re­li Özerk­li­ği: Grams­ci ve Alt­hus­ser” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­ den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­se­tin Gö­re­li Özerk­li­ği: Grams­ci ve Alt­hus­ser” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­ den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­se­tin Özerk­li­ği: Lac­la­u ve Mo­uf­fe” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise, “Si­ya­se­tin Ye­ni Yü­zü” ko­ nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise, “ Si­ya­se­tin Ye­ni Yü­zü” ko­ nu­su­nu ye­ni­den gözden ge­çi­ri­niz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sı­ra Siz­de 1 Li­be­ral dü­şün­ce top­lum­sal ya­şa­mı ön­ce­le­yen bir in­san an­la­yı­şı­nı esas alır. Bu­na gö­re, bi­rey do­ğal ola­rak öz­gür­ dür. Bi­rey ve­ri­li is­tek ve amaç­la­ra sa­hip olup, bu is­tek ve amaç­lar da top­lum­sal ya­şa­mı ön­ce­le­mek­te­dir. Öz­gür­lük bi­rey­le­rin is­tek ve amaç­la­rı­nı ta­kip eder­ken dı­şa­rı­dan her­han­gi bir mü­da­ha­le­nin ol­ma­ma­sı an­la­mı­na ge­lir. Li­ be­ral dü­şün­ce­ye gö­re, bi­rey­ler top­lum­sal ya­şam­dan ön­ ce de öz­gür ol­duk­la­rı ve ge­rek top­lu­mu ge­rek­se top­lum­ sal ya­şam­da dü­ze­ni ko­ru­yu­cu bir ku­rum ola­rak dev­le­ti öz­gür ter­cih­le­ri­nin bir so­nu­cu ola­rak ya­rat­tık­la­rı için bi­rey töz­sel; si­ya­sal iliş­ki ise tü­rev­sel bir var­lı­ğa sa­hip­tir. Li­be­ral dü­şün­ce­nin in­san an­la­yı­şı bir­çok dü­şün­ce akı­mı ta­ra­fın­dan eleş­ti­ri­ye ta­bi tu­tul­muş­tur. Gü­nü­müz­de li­be­ ral dü­şün­ce­nin en cid­di eleş­ti­ri­si ko­mü­ni­ter­yen (top­lu­ luk­çu) dü­şün­ce ta­ra­fın­dan ya­pıl­mak­ta­dır. Top­lu­luk­çu­ lar in­sa­nın top­lum­sal bir var­lık ol­du­ğu­nu ka­bul et­tik­le­ri ve in­sa­nın bü­tün ni­te­lik­le­ri­nin top­lum­sal ya­şam içe­ri­ sin­de or­ta­ya çık­tı­ğı­nı dü­şün­dük­le­ri için si­ya­sal top­lu­ mun bi­re­yi ön­ce­le­di­ği­ni id­di­a et­miş­ler­dir. 2. Ünite - Siyaset Olgusunun Doğası Sı­ra Siz­de 2 Olum­sal­lık post­mo­dern dü­şün­cede öne çık­mış olan bir kav­ram­dır. Post­mo­dern dü­şü­nür­ler ya­şa­mın içe­ri­ sin­de herhan­gi bir dü­zen ba­rın­dır­ma­dı­ğı­nı bu yüz­den in­sa­nın ne ol­du­ğu ve ne ol­ma­sı ge­rek­ti­ği so­ru­la­rı­nın bir ce­va­bı­nın bu­lun­ma­dı­ğı­nı id­di­a eder­ler. On­la­ra gö­re bu so­ru­la­ra ce­vap ve­ril­me­me­si kö­tü bir şey de­ğil­dir. Zi­ ra bu so­ru­la­rın ce­vap­lan­ma­sı be­lir­li ya­şam tarz­la­rı­nın da­ya­tıl­ma­sı­na ka­pı aça­cak­tır. Post­mo­dern dü­şü­nür­ ler var­lı­ğın man­tık­sal bir dü­ze­ne sa­hip ol­ma­dı­ğı, ya­ni olum­sal ol­du­ğu yö­nün­de­ki ka­bu­lün fark­lı­lık­la­rı onay­ la­yı­cı bir an­la­yı­şa ka­pı aça­ca­ğı­nı dü­şü­nür­ler. Kim­lik ve ta­nın­ma me­se­le­le­ri­nin ön pla­na çık­tı­ğı ye­ni si­ya­set an­ la­yı­şı post­mo­dern dü­şün­ce­den de bes­len­mek­te­dir. Sı­ra Siz­de 3 Ye­ni si­ya­set an­la­yı­şı li­be­ral de­mok­ra­si­nin cid­di bir eleş­ti­ri­si­ni su­nan ra­di­kal de­mok­ra­si dü­şün­ce­si­ni sa­ vu­nur. Li­be­ral de­mok­ra­si, tem­si­li de­mok­ra­si an­la­yı­ şı­nı esas alır. Ye­ni si­ya­set an­la­yı­şı­na gö­re, top­lum­sal ya­şam­da­ki bir­çok me­se­le­nin po­li­tik­leş­me­si ve bu­na bağ­lı ola­rak top­lum­sal ta­lep­le­rin çe­şit­len­me­si ile bir­ lik­te dev­let ile top­lum ara­sın­da­ki tem­sil iliş­ki­si kop­tu­ ğu için gü­nü­müz­de ka­tı­lım­cı bir de­mok­ra­si an­la­yı­şı­na ih­ti­yaç var­dır. Ra­di­kal de­mok­ra­si dü­şün­ce­si ka­tı­lı­mın ola­bil­di­ğin­ce ar­tı­rıl­ma­sı­nı ve bü­tün kim­lik­le­rin si­ya­sal ya­şam­da ken­di­le­ri­ni ifa­de ede­bil­me­le­ri­ni önem­se­di­ği için ye­ni si­ya­set an­la­yı­şı ile ör­tü­şür. Yararlanılan Kaynaklar Abélès, M. (1998). Dev­le­tin An­tro­po­lo­ji­si. çev. Naz­lı Ök­ten. İs­tan­bul: Ke­sit Ya­yın­cı­lık. Alt­hus­ser, L. (2003). İde­o­lo­ji ve Dev­le­tin İde­o­lo­jik Ay­gıt­ la­rı. çev. Alp Tü­mer­te­kin. İs­tan­bul: İt­ha­ki Ya­yın­la­rı. An­der­son, P. (1999). An­to­ni­o Grams­ci: He­ge­mon­ya. Do­ğu/Ba­tı So­ru­nu ve Stra­te­ji. çev. Ta­rık Gü­ner­sel. İs­tan­bul: Alan Ya­yın­cı­lık. Ba­li­bar, E. (1996). Marx’ın Fel­se­fe­si. çev. Ömer La­çi­ner. İs­tan­bul: Bi­ri­kim Ya­yın­la­rı. Beck, U. (1999). Si­ya­sal­lı­ğın İca­dı. çev. Ni­hat Ül­ner. İs­ tan­bul: İle­ti­şim Ya­yın­la­rı. Bek­men, A. (2007). “Mark­sizm: ‘Prak­sis’in Te­ori­si”, 19. Yüz­yıl­dan 20. yüz­yı­la Mo­dern Si­ya­sal İde­o­lo­ji­ler. ed. H. Bir­sen Öz. İs­tan­bul: İs­tan­bul Bil­gi Üni­ver­si­te­si Ya­yın­la­rı. Best, S. (1995). The Po­li­tics of Marx, Fo­uca­ult, Ha­ber­ mas. New York and Lon­don: Gu­ild­ford Press. 47 Bob­bi­o, N. Te­xi­er J (1982). Grams­ci ve Si­vil Top­lum. çev. Ar­da İpek-Ke­nan So­mer. ed. Er­han Gök­sel. An­ka­ra: Sa­vaş Ya­yın­la­rı. Bot­to­mo­re, T. (1987). Si­ya­set Sos­yo­lo­ji­si. çev. Erol Mut­ lu. An­ka­ra: Teo­ri Ya­yın­la­rı. Bren­kert, G.G. (1998). Marx’ın Öz­gür­lük Eti­ği. çev. Y. Alo­gan. İs­tan­bul: Ay­rın­tı Ya­yın­la­rı. Con­nolly, W.E. (1995). Kim­lik ve Fark­lı­lık. çev. Fer­ma Le­ke­si­za­lın. İs­tan­bul: Ay­rın­tı Ya­yın­la­rı. Crop­sey, J. (1987). “Karl Marx”, His­tory of Po­li­ti­cal Phi­ olo­sophy. ed. Le­o Stra­uss and Jo­seph Crop­sey, Chi­ ca­go: The Uni­ver­sity of Chi­ca­go Press. Çiğ­dem, A. (1997). Bir İm­kân Ola­rak Mo­der­ni­te. İs­tan­ bul: İle­ti­şim Ya­yın­la­rı. Du­rand, J.P (2000). Marx’ın Sos­yo­lo­ji­si. çev. Ali Ak­taş. İs­tan­bul: Bi­ri­kim Ya­yın­la­rı. Du­ver­ger, M. (1964). Po­li­ti­ka­ya Gi­riş. çev. Se­mih Tir­ ya­ki­oğ­lu. İs­tan­bul: Var­lık Ya­yın­la­rı. Eag­le­ton, T. (1996). İde­o­lo­ji. çev. M. Öz­can. İs­tan­bul: Ay­rın­tı Ya­yın­lan. Hyppo­li­te, J. (1973). Stu­di­es on He­gel and Marx. trans­ la­ted by. John O’ne­ill. New York: Har­per Torc­hbo­ oks. Ka­lay­cı­oğ­lu, E. (1984). Çağ­daş Si­ya­sal Bi­lim: Teo­ri, Ol­ gu ve Sü­reç­ler, İs­tan­bul: Be­ta Ba­sım/Ya­yım Da­ğı­tım. Lac­la­u, E. Mo­uf­fe C. (1992). He­ge­mon­ya ve Sos­ya­list Stra­te­ji. çev. Ah­met Kar­dam-Do­ğan Şa­hi­ner. İs­tan­ bul: Bi­ri­kim Ya­yın­la­rı. Myers, D.B. (1976). “Marx and The Prob­lem of Ni­hi­ lism”, Phi­lo­sophy and Phe­no­me­no­lo­gi­cal Re­se­arch. Vo­lu­me 37. New­man, S. (2006). Bak­nin’den La­can’a: An­ti-oto­ri­ter­ ya­nizm ve İk­ti­da­rın Al­tüst Olu­şu. çev. Kür­şad Kı­zıl­ tuğ. İs­tan­bul: Ay­rın­tı Ya­yın­la­rı. Örs, H. B. (2007). “İde­o­lo­ji: Kar­ma­şık Dün­ya­yı An­la­ şı­lır Kıl­mak”, 19. Yüz­yıl­dan 20. yüz­yı­la Mo­dern Si­ ya­sal İde­o­lo­ji­ler, ed. H. Bir­sen Öz, İs­tan­bul: İs­tan­bul Bil­gi Üni­ver­si­te­si Ya­yın­la­rı. Prélot, M. (1972). Po­li­ti­ka Bi­li­mi. çev. Ni­hal Önal. İs­ tan­bul: Var­lık Ya­yın­la­rı. Run­ci­man, W. G. (1986). Top­lum­sal Bi­lim ve Si­ya­set Ku­ra­mı. çev. Erol Mut­lu. An­ka­ra: Teo­ri Ya­yın­la­rı. Sa­rı­bay, A.Y. (2008). Glo­bal Bir Ba­kış­la Po­li­tik Sos­yo­lo­ji. İs­tan­bul: Eve­rest Ya­yın­la­rı. Sa­rı­bay, A.Y. Öğün, S.S. (1999). Po­li­tik­bi­lim. İs­tan­bul: Al­fa Ak­tü­el Ya­yın­la­rı. Ste­ven, L. (1998). Mark­sizm ve Ah­lak. çev. Os­ man Akın­hay. İs­tan­bul: Ay­rın­tı Ya­yın­la­rı. 48 Siyaset Sosyolojisi Üşür, S. (1997). İde­o­lo­ji­nin Se­rü­ve­ni. An­ka­ra: İm­ge Ki­ ta­be­vi. Ver­gin, N. (2006). Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si: Kav­ram­lar, Ta­ nım­lar, Yak­la­şım­lar. İs­tan­bul: Bağ­lam Ya­yın­la­rı. Başvurulabilecek Kaynaklar Ba­li­bar, E. (1991). Alt­hus­ser İçin Ya­zı­lar. çev. Hül­ya Tu­ fan. İs­tan­bul: İle­ti­şim Ya­yın­la­rı. Beck U. (2011). Risk Top­lu­mu Baş­ka Bir Mo­dern­li­ğe Doğ­ru. çev. Bü­lent Do­ğan ve Ka­zım Öz­do­ğan. İs­ tan­bul: İt­ha­ki Ya­yın­la­rı. Bot­to­mo­re, T. (1993). Po­li­ti­cal So­cio­logy. Lon­don: Plu­ to Press. Gid­dens, A. (1994). Mo­dern­li­ğin So­nuç­la­rı. çev. Er­sin Kuş­dil. İs­tan­bul: Ay­rın­tı Ya­yın­la­rı. Gor­man, R. A. (1982). Ne­o-Mar­xism: The Mea­ning of Mo­dern Ra­di­ca­lism. Gre­en­wo­od Press. May, T. (2000). Post­ya­pı­sal­cı Anar­şiz­min Si­ya­set Fel­se­fe­ si. çev. Rah­mi G. Öğ­dül. İs­tan­bul: Ay­rın­tı Ya­yın­la­rı. McMic­ha­el, P. (2005). The Hand­bo­ok of Po­li­ti­cal So­cio­ logy. ed. by. Tho­mas Ja­nas­ki, Ro­bert Al­ford, Ale­ xan­der Hicks and Mil­dred A. Schwartz, Cam­brid­ ge: Cam­brid­ge Uni­ver­sity Press. Pi­er­son, C. (2011). Mo­dern Dev­let. çev. Ne­şet Al­tuğ ve Bur­cu Er­do­ğan. İs­tan­bul: Chi­vi­ya­zı­la­rı Ya­yı­ne­vi. Pog­gi, G. (2011). Mo­dern Dev­le­tin Ge­li­şi­mi: Sos­yo­lo­jik Bir Yak­la­şım. İs­tan­bul: İs­tan­bul Bil­gi Üni­ver­si­te­si Ya­yın­la­rı. Sa­rup, M. (1995). Post-ya­pı­sal­cı­lık ve Post­mo­der­nizm. çev. A. Ba­ki Güç­lü. An­ka­ra: Ark Ya­yı­ne­vi. Sav­ran, G.A (2003). Si­vil Top­lum ve Öte­si: Ro­us­sea­u, He­gel, Marx. İs­tan­bul: Bel­ge Ya­yın­la­rı. Su­nar, İ. (1999). Dü­şün ve Top­lum. An­ka­ra: Do­ruk Ya­ yım­cı­lık. 3 SİYASET SOSYOLOJİSİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; İktidar ilişkisinin toplumsal yaşamın her yerinde karşımıza çıkabileceğini öğrenebilecek, İktidar ilişkisi ile meşruluk kavramının birbirinden ayrı düşünülemeyeceğini; dolayısıyla siyasal iktidarın da yönetilenlerin rızasından bağımsız olamayacağını tartışabilecek, Meşruluğun kaynağı konusunu sosyolojik ve felsefi açılardan değerlendirebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Mikro İktidar Siyasal İktidar Otorite Sosyal İktidar • Meşruluk • Demokratik Meşruiyet • Meşruluk Krizi İçindekiler Siyaset Sosyolojisi Otorite, Siyasal İktidar ve Meşruluk • GİRİŞ • İKTİDAR İLİŞKİSİ, SOSYAL İKTİDAR, MİKRO İKTİDAR • SİYASAL İKTİDAR VE OTORİTE • MEŞRULUK VE MEŞRULUĞUN KAYNAKLARI • SONUÇ Otorite, Siyasal İktidar ve Meşrulu GİRİŞ Ünite 2’de siyasetin doğası gereği ilişkisel olduğu belirtilmişti. Bu ünitede siyasal ilişkinin iktidar ilişkisi olduğundan hareketle, iktidar kavramı merkezinde bir tartışma yapılacaktır. İktidar ilişkisinin ne olduğu, bu ilişkiyi anlamamız açısından önemli olan mikro iktidar, biyoiktidar ve sosyal iktidar gibi kavramların izahı bu tartışmanın ilk kısmını oluşturacaktır. Bu kısımda özellikle Michel Foucault’nun iktidar ilişkisine ilişkin düşüncelerinden yararlanılacaktır. Tartışmanın ikinci kısmında siyasal iktidar ve otorite kavramları üzerinde durulacaktır. Siyasal iktidarın siyasal birlik üzerinde geçerli olan iktidar olduğunun vurgulandığı bu kısımda, Aristoteles ve Carl Schmitt’in siyasal birlik kavramına ilişkin düşüncelerinden yararlanılacaktır. Burada üzerinde durulacak diğer husus ise, her iktidar ilişkisinin bir meşruiyet anlayışını içerdiği düşüncesinden hareketle, iktidar konusu ile yakından ilişkili olan otorite konusudur. Otoritenin meşru iktidar anlamına gelmesi, meşruluk konusunu iktidar kavramı açısından önemli hale getirdiği için, tartışmanın son kısmında bu konu irdelenecektir. Bu kısımda, meşruluğun ne olduğu ve meşruluğun hangi kaynaklara dayandığı meseleleri sosyolojik ve felsefi perspektiflerle ele alınacaktır. İKTİDAR İLİŞKİSİ, SOSYAL İKTİDAR, MİKRO İKTİDAR Antagonistik Bir İlişki Olarak Siyaset Siyasetin ilişkisel olması, siyasal olanın ancak sosyal bir bağlam içerisinde zuhur edebileceği anlama gelir. Bu anlamda, başkalarıyla bir arada yaşama olgusunun olmadığı bir yerde siyasetten de söz edilemez. Kişinin kendi üzerindeki iktidarından ya da kişinin kendini kontrol edebilmesinden söz ettiğimizde, iktidar ve kontrol kavramlarını siyasal anlamlarının dışında kullanıyoruz demektir. Ancak söz konusu kişi üzerinde bir başka kişinin (birey, grup ve kurum) iktidarının ya da kontrolünün olması durumunda, iktidar ve kontrol kavramlarının siyasal bir anlam içeriğine sahip olduklarından bahsedilebilir. Çünkü siyasal anlamda kontrol ve iktidar kavramları ilişkisel bir mahiyete sahiptirler. Max Weber’in, bir şahsa, rızasının hilafına bir şey yaptırabilme gücünü nitelemek için kullandığı iktidar kavramı, şahıslar arasındaki bir ilişkinin niteliğine göre tanımlandığı için siyasal açıdan anlamlıdır. Yine, “kabul edilmiş 52 Siyaset Sosyolojisi siyasal normlara dayalı bir etkileşim de bir şahsın veya grubun diğer bir şahıs veya grup üzerindeki bir haktan yararlanması veya onlara ait bir faydayı kendi lehine çevirmesi” şeklinde tanımlayabileceğimiz siyasal kontrol kavramı da ilişkisel bir mahiyete sahiptir. Aynı şekilde “özgürlük”, kişinin karar ve eylemlerinin bizatihi kendi isteminden kaynaklanması anlamıyla, özgür istem olarak ele alınırsa, kavram felsefi anlamıyla düşünülüyor demektir. Giovanni Sartori, felsefi özgürlük (ahlaki özgürlük, irade özgürlüğü, özerklik vb.) ile siyasal özgürlük arasındaki en önemli farkın, ikincisinin ilişkisel bir mahiyete sahip olmasından kaynaklandığını belirtir. Sartori’nin, siyasal özgürlüğün, “bir şeyden özgürlük” olarak anlaşılması gerektiğini belirtmesi, kavramın ilişkisel mahiyetini göstermesi açısından önemlidir. Bir şey için özgürlük (istem özgürlüğü), özgürlüğü, kişinin gerçek benliğinin açığa çıkmasını engelleyen bilgisizlik, yanlış bilinç, arzu ve tutkuların esiri olma gibi içsel faktörlerin kontrol altına alınması olarak tanımlar. Buna karşın, bir şeyden özgürlük, kişinin ancak bir başka kişi, bir kurum ya da bir gurup tarafından engellenmemesi durumunda özgür olabileceğine ilişkin muhtevasıyla ilişkisel bir özgürlük tanımı sunar. Örneğin, birtakım kötü alışkanlıkları nedeniyle futbol oynayamayan bir futbolcu, istediği bir şeyi yapamadığı için özgür değildir. Fakat onun istediğini yapmasına engel olan şey, bir başkasından değil de yine kendisinden kaynaklandığı için, bahis konusu olan özgürlük siyasal bir anlam taşımaz. Buna karşın, aynı futbolcu yabancı bir futbolcuysa ve bulunduğu ülkede ilgili merciler kendisine çalışma izni vermediği için futbol oynayamıyorsa, bu futbolcunun mesleğini icra etme özgürlüğünden yoksun olduğunu söylediğimizde, söz konusu olan özgürlük siyasal bir anlam taşır. Bu özgürlük siyasal bir özgürlüktür, çünkü özgürlüğe engel olan şey, kişinin kendisinden değil, başka bir kişiden (kurum) kaynaklanmıştır. Siyasetin ilişkisellik vasfı, siyasal olanın, farklı toplumsal ilişki biçimlerinde ortaya çıkabilen ve farklı biçimler alabilen bir antagonizmada ifadesini bulmasından kaynaklanır. Carl Schmitt, siyasal olanı karakterize eden söz konusu antagonizmanın, son tahlilde, dost-düşman ayrımı olduğunu belirtir. Schmitt’in ayrımı, her ne kadar dost ve düşman kategorilerini, homojen ve verili almak bakımından sorunlu olsa da, siyasal olanın ilişkisel karakterinin anlaşılmasında iki bakımdan aydınlatıcıdır: İlk olarak, ‘dost’ ve ‘düşman’ kategorileri ancak bir topluluğa aidiyet üzerinden tanımlanabileceği için, bu ayrım, siyasetin izole edilmiş birey üzerinden anlaşılamayacağı gerçeğine dikkat çeker. Birey, yalnız başına değil, ancak ortak bir bağa sahip olduğu diğerleri ile birlikte siyasal bir taraftır. İkincisi ve daha önemlisi, Schmitt’in dost-düşman ayrımı, siyasal bir varlığın, bir düşmanın varlığı halinde mümkün olabileceğine ilişkin varsayımıyla, siyasal olanın bir ilişki biçiminden, ‘biz’ ve ‘onlar’ arasındaki karşıtlık ilişkisinden kaynaklandığına işaret eder. Kuşkusuz bu ilişkiyi, homojen iki varlık arasında söz konusu olan ve bir tarafın diğerini bütünüyle dışladığı bir düşmanlık ilişkisi biçiminde algılama zorunluluğu yoktur. Biz ve onlar olumsal oldukları için, toplumsal yaşamda farklı bağlamlarda, farklı nedenlerle, farklı biçimlerde kendini gösteren biz-onlar ayrımından söz edilebilir. Örneğin bir kadın işçi, ekonomik çıkarları için mücadele ederken, ‘biz’i işçi sınıfı, ‘onlar’ı işverenler olarak görür. Fakat eğer bu kişi ait olduğu toplumdaki hâkim ataerkil anlayışa karşı mücadele veriyorsa, ekonomik mücadelede karşısında olmasına rağmen, kadın hakları konusunda kendisiyle aynı duyarlılık- 3. Ünite - Otorite, Siyasal İktidar ve Meşrulu ları paylaşan insanlarla birlikte hareket edecektir. Bu kişi, mensubu olduğu etnik ya da dini grup adına bir mücadele verdiğinde ise, biz-onlar ayrımını kimlik üzerinden kuracaktır. Öte yandan, birbirlerinden bağımsız sabit kendilikler olmadıkları; biz’in varlığı, onlar’ın varlığını gerektirdiği için, biz-onlar ayrımındaki karşıtlık ilişkisini kalıcı bir düşmanlık ilişkisi olarak düşünmek zorunluluğu da yoktur. Bu ilişkiyi karşılıklı mücadele içerisinde birbirini dönüştürücü bir etkileşime açık olmayı öne çıkaran agonistik bir ilişki olarak düşünmek daha makuldür. ‘Biz’in, kendini ‘onlar’ ile olan farkı üzerinden tanımladığı ve ‘onlar’ ile etkileşimine bağlı olarak kendini kurduğu agonistik ilişkide, ‘onlar’, ‘biz’ açısından, mücadele ettiği öteki olduğu kadar, ‘kurucu dışarısı’dır da. ‘Onlar’ın ‘biz’in kurucu dışarısı olması, agonistik ilişkiyi, öteki ile mücadele etmenin ve ötekinin varlığını onaylamanın birarada bulunduğu bir ilişki yapar. Modern dönemde, siyaseti devlet ve devleti oluşturan kurumların işleyişine ilişkin bir faaliyet olarak ele alan kurumsalcı yaklaşım ve siyaseti bireysel (evrensel) hakların korunmasına yönelik sınırlı bir fonksiyonla tanımlayan liberal siyasal düşüncenin hâkimiyeti, siyasetin çatışmacı ve dinamik doğasını anlamayı zorlaştırmıştır. Her iki yaklaşımda da kurumların gerisindeki toplumsal ilişkiler ihmal edilmiştir. Kurumsalcı yaklaşım, iktidarı, toplumsal yaşamın her yerinde kendini gösteren bir ilişki biçimi olarak almak yerine, devlet aygıtıyla özdeşleştirerek; liberal yaklaşım ise, iktidar ilişkilerinden ari hakların, dolayısıyla da evrensel bir konsensüs imkânının var olabileceğini kabul ederek, siyasal ilişkiyi mümkün kılan antagonizmayı ihmal etmişlerdir. Günümüzde, liberal birey eleştirisi bağlamında topluluğu öne çıkaran komüniteryen siyasal düşünce ve kimliğe, farklılığa ve toplumsal yaşamı düzenleyen kuralların olumsallığına vurgu yapan post-marksist, post-yapısalcı ve post-modern siyasal düşünceler ile birlikte, siyasetin ilişkisel doğası yeniden gün yüzüne çıkmaya başlamıştır. Siyasetin ilişkisel olduğunu belirtmek, siyaseti anlamak açısından önemli fakat yeterli değildir. Sosyal hayat içinde, her sosyal ilişki ve eylemin siyasal nitelikte olduğunu kabul etmek siyasetin sınırlarını, siyasetin anlamını belirsiz kılacak kadar genişletmek anlamına gelir. İşte bu noktada iktidar ve yönetim kavramlarının, siyaset olgusunun anlaşılmasında kilit kavramlar olduğunu söyleyebiliriz. İktidar İlişkisi Ya Da Yöneten-Yönetilen İlişkisi İktidar ve yönetim kavramları birbirleri ile yakından ilişkili kavramlardır. Her yönetim ilişkisinin bir iktidar ilişkisini de içerdiği düşünüldüğünde, yönetimin daha geniş bir anlam içeriğine sahip olduğunu söyleyebiliriz. Yönetim bütün siyasi düşünce tarihi boyunca siyaset felsefecilerin üzerinde durduğu bir olgu olmakla birlikte, iktidar, daha çok modern devlet olgusunun ve modern devletin merkezi niteliğinin altının çizilmesi amacıyla siyaset düşünürleri tarafından kullanılan bir kavramdır. Bu nedenle, iktidar olgusunu çıplak bir şekilde görebilen ilk düşünürün, modern siyasi düşüncenin de ilki olarak kabul edilen Machiavelli olması bir tesadüf değildir. Machiavelli, kurulmakta olan modern devletin ve belirginleşmekte olan modern siyasetin habercisi olmuştur. Machiavelli’nin iktidarı, Jean Bodin’in elinde süreklilik vasfını kazanmış ve Thomas Hobbes’un egemenlik kavramlaştırmasında en sistematik ifadesini bulmuştur. Fakat Foucault’un mikro iktidar düşüncesinden de biliyoruz ki, iktidar anlam içeriği geniş olan bir kavramdır. İktidarı devletle özdeşleştiren makro iktidar düşüncesinin aksine, Foucault’nun mikro iktidar düşüncesinde iktidar, belirli bir 53 54 Siyaset Sosyolojisi yeri ya da merkezi olan ve birtakım özne ya da kurumların sahip olduğu bir şey olmayıp sosyal hayatın çeşitli kademelerinde rastladığımız bir ilişki biçimidir. Toplumdaki irili ufaklı bütün resmî ya da gayri resmî sosyal birlikteliklerde (aile, okul, dernek, parti vb.) iktidar ilişkilerini görmek mümkündür. Öte yandan Foucault’nun mikro iktidar düşüncesi, iktidar ilişkisini, devletin toplumu yönlendirmesi biçiminde kendini gösteren tek yönlü bir ilişki olarak görmemesi bakımından da makro iktidar düşüncesinden farklılaşır. Foucault’ya göre, iktidar ilişkisi, bir tarafın (kişi, grup veya kurum) diğer tarafın (kişi, grup veya kurum) eylemleri üzerinde eylemde bulunduğu bir ilişki biçimidir. Bu tanım, iktidar ilişkisinde yönlendirme eylemine maruz kalan tarafın pasif bir konumda olmayıp çeşitli eylemlerde bulunabilmek anlamında özgür olduğunu varsayar. Foucault’nun, iktidarın olduğu her yerde bir direniş imkânının da olduğu yönündeki kabulü, bu varsayımın bir sonucudur. İktidar ilişkisini Foucaultcu anlamıyla düşündüğümüzde, bu ilişki bağlamında dikkate alınması gereken eylemler kümesinin, hem eylemleri yönlendirmeye yönelik eylemleri hem de söz konusu yönlendirmeye karşı direnişte ifadesini bulan eylemleri kapsayacağı açıktır. Söz konusu tanım, Foucault’nun mikro iktidar düşüncesini makro iktidar düşüncesinden farklılaştıran diğer bir hususa da ışık tutar. Foucault, iktidarı yalnızca yasaklama ya da sınırlandırma işlevine bağlı olarak düşünmez. Foucault’ya göre iktidar, davranışları yönlendirmeyi, davranışların muhtemel sonuçlarını bir düzene koymayı, yani başkalarının mümkün eylemler alanını yapılandırmayı amaçladığı için, iktidarın ilk, asıl ve sürekli işlevi üretimdir. 1 Mikro iktidar anlayışının siyaset sosyolojisi bakımından önemi nedir? Foucault’nun, iktidarı yasaklama eylemi üzerinden değil de, üretim işlevi üzerinden anlaması, onun biyoiktidar kavramlaştırmasını anlamak bakımından önemlidir. Biyoiktidar beden üzerinde kurulan iktidardır. Burada kastedilen beden sosyal bedendir. Bu anlamda biyoiktidar, iktidar ilişkileri içerisinde belirli yaşam tarzlarının üretilmesine işaret eder. Foucault bu üretimi, iktidar ilişkileri içerisinde öznelerin uysal bedenler haline getirilmeleri olarak tarif eder. Peki, özneler nasıl uysal bedenler haline gelirler? Foucault’ya göre yanıt, normalleştirme süreçleri yoluyla öznelerin uysal bedenler kılındığı şeklindedir. Bu süreçlerde bilgi, iktidar ilişkilerini destekleyen bir araç işlevi görür. Normalleştirme, toplumsal yaşamda belirli bir yaşam tarzının normal olarak nitelenerek, hâkim yaşam kılınması sürecine gönderme yapar. Bilimler (sosyoloji, psikoloji, psikiyatri, kriminoloji vb.) ve değer sistemleri, üretmiş oldukları normal-anormal, sosyal-asosyal, akıllı-deli, iyi-kötü gibi birtakım ayrımlar yoluyla, söz konusu yaşam tarzının hâkimiyetini meşrulaştırır. Örneğin, ataerkil bir yapının hüküm sürdüğü bir toplumda, ahlak sistemi kadın için doğru davranışın ne olduğunu belirleyip toplumsal müeyyideler yoluyla kadınların davranışlarının bu doğrultuda oluşmasını sağlayarak, erkeğin kadın üzerindeki hâkimiyetinin sürmesine hizmet eder. Bir ahlak sistemi, kadın için iyi olanın; iyi bir eş olmak, iyi bir anne olmak, önceliği her zaman ailesine vermek olduğunu vazettiğinde, kamusal alanda erkeklerin hâkim olduğu bir toplumsal yaşamı desteklemiş olur. Aynı şekilde karşı cinse yönelik cinsel arzuyu normal bir davranış olarak görüp hemcinse yönelik cinsel arzuyu sapkınlık olarak nitelendiren bir bilgi ya da değer sistemi de, eşcinsellerin dışlandığı bir toplumsal yaşam düzenine hizmet eder. Siyasal ilişkinin iktidar ilişkisine karşılık geldiğini kabul ettiğimizde, yukarıda belirtilen sosyal ilişkiler ve etkinlikleri içeren inceleme alanı bir ölçüde daralsa da, sorunun tam anlamıyla çözüldüğü söylenemez. Zira iktidar ilişkilerini nite- 3. Ünite - Otorite, Siyasal İktidar ve Meşrulu liksel bir ayrıma tabi tutamayarak, iktidar kavramını Foucaultcu anlamıyla, yani sosyal iktidar anlamıyla düşündüğümüzde, her iktidar ilişkisinin siyasal nitelikte olduğunu varsaymak zorunda kalırız. Bu durumda, örneğin bir anne veya baba ile çocuğu, bir öğretmen ile öğrencisi ya da bir dernek başkanı ile o derneğin üyeleri arasındaki iktidar ilişkisi ile bir hükümet ile toplum arasındaki iktidar ilişkisini aynı kefeye koymuş oluruz. Kuşkusuz, Foucaultcu iktidar kavramlaştırması, “toplumun tek bir iktidarın uygulandığı üniter bir gövde” olmayıp “farklı iktidarların yan yana gelmesi, ilişkisi, koordinasyonu ve hiyerarşisi olduğu”; dolayısıyla da toplumsal düzenin merkezi bir güç marifetiyle yukarıdan aşağıya doğru değil, yerel ya da bölgesel düzeyden başlayan iktidar ilişkileri yoluyla aşağıdan yukarıya doğru kurulduğu yönündeki içerimiyle toplumsal ilişkilerin siyasal karakterini görmemiz bakımından yararlıdır. Fakat, Terry Eagleton’ın da belirttiği gibi, söz konusu yarara karşın, iktidarı Foucaultcu anlamıyla düşünmek, siyasetin anlamını her şeyi kapsayacak ölçüde genişletmek gibi bir sorunu da beraberinde getirir. Şu halde çerçeveyi daha da daraltıp toplumsal düzenin tamamı için merkezi öneme sahip iktidar ilişkilerini diğerlerinden ayırmamıza imkân verecek olan siyasal iktidar kavramına ulaşmamız gerekir. SİYASAL İKTİDAR VE OTORİTE Siyasal İktidar Siyasal iktidarın üç ayırt edici özelliğe sahip olduğu söylenebilir. İlk olarak siyasal iktidar, diğer bütün kural koyucu kurumların ya da kişilerin üstünde yer aldığı için, ülkenin ya da toplumun tamamı üzerinde geçerli olan iktidardır. Sosyal iktidarların yalnızca belirli gruplarda geçerli olmasına karşın, siyasal iktidar onlardan çok daha geniş bir alan üzerinde hüküm sürer. Bu anlamda siyasal iktidar ülke sınırları içerisinde yaşayan bütün bireyler, gruplar ve toplulukları bağlayıcı kararlar almak ve bu kararları uygulamak yetkisine sahiptir. Örneğin bir sendikanın ilgili organının almış olduğu kararlar yalnızca o sendika üyeleri için bağlayıcıdır. Buna karşın parlamento tarafından çıkarılmış olan bir yasa ülkedeki bütün vatandaşlar için bağlayıcıdır. İkinci olarak, siyasal iktidarla toplumdaki diğer iktidarlar arasında eşitlik ilişkisi değil, hiyerarşik bir ilişki söz konusudur. Siyasal iktidar ülke içinde en üstün olan iktidardır. Bu anlamda siyasal iktidar, kendi iradesini diğer iktidarlara kabul ettirme, onların davranışını kontrol etme ve nihai sözü söyleme yetkisine sahip olan iktidardır. Diğer bütün iktidarlar güçlerini, siyasal iktidarın çizmiş olduğu sınırlar çerçevesinde kullanırlar. Örneğin bir sosyal iktidar olarak herhangi bir okulun müdürü okulun öğrencilerinin ve o okulda çalışan öğretmenlerin riayet etmeleri gereken birtakım kararlar alabilir. Fakat onun almış olduğu kararalar siyasal iktidarın bütün okullar için belirlemiş olduğu kurallara aykırı olamaz. Siyasal iktidarı diğer iktidar türlerinden ayıran bir başka özellik ise, maddi kuvvet ve zor kullanma gücünü tekelinde bulundurmasıdır. Diğer sosyal iktidarlar, hüküm sürdükleri alanda iradelerine ve kararlarına uyulmasını sağlamak için ikna, manevi baskı, disiplin cezası gibi değişik yöntemlere başvurabilirler. Fakat siyasal iktidar dışındaki hiçbir iktidar meşru olarak şiddete başvuramaz. Örneğin bir amir söylediklerini yapmayan memura birtakım disiplin cezaları verebilir. Fakat bu amir söz konusu memur üzerinde hiçbir şekilde güç kullanamaz. Yine, bir mahallenin sakinleri kendi davranış kalıplarına uymayan bir kişiyi küsmek, soğuk davranmak veya kınamak gibi yollarla cezalandırabilir. Fakat mahalle sakinlerinin söz konusu kişiyi dövme hakları yoktur. 55 56 Siyaset Sosyolojisi İktidar gibi yönetim de, genel anlamı ile düşünüldüğünde, sosyal hayatın her düzeyinde rastlayabileceğimiz bir olgu olarak karşımıza çıkar. Fakat her yönetim ilişkisi siyasal açıdan aynı öneme sahip değildir. Siyasal yönden önemli olan yönetimin ayırıcı vasfı, tıpkı siyasal iktidar kavramında olduğu gibi, kapsamıdır. Bu anlamda siyaset bütünün yönetimi ile ilişkili bir kavramdır. Aristotelesçi anlamı ile düşünüldüğünde, bütün, doğası gereği genel yararın (ortak iyi) gerçekleşmesine olanak sağlar. Bütün (siyasal birlik) bu yönüyle doğaları gereği tikel (kısmi, özel) çıkarların gerçekleşmesine olanak sağlayan diğer sosyal birliklerden ayrılır. Siyasal birlik, diğer sosyal birlikleri kapsar ve hiyerarşik olarak onların üstündedir. Aristoteles’e göre, diğer birliklerin amacı olan son birlik, yani polis kendi kendine yeterli tek birlik türüdür. Çağdaş düşünürlerden Carl Schmitt de, siyasal birlik ile diğer sosyal birlikler arasındaki mahiyet farkına dikkat çeker. Daha önce de belirtildiği üzere, Schmitt, siyasal olanı karakterize eden şeyin dost-düşman ayrımı olduğunu kabul eder. Bu anlamda, Schmitt, olağanüstü hale karar verme ve dost ve düşman gruplamasını belirlemede ifadesini bulan egemenliği, siyasal birliğin ayırıcı vasfı olarak görür. Schmitt, karar vermeyi, egemenin ayırt edici özelliği olarak görür ve karar vermenin ise, en açık şekilde, olağanüstü halde anlamını bulduğunu düşünür. Schmitt için olağanüstü hal, egemenin (devletin), kendini koruma hakkına dayanarak hukuk düzenini askıya aldığı haldir. Schmitt, her düzen gibi hukuk düzeninin de bir karara dayandığından hareketle, kararın hukuk düzenini öncelediğini kabul eder. Schmitt’in, egemeni olağanüstü halin olup olmadığının karar vericisi olarak görmesi, bu kabulün bir sonucudur. Schmitt’göre, olağanüstü halde, karar, hukuki normdan ayrılır ve böylece kararın belirleyicilik vasfı tam anlamıyla görünürlük kazanır. Schmitt’e göre siyasal birlik, düşmanın kim olduğunu belirleme, dolayısıyla da savaşa karar verme gücüne bağlı olarak, insanın fiziksel yaşamı üzerinde tasarrufta bulunma imkânına sahip olduğu için, hiyerarşik olarak diğer sosyal birliklerin üzerinde yer alır. Schmitt, söz konusu üstünlüğün siyasal birliğin varlık koşulu olduğunu belirterek, ancak en üstün ve yetkili birlik olması durumunda bir birliğin siyasal birlik olduğundan bahsedilebileceğinin altını çizer. Aristoteles ve Sichmitt, insan tasavvurları arasındaki farklılığın bir sonucu olarak, siyasal birliği de, farklı biçimlerde tasavvur etmişlerdir. Aristoteles, insanın doğal olarak iyi bir varlık olduğunu ve insan doğasının ancak iyi bir topluluk yaşamı içerisinde açığa çıkacağını kabul ettiği için, siyasal birliği, ortak iyinin hayata geçtiği yaşam olarak düşünürken; Schmitt, insanın tehlikeli karakterini varsaymasına bağlı olarak, siyasal birliği, bir topluluğun kendisine düşman olan toplulukla mücadelesi bağlamında varlık kazanan yaşam olarak düşünmüştür. Bu anlamda, yönetim ya da iktidar ilişkisini; Aristoteles, ortak yaşamın ortak iyiye uygun olarak düzenlenmesinin bir gereği; Schmitt ise, dost-düşman çatışmasının bir sonucu olarak görmüştür. Aristoteles ve Sichmitt’in siyasal birlik kavramlaştırmaları, siyasetin konusu olan iktidar ya da yönetim ilişkisini karakterize eden şeyin ortak yaşam üzerinde sonuçlar doğurması olduğunu anlamak bakımından önemlidir. Fakat iki düşünürün siyasal birlik anlayışı da, özellikle günümüz dünyasındaki ortak yaşam deneyimini izah etmek bakımından birtakım sınırlılıklar içerir. Aristotelesçi siyasal birlik, homojen bir topluluk yaşamına karşılık gelir. Oysa günümüz dünyasında siyasal birlik, farklı yaşam tarzlarını içerisinde barındırdığı için, heterojen bir karaktere sahiptir. Bu nedenle, günümüzde, siyasetin amacı olan ortak iyiyi belirli bir topluluğun iyisiyle özdeş olarak göremeyiz. Schmittçi siyasal birlik anlayışı da, iki 57 3. Ünite - Otorite, Siyasal İktidar ve Meşrulu nedenle sınırlı bir işlevselliğe sahiptir. Öncelikle, Schmitt, siyasal birliği homojen bir bütünlük olarak gördüğü için, siyasal mücadeleyi siyasal birlikler arasındaki bir mücadele olarak alır. Oysa günümüz dünyasında siyasal mücadele, farklı yaşam tarzları arasındaki mücadele olarak, siyasal birlik içerisinde de kendini gösterir. İkincisi, Schmitt, bir düşmanın varlığının siyasal birliğin varlık koşulu olduğundan hareketle, siyasal birliğin ancak başka bir siyasal birliğin varlığı durumunda var olabileceğini kabul ettiği için, global ölçekte vücut bulabilecek bir siyasal birlik imkânını reddeder. Bu da, Schmitçi siyasal birlik anlayışını, siyasetin günümüz dünyasında öne çıkmış olan global boyutunu anlamak bakımından uygun bir temel olma niteliğinden yoksun kılar. Siyasi birlik (bütün) tarih içerisinde farkı ölçeklerde düşünülmüş ve farklı kavramlarla ifade edilmiştir. Antik Yunan dünyasının siyasi birliği bir şehir devleti (Polis) iken, modern dünyada siyasal birliğin adı ulus-devlettir. Günümüz dünyasında ise, siyasal birlik, temel olarak ulus-devlet formunda varlığını sürdürmekle birlikte, ulus-devletlerin sınırlarını aşan global bir mahiyet kazanmıştır. Siyasal iktidar kavramıyla bağlantılı olan klasik egemenlik kavramı neye gönderme yapmaktadır ve günümüz dünyasında neden belirleyiciliğini kaybetmiştir? Otorite İktidar ilişkisi çift yönlü bir ilişki olduğu için, siyasal iktidarın kendini kabul ettirmesi yalnızca sahip olduğu güçle bağlantılı olarak düşünülemez. İnsanlar siyasal iktidara itaat edebilecekleri gibi direniş de gösterebilirler. Kuşkusuz korku siyasal iktidara yönelik tutumu belirleyen önemli faktörlerden biridir. Fakat siyasal iktidarın kabul görmesinde korkudan daha belirleyici olan faktör, insanların siyasal iktidara ilişkin değerlendirmeleridir. Bir siyasal iktidarın varlığını sürdürebilmesinin, yalnızca sahip olmuş olduğu güçle değil, fakat aynı zamanda insanların ona rıza göstermeleriyle mümkün olması, siyasal iktidarın değerden bağımsız olarak düşünülemeyeceğini gösterir. Siyasal iktidar çeşitli eylemlerde bulunur ve her eylem de bir amacı içerir. Leo Strauss’un da belirttiği gibi, bütün siyasal eylemlerin korumak ya da değiştirmek gibi iki amacı vardır. İnsanlar, eğer mevcut durumdan memnunlarsa onu korumaya, memnun değillerse değiştirmeye yönelik siyasal eylemleri tasvip ederler. Örneğin Türkiye’de siyasal iktidarların Avrupa Birliği’ne üye olmaya yönelik politikaları birbirine zıt iki farklı değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. Bir kısım vatandaşlar Türkiye’nin mevcut rejimini ve üniter yapısını tehlikeye atacağı gerekçesiyle, Avrupa Birliği’ne üye olmaya yönelik siyasal değişimin doğru olmadığını düşünmektedir. Bu vatandaşlar, mevcut durumun korunmasının iyi, AB’ye üye olma yönündeki bir değişimin kötü olduğuna ilişkin bir değerlendirmeyi esas almaktadır. Bazı vatandaşlar ise, Türkiye’nin daha demokratik bir yapıya kavuşacağı düşüncesinden hareketle, AB’ye üye olma yönündeki bir değişime olumlu bir değer atfetmektedir. Bu vatandaşlara göre, mevcut durum kötü, AB’ye üye olma yönündeki değişim iyidir. Eylem-amaç-değer ilişkisi, her siyasal iktidarın eylemleri dolayısıyla bir değerlendirmeye tabi tutulduğunu gösterir. Siyasal iktidar-değer birlikteliğine, siyasal iktidarın kapsayıcılık vasfından hareketle de ulaşılabilir. Daha önce de belirtildiği gibi, toplumun bütünü üzerinde etkiye sahip olabilecek kararlar alabilme gücü, siyasal iktidarın bir özelliğini oluşturur. Siyasal iktidarın almış olduğu kararların üzerimizdeki etkisinin kaçınılmaz olması, bu kararları bir değerlendirmeye tabi tutmamızı da beraberinde getirir. 2 58 Siyaset Sosyolojisi Doğal olarak, bu kararların bir kısmını haklı, iyi, adil gibi olumlu sıfatlarla nitelerken, bir kısmı hakkında da haksız, kötü, adaletsiz gibi olumsuz nitelemelerde bulunuruz. Örneğin asgari ücrette ciddi bir artış öngören bir siyasal karar, toplumun çeşitli kesimleri tarafından farklı değerlendirmelere konu olur. İşçiler kendi durumlarını iyileştiren bu kararı iyi bir karar olarak görür. Buna karşın, işverenlere göre bu karar, kötü bir karardır. Daha temelli düşünüp birtakım siyasetlerin (karar ya da eylemlerin) haklılığının ötesinde, mevcut siyasal iktidarın iktidar olma hakkının var olup olmadığını sorguladığımız durumlarda da siyasal iktidar değer ilişkisini gözlemlemek mümkündür. Böyle durumlarda artık bir bütün olarak siyasal sistem ve onun temel nitelikleri hakkında bir değerlendirme yaparız. Örneğin seçimle işbaşına gelmeyen bir siyasal iktidarı eleştirdiğimizde, iyi siyasal düzen olarak gördüğümüz demokratik rejimi referans noktası olarak alırız. Siyasal iktidarın insanlar tarafından bir değerlendirmeye tabi tutuldukları gerçeği, salt güce dayalı siyasal iktidar ile insanların rızasına dayalı siyasal iktidar arasındaki bir ayrımı da beraberinde getirir. Kuşkusuz gerçek yaşamda salt güce dayalı ya da bütünüyle rızaya dayalı bir siyasal iktidar yoktur. Fakat analitik olarak böyle bir ayrım yaptığımızda, rızaya dayalı siyasal iktidarı nitelemek için otorite kavramını kullanabiliriz. Bu otorite tanımı Max Weber’e aittir. Weber, iktidarın bir kişiye rızasına rağmen bir şeyi yaptırabilme gücü, otoritenin ise rızaya dayalı iktidar ya da meşru iktidar anlamına geldiğini belirtir. Weber, Almanca “Herrschaft” terimini kullanmıştır. Weber’in kullanmış olduğu bu terim İngilizceye “Authority” olarak çevrildiği için literatüre “Otorite” olarak geçmiştir. Herrschaft anlam bakımından başatlığı, üstünlüğü çağrıştıran bir terimdir. Bu terimde hem iktidarı hem de kuvveti içeren Almanca “Macht” teriminin sert anlamları bulunmamaktadır. Weber, “Herrschaft” kavramıyla kayıtsız şartsız ve derhal itaat görecek bir kudreti anlatmak istemiştir. Yüzyıllar boyunca otorite kavramı hep iyi, beğenilen bir kavram olmuştur. Oysa bugün otorite kavramının olumsuz anlam içeriklerini çağrıştırdığına şahit olmaktayız. “Otoriter yönetim”, “otoriter kişilik”, “otoriterizm” gibi kavramlar dolayımı ile otorite kavramı, özgürlüğe karşı baskıyı ifade eder hale gelmiştir. Otorite ve otoriterizm kavramlarının birbirine karıştırılmasında, Giovanni Sartori’nin de belirttiği gibi, yirminci yüzyılda yaşanan siyasal olaylar paralelinde, otoriterizm ve demokrasi arasında kurulan karşıtlığın rolü büyüktür. Otoriterizm, faşizmin bir siyasal sistem için bulduğu addı. Savunucularına göre otoriterizm, “kokuşmuş, yıkılmaya yüz tutmuş, otoritesiz sermaye demokrasilerine karşı gerçek otoriteyi yeniden canlandıran bir rejimdi.” Otoriterizm kavramını kullanarak faşizm, otorite kavramının beğenilen niteliklerini ve kurumlarını diktatoryal bir devlete aktarma amacını gütmüştü. Terim faşizmin karşısındaki demokrasi kampında kabul görünce, çağrıştırdığı değer tersine dönerek yeni bir anlam içeriğine kavuşmuştur. Otoriterizm kavramının anlam olarak gerçekten de baskıcı bir yönetim anlayışını, özgürlüğe karşı zoru içermesine karşın; otorite, zoru ve baskıyı değil rızayı içerir. Otorite kavramı bu anlam içeriği ile iktidar kavramından da anlam olarak farklılaşır. Bu farklılık, Potestas-Auctoritas ayrımında temellenir. İktidar veya en azından siyasal iktidar zorlayabilme, müeyyideye bağlıyabilme ile ilgilidir. Potestas sözcüğü; yeterlik, yapabilme gücü anlamına gelen bir filden çıkar. Bununla birlikte sözcüğün etimolojisi siyasal anlamını kısmen açıklayabilmektedir. Sözcüğün siyasal anlamı, yapma yeterliğini değil, yapma erkini, bir şeyi yaptırabilme 3. Ünite - Otorite, Siyasal İktidar ve Meşrulu gücünü anlatır. İktidar buyurur, gerektiğinde zor kullanarak ayakta durur. Buna mukabil otorite etkiler. Otorite ödüllendirmeyi ve zoru içermez. Zor devreye girdiğinde otorite, otorite olmaktan çıkar. Bu anlamda otorite, kendiliğinden kabulü gerektiren bir etki ve yetki biçimidir. Nüfuza ve saygınlığa dayanır. Auctoritas, kavramı yaşanılan siyasal deneyimlere tekabül etmesi anlamında esasen Romalı bir kavramdır. Kavram Augere fiilinden türemiştir. Augere; çoğaltmak, artırmak anlamlarını içerir. Sürekli arttırılan, pekiştirilen kuruluştur ve Romalı için otoritenin kaynağında kuruluş vardır. Otorite sahiplerinin sürekli çoğalttıkları şey kuruluştur. Yaşayanların otoritesi artık hayatta olmayanların (Kurucuların) otoritesine dayanması anlamında türevseldir. İktidarın tersine otoritenin kökleri geçmiştedir ve bu geçmiş kendini kentin günlük yaşamında en az yaşayanların gücü ve kudreti kadar hissettirir. Otorite sahibi olanların en önemli özellikleri, güç sahibi olmamalarıdır. Roma’da iktidar halktan, otorite senatodan gelir. Senatoyu oluşturan yaşlıların sözlerinin otoritesi, salt öğüt biçiminde olmalarından ileri gelir. Bu sözlere kulak verilmesi için, onların buyruk biçiminde ifade edilmelerine ya da dışarıdan bir zorlamaya gereksinim yoktur. Hannah Arendt’e göre, otorite ilişkisinin iki temel özelliği vardır. Buna göre, otorite ilişkisi; ilişkiye konu olan iki taraf arasında eşitsizliğin bulunduğu ve üstün olan tarafın diğer tarafa kendini kabul ettirmek için ikna ve şiddet araçlarını kullanmaya ihtiyaç duymadığı bir ilişki biçimidir. Hasta-hekim ilişkisi otorite ilişkisinin tipik bir örneğini oluşturur. Öncelikle, hasta ile hekim arasındaki ilişki, mahiyeti gereği eşitsiz bir ilişkidir. Hekim, ilişkide üstün olan taraftır. İkincisi, hekimin hasta üzerindeki otoritesi bizatihi hekim olmasından kaynaklanmaktadır. Bu anlamda hekim, hastaya söylediklerini kabul ettirebilmek için ikna etmek ya da şiddet kullanmak gibi araçlara gereksinim duymaz; hasta tarafından kendisinin hekim olarak kabul edilmesi, hastanın hekimin söylediklerine rıza göstermesi için yeterli bir nedendir. Yukarıdaki örnekten de görüleceği üzere, tıpkı iktidar ilişkisi gibi, otorite ilişkisi de, toplumsal yaşamın her yerinde rastlayabileceğimiz bir ilişki biçimidir. Bir öğretmenin ders vermiş olduğu sınıfla, bir bilim adamının çalışma alanındaki meslektaşlarıyla, bir babanın çocuğuyla, bir uzmanın onu takip eden insanlarla ilişkisi bir otorite ilişkisi biçiminde karşımıza çıkabilir. Otorite ilişkisi kişiler arasında olabileceği gibi kurumlarla kişiler veya kurallarla kişiler arasında da olabilir. Örneğin bir toplumda insanların basına güvendiklerini söylediğimizde, basın ile insanlar arasındaki otorite ilişkisine işaret etmiş oluyoruz. Ya da, insanların yasalara olan güveninin azaldığından bahsettiğimizde, yasaların otorite olma özelliğini kaybettiğini söylemiş oluyoruz. Otorite kavramı eğer siyasal iktidarla toplum arasında düşünülüyorsa, bu durumda herhangi bir otoriteden değil, siyasal otoriteden bahsediyoruz demektir. Konu siyasal otorite olduğunda, otoritenin daha önce belirtilen özelliklerini, siyasal iktidar ile toplum arasındaki ilişki bağlamında düşünmemiz gerekir. Öncelikle, siyasal otorite ile toplum arsındaki ilişki eşitsiz bir ilişkidir; bu ilişkide siyasal otorite yöneten konumunda olduğu için, hiyerarşik olarak yukarıda bulunur. İkincisi, siyasal otorite yönetme eylemini güce dayalı olarak değil, yönetilenlerin rızasına bağlı olarak gerçekleştirir. Bir siyasal otorite güç kullanma ihtiyacı duyduğu ölçüde otorite olma özelliğini kaybeder. Otorite rızaya dayalı iktidardır ve bir iktidarın rızaya dayanması o iktidarın meşru olduğunu gösterir. İnsanlar siyasal iktidara neden rıza gösterirler? Ya da başka bir şekilde ifade edecek olursak, siyasal iktidarın meşruiyeti neye dayanır? Bu sorular bizi otoritenin kaynakları konusuna götürür. Konu sosyolojik ve felsefi olmak üzere iki perspektifle ele alınabilir. 59 60 Siyaset Sosyolojisi MEŞRULUK VE MEŞRULUĞUN KAYNAKLARI Sosyolojik Açıdan Meşruluğun Kaynağı Sosyolojik perspektifle ele alındığında meşruluk, toplumların yaşam tarzları, bilgi, inanç ve değer sistemleri; yani toplumların kültürleri bağlamında düşünülmesi gereken kavram olarak karşımıza çıkar. Toplumların kültürleri birbirinden farklı olduğu için, meşruluk anlayışı da toplumdan topluma farklılık gösterir. Örneğin demokratik değerlerin hâkim olduğu bir toplumda, siyasal iktidarların meşru olabilmeleri seçimle işbaşına gelmeleri koşuluna bağlıyken, siyasal kültüründe demokratik değerleri barındırmayan bir toplumda bu koşul aranmayabilir. Demokratik olmayan toplumda siyasal iktidarın seçime bağlı olarak değil de başka bir yönteme bağlı olarak belirlenmesi; eğer toplum, iktidar olma hakkının söz konusu yönteme bağlı olarak kazanılabileceğine inanıyorsa, bu toplumdaki siyasal iktidarın demokratik toplumdaki siyasal iktidardan daha az meşru olduğu anlamına gelmez. Meşruluk ilişkisel olup insanların kanaatlerine dayandığı için, meşruluk anlayışı toplumsal değişime bağlı olarak aynı toplum içerisinde de farklılık gösterebilir. İnsanlar bir dönem için meşru olarak gördükleri bir şeyi daha sonra meşru olarak görmeyebilirler. Örneğin Türkiye’de 1982 anayasası yürürlüğe girdiği zaman, o dönemin koşulları gereği insanlar tarafından meşru olarak görülmüştür. Fakat toplumsal değişim sürecine bağlı olarak, ilerleyen yıllarda bu anayasanın meşruiyeti tartışmalı hale gelmiştir. Meşruluğun ilişkisel olması, meşruluk ile yasallığın özdeş olarak düşünülemeyeceği gerçeğinin de nedenini oluşturur. Bir şeyin yasalara uygun olması ile o şeyin meşru olarak görülmesi arasında bir bağlantı olsa da, meşruluk, dinamik karakteri nedeniyle yasallığa indirgeyemeyeceğimiz bir şeydir. Bazı durumlarda yasal olan bir şey toplum nezdinde meşru görülmeyebilir. Örneğin, seçim barajının yüksek olduğu bir parlamenter demokratik sistemde oyların üçte birini alan bir siyasal parti, teknik olarak parlamentonun çoğunluğuna hâkim olarak iktidara gelebilir. Yasalara uygun olarak iktidara gelse de, bu siyasal partinin iktidarının meşruiyeti toplum nezdinde tartışmalı olacaktır. Sosyolojik bakış açısı, meşruluğun, ilişkisel ve dinamik karakterinin bir sonucu olarak, toplumdan topluma ve aynı toplum içinde de zamanla değişkenlik göstereceğini kabul ettiği için “meşruluğun kaynağı nedir?” sorusuna cevap ararken, veri olarak olması gerekeni değil, olanı alır. Sosyolojik bakış açısı farklı toplumlara ilişkin gözlemlerde bulunur, bu gözlemlerden benzer noktaları dikkate alarak birtakım sonuçlar çıkarır ve bu sonuçlardan hareketle de bir tasnif yapar. Max Weber ve David Easton’un, meşruluğun kaynağına ilişkin görüşleri, söz konusu tasniflerin biri klasik diğeri modern, iki önemli örneğidir. Weber’in otorite tipolojisinde geleneksel otorite, karizmatik otorite ve yasalussal otorite olmak üzere üç otorite tipi söz konusudur. Bu tiplerin her biri meşruluğun bir kaynağına işaret eder: Geleneksel Otorite: Weber’e göre, geleneksel otorite daha çok geleneksel toplumlarda görülen ve siyasal iktidarın, meşruiyetini toplumun geleneklerinden aldığı otoritedir. Patriarkal, feodal ve monarşik otoriteler geleneksel otoritenin başlıca örneklerini oluşturur. Bu anlamda saltanat yönetimlerini geleneksel otoritenin bir örneği olarak görebiliriz. Bu yönetimde iktidarın meşruiyeti ve iktidar olma hakkı belirli bir ailenin mensubu olmaya bağlıdır ve iktidar, atalardan intikal ettiği şekliyle kabul görmüş olan bir geleneğe dayanır. Söz konusu aileden olmayan bir kişinin iktidar olma hakkı yoktur. Geleneksel otoritede gelenek, yalnızca iktidar olma biçimini belirlemez. Gelenekler siyasal iktidarın 3. Ünite - Otorite, Siyasal İktidar ve Meşrulu eylemlerini sınırlandırıcı bir fonksiyona da sahiptir. Fakat gelenekler yasalar gibi net ve açık olmadığı için, geleneksel otoritenin geçerli olduğu toplumlarda siyasal iktidarlar geniş bir hareket alanına sahiptirler. Siyasal iktidarın serbestlik alanının genişliği, geleneksel otoritenin geçerli olduğu siyasal düzenlerde, yönetimle kurulan ilişkilerin kişiselliğe dayanmasını da beraberinde getirmiştir. Söz konusu siyasal düzenlerde devletin, hanedan ailesinin malı olarak görülmesi ve siyasal iktidarın insanları himaye eden bir baba gibi algılanması, bu kişiselliğin bir yansıması olarak karşımıza çıkar. Karizmatik Otorite: “Karizma” eski Yunancada “Tanrı vergisi” anlamına gelen bir kelimedir. Karizmatik otoritede siyasal iktidar, meşruluğunu insanların kendisine atfetmiş olduğu olağanüstü niteliklere bağlı olarak kazanır. Burada önemli olan, siyasal iktidarı elinde bulunduran kişinin gerçekten olağanüstü meziyetlerinin olması değil, insanların onda bu meziyetlerin bulunduğuna inanmalarıdır. Karizmatik otoritenin en tipik örnekleri peygamberler ve kurucu siyasal liderlerdir. Karizmatik liderlerin en önemli özelliği, kitleleri peşlerinden sürükleyebilme güçlerine bağlı olarak, yeni bir düzen getirmeleridir. Karizmatik lider, hayatın olağan akışını bozan ve ona yeni bir yön veren kişidir. Bu anlamda karizmatik liderlerin, toplumun yerleşmiş düzenine ve geleneklerine karşı çıkıp köklü değişikleri hayata geçirmeye yönelmeleri bakımından devrimci bir karaktere sahip olduklarını söylemek mümkündür. Karizmatik otorite, liderin kişisel özelliklerine bağlı olduğu için, lider hayatta kaldığı sürece geçerlidir. Karizmatik otorite lider öldükten sonra kurumlaşır, geleneksel veya hukuki otorite tipine dönüşür. Yasal-Ussal Otorite: Bu otorite tipinde siyasal iktidar, meşruiyetini akılcı kurallardan alır. Bu anlamda gerek siyasal iktidarın iş başına gelmesi, gerekse yapıp ettiklerinde meşruiyetin ölçütü söz konusu kurallara uygunluktur. Weber modern yaşamı karakterize eden şeyin, hayatın bütün alanlarında araç-amaç ilişkisine dayalı aklın (araçsal rasyonalite) geçerli hale gelmesi olduğunu düşündüğü için, yasal-ussal otoriteyi modern toplumsal yaşamda geçerli olan otorite tipi olarak görmüştür. Bu Weber’in modern toplumsal yaşamda diğer otorite tiplerinin olamayacağını düşündüğü anlamına gelmez. Weber için otorite tipleri ideal tiplerdir. İdeal tipler Weber’in toplumsal yaşamı anlamak için başvurduğu kavramsal araçlardır. Weber’in bahsetmiş olduğu otorite tipleri, saf halleriyle ancak kavramsal düzeyde bulundukları için, gerçek yaşamda birbirleri ile karışmış bir şekilde karşımıza çıkarlar. Bu nedenle Weber, modern toplumsal yaşamda diğer otorite tiplerine de rastlayabileceğimizi, fakat modern yaşamdaki hâkim otorite tipinin yasal-ussal otorite olduğunu düşünür. Modern toplumsal yaşamda hem yasalara bağlı olarak iktidara gelmiş oldukları için yasal-ussal otoriteye hem de karizmatik kişilikleri nedeniyle karizmatik otoriteye sahip liderler farklı otorite tiplerinin bir arada bulunabileceğini gösteren örneklerdir. Yasal-ussal otoritenin hâkim olduğu modern siyasal yaşamda, siyasal iktidar geniş bir hareket alanına sahip değildir. Siyasal iktidar yasalara uygun hareket etmek zorundadır. Weber, siyasal iktidarın kurallar tarafından belirlenmişliğinin, siyaseti değer kaybına uğrattığını düşünür. Weber’e göre, bütün siyasal ve idari mekanizmaların araçsal aklın hâkimiyetine bağlı olarak tanzim edilmesinin bir sonucu olarak ortaya çıkan gayrı-şahsi kural, görev ve kurumların yaygınlaşması, kaçınılmaz olarak, siyasetin rutinleşmesini ve siyasal kararların rutin idari kararlara dönüşmesini beraberinde getirmiştir. Weber, bu durumu hoş karşılamadığı için modern siyasal yaşamda kişilikleri nedeniyle kuralların dışına çıkabilme gücüne sahip karizmatik liderlere büyük önem atfetmiştir. 61 62 Siyaset Sosyolojisi Meşruluğun kaynağında, araç-amaç ilişkisine göre belirlenmiş gayrı-şahsi kurallar bulunduğu için, modern siyasal yaşamda insanların yönetimle olan ilişkilerinde de kişisellik değil, gayrı-şahsilik esastır. Örneğin geleneksel otoritenin geçerli olduğu siyasal yapılarda yönetici ile olan kişisel yakınlık kamu görevi almada önemli bir faktörken, yasal-ussal otoritenin geçerli olduğu siyasal yapılarda, kamu görevine alınacak kişiler gayrı-şahsi kurallara bağlı olarak objektif ölçütlere göre belirlenir. Yasal-ussal otorite saf biçimde bulunmadığı için, her ne kadar gayrışahsilik esas olsa da, modern siyasal yaşamda kişiselliği ön plana çıktığı durumlara da rastlanabilir. Üstün olan tarafın (patron) diğer tarafı (yanaşma) himaye ettiği, diğer tarafın ise üstün olan tarafın kişisel çıkarları için birtakım hizmetlerde bulunduğu patronaj ilişkisi söz konusu durumlardan biridir. Easton da, Weber gibi, meşruluğun üç kaynağının bulunduğundan bahseder. Easton’a göre bunlar ideolojik kaynak, yapısal kaynak ve liderlerin kişisel özellikleridir. Bir siyasal rejimde siyasal iktidar, yönetilenlerin, rejimin temelinde bulunan ilke ve değerleri benimsemesinin bir sonucu olarak kabul görüyorsa, bu siyasal iktidarın meşruluğunun kaynağında ideoloji var demektir. İnsanların rejimin temelinde bulunan ideolojiye bağlılıkları çeşitli faktörlere dayanır. Kuşkusuz en temel faktör, ideolojinin toplumun istek ve beklentilerine cevap verebilir bir özelliğe sahip olmasıdır. Bir diğer önemli faktör ise, siyasal endoktrinasyondur. Siyasal endoktrinasyon siyasal rejimin temel değerlerinin vatandaşlara aşılanması demektir. Siyasal iktidarlar siyasal endoktrinasyon yoluyla yönetilenlerin siyasal rejimin ideolojisine, dolayısıyla da kendilerine olan sadakatlerinin devam etmesini sağlamaya çalışırlar. Meşruluğun bir başka kaynağı, siyasal yapıyı ve siyasal yapının işleyişini düzenleyen hukuk kurallarının yönetilenlerce benimsenmesidir. Buna göre, bir siyasal iktidar ancak söz konusu kurallara uygun olarak işbaşına gelmişse meşru olarak addedilir. Aynı şekilde siyasal iktidarın eylemleri de, yine belirtilen kurallara uygun olmaları ölçüsünde meşrudur. Easton, Weber gibi liderlerin kişisel niteliklerini de, meşruluğun bir kaynağı olarak görür. Easton’un kişisel nitelik ile kastettiği, Weber’in karizma kavramından farklıdır. Easton kişisel nitelik derken, etkili ve başarılı olmayı kıstas olarak alır. Easton’a göre liderin başarısı, toplumun kendisine yönelik desteğini artırıcı bir faktördür. Siyaset biliminde sistem teorisi olarak bilinen teorinin en önemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilen Easton, meşruluğu, siyasal sistemin istikrar ve destek unsurlarından biri olarak görmüştür. Easton’a göre, siyasal sitemin, toplumdan gelen taleplere cevap verememesi, insanların rejimin temel değerlerine, siyasal yapıyı işleten normlara ve liderlerin yeterliliklerine olan inancını zedeleyeceği için, bir meşruiyet krizini de beraberinde getirecektir. Meşruluğun Felsefi Temeli Günümüz dünyasında hâkim olan siyasal rejimler liberal demokrasilerdir. Bu nedenle içerisinde liberal ve demokratik değerlerin başat konumda bulunduğu kültürün, zamanımızın hâkim siyasal kültürü olduğu söylenebilir. Kürselleşme süreci ile birlikte siyasetin ve siyasal toplumun küresel bir boyut kazanmasına bağlı olarak, söz konusu değerler, dünyanın birçok yerinde siyasal iktidarları ve yürütülen siyasetleri değerlendirmede kullanılan ölçütler haline gelmişlerdir. Bugün dünyanın neresinde olursa olsun insan hakları ihlalleri eleştirilmekte ve anti demokratik yönetimlerin meşruiyeti tartışma konusu yapılmaktadır. Günümüz dünyasında insan hakları ve demokrasinin, meşruiyetin zemini olarak ön plana çıkmış olması nedeniyle, “felsefi açıdan meşruluğun kaynağı” konusu, meşruiyeti insan haklarına riayete ve halkın iradesine dayandıran felsefi düşünceler temelinde tartışıla- 3. Ünite - Otorite, Siyasal İktidar ve Meşrulu caktır. Bu tartışmada, Thomas Hobbes, John Locke ve Jean Jacques Rousseau’nun düşüncelerinde ifadesini bulan toplum sözleşmesi düşünceleri klasik felsefenin, John Rawls’ın adalet teorisi ve Jürgen Habermas’ın demokrasi anlayışı ise, çağdaş felsefenin örnekleri olarak alınacaktır. Hobbes, toplumu, bireyler arasındaki sözleşmeye dayandırır. Toplum sözleşmesi, Hobbes’un, temel motivasyonu kendini korumak olan birey anlayışının zorunlu bir sonucudur. Hobbes’un doğa durumu olarak kavramlaştırdığı toplum öncesi durum, bireylerin kendilerini korumak için sürekli daha fazla güç arayışında oldukları bir savaş durumudur. Doğa durumu, en güçlü kişinin yaşamını koruması açısından bile belirsizliklere açık olduğundan, bireyler bir sözleşmeyle toplumu oluşturacaklardır. Toplum sözleşmesiyle bireyler bütün güçlerini devrederek devleti yaratırlar ve devletin garantörlüğündeki bir toplumsal yaşam içerisinde yaşamlarını güvence altına almış olurlar. Hobbes’un toplum sözleşmesi düşüncesi, siyasal iktidarın varlık nedeninin, bir hakkın (yaşama hakkı) korunması olduğuna vurgu yaptığı için liberal, siyasal iktidarı bireylerin iradelerinin bir ürünü olarak gördüğü için de demokratik meşruiyet anlayışına uygun bir meşruiyet ölçütü sunar. Fakat Hobbes siyasal iktidarı sınırlandıracak hiçbir araç öngörmediği ve bireylerin iradesini de yalnızca devletin ortaya çıkış sürecinde önemsediği için, bu uygunluk oldukça sınırlı bir uygunluktur. Hobbes gibi Locke da siyasal iktidarın meşruiyetini toplum sözleşmesine dayandırır. Fakat Locke ile Hobbes’un izahları arasında üç önemli farklılık söz konusudur. Öncelikle, Locke, devlet öncesi durumu, yani doğa durumunu bir savaş durumu olarak nitelendirmez. Locke’a göre, doğal hukuk hüküm sürdüğü ve bütün bireyler akıl sahibi varlıklar olarak birbirlerinin doğal hukuktan kaynaklanan haklarını tanıdıkları için, doğa durumunda, Hobbes’un bahsettiği gibi bir hayatta kalma mücadelesi söz konusu değildir. İkincisi, Locke, devleti, bağlayıcılık gücü daha yüksek, bireylerin rızalarının çok daha ön planda olduğu bir toplum sözleşmesine dayandırır. Locke’taki toplum sözleşmesinin sonuçları, Hobbes’takinden farklıdır. Locke’a göre bireyler, devleti, zaten var olan hakların daha iyi korunması amacıyla yarattıkları için, ona sınırlı bir güç verirler. Hobbes’un, bir sözleşmenin ürünü olmasına rağmen, bu sözleşmeyle bağlı olmayan kadir-i mutlak devlet anlayışına karşın, Locke, bireylerin, kendisine yalnızca yargılama ve cezalandırma haklarını devrettikleri, sözleşmeye bağlı kalmakla yükümlü, yani fonksiyonu doğal hukukun korunması ile sınırlı bir devlet anlayışına sahiptir. Üçüncüsü, Locke, bireysel hakların, yalnızca diğer bireylere karşı değil, devlete karşı da korunması gerektiğini düşünür. Hobbes, devletin varlık nedeninin bireyin kendini koruma hakkı olduğunu düşünmesine rağmen, bu hakkı tehdit eden bir devlet karşısında, bireyi koruyucu anlamlı herhangi bir araç sunmaz. Hobbes, bireylerin, yaşamlarının tehlike altında olduğu durumlarda devlete karşı gelebileceklerini kabul etse de, onlara, kendi yaşamlarını koruma çabalarının ötesine geçerek eylemlerini devrimsel bir hareket altında birleştirme hakkı tanımaz. Buna karşın, Locke, doğal hukuka aykırı hareket eden bir devletin meşruiyetini kaybedeceğini, dolayısıyla da yurttaşların böyle bir devlete karşı direnme haklarının bulunduğunu kabul eder. Locke’un toplum sözleşmesi düşüncesi, bireysel hakların tam anlamıyla korunmasını esas alan içerimiyle liberal meşruiyet anlayışının gereklerini bütünüyle karşılayan bir meşruiyet ölçütü sunar. Fakat Locke, bireysel rızaya Hobbes’un atfetmiş olduğundan daha fazla önem atfetmesine rağmen, bireylerin siyasal karar alma sürecine katılımını ön plana çıkarmadığı için, onun sunmuş olduğu ölçüt de demokratik meşruiyet anlayışı açısından yeteri kadar tatmin edici değildir. Demokratik meşruiyeti ön plana çıkaran toplum sözleşmesi düşünürü Rousseau’dur. 63 64 Siyaset Sosyolojisi Rousseau, bireyin toplumu öncelediğine ilişkin doğal hukukçu görüşe karşı çıkarak, toplumun bireyi öncelediğini ileri sürer. Rousseau, birey merkezli toplum anlayışına karşı çıkarak, insanın doğası gereği toplumsal bir varlık olduğunu kabul eder. Buna göre, toplum verilidir ve bireyler, zihni ve ahlaki meziyetlerini toplumdan aldıkları, toplumsal yaşam içerisinde insan oldukları için, birey ancak toplum içerisinde anlamlıdır. Rousseau, doğaya içkin bir hukukun ve adaletin bulunduğu ve buna bağlı olarak bütün insanların doğal birtakım hak ve özgürlüklere sahip oldukları yönündeki doğal hukukçu görüşe de aynı nedenle karşı çıkar. Rousseau’ya göre, tıpkı birey gibi, hukukun, hakkın, adaletin ve özgürlüğün varlığından bahsedilebilmesi için de, öncelikle doğru bir toplumun varlığı gereklidir. Rousseau bu toplumu, bireysel iradelerin genel iradeye devredilmesi ve siyasetin tek meşruiyet ölçütü olarak bu iradenin kabul edilmesini esas alan toplum sözleşmesine dayandırır. Bu durumda Rousseau’nun doğal hukuku bir meşruiyet ilkesi olarak kabul etmeyeceği de açıktır. Rousseau, ortak yaşamın düzenlenmesinde, toplumun iradesinin (genel iradenin) ürünü olan ‘pozitif ’ hukuku referans mercii olarak alır. Başka bir ifadeyle, Rousseau, siyasetin meşruiyet ilkesi olarak, doğal hukukun yerine genel iradeyi koyar. Rousseau’ya göre, iyi ya da doğru toplum, genel iradenin ifadesini bulabildiği yasalarla yönetilen toplumdur. Rousseau’ya göre, genel iradenin ifadesini bulabilmesi, ancak bireylerin karar alma süreçlerine katılımı yoluyla mümkün olduğu için, doğru (meşru) siyasal düzen doğrudan demokrasinin yürürlükte olduğu siyasal düzendir. Roussea’nun genel irade kavramı demokratik rejimlerde meşruiyet ölçütü olarak karşımıza çıkan halk iradesi ve milli irade gibi kavramların da felsefi zeminini oluşturmuştur. Liberal siyaset felsefesinin çağdaş temsilcilerinden John Rawls, adil topluma ilişkin düşüncelerini, “A Theory of Justice” (Bir Adalet Teorisi) isimli çalışmasında ortaya koyar. Söz konusu çalışmasında, Rawls, “Adil bir toplumsal düzen hangi ilkeler üzerinde temellenmelidir?” sorusuna bir cevap vermeye çalışır. Rawls toplumu sözleşme temelinde açıklayan diğer liberal filozoflar gibi, toplum öncesi bir durumu varsayarak, böyle bir durumda bireylerin toplumu kurmak için üzerinde anlaşacakları adalet ilkelerinin neler olabileceğini araştırır. Rawls’ın, bireylerin, üzerinde anlaşacakları ilkelerin adalet ilkeleri olması için, toplum öncesi durumda, kurulacak olan toplumdaki konumlarının avantaj veya dezavantajlarını bilmeleri, fakat kendilerinin hangi konumda olacaklarını bilmemeleri gerektiğini varsayar. Zira Rawls, kurulacak olan toplumdaki konumunu bilen bireyin, akla değil çıkarlarına uygun olanı tercih edeceğini, dolayısıyla da adalet ilkelerine ulaşamayacağını düşünür. Rawls bireylerin iki temel adalet ilkesi üzerinde anlaşacağını belirtir: (1) Her birey, diğer bireylerin özgürlüğüyle uyumlu en geniş bütüncül özgürlük sistemine ilişkin eşit hakka sahiptir. (2) Ekonomik ve toplumsal eşitsizliklerin düzenlenmesi; en dezavantajlı olanın en büyük yararı sağlamasına ve konumlara ulaşmada fırsat eşitliğinin bulunmasına uygun olmalıdır. Rawls bu ilkelerden birincisinin ikincisine göre; ikincisinde de ikinci öğenin birinci öğeye göre önceliği olduğunu belirtir. Rawls bireysel özgürlüklerin korunmasına ve ekonomik yönden dezavantajlı olanların durumlarının iyileştirilmesine hizmet eden bu ilkeleri siyasetin meşruiyet ölçütü olarak görür. Rawls’ın ortaya koymuş olduğu meşruiyet ölçütü, hem liberalizmin bireysel özgürlüklerin korunması konusundaki hassasiyetine, hem de sosyal demokrasi düşüncesinin sosyal adalet konusundaki hassasiyetine cevap verebilme niteliğine sahip olması bakımından ayrı bir öneme sahiptir. Rawls, liberal meşruiyet anlayışının çağdaş siyaset felsefesindeki önemli örneklerinden biri sunarken; Habermas, demokratik meşruiyet anlayışının çağdaş siyaset felsefesindeki önemli bir örneğini ortaya koymuştur. Habermas, bir siyasal 65 3. Ünite - Otorite, Siyasal İktidar ve Meşrulu sistemin meşru olabilmesinin, siyasal kararların vatandaşlar tarafından tartışıldığı bir kamusal alanı barındırmasına bağlı olduğunu düşünür. Habermas’a göre böyle bir kamusal alanı erken dönem burjuva toplumlarının liberal demokrasi deneyimlerinde gözlemlemek mümkündü. Bu toplumlarda okuryazar kulüpleri, salonlar, gazeteler, dergiler bir siyasal tartışma ve katılım alanı olarak işlev görüyordu. Habermas, geç modernlikle birlikte söz konusu kamusal alanın, bağımsız eleştiri ve muhalefet kaynağı olma vasfını kaybedecek şekilde bir dönüşüme maruz kaldığını belirtir. Bu anlamda Habermas’a göre, geç modern dönemde siyasal kararların tartışılma zemini işlevi görmüş olan kamusal alanın yerini, devlet, özel şirketler ve medyanın manipüle ettiği bir kamusallığın almış olması, siyasal sistem açısından bir meşruiyet krizini de beraberinde getirmiştir. Habermas açısından bakıldığında, bu bağlamda zuhur eden meşruiyet sorunu, her ne kadar sistemin kendi iç mantığına bağlı olarak aşılabilse de, böyle bir aşma süreci, insani özgürlüğün feda edilmesi pahasına gerçekleştirilmek durumundadır. Zira tam bir manipülasyon mantığının işbaşında olduğu söz konusu yeni kamusal alan içerisinde, siyasete ait pratik sorunların teknik sorunlara dönüştürülmesine gönderme yapan teknokratik bilincin yaygınlaştırılması, her ne kadar kitleleri depolitize edip sadık varlıklar haline getirse bile, insanın sahip olması gereken özgürlüğü ve eleştirel düşünce gücünü de elinden alır niteliktedir. Bu nedenle, Habermas, siyasal katılımın vatandaşların belirli periyotlarla yapılan seçimlerde oy verip önceden belirlenmiş olan siyasetleri onaylamalarıyla sınırlı olduğu mevcut liberal demokratik rejimlerin meşruiyet sorunuyla malul olduklarını düşünür. Habermas, meşruiyet sorununa yönelik sahici bir siyasal çözüm olarak, katılımcı demokrasi modelini önerir. Habermas’ın önermiş olduğu demokrasi modeli, bütün siyasal norm ve kuralların vatandaşlar arasındaki rasyonel tartışmalar yoluyla belirlenmesine zemin oluşturacak oldukça geniş bir siyasal kamusal alan vizyonunu içerir. Meşruiyet kriziyle bağlantılı olarak tartışılan temsil krizi ne anlama gelmektedir? SONUÇ İktidar, belirli bir yeri olan, birtakım bireylerin, grupların ya da kurumların elinde bulunan bir şey olmayıp bir ilişki biçimidir. İktidar bir ilişki biçimi olduğu için toplumsal yaşamda irili ufaklı, resmi, gayrı resmi bütün birlikteliklerde karşımıza çıkabilir. Siyasal ilişki iktidar ilişkisi olsa da, bütün iktidar ilişkilerinin toplumsal yaşam açısından aynı öneme sahip olduğu söylenemez. Bu anlamda, bütün toplumsal yaşam üzerinde sonuçlar doğuran iktidar ilişkileri ile, etkisi belirli bir bağlamla sınırlı iktidar ilişkileri arasında bir ayrıma gitmek gerekir. Toplumsal yaşam açısından merkezi öneme sahip iktidar, siyasal iktidardır. İktidar ilişkisi çift yönlü bir ilişki olduğu için, yönetme ve yönlendirme eylemi, siyasal iktidarın gücüne olduğu kadar yönetilenlerin rızasına da bağlıdır. Zira yönetilenler siyasal iktidara itaat edebilecekleri gibi karşı da çıkabilirler. Bu durum, bütün siyasal iktidarların belirli bir ölçüde yönetilenlerin rızasını almak zorunda olduklarını gösterir. Rıza kavramı iktidar-otorite ayrımında müracaat edebileceğimiz ölçüttür. Rızaya dayalı iktidara otorite denir ve bu anlamda siyasal otorite yönetilenlerin rızası üzerinde temellenen siyasal iktidardır. İktidara rıza göstermek, onun yapıp ettiklerini meşru görmek demek olduğu için otorite meşru iktidardır. Meşruluk kavramı neyin haklı ya da doğru olduğuna yönelik inancı ifade eder. Bu inanç siyasal kültüre bağlı olduğu için, meşruluk anlayışı da toplumdan topluma değişir. Liberal ve demokratik değerlerin küresel ölçekte geçerlilik kazandığı günümüz dünyasında, meşruluk anlayışı da büyük ölçüde bu değerlere dayanmaktadır. 3 66 Siyaset Sosyolojisi Özet Siyasetin ilişkisellik vasfı, siyasal olanın, farklı toplumsal ilişki biçimlerinde ortaya çıkabilen ve farklı biçimler alabilen bir antagonizmada ifadesini bulmasından kaynaklanır. Siyasal olanı karakterize eden söz konusu antagonizmanın son tahlilde biz-onlar ayrımı olduğu söylenebilir. Siyaset olgusunun anlaşılmasında kilit kavram iktidar kavramıdır. İktidar, anlam içeriği geniş olan bir kavramdır. İktidar, belirli bir yeri ya da merkezi olan ve birtakım öznelerin ya da kurumların sahip oldukları bir şey olmayıp sosyal hayatın çeşitli kademelerinde rastladığımız bir ilişki biçimidir. Çerçeveyi daraltıp toplumsal düzenin tamamı için merkezi öneme sahip iktidar ilişkilerine odaklandığımızda, siyasal iktidar kavramına ulaşırız. Siyasal iktidarın üç ayırt edici özelliğe sahip olduğu söylenebilir. İlk olarak siyasal iktidar diğer bütün kural koyucu kurumların ya da kişilerin üstünde yer aldığı için, ülkenin ya da toplumun tamamı üzerinde geçerli olan iktidardır. İkinci olarak, siyasal iktidarla toplumdaki diğer iktidarlar arasında, eşitlik ilişkisi değil, hiyerarşik bir ilişki söz konusudur. Siyasal iktidar ülke içinde en üstün olan iktidardır. Siyasal iktidarı diğer iktidar türlerinden ayıran bir başka özellik ise, maddi kuvvet ve zor kullanma gücünü tekelinde bulundurmasıdır. İktidar ilişkisi çift yönlü bir ilişki olduğu için siyasal iktidarın kendini kabul ettirmesi yalnızca sahip olduğu güçle bağlantılı olarak düşünülemez. İnsanlar siyasal iktidara itaat edebilecekleri gibi direniş de gösterebilirler. Siyasal iktidarın kabul görmesinde daha belirleyici olan faktör, insanların siyasal iktidara ilişkin değerlendirme- leridir. Siyasal iktidarın insanlar tarafından bir değerlendirmeye tabi tutuldukları gerçeği, salt güce dayalı siyasal iktidar ile insanların rızasına dayalı siyasal iktidar arasındaki bir ayrımı da beraberinde getirir. Kuşkusuz gerçek yaşamda salt güce dayalı ya da bütünüyle rızaya dayalı bir siyasal iktidar yoktur. Fakat analitik olarak böyle bir ayrım yaptığımızda, rızaya dayalı siyasal iktidarı nitelemek için otorite kavramını kullanabiliriz. Otorite, rızaya dayalı iktidardır ve bir iktidarın rızaya dayanması o iktidarın meşru olduğunu gösterir. Sosyolojik perspektifle ele alındığında meşruluk, toplumların yaşam tarzları, bilgi, inanç ve değer sistemleri; yani toplumların kültürleri bağlamında düşünülmesi gereken bir konu olarak karşımıza çıkar. Toplumların kültürleri birbirinden farklı olduğu için meşruluk anlayışı da toplumdan topluma farklılık gösterir. Meşruluk ilişkisel olup insanların kanaatlerine dayandığı için, meşruluk anlayışı toplumsal değişime bağlı olarak aynı toplum içerisinde de farklılık gösterebilir. Öte yandan, meşruluğun ilişkisel olması, meşruluk ile yasallığın özdeş olarak düşünülemeyeceği gerçeğinin de nedenini oluşturur. Günümüz dünyasında hâkim olan siyasal rejimler liberal demokrasilerdir. Bu nedenle de içerisinde liberal ve demokratik değerlerin başat konumda bulunduğu kültür, zamanımızın hâkim siyasal kültürdür. Bugün, insan hakları ve demokrasinin başat değerler olarak ön plana çıkmış olması nedeniyle, felsefi açıdan bakıldığında, meşruluğun kaynağını insan haklarına ve demokratik değerlere saygının oluşturduğu söylenebilir. 3. Ünite - Otorite, Siyasal İktidar ve Meşrulu 67 Kendimizi Sınayalım 1. İktidar ilişkisi ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a. İktidar ilişkisinin ayırt edici özelliği, devlet kurumlarında karşımıza çıkmasıdır. b. İktidar ilişkisi toplumsal yaşamın her yerinde karşımıza çıkabilir. c. İktidar ilişkisi ekonomik ilişkinin bir yansıması olarak ortaya çıkar. d. İktidar ilişkisi yalnızca siyasetçilerle toplum arasındaki ilişkilerde kendini gösterir. e. Aile yaşamında iktidar ilişkisi yoktur. 2. Siyasal ilişkinin ancak dost-düşman ayrımı üzerinden anlaşılabileceğini söyleyen düşünür kimdir? a. Carl Schimitt b. Max Weber c. David Easton d. Chantal Mouffe e. Ulrich Beck 3. Michel Foucault’nun iktidar anlayışını nitelemek için aşağıdaki kavramlardan hangisini kullanmak doğru olmaz? a. Sosyal İktidar b. Mikro İktidar c. İktidar ilişkisi d. Biyoiktidar e. Siyasal İktidar 4. Aşağıdakilerden hangisi siyasal iktidar ile sosyal iktidarı ayıran bir özelliktir? a. Siyasal iktidarın ekonomik iktidarla ilişkili olması b. Siyasal iktidarın yaşam tarzları ile ilgilenmemesi c. Siyasal iktidarın hiyerarşik olarak sosyal iktidardan yukarıda olması d. Sosyal iktidarın baskıyı içermemesi e. Demokratik toplumlarda sosyal iktidarın bulunmaması 5. Aristoteles’in siyasal birlik anlayışını günümüz dünyasındaki siyaseti anlamak açısından sorunlu kılan husus nedir? a. Siyasal birliği, sosyal birliklerin üzerinde konumlandırması b. Siyasal birliği, sosyal birlikleri kapsayan birlik olarak görmesi c. Siyasal birlik ile ahlak arasında bağlantı kurması d. Siyasal birlik ile siyasal iktidar kavramı arasında bağlantı kurması e. Siyasal birliğin homojen bir yapıya sahip olduğunu varsayması 6. Aşağıdakilerden hangisi otorite ilişkisinin bir özelliği değildir? a. Taraflar arasında eşitliğin bulunmadığı bir ilişki olması b. Otorite olarak kabul edilen tarafın istediklerini yaptırmak için diğer tarafı ikna etmeye ihtiyaç duymaması c. Otorite olarak kabul edilen tarafın istediklerini yaptırmak için zor kullanmaya ihtiyaç duymaması d. Otorite olarak kabul edilen tarafın istediklerinin akıl süzgecinden geçirilerek yapılması e. Rızayı içermesi 7. Meşruluk ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a. Meşruluk siyasal ilişkinin bir unsurudur. b. Meşruluk, iktidar ile otoriteyi ayırmada başvurabileceğimiz kriterdir. c. Meşruluk anlayışı toplumdan topluma farklılık gösterebilir. d. Bir şeyin meşru olması demokratik değerlere uygun olmasına bağlıdır. e. Bir şeyin yasal olması meşru o şeyin olması anlamına gelmez. 8. Bir siyasal sitemin vatandaşların beklentilerine cevap verememesi durumunda, vatandaşların temel siyasal değerlere, normlara ve siyasal liderlere olan inancının zayıflaması biçiminde kendini gösteren soruna ne ad verilir? a. Meşruluk sorunu b. Demokratikleşme sorunu c. Siyasal yozlaşma d. Siyasal istikrarsızlık e. Yönetilemezlik sorunu 68 Siyaset Sosyolojisi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 9. Aşağıdaki düşünürlerden hangisi bireysel özgürlüklerin korunması ve sosyal adaletin gözetilmesi hassasiyetlerini barındıran bir meşruiyet düşüncesini savunmuştur? a. Robert Nozick b. John Rawls c. J. J. Rousseau d. Thomas Hobbes e. Friedrich Hayek 10. Aşağıdakilerden hangisi Jürgen Habermas’a göre geç modern dönemde ortaya çıktığını söylediği meşruiyet krizinin nedenlerinden biri olarak düşünülemez? a. Kamusal alanın özgür tartışma alanı olma özelliğini kaybetmesi b. Sosyal yaşamın, devlet, medya ve büyük şirketlerin manipülasyonuna açık hale gelmesi c. Piyasa ekonomisinin tam anlamıyla hayata geçememesi d. Siyasal kararların demokratik tartışmanın bir ürünü olarak ortaya çıkmaması e. Liberal siyasal rejimlerin katılımcı olmayan demokrasi anlayışları 1. b 2. a 3. e 4. c 5. e 6. d 7. d 8. a 9. b 10. c Yanıtınız yanlış ise, “İktidar ilişkisi, Sosyal İktidar, Mikro İktidar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “İktidar ilişkisi, Sosyal İktidar, Mikro İktidar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “İktidar ilişkisi, Sosyal İktidar, Mikro İktidar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Siyasal İktidar ve Otorite” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Siyasal İktidar ve Otorite” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Siyasal İktidar ve Otorite” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Meşruluk ve Meşruluğun Kaynakları” konusunun “Sosyolojik Açıdan Meşruluğun Kaynağı” başlıklı kısmını yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Meşruluk ve Meşruluğun Kaynakları” konusunun “Sosyolojik Açıdan Meşruluğun Kaynağı” başlıklı kısmını yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Meşruluk ve Meşruluğun Kaynakları” konusunun “Meşruluğun Felsefi Temeli” başlıklı kısmını yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise, “Meşruluk ve Meşruluğun Kaynakları” konusunun “Meşruluğun Felsefi Temeli” başlıklı kısmını yeniden gözden geçiriniz. 3. Ünite - Otorite, Siyasal İktidar ve Meşrulu 69 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Mikro iktidar anlayışı; iktidarı bir ilişki biçimi olarak gördüğü, bu ilişkinin toplumsal yaşamda çeşitli birlikteliklerde farklı şekillerde karşımıza çıkabileceğini kabul ettiği ve böylece devlet ile siyaseti özdeşleştirmediği için, toplumsal ilişkilerin siyasal karakterini görmemize imkân sağlar. Bu özelliği, mikro iktidar anlayışını, siyasetin görünmeyen yüzüne odaklanan siyaset sosyolojisi açısından önemli kılar. Akal, C.B (1998). İktidarın Üç Yüzü. Ankara: Dost Kitabevi. Arendt, H. (1996). Geçmişle Gelecek Arasında. çev. B. S. Şener. İstanbul: İletişim Yayınları. Çelebi, A. (2008). Devlet, Toprak, Egemenlik: Carl Schmitt’in Düşüncesinde Siyasal Kavramı ve Kurucu İktidar Sorunu. Ankara: İmaj Yayınevi. Çiğdem, A. (1997). Bir İmkân Olarak Modernite. İstanbul: İletişim Yayınları. Duverger, M. (1964). Politikaya Giriş. çev. Semih Tiryakioğlu. İstanbul: Varlık Yayınları. Eagleton, T. (1996). İdeoloji. çev. M. Özcan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Focault, M. (1994). “Özne ve İktidar” çev. Osman Akınhay. Özne ve İktidar. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Gewirth, A. (1965). Political Philosophy. New York: The MacMillan Company. Giddens, A. (1992). Max Weber Düşüncesinde Siyaset ve Sosyoloji. çev. Ahmet Çiğdem. Ankara:Vadi Yayınları. Habermas, J. (1975). Legitimation Crisis. translated by. Thomas McCarthy. Boston: Bacon Pres. Habermas, J. (1992). Rasyonel Bir Topluma Doğru. çev. Ahmet Çiğdem-Mehmet Küçük. Ankara:Vadi Yayınları. Habermas, J. (1997). Kamusallığın Yapısal Dönüşümü. çev. Tanıl Bora-Mithat Sancar. İstanbul: İletişim Yayınları. Habermas, J. (2002). “Demokrasinin Üç Normaif Modeli”, “Öteki” Olmak, “Öteki”yle Yaşamak: Siyaset Kuramı Yazıları. çev. İlknur Aka. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Harrison, T. R. (2003). Hobbes, Locke and Confusions’s Masterpiece, Cambridge: Cambridge University Pres. Kalaycıoğlu, E. (1984). Çağdaş Siyasal Bilim: Teori, Olgu ve Süreçler. İstanbul: Beta Basım/Yayım Dağıtım. Kapani, M. (1989). Politika Bilimine Giriş. Ankara: Bilgi Yayınevi. Laclau, E. Mouffe C. (1992). Hegemonya ve Sosyalist Strateji. çev. Ahmet Kardam-Doğan Şahiner. İstanbul: Birikim Yayınları. Mouffe, C. (2008). Siyasetin Dönüşü. çev. Fahri BakırcıAli Çolak. Ankara: Epos Yayınları. Sabine, G. (1969) Siyasal Düşünceler Tarihi. 2, çev. A. Öktem. Ankara: Sevinç Matbaası. Sıra Sizde 2 Egemenlik, modern devleti nitelemek için kullanılmış olan bir kavramdır. Modern devletin ilk biçimi mutlak krallıklardı. Mutlak krallıklar, kralların belirli bir toprak parçası üzerinde tam anlamıyla hâkimiyet kurmuş oldukları siyasal yapılardı. En üstün iktidar olarak tanımlayabileceğimiz egemenlik kavramı dönemin siyaset filozofları tarafından söz konusu hâkimiyeti ifade etmek için kullanılmıştır. Bu filozoflar (Örneğin Jean Bodin ve Thomas Hobbes) egemenliğin mutlaklık, bölünemezlik ve süreklilik gibi üç temel vasfı olduğunu belirtmişler ve ancak bu vasıflara sahip bir iktidarın varlığı durumunda devletin var olabileceğinin altını çizmişlerdir. Mutlakıyet yönetimleri daha sonra cumhuriyet yönetimlerine dönüşünce egemenlik de ulusal egemenlik olarak düşünülmüştür. Ulusal egemenlik düşüncesi, bir ülkede siyasal iktidarın gücünü ulustan almasına ve dışarıdan herhangi bir sınırlandırma olmaksızın bu gücü ülke sınırları içerisinde kullanmasına işaret eder. Günümüz dünyasında uluslararası kurumların, kuralların, anlaşmaların ve birliklerin belirleyici hale gelmesi egemenlik kavramını da kullanışsız bir kavram haline getirmiştir. Sıra Sizde 3 Dar anlamıyla düşünüldüğünde, liberal demokrasilerdeki meşruiyet krizi olarak karşımıza çıkan temsil krizi, geniş anlamıyla düşünüldüğünde ulus devletin krizine işaret eder. Bilindiği gibi ulus devletler ulusal kimliği esas alan homojen yapılardı. Geç modern dönemde bu homojenliğin bozulmasına bağlı olarak kimlik ve tanınma taleplerinin ön plana çıkması, ulus devletlerin mevcut yapılarıyla toplumdan gelen farklı taleplere cevap verememesine yol açmıştır. Böylece, devlet ile toplum arasında var olduğu düşünülen temsil ilişkisi de sorgulanır hale gelmiştir. 70 Siyaset Sosyolojisi Başvurulabilecek Kaynaklar Sarıbay, A.Y (2000). Diyalojik Demokrasi, Kamusal Alan, Sivil İtiraz. İstanbul: Alfa Aktüel Yayınları. Sarıbay, A.Y (2008). Global Bir Bakışla Politik Sosyoloji. İstanbul: Everest Yayınları. Sarıbay, A.Y Öğün, S.S (1999). Politikbilim. İstanbul: Alfa Aktüel Yayınları. Sartori, G. (1996). Demokrasi Teorisine Geri Dönüş. çev. T. Karamustafaoğlu-M. Turhan. Ankara: Yetkin Yayınları. Schmitt, C. (1976). The Concept of The Political translated by. George Schwab. New Jersey: Rutgers University Pres. Schmitt, C. (2002). Siyasi İlahiyat. çev. Emre Zeybekoğlu. Ankara: Dost Kitabevi. Schroeder, R. (1996). Max Weber ve Kültür Sosyolojisi. çev. Mehmet Küçük. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. Strauss, L. (1976). “Comments on Carl Schmitt’s Der Begriff des Politischen”, The Concept of The Political. by Carl Schmitt, translated by. George Schwab, New Jersey: Rutgers University Pres. Strauss, L. (1988). What is Political Philosophy. Indiana: University of Nötre Dame Pres. Üşür, S. (1997). İdeolojinin Serüveni. Ankara: İmge Kitabevi. Vergin, N. (2006). Siyasetin Sosyolojisi: Kavramlar, Tanımlar, Yaklaşımlar. İstanbul: Bağlam Yayınları. Weber, M. (1995). Toplumsal ve Ekonomik Örgütlenme Kuramı. çev. Özer Ozankaya. Ankara: İmge Kitabevi. Agamben, G. (2011). Kutsal İnsan: Egemen iktidar ve Çıplak Hayat. çev. İsmail Tümken. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Beck U. (2011). Risk Toplumu Başka Bir Modernliğe Doğru. çev. Bülent Doğan ve Kazım Özdoğan. İstanbul: İthaki Yayınları. Best, S. (1995). The Politics of Marx, Foucault, Habermas. New York and London: Guildford Press. Bottomore, T. (1993). Political Sociology. London: Pluto Press. Connolly, W. E. (1995). Kimlik ve Farklılık. çev. Fermâ Lekesizalın. İstanbul: AyrıntıYayınları. Çiğdem, A. (1997). Bir İmkân Olarak Modernite. İstanbul: İletişim Yayınları. Falzon, C. (2001). Foucault ve Sosyal Diyalog: Parçalanmanın Ötesi. çev. Hüsamettin Arslan. İstanbul: Paradigma Yayınları. Giddens, A. (1994). Modernliğin Sonuçları. çev. Ersin Kuşdil. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. May, T. (2000). Postyapısalcı Anarşizmin Siyaset Felsefesi, çev. Rahmi G. Öğdül. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. McMichael, P. (2005). The Handbook of Political Sociology. ed. by. Thomas Janaski, Robert Alford, Alexander Hicks and Mildred A. Schwartz. Cambridge: Cambridge University Press. Mouffe, C. (2010). Siyasal Üzerine, çev. Mehmet Ratip. İstanbul: İletişim Yayınları. Newman, S. (2006). Baknin’den Lacan’a: Anti-otoriteryanizm ve İktidarın Altüst Oluşu. çev. Kürşad Kızıltuğ. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Owen, D. (1994). Maturity and Modernity. London and New York: Routledge. Phillips, A. (1995). Demokrasinin Cinsiyeti, çev. Alev Türker, İstanbul: Metis Yayınları. Rancière, Jacques (2007). Siyasalın Kıyısında. çev. Aziz Ufuk Kılıç. İstanbul: Metis Yayınları. Sarup, M. (1995). Post-yapısalcılık ve Postmodernizm. çev. A. Baki Güçlü. Ankara: Ark Yayınevi. Tekeloğlu, O. (2003). Foucault Sosyolojisi. İstanbul: Alfa Yayınları. Weber, M. (1996) Sosyoloji Yazıları. çev. Taha Parla. İstanbul: İletişim Yayınları. 4 SİYASET SOSYOLOJİSİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sivil toplumun ne anlama geldiğini, Tarihsel olarak hangi süreçlerden geçerek anlam kazandığını, Kavramın demokrasiyle ilişkisini, Küreselleşmeyle ilişkisini, Devletle ilişkisinin demokratik açıdan anlamını, Türkiye’de sivil toplumun durumunu ve devletle nasıl bir ilişkisi içerisinde olduğunu açıklayabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Sivil Toplum • Demokrasi • Devlet • Küreselleşme İçindekiler Siyaset Sosyolojisi Sivil Toplum ve Devlet • • • • • • • GİRİŞ SİVİL TOPLUM KAVRAMI SİVİL TOPLUM KAVRAMININ TARIHI SİVİL TOPLUM VE DEMOKRASİ SİVİL TOPLUM VE KÜRESELLEŞME SİVİL TOPLUM VE DEVLET TÜRKİYE’DE SİVİL TOPLUM VE DEVLET İLİŞKİSİ • SONUÇ Sivil Toplum ve Devlet Gİ­RİŞ Tür­ki­ye’de si­vil top­lum kav­ra­mı, tam ola­rak 80’ler­den son­ra si­ya­sal tar­tış­ma­la­rın gün­de­mi­ne gel­miş­tir. Tü­müy­le Ba­tı­ya ait olan kav­ram, hem mo­dern­leş­me sü­re­ cin­de­ki Ba­tı top­lu­mu­nun ta­rih­sel ola­rak gel­di­ği aşa­ma­yı hem de ge­li­nen bu du­ ru­ma bağ­lı ola­rak dev­let-top­lum iliş­ki­si­ni de­mok­ra­si ek­se­nin­de ye­ni­den ele alan dü­şün­me bi­çi­mi­ni ta­nım­lar. Si­vil top­lum kav­ra­mı­nın de­mok­ra­si dü­şün­ce­si­nin ge­li­şi­mi­ne kat­kı­sı cid­di bo­yut­ ta ol­muş­tur. Dev­le­tin kar­şı­sın­da özerk bir top­lum­sal ala­nın var­lı­ğı­nı ön­gö­ren si­vil top­lum te­ori­siy­le bir­lik­te, ka­mu­sal alan, ana­ya­sal yurt­taş­lık ve hu­kuk dev­le­ti gi­bi mo­dern de­mok­ra­si dü­şün­ce­si­nin vaz­ge­çil­mez kav­ram­la­rı ge­liş­me im­kâ­nı bul­muş­ tur. Bu­gün dev­let-top­lum iliş­ki­si­ni hak­lar, öz­gür­lük­ler ve yü­küm­lü­lük­ler çer­çe­ve­ sin­de ta­nım­la­yan bir de­mok­ra­tik ta­hay­yü­lün ge­liş­ti­ğin­den söz edi­le­bi­li­yor­sa, bu­nu si­vil top­lum dü­şün­ce­si­ne borç­lu ol­du­ğu­mu­zu söy­le­mek yan­lış ol­ma­ya­cak­tır. Türk­çe­ye “me­de­ni top­lum” şek­lin­de çe­vi­re­bi­le­ce­ği­miz si­vil top­lum, si­ya­sal kül­ tü­rün et­ki­siy­le “si­vil” söz­cü­ğü­ne yük­le­nen an­lam çer­çe­ve­sin­de Ba­tı­da­kin­den fark­ lı al­gı­lan­mış­tır. “Si­vil” ki­mi za­man res­mi ola­nın kar­şı­tı olan gay­ri res­mi­yi ki­mi za­man da as­ke­rî ola­nın kar­şı­tı­nı ta­nım­la­mak üze­re kul­la­nıl­mış­tır. Her du­rum­da dev­le­te yük­le­nen po­zi­tif an­la­ma bağ­lı ola­rak si­vil söz­cü­ğü ne­ga­tif bir an­la­ma sa­ hip ol­muş­tur. Kav­ra­ma yö­ne­lik al­gı­nın de­ği­şe­rek, Ba­tı­da kul­la­nıl­dı­ğı bi­çi­me yak­laş­ma­sı 80’le­rin son­la­rın­da ol­muş­tur. Bu ta­rih­ten son­ra si­vil top­lu­ma yö­ne­lik al­gı­yı ve an­la­mı be­lir­le­yen ol­gu Tür­ki­ye’de­ki de­mok­ra­tik­leş­me ara­yış­la­rı­dır. Bu ara­yış­la­rın or­tak nok­ta­sı; ya­sal hu­kuk­sal dü­zen­le­me­le­re kar­şın de­mok­ra­tik bir dü­ze­ne sa­hip olu­na­ma­ma­sı­nın se­be­bi­ni si­vil top­lu­mun yok­lu­ğu ola­rak gör­ülmesi­dir. 90’lar­dan gü­nü­mü­ze si­vil top­lu­mun de­mok­ra­si tar­tış­ma­la­rın­da­ki öne­mi­ni be­lir­le­yen şey, ge­nel ola­rak top­lu­mu özel ola­rak bi­re­yi dev­let kar­şı­sın­da ko­ru­ya­cak me­ka­niz­ma­ la­ra du­yu­lan ih­ti­yaç ol­muş­tur. Sİ­VİL TOP­LUM KAV­RA­MI 17. yüz­yı­lın son­la­rın­da John Loc­ke ve Ja­mes Har­ring­ton’ın ya­zı­la­rın­da ilk kez gö­ rü­len, da­ha son­ra İs­koç Ay­dın­lan­ma­sı­nın önem­li isim­le­ri Adam Smith ve Adam Fer­gu­son ta­ra­fın­dan ge­liş­ti­ri­len, Ro­us­sea­u, He­gel ve Marx’ın ar­dın­dan son ola­rak Toc­qu­evil­le’in ay­rın­tı­lı ola­rak de­ğin­di­ği si­vil top­lum kav­ra­mı, dev­le­tin dı­şın­da­ ki sos­yal ku­rum ve ya­pı­lar­dan mey­da­na ge­len top­lum­sal ala­nı ta­nım­la­mak üze­re kul­la­nıl­mış­tır. 74 Siyaset Sosyolojisi Si­vil top­lum, ai­le­nin ve dev­let ku­rum­la­rı­nın dı­şın­da, top­lum­sal ya­şa­mın ge­ rek­tir­di­ği, bi­rey­le­rin gö­nül­lü ola­rak yer al­dı­ğı ve ör­güt­len­di­ği top­lum­sal iliş­ki­ ler ağı­dır. Ge­nel ola­rak top­lum­sal ya­şa­mın sür­me­sin­de önem­li ro­lü olan gö­nül­lü iliş­ki­le­rin ve ku­ru­luş­la­rın yer al­dı­ğı bu ağ içe­ri­sin­de pi­ya­sa ve pi­ya­sa ku­rum­la­ rı, gö­nül­lü­lük esa­sı­na da­ya­nan din­sel ya­pı­lar, özel ve ka­mu­sal ni­te­lik­li der­nek ve or­ga­ni­zas­yon­lar, ka­mu oyu ve si­ya­sal par­ti­ler gi­bi kar­şı­lık­lı gü­ven duy­gu­su­nun oluş­tur­du­ğu iş­bir­li­ği­ne da­ya­lı çe­şit­li top­lum­sal iliş­ki bi­çim­le­ri yer alır. Si­vil top­ lum, pi­ya­sa ve dev­let­le bir­lik­te gü­nü­müz top­lu­mu­nu oluş­tu­ran bi­le­şen­ler­dir. Üçü ara­sın­da­ki iliş­ki­nin ni­te­li­ği, top­lum­la­rın ya­pı­sı­nı ve ka­rak­te­ri­ni be­lir­le­mek­te­dir. Top­lum­lar ara­sın­da va­ro­lan sos­yal ve kül­tü­rel fark­lı­lık­lar se­be­biy­le si­vil top­lu­mu oluş­tu­ran iliş­ki ve ku­rum­lar da top­lum­dan top­lu­ma fark­lı­lık gös­te­re­bi­lir. Bu fark­lı­ lık si­vil top­lu­ma yö­ne­lik kav­ram­laş­tır­ma­la­ra da yan­sı­mış­tır. Si­vil top­lum ku­ru­luş­ la­rı (STK’lar), si­vil top­lum ör­güt­le­ri (STÖ’ler), si­vil top­lum ku­rum­la­rı, üçün­cü sek­ tör, gö­nül­lü ku­ru­luş­lar, hü­kü­met-dev­let dı­şı ku­ru­luş­lar si­vil top­lu­mu ta­nım­la­mak üze­re kul­la­nı­lan kav­ram­lar­dır. Ge­liş­miş ve ge­liş­mek­te olan ül­ke­ler­de alan­la­rı­na ve ör­güt­len­me bi­çim­le­ri­ne gö­re fark­lı si­vil top­lum ta­nım­la­rı­na rast­la­mak müm­kün­ dür. Dev­let dı­şı ku­ru­luş­lar ya da üçün­cü sek­tör ola­rak ta­nım­la­nan gö­nül­lü ku­ru­luş­ lar for­mel, ver­gi­den mu­af, yar­dım ve kal­kın­ma ama­cı gü­den, kâr ama­cı güt­me­yen ve ço­ğun­luk­la ulus­la­ra­ra­sı alan­da fa­ali­yet gös­te­ren ku­ru­luş­lar­dır. Bu­nun ya­nın­da si­vil top­lum ku­ru­luş­la­rı­nın özel­lik­le ge­liş­miş ül­ke­ler­de halk kuru­luş­la­rı (pe­op­le or­ ga­ni­za­ti­ons) ve dev­let-dı­şı ku­ru­luş­lar (non-go­vern­men­tal or­ga­ni­za­ti­ons) şek­lin­de ge­nel bir ay­rı­ma ta­bi tu­tul­du­ğu gö­rü­lür. Halk ku­ru­luş­la­rı, de­mok­ra­tik ku­ru­luş­lar, top­lu­luk te­mel­li ku­ru­luş­lar (com­mu­nity-ba­sed or­ga­ni­za­ti­ons) ve ta­ban­dan ge­len ku­ru­luş­lar (grass-ro­ots or­ga­ni­za­ti­ons) ola­rak da ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır. Bun­lar bel­li bir amaç için oluş­tu­rul­muş, so­ru­nun çö­zü­mü­ne yö­ne­lik res­mî ya da gay­ri res­mî, ge­çi­ci, gö­nül­lü­ğü­ne da­ya­lı ör­güt­ler­dir. Ba­zı sen­di­ka ve mes­lek bir­lik­le­ri, ko­ope­ra­ tif­ler, çift­çi grup­la­rı hem­şeh­ri der­nek­le­ri ve ka­dın grup­la­rı bu ka­te­go­ri­de yer alır. Dev­let dı­şı ku­ru­luş­lar (non-go­vern­men­tal or­ga­ni­za­ti­ons ya ­da kı­sa­ca NGOs) ise üye­le­ri­nin çı­kar­la­rı­nı de­ğil baş­ka­la­rı­nın ya­ra­rı­na yö­ne­len, kâr ama­cı güt­me­yen gö­ nül­lü ku­ru­luş­lar­dır. Bu ku­ru­luş­lar ge­nel ola­rak uz­man­lar­dan olu­şan, bü­rok­ra­tik bir hi­ye­rar­şi­ye sa­hip, he­sap ver­me gi­bi de­mok­ra­tik bir sü­re­ci içer­me­yen ku­ru­luş­lar­dır. Dev­let dı­şı ku­ru­luş­lar pek çok fark­lı alan­da fa­ali­yet gös­ter­mek­te­dir. Ör­ne­ğin CA­ RE VE OX­FAM gi­bi do­ğal afet­ler­de yar­dım üze­ri­ne ça­lı­şan ör­güt­ler, Ulus­la­ra­ra­sı Af Ör­gü­tü ve Gre­en­pea­ce gi­bi in­san hak­la­rı ve çev­re ko­nu­sun­da fa­ali­yet gös­te­ren ör­güt­ler önem­li dev­let-dı­şı ku­ru­luş­lar­dan ba­zı­la­rı­dır. Dev­let-dı­şı ku­ru­luş­la­rın ba­zı­la­rı­nın ta­nım­la­rın­dan fark­lı bi­çim­de dev­let­ler­le ya da ulus­la­ra­ra­sı ku­ru­luş­lar­la il­gi­li olan bi­çim­le­ri de var­dır. Bi­li­nen dev­let-dı­şı ku­ ru­luş­lar­dan (NGOs) fark­lı olan bu ör­güt­ler için fark­lı isim­len­dir­me­ler kul­la­nı­lır. Bun­lar GON­GO (go­vern­ment-or­ga­ni­zed NGO), QU­AN­GO (qua­si-go­vern­men­tal or­ga­ni­za­ti­ons) ve DON­GO (do­nor-or­ga­ni­zed NGO) kı­salt­ma­la­rıy­la bi­li­nir. GON­ GO ya­ni hü­kü­met­le­rin kur­du­ğu hü­kü­met-dı­şı ku­ru­luş­lar, ge­liş­mek­te olan ül­ke­le­ rin hü­kü­met­le­ri­nin dev­let dı­şı ku­ru­luş­la­ra akan yar­dım fon­la­rı­nı ken­di­le­ri­ne ak­ tar­mak üze­re kur­duk­la­rı ku­ru­luş­lar­dır. Ya­rı hü­kü­met dı­şı ku­ru­luş­lar (QU­AN­GO) ise ge­liş­miş ül­ke­ler­de ku­ru­lan ge­lir­le­ri­ni ka­mu­sal kay­nak­lar­dan sağ­la­yan ku­ru­luş­ lar­dır. Yar­dım te­mel­li dev­let-dı­şı ku­ru­luş­lar (DON­GO) ise kre­di ve­ren ku­ru­luş­la­ rın ver­dik­le­ri kre­di­nin ama­cı doğ­rul­tu­sun­da kul­la­nı­mı­nı ta­kip eden ku­ru­luş­lar­dır. Bu du­rum ev­ren­sel bir si­vil top­lum ta­nı­mı yap­ma­yı zor­laş­tır­sa da ai­le ve dev­le­ tin dı­şın­da bir ala­nın var­lı­ğı ve in­san­la­rın or­tak çı­kar­la­rı­nı ger­çek­leş­tir­mek üze­re bi­ra­ra­ya ge­le­bil­dik­le­ri bir pi­ya­sa­nın var­lı­ğı si­ya­set te­ori­sin­de si­vil top­lu­mun var­ 75 4. Ünite - Sivil Toplum ve Devlet lı­ğı­na de­lil teş­kil ede­cek un­sur­lar ola­rak ka­bul edi­lir. Bu­na ila­ve ola­rak; dev­le­tin bir par­ça­sı ol­ma­ma­sı, kâr ama­cı güt­me­me­si, üye­le­ri­ne ka­zanç sağ­la­ma ama­cın­da ol­ma­ma­sı, dev­let ik­ti­da­rı­nı ele ge­çir­me ya da onun or­ta­dan kal­dı­rıl­ma­sı­na yö­ne­ lik amaç ta­şı­ma­ma­sı si­vil top­lum ör­güt­le­ri­nin di­ğer ayırd edi­ci özel­lik­le­ri ola­rak sı­ra­la­na­bi­le­cek­tir. Si­vil top­lum ör­güt­le­ri­ni top­lum­da­ki di­ğer ör­güt­len­me bi­çim­le­rin­den ayı­ran ne­dir? Sİ­VİL TOP­LUM KAV­RA­MI­NIN TA­Rİ­Hİ An­tik Yu­nan’dan Ay­dın­lan­ma­ya Ka­dar Olan Dö­nem Si­vil top­lum kav­ra­mı ta­rih­sel ola­rak il­ki 1789 Fran­sız Dev­ri­mi’yle ikin­ci­si 20. yüz­yı­lın son çey­re­ğin­de Ko­mü­nist re­jim­le­rin yı­kı­lı­şıy­la ol­mak üze­re iki önem­li de­ği­şim ge­çir­miş­tir. Si­vil top­lu­mun mo­dern ön­ce­si an­la­mı kla­sik cum­hu­ri­yet­çi ba­kış açı­sı­nı yan­sı­tır. 18 yüz­yı­lın ba­şı ya­ni Ay­dın­lan­ma­nın er­ken dö­ne­min­de ha­ kim olan bu an­la­yı­şa gö­re si­vil top­lum, yurt­taş­la­rın bir­bir­le­ri­ne za­rar ver­me­me­ si­ni sağ­la­ma amaç­lı hu­kuk ku­ral­la­rı va­sı­ta­sıy­la top­lum­sal ça­tış­ma­la­rı yö­ne­te­bi­len bir si­ya­sal top­lum ti­pi­dir. Si­vil top­lu­mun ta­ri­hi­ni, “si­vil” ola­na yük­le­ni­len an­lam çer­çe­ve­sin­de, An­tik Yu­ nan’a ka­dar gö­tür­mek müm­kün­dür. Bu dö­nem­de “iyi top­lum” ola­rak ta­nım­la­nan si­vil top­lum, mo­dern dö­ne­min ak­si­ne dev­let ile bir bü­tün ola­rak gö­rül­müş­tür. Ör­ne­ğin Sok­ra­tes’in dü­şün­ce­sin­de si­vil top­lum ça­tış­ma ko­nu­la­rı­nın ka­mu­sal tar­ tış­ma­ya açıl­dı­ğı ve ras­yo­nel di­ya­log­lar üze­rin­den çö­zü­me bağ­lan­dı­ğı si­te top­lu­ mu­dur. Sok­ra­tes’e gö­re si­vil­lik bu top­lu­mun vas­fı­dır ve in­san için “iyi ya­şa­mın” te­mi­na­tı­dır. Ay­nı şe­kil­de Pla­ton için de ide­al dev­let in­san­la­rın ken­di­le­ri için mut­ lu­luk ge­ti­re­cek olan or­tak iyi, al­çak­gö­nül­lük ve ada­let gi­bi si­vil de­ğer­le­re ken­di­le­ ri­ni ada­dık­la­rı top­lu­mu ta­nım­lar. Fi­lo­zofa göre kra­lın gö­re­vi bu er­dem­le­re bağ­lı si­vil­le­ri ko­ru­mak­tır. Ay­nı şe­kil­de Aris­to si­te­yi, yurt­taş­la­rı­na mut­lu­luk ge­ti­re­cek olan si­vil er­dem­le­ri pay­laş­ma im­kâ­nı ve­ren “ko­ino­ni­a po­li­ti­ke” ya­ni si­ya­sal top­ lum ola­rak ta­nım­la­mış­tır. Aris­to’nun “ko­ino­ni­a po­li­ti­ke” de­di­ği si­vil top­lum, Ro­ma’da hu­kuk­çu Çi­çe­ ro’nun elin­de “so­cie­tas ci­vi­lis” ha­li­ni al­mış­tır. Bu­ra­da si­vil top­lum sa­de­ce si­ya­sal bir kav­ram de­ğil, da­ha çok hu­ku­ki bir kav­ram­dır. “So­cie­tas ci­vi­lis” hu­ku­kun be­lir­ le­di­ği ve yön­len­dir­di­ği iliş­ki­ler üze­ri­ne ku­ru­lu top­lu­mu ta­nım­la­mış­tır. An­tik Yu­nan ve Ro­ma’da “iyi top­lum”un kar­şı­lı­ğı ola­rak kul­la­nı­lan si­vil top­ lum, in­san­lar için ba­rı­şı ve dü­zen­li ya­şa­mı te­min eden top­lum­dur. Bu top­lum dev­ let­ten ay­rı de­ğil onun­la bir bü­tün­dür. Kla­sik fi­lo­zof­lar için dev­let, top­lu­mun si­vil bi­çi­mi olur­ken, si­vil­lik iyi yurt­taş­lı­ğın ge­re­ği­dir. Si­vil top­lu­ma da­ir kla­sik dö­nem­ de olu­şan bu bi­ri­kim, mo­dern dö­nem için önem­li kat­kı­lar sağ­la­mış­tır. Fe­oda­liz­min et­ki­siy­le Or­ta Çağ­da si­vil top­lum dü­şün­ce­si Rö­ne­sansın son­la­ rı­na ka­dar or­ta­dan kalk­mış­tır. Otuz Yıl Sa­vaş­la­rı ve ar­dın­dan West­pha­li­a Ba­rı­şı “ege­men dev­let­ler sis­te­mi”nin do­ğu­şu­nu ha­zır­la­mış­tır. An­laş­ma, dev­let­le­ri be­ lir­li bir top­rak par­ça­sı üze­rin­de tar­tış­ma­sız hâ­kim olan ba­ğım­sız, ege­men si­ya­ sal bi­rim­ler ola­rak ye­ni­den ta­nım­la­mış­tır. Bu­nun so­nu­cun­da kral­lar or­du­la­rı ve oluş­tur­duk­la­rı bü­rok­ra­tik yö­ne­tim­le­riy­le te­ba­la­rı üze­rin­de tek ha­kim güç ha­li­ne gel­miş­tir. Hâ­ki­mi­yet ka­mu har­ca­ma­la­rı üze­rin­de­ki yet­ki­le­riy­le bir­lik­te eko­no­mik ya­şa­mı da içi­ne ala­rak “mut­lak” ha­le gel­miş­tir. Mut­lak mo­nar­şi 18. yüz­yıl Av­ru­ pa’sı­nın hâ­kim si­ya­sal kav­ra­mı­dır. 1 76 Siyaset Sosyolojisi Ay­dın­lan­ma dö­ne­mi­nin üze­rin­de en çok tar­tı­şı­lan kav­ra­mı dev­le­tin mut­la­ ki­yet­çi do­ğa­sı­dır. Ha­ne­dan­lı­ğın meş­ru­iye­ti, yö­ne­tim­le­rin ku­rum­laş­ma bi­çim ve se­bep­le­ri, in­san­la­rın te­mel hak­lar ko­nu­sun­da­ki eşit­siz­lik­le­ri tar­tış­ma­la­rı yön­len­ di­ren te­mel baş­lık­lar­dır. Tar­tış­ma­lar­la bir­lik­te in­san ak­lı­nın do­ğa­sı, si­ya­sal ve ah­ la­ki oto­ri­te­nin kay­nak­la­rı, mut­la­ki­yet­çi­li­ğin se­bep­le­ri ve bu­nu aş­ma yol­la­rı gi­bi alan­la­ra iliş­kin ol­duk­ça ke­sin ya­nıt­lar el­de edil­miş­tir. Ay­dın­lan­ma fi­lo­zof­la­rı in­san ak­lı­nın iyi­li­ği­ne; dev­let ve ki­li­se bir­lik­te­li­ği­ni dev­le­tin bi­rey­sel öz­gür­lük­le­ri en­gel­ le­me­si ve ki­li­se­nin de kral­la­ra ila­hi bir meş­rui­yet ka­zan­dır­ma­sı se­be­biy­le in­sa­nın iler­le­me­si­nin ve re­fa­hı­nın önün­de­ki en­gel ol­duk­la­rı­na ina­nır. So­nuç ola­rak ki­li­se ve kral/dev­let öz­gür ira­de­nin önün­de­ki en bü­yük en­gel­ler ola­rak gö­rü­lür. Bu dö­nem­de­ki bir baş­ka ge­liş­me, Otuz Yıl Sa­vaş­la­rı’nın et­ki­siy­le, ça­tış­ma­nın ol­ma­dı­ğı bir top­lum is­te­ni­yor­sa, top­lum­sal iliş­ki­le­rin do­ğal hu­kuk an­la­yı­şın­dan fark­lı bir an­la­yış­la kur­gu­lan­ma­sı ge­rek­ti­ği fik­ri­nin ya­yıl­ma­ya baş­la­ma­sı­dır. Sos­yal iliş­ki­le­rin in­san do­ğa­sıy­la uyum­lu bir bi­çim­de ge­liş­me­si ge­rek­ti­ği­ne iliş­kin ara­yış­ lar­la bir­lik­te “top­lum söz­leş­me­si te­ori­si” bu dö­nem­de or­ta­ya çık­mış­tır. Söz­leş­me teo­ris­yen­le­ri­ne gö­re in­san do­ğa­sı nes­nel ger­çek­lik­le­re ve do­ğal hu­kuk ya­sa­la­rı­na ba­kı­la­rak an­la­şı­la­bi­lir. In­sa­nın do­ğa­sı­na uy­gun bir ha­yat sür­me­si için dev­let ve po­zi­tif hu­kuk­la ko­run­ma­lı­dır. Ör­ne­ğin Tho­mas Hob­bes’a gö­re top­lum­da­ki si­vil ya­şa­mın sür­me­si için çok güç­lü bir dev­le­te ih­ti­yaç var­dır. Si­vil du­ru­mu do­ğal du­ ru­mun aşıl­ma­sı ola­rak gö­ren Hob­bes,uyum­lu sos­yal iliş­ki­le­re za­rar ve­ren ben­cil­ li­ğin an­cak güç­lü bir dev­let­le kon­trol al­tı­na alı­na­bi­le­ce­ği­ni dü­şü­nür. Do­ğal du­ rum­da ya­şa­nan olum­suz­luk­lar in­sa­nı ya­şa­mı­nı gü­ven­ce­ye ala­bi­le­cek bir dev­le­tin var­lı­ğı­na ik­na ede­cek­tir. Ege­men dev­let, ya­ni her­ke­sin kor­ka­ca­ğı fa­kat gü­ven­lik için için­de ya­şa­mak is­te­ye­ce­ği dev­let, Hob­bes’un ifa­de­siy­le le­vi­at­han, hem ak­lın hem de or­tak çı­kar­la­rın ula­şa­ca­ğı çö­züm­dür. Söz­leş­me teo­ris­yen­le­rin­den bir baş­ka önem­li isim de John Loc­ke’dur. Onun dö­ ne­min­de İn­gil­te­re’de ila­hî hak­la­ra da­ya­nan kral ile si­ya­sal hak­la­ra da­ya­nan par­la­ men­to ara­sın­da bü­yük bir mü­ca­de­le söz ko­nu­su­dur. Loc­ke söz­leş­me te­ori­si­ni sı­nır­lı bir dev­let ve güç­lü bir top­lum için yo­rum­lar. Do­ğal du­ru­mun in­san için kö­tü­lü­ğü ko­nu­sun­da Hob­bes’la ay­nı fi­kir­de olan Loc­ke, in­san­la­rın bu du­rum­da bir söz­leş­me yap­mak için bi­ra­ra­ya gel­dik­le­ri­ni ve bu­nun so­nucun­da ege­men­li­ği­ni ka­bul et­tik­le­ ri bir ka­mu oto­ri­te­si oluş­tur­duk­la­rı­nı dü­şü­nür. Ne var ki bu güç­lü oto­ri­te, za­man­la top­lum üze­rin­de bir bas­kı un­su­ru ha­li­ne ge­le­bi­le­ce­ğin­den sı­nır­lan­dı­rıl­ma­lı­dır. “Si­vil Hü­kü­met Üze­ri­ne De­ne­me” ad­lı ese­rin­de Loc­ke, kar­şı­lık­lı so­rum­lu­lu­ğa da­ya­lı bir yö­ne­tim bi­çi­mi ola­rak gör­dü­ğü hü­kü­me­tin iki esas üze­ri­ne da­yan­dı­ğı­nı ile­ri sü­rer. Bi­rin­ci­si, in­san­lar ön­ce­lik­le or­tak ka­mu oto­ri­te­si­ne ken­di­le­ri­ni ema­net eder­ler ve bu oto­ri­te ya­sa yap­ma ve yü­rüt­me gü­cü­ne sa­hip­tir. Ikin­ci­si ise bu oto­ri­te­nin do­ğal ola­rak sı­nır­lı bir oto­ri­te ol­ma­sı­dır. Ikin­ci esas te­me­lin­de Loc­ke, dev­le­tin in­sa­nın te­ mel hak­la­rı­na yö­ne­lik teh­dit edi­ci bir gü­cü­nün ol­ma­dı­ğı­nı vur­gu­lar. In­sa­nın te­mel hak­la­rı ise ya­şam, öz­gür­lük ve mül­ki­yet hak­la­rı­dır. Loc­ke bun­la­rın ya­nın­da dev­le­tin si­vil ve do­ğal ya­sa­lar içe­ri­sin­de ha­re­ket et­me­si ge­rek­ti­ği­ni dü­şü­nür. Hem Loc­ke hem de Hob­bes in­san­la­rın ba­rış ve gü­ven­lik içe­ri­sin­de ya­şa­ya­bi­le­ cek­le­ri bir sis­tem öner­miş­ler­dir. Bu sis­te­min da­yan­dı­ğı te­mel ise top­lum­sal söz­leş­ me te­ori­si­dir. On­la­ra gö­re si­vil top­lum, do­ğal hu­kuk­tan kay­nak­la­nan si­vil er­dem ve hak­la­rın oluş­tur­du­ğu si­vil ya­şa­mı sür­dü­ren bir top­lum­dur. Hob­bes ve Loc­ke da tıp­kı An­tik Yu­nan’da ol­du­ğu gi­bi si­vil top­lu­mu dev­let­ten ay­rı bir top­lum ola­rak gör­me­miş­ler­dir. In­san do­ğa­sı, do­ğal hu­kuk, top­lum söz­leş­me­si ve dev­le­tin bi­çi­ mi gi­bi ko­nu­lar­da dü­şün­ce­ler or­ta­ya ko­yan her iki dü­şü­nü­rün öne­mi ila­hî dü­zen fik­ri­ne kar­şı in­sa­nın ras­yo­nel bir var­lık ola­rak ken­di si­ya­sal dü­ze­ni­ni ku­ra­bi­le­ce­ği dü­şün­ce­si­ni baş­lat­ma­la­rın­dan kay­nak­la­nır. 4. Ünite - Sivil Toplum ve Devlet Ay­dın­lan­ma fi­lo­zof­la­rı bu dü­şün­ce­yi bi­raz da­ha ge­liş­tir­miş­ler­dir. İn­san­la­rın ras­yo­nel var­lık­lar ola­rak ken­di ka­der­le­ri­ni ken­di­le­ri­nin ta­yin ede­bi­le­cek­le­ri­ni ile­ ri sü­ren Ay­dın­lan­ma fi­lo­zof­la­rı­na gö­re in­san­la­rın üze­rin­de, on­la­rı kon­trol ede­cek mut­lak bir oto­ri­te­ye ih­ti­yaç yok­tur. Hem Ro­us­sea­u hem de Kant in­san­la­rın ba­rış is­te­yen bir do­ğa­ya sa­hip ol­duk­la­rı­nı oy­sa sa­vaş­la­rın mut­lak­çı re­jim­ler ta­ra­fın­dan çı­ka­rıl­dı­ğı­nı sa­vun­muş­lar­dır. Si­vil top­lum in­sa­nın do­ğa­sı­na uy­gun ya­şa­ya­bi­le­ce­ği bir top­lum ha­li­ni ifa­de eder. Mo­dern Dö­nem­de Si­vil Top­lum Bu dö­nem­de si­vil top­lum kav­ra­mı üze­ri­ne dü­şü­nen isim­le­rin ba­şın­da Al­man fi­ lo­zof G.V.F He­gel ge­lir. He­gel’in si­vil top­lum kav­ra­yı­şı ay­nı za­man­da onu mo­dern ulus dev­le­tin kar­şı­sın­da bir pi­ya­sa top­lu­mu ola­rak gö­ren mo­dern li­be­ral an­la­yı­ şın do­ğu­şu­nu ha­zır­la­mış­tır. He­gel ken­di­sin­den ön­ce­ki­le­ri­nin ak­si­ne si­vil top­lu­mu dev­let­ten ay­rı bir “ih­ti­yaç­lar ala­nı” ola­rak ta­nım­lar. Bu alan bi­rey­le­rin ki­şi­sel çı­kar­ la­rı­nı ger­çek­leş­tir­dik­le­ri, özel mül­ki­ye­te sa­hip ol­duk­la­rı iliş­ki­ler dün­ya­sı­dır. He­gel’e gö­re si­vil top­lum, ka­pi­ta­liz­min bel­li bir aşa­ma­sın­da or­ta­ya çık­mış, özel mül­ki­yet ve bi­rey­sel hak­la­rı öne çı­kar­ma­sın­dan da an­la­şı­la­ca­ğı üze­re bu sis­te­min çı­kar­la­rı­ na hiz­met et­mek­te­dir. Si­vil top­lu­mu “bur­ju­va top­lu­mu” (bür­ger­lic­he ge­sells­chaft) ola­rak ad­lan­dı­ran He­gel’e gö­re ka­pi­ta­list çı­kar iliş­ki­le­ri­nin hü­küm sür­dü­ğü si­vil top­lum do­ğal ola­rak sü­rek­li ça­tış­ma ve eşit­siz­lik­le­rin ya­şan­dı­ğı bir alan­dır. Bu ne­ den­le top­lum­da ah­la­ki bir dü­ze­nin sür­me­si is­te­ni­yor­sa, dev­le­tin dai­mi ege­men­li­ği ka­çı­nıl­maz­dır, zi­ra dev­let ah­la­ki ha­ya­tın yük­sek bir bi­çi­mi­ni tem­sil eder. He­gel’e gö­re dev­let, si­vil top­lu­mun yan­lış­la­rı­nı dü­zelt­me yet­ki­si­ne ve ye­te­ne­ği­ne sa­hip­tir. Mo­dern si­vil top­lum kav­ra­yı­şı içe­ri­sin­de bir di­ğer önem­li isim Ale­xis de Toc­ qu­evil­le’dir. De­mok­ra­si dü­şün­ce­si­ni Ame­ri­ka se­ya­ha­tin­de­ki göz­lem­le­riy­le des­ tek­le­yen Toc­qu­evil­le, de­mok­ra­tik Ame­ri­ka ile des­po­tik ola­rak ni­te­le­di­ği Fran­sa ara­sın­da kar­şı­laş­tır­ma­lar yap­mış­tır. Si­vil ve si­ya­sal dü­zey­de­ki ör­güt, par­ti ve der­ nek­ler­den olu­şan bir si­ya­sal sis­te­mi li­be­ral bi­rey­ci­lik ve dev­le­tin mer­ke­zi­leş­me­si­ne kar­şı bir den­ge un­su­ru ola­rak ola­rak gö­ren Toc­qu­evil­le bu dü­şün­ce­siy­le He­gel’den fark­lı­la­şır. Toc­qu­evil­le’e gö­re de­mok­ra­si de­mok­ra­tik ya­sa ve ku­rum­la­rın oluş­tu­rul­ ma­sın­dan çok on­la­rı iş­lev­sel kı­la­cak si­vil ira­de­nin var­lı­ğı­na bağ­lı­dır. De­mok­ra­tik ku­rum­la­rın za­man içe­ri­sin­de top­lum üze­rin­de si­ya­se­tin do­ğa­sın­dan kay­nak­la­nan ne­den­ler­le bas­kı­cı bir ha­le bü­rü­ne­bi­le­ce­ği­ni ile­ri sü­ren Toc­qu­evil­le, bu­nun her za­ man dev­le­tin doğ­ru­dan mü­da­ha­le ala­nı­nın dı­şın­da si­vil top­lum ör­güt­le­ri­nin var­ lı­ğı ile aşı­la­bi­le­ce­ği­ni dü­şü­nür. Si­ya­sal sis­tem­ler de­mok­ra­si­nin sür­dü­rü­le­bi­lir­li­ği adı­na si­vil olu­şum­la­rın ya­şa­ma­sı­na fır­sat ver­me­li­dir. Toc­qu­evil­le için Ame­ri­ka’nın fe­de­ral sis­te­mi­ni Fran­sa’dan da­ha de­mok­ra­tik ya­pan te­mel nok­ta bu­dur. Mo­dern dö­nem­de­ki si­vil top­lum dü­şün­ce­si­ni be­lir­le­yen önem­li isim­le­rin­den bi­ri de Karl Marx’dır. Dev­let ve si­vil top­lu­mu tıp­kı He­gel gi­bi bir bü­tün ola­rak gö­ ren Marx, bu bü­tün­lü­ğün ka­pi­ta­list iliş­ki ve üre­tim bi­çim­le­ri­nin yay­gın­laş­ma­sıy­la bo­zul­du­ğu­nu dü­şü­nür. Ka­pi­ta­lizm içe­ri­sin­de si­vil top­lum üre­ti­ci güç­le­rin ve top­ lum­sal iliş­ki­le­rin ger­çek­leş­ti­ği bir alan ol­ma­sı se­be­biy­le alt ya­pı­ya ait bir kav­ram olur­ken, si­ya­sal top­lum ya­ni dev­let üst ya­pı ala­nı­nı tem­sil eder. Si­vil top­lum ve ka­pi­ta­lizm ara­sın­da­ki bağ ko­nu­sun­da He­gel gi­bi dü­şü­nen Marx, si­vil top­lu­mu ka­ pi­ta­list iliş­ki­le­rin hâ­kim ol­du­ğu bir top­lum­da bur­ju­va çı­kar­la­rı­nı tem­sil eden bir alan ola­rak gö­rür. Dev­le­tin bir üst ya­pı ku­ru­mu ola­rak, her za­man hâ­kim sı­nı­fın çı­kar­la­rı­nı tem­sil et­ti­ği dü­şü­nen Marx, ka­pi­ta­list iliş­ki­le­rin hâ­kim ol­du­ğu bir yer­de de dev­le­tin do­ğal ola­rak bur­ju­va sı­nı­fı­nın çı­kar­la­rı­nı tem­sil ede­ce­ği­ni ile­ri sü­rer. Marx bu dü­şün­ce­siy­le, dev­le­te top­lum­da çı­kar iliş­ki­le­ri ara­sın­da ta­raf­sız bir ha­kem 77 78 Siyaset Sosyolojisi ola­rak olum­lu an­lam yük­le­yen He­gel’den ay­rı­lır. Si­vil top­lu­mun ve dev­le­tin ger­çek an­lam­la­rı­na ka­vu­şa­bil­me­si­ni ka­pi­ta­list iliş­ki­le­rin or­ta­dan kal­dı­rıl­ma­sı­na bağ­lı gö­ ren Marx, bu sü­reç­te iş­çi sı­nı­fı­nın si­vil top­lu­mun de­mok­ra­tik kon­tro­lü­nü ele ge­çir­ me­si­ne bü­yük önem ver­miş­tir. Marx’ın bu dü­şün­ce­siy­le, öne­mi­ni kay­bet­miş gi­bi gö­rü­nen si­vil top­lu­mun ge­ri dö­nü­şü Mar­xist dü­şün­ce­nin mo­dern dö­nem­de­ki önem­li is­mi An­to­ni­o Grams­ci ile bir­lik­te ger­çek­leş­miş­tir. Grams­ci ka­pi­ta­list sis­tem al­tın­da­ki si­vil top­lu­mun ye­ri ve iş­le­vi­ne iliş­kin Marx ka­dar kö­tüm­ser de­ğil­dir. Si­vil top­lu­mu bir üst ya­pı ku­ru­mu ola­rak gö­ren Grams­ci, bu ala­nın sa­de­ce sos­yo-eko­no­mik iliş­ki­ler­den iba­ret ol­ma­dı­ ğı­nı ay­nı za­man­da ka­pi­ta­liz­min ha­ki­mi­ye­ti­nin sür­me­si için ge­rek­li olan ide­olo­jik ve kül­tü­rel üre­ti­min ger­çek­leş­ti­ği bir alan ol­du­ğu­nu dü­şü­nür. Grams­ci’ye gö­re bu bir so­run de­ğil­dir ak­si­ne si­vil top­lum, so­run­la­rın çö­züm­len­di­ği alan­dır. Grams­ci’den son­ra “Ye­ni Sol Si­ya­set” onun bu iyim­ser ba­kı­şı­nı bi­raz da­ha ge­liş­tir­miş­tir. Ye­ni Sol, si­vil top­lu­mu; bi­re­yi, dev­le­tin ve pi­ya­sa­nın yı­kı­cı et­ki­si­ne kar­şı ko­ru­ma­da önem­li gö­rür­ken ay­nı za­man­da onu dev­le­ti dö­nüş­tü­re­cek de­mok­ra­tik ira­de­nin oluş­ma­sın­ da önem­li bir kay­nak ola­rak de­ğer­len­di­rir. “Ye­ni Sol”un ak­si­ne “Ye­ni Sağ” ya da di­ğer bir ifa­dey­le “Ne­o-li­be­ral” si­ya­si dü­şün­ce ise si­vil top­lu­mu ko­mü­nist ve oto­ri­ter re­jim­le­rin dö­nüş­tü­rül­me­sin­de ge­rek­li olan bir mü­ca­de­le ala­nı ola­rak ta­nım­la­mış­ tır. Her iki dü­şün­ce çiz­gi­si de si­vil top­lum kav­ra­mı­nın mo­dern dö­nem­de ye­ni­den önem­li bir kav­ram ola­rak si­ya­sal dü­şün­ce­de yer al­ma­sın­da et­kin ol­muş­tur. Post­mo­dern Dö­nem­de Si­vil Top­lum Si­vil top­lu­ma yö­ne­lik postmo­dern dö­nem­de­ki kav­ra­yı­şın şe­kil­len­me­sin­de en et­ ki­li ol­gu ko­mü­niz­min Sov­yet ve Do­ğu Av­ru­pa ül­ke­le­rin­de tem­sil edi­len bi­çi­mi­ne kar­şı mu­ha­lif dü­şün­ce­nin ge­liş­me­si­dir. 1980’le­re dam­ga­sı­nı vu­ran bu ge­liş­mey­le bir­lik­te si­vil top­lum, bu re­jim­le­rin tem­sil et­ti­ği to­ta­li­ter ve oto­ri­ter yö­ne­tim­le­re de­mok­ra­tik di­re­ni­şin sem­bol kav­ra­mı ol­muş­tur. Si­vil top­lum söz ko­nu­su re­jim­ le­rin yı­kıl­ma­sın­da oy­na­dı­ğı et­kin rol­le bir­lik­te de­mok­ra­si tar­tış­ma­la­rın­da si­ya­sal top­lu­mun ye­ri­ne kul­la­nıl­ma­ya baş­lan­mış­tır. 1990’lar­da kı­sa­ca NGO’s (Non-Go­vern­men­tal Or­ga­ni­za­ti­ons ) ve NSM’s (New So­ci­al Mo­ve­ments) ola­rak bi­li­nen ulus­la­ra­ra­sı ya da kü­re­sel si­vil top­lum ör­güt­ le­ri­nin or­ta­ya çı­kı­şıy­la bir­lik­te ka­mu ve özel sek­tö­re ila­ve­ten üçün­cü sek­tör ola­ rak ta­bir edi­len si­vil top­lum, al­ter­na­tif top­lum ve dün­ya dü­ze­ni­nin ku­rul­ma­sın­da ge­rek­li olan stra­te­jik ey­lem bi­çim­le­ri­nin şe­kil­len­me­sin­de oy­na­dı­ğı rol­le anah­tar kav­ram ha­li­ne gel­miş­tir. Bu ne­den­le post­mo­dern dö­nem­de si­vil top­lum­dan an­la­ şı­lan hem si­ya­sal top­lum hem de üçün­cü sek­tör­dür. 1990’lı yıl­lar­da Was­hing­ton An­laş­ma­sı’yla bir­lik­te Dün­ya Ban­ka­sı ve IMF üze­ rin­den ge­liş­mek­te olan ül­ke­le­re yar­dım ya­pıl­ma­sıy­la bir­lik­te dev­let­le­rin eko­no­ mik ola­rak kü­çül­me­si gün­de­me gel­miş­tir. Bu, si­vil top­lum an­la­yı­şı­nı önem­li öl­ çü­de et­ki­le­miş­tir. Si­vil top­lum, dev­let­le­rin sos­yal har­ca­ma­la­rı­nı azal­ta­cak hat­ta ye­ri­ni ala­bi­le­cek bir ça­re ola­rak dü­şü­nül­müş­tür. Si­vil top­lu­mun ço­ğul­cu ya­pı­sı­nı göz ar­dı eden ve onu ho­mo­jen­leş­ti­ren bu an­la­yış de­mok­ra­tik açı­dan önem­li so­ run­la­rın or­ta­ya çık­ma­sı­na ne­den ol­muş­tur. Kü­re­sel­leş­me kar­şı­tı ha­re­ket­le­rin ve pek çok ül­ke­de de­mok­ra­tik­leş­me yö­ne­lim­ le­ri­nin 90’lar, si­vil top­lu­mun her tür­den de­mok­ra­tik­leş­me so­ru­nu­na de­va bir kav­ ram ola­rak gö­rül­mek­ten vaz­ge­çil­di­ği yıl­lar ol­muş­tur. Bu­nun ye­ri­ne si­vil top­lum, söz ko­nu­su de­mok­ra­tik­leş­me ha­re­ket­le­ri­nin meş­ru­laş­tı­rıl­ma­sın­da baş­vu­ru­lan bir kav­ram ol­muş­tur. Söz ko­nu­su si­vil top­lum kav­ra­yı­şı­nın ge­liş­me­sin­de Bir­leş­miş Mil­let­ler nez­din­de si­vil top­lum üze­ri­ne ger­çek­leş­ti­ri­len ge­niş çap­lı pa­ne­lin et­ki­si 79 4. Ünite - Sivil Toplum ve Devlet bü­yük­tür. Postmo­dern dö­nem­de si­vil top­lum kav­ra­yı­şı si­ya­sal de­ğer­len­dir­me­le­rin dı­şın­da da­ha çok ta­raf­sız ba­kış açı­sı­nı yan­sı­tır. Özel­lik­le ge­liş­miş ve ge­liş­mek­te olan ül­ke­ler­de­ki si­vil top­lu­mun du­ru­mu­na yö­ne­lik kar­şı­laş­tır­ma­lar si­ya­set te­ori­si­nin te­ mel ko­nu­su ol­muş­tur. Postmo­dern dö­nem­de si­vil top­lum dev­le­te bir al­ter­na­tif de­ ğil onu ta­mam­la­yan ve den­ge­le­yen bir un­sur ola­rak gö­rü­lür. Mo­dern dö­nem­de­ki si­vil top­lum kav­ra­yı­şı an­tik dö­nem­de­ki kav­ra­yış­tan ni­çin fark­lı­dır? Sİ­VİL TOP­LUM VE DE­MOK­RA­Sİ De­mok­ra­siy­le si­vil top­lum ara­sın­da­ki ba­ğı ilk ku­ran, li­be­ral dü­şü­nür­ler­dir. Ale­xis De Toc­qu­evil­le’in baş­lat­tı­ğı bu ge­le­nek 20. yüz­yıl­da Gab­ri­el Al­mond ve Sid­ney Ver­ba ile de­vam et­miş­tir. Si­ya­sal kül­tür ile de­mok­ra­si ara­sın­da tar­tı­şıl­maz bir iliş­ ki ol­du­ğu­nu dü­şü­nen li­be­ral­le­re gö­re top­lum­da bi­rey­le­rin gö­nül­lü ve kar­şı­lık­lı iş­bir­li­ği esa­sı­na da­ya­lı or­ga­ni­zas­yon­lar mey­da­na ge­tir­me­le­ri si­ya­sal ola­rak da­ha bil­gi­li, da­ha ka­tı­lım­cı ve da­ha ak­tif bir in­san ti­pi­nin oluş­ma­sın­da kül­tü­rel bir bi­ ri­kim sağ­la­mak­ta­dır. Gö­nül­lü­lük esas­lı or­ga­ni­zas­yon­lar li­be­ral­le­re gö­re for­mel ka­rar ver­me sü­reç­le­ri­ne ka­tıl­ma yö­nün­de bi­rey­sel bil­gi ve ye­te­nek dü­ze­yi­ni ge­ liş­ti­ren, öğ­re­ti­ci olu­şum­lar­dır. Bi­rey­ler bu mik­ro ya­pı­lar içe­ri­sin­de mak­ro si­ya­sal sü­reç­le­re ka­tıl­ma­yı öğ­ren­me im­kâ­nı bu­la­bil­mek­te­dir­ler. Son za­man­lar­da özel­lik­le Ro­bert D. Put­nam si­vil top­lum­da­ki si­ya­sal ol­ma­yan or­ga­ni­zas­yon ve der­nek­le­rin de­mok­ra­si için ha­ya­ti öne­mi­ne dik­kat çe­ken isim ola­rak öne çık­mış­tır. Put­nam’a gö­re bu si­vil olu­şum­lar, top­lu­mun be­ra­ber­li­ği­ni ve de­mok­ra­tik ya­şa­mı müm­kün kı­lan sos­yal ser­ma­ye, kar­şı­lık­lı gü­ven ve pay­la­şı­lan de­ğer­le­ri in­şa et­mek­te­dir. Si­vil top­lum, söz ko­nu­su de­ğer­le­rin top­lum­sal bü­tün­lük ile bi­rey­sel çı­kar­lar ara­sın­da­ki ba­ğı an­la­ya­rak si­ya­sal ala­na ak­ta­rıl­ma­sın­da önem­li bir ro­le sa­hip­tir. Gü­nü­müz­de ge­liş­miş bir si­vil top­lu­mun var­lı­ğı de­mok­ra­tik top­lum­sal ya­şam açı­sın­dan önem­li gö­rül­mek­te­dir. Di­ğer yan­dan si­vil top­lu­mun bir ça­tış­ma ala­nı ol­ma­sı ve bu ne­den­le ta­hak­kü­me da­ya­lı iliş­ki bi­çim­le­ri­ni ge­liş­tir­me­ye me­yil­li ol­ ma­sı bu dü­şün­ce­yi tar­tış­ma­lı ha­le ge­tir­mek­te­dir. Bu du­rum de­mok­ra­si için sa­de­ce si­vil top­lum-dev­let ilil­ki­si­nin de­ğil si­vil top­lu­mun ken­di ara­sın­da­ki iliş­ki­nin de de­mok­ra­tik ol­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni gün­de­me ge­tir­miş­tir. Bu çer­çe­ve­de fark­lı­lık­la­ra kar­şı du­yar­lı­lık ve öte­ki­ne kar­şı so­rum­lu­luk şek­ lin­de ifa­de edi­len de­mok­ra­tik eti­ğin si­vil top­lu­ma hâ­kim bir etik ol­ma­sı ol­duk­ça önem­li­dir. Bu etik­ten yok­sun bir si­vil top­lu­mun dev­let­le iliş­ki­si ne ka­dar de­ mok­ra­tik ol­sa da uzun va­de­de de­mok­ra­tik de­ğer­le­rin ge­liş­mi­ni sağ­la­ya­cak de­ mok­ra­tik kül­tü­rü oluş­tur­ma­sı im­kan­sız­dır. Si­vil top­lu­mun bi­rey­le­rin de­mok­ ra­tik de­ğer­ler­le top­lum­sal­laş­ma­sı­nın ala­nı ol­ma­sı, ken­di var­lı­ğı ve ge­li­şi­mi için son de­re­ce önem­li­dir. Dev­let ve si­vil top­lum ara­sın­da­ki iliş­ki­nin kar­şı­lık­lı ve me­sa­fe­li bir iliş­ki ol­ma­sı de­mok­ra­si için ge­rek­li­dir. Ni­te­kim an­cak de­mok­ra­tik bir dev­le­tin si­vil top­lu­mu des­tek­le­me­si kar­şı­lı­ğın­da, de­mok­ra­tik bir si­vil top­lu­mun de­mok­ra­tik bir dev­le­ti var et­me­si müm­kün­dür. Ta­rih­sel açı­dan de­ğer­len­di­ril­di­ğin­de de si­vil top­lu­mun ge­li­şi­mi­nin de­mok­ra­tik si­ya­sal sis­tem­ler­de da­ha hız­lı ol­du­ğu­nu gör­mek müm­ kün­dür. Oto­ri­ter sis­tem­le­re na­za­ran de­mok­ra­si­ler­de si­vil top­lu­mun, sis­tem için ge­rek­li si­vil er­dem ve de­ğer­le­ri ge­liş­tir­mek üze­re da­ha faz­la im­kan bul­du­ğu göz­ len­miş­tir. Si­vil top­lum de­mok­ra­tik bir top­lum­sal ya­şam için ge­rek­li olan hoş­gö­rü, ka­tı­lım­cı­lık, öte­ki­ne kar­şı so­rum­lu­luk, uz­laş­ma­cı ta­vır gi­bi te­mel si­ya­sal de­ğer­le­ rin ge­liş­ti­ril­me­sin­de önem­li bir ro­le sa­hip­tir. 2 80 Siyaset Sosyolojisi Sİ­VİL TOP­LUM VE KÜ­RE­SEL­LEŞ­ME İle­ti­şim tek­no­lo­ji­le­rin­de­ki ge­liş­me­nin alt ya­pı­sı­nı ha­zır­la­dı­ğı dün­ya top­lum­la­rı ara­sın­da eko­no­mik, sos­yal, kül­tü­rel ve si­ya­sal et­ki­le­şi­min yo­ğun­laş­ma­sı ola­rak ta­nım­la­ya­bi­le­ce­ği­miz kü­re­sel­leş­me; ne­o-li­be­ral­ler ta­ra­fın­dan re­fah ve bu­na bağ­lı ola­rak öz­gür­leş­me­nin ar­tı­şı ola­rak yo­rum­la­nır­ken, sol dü­şün­ce içe­ri­sin­de ka­pi­ ta­liz­min be­lir­le­yi­ci ol­du­ğu eşit­siz­lik ve bas­kı­nın gi­de­rek art­tı­ğı bir sü­reç ola­rak de­ğer­len­di­ril­mek­te­dir. Kü­re­sel­leş­mey­le bir­lik­te bü­yük­lük ve et­ki alan­la­rı ulu­sal sı­nır­la­rı aşan gö­nül­lü ku­ru­luş­lar ve sos­yal ey­lem­ler­le bir­lik­te si­vil top­lum da kü­re­sel bir bo­yut ka­zan­ mış­tır. Ulu­sal dü­zey­de si­ya­se­tin de­mok­ra­tik bir ma­hi­yet ka­zan­ma­sın­da et­ki­li olan si­vil top­lu­mun bu ha­li si­ya­set bi­li­min­de “kü­re­sel si­vil top­lum” ola­rak kav­ram­sal­ laş­tı­rıl­mış­tır. Kü­re­sel­leş­me sü­re­cin­de da­ha çok sol si­ya­sal dü­şün­ce içe­ri­sin­de önem­se­nen si­ vil top­lum, kü­re­sel­leş­me­ye kar­şı top­lum­sal ya­şa­mın ko­run­ma­sı­nı sağ­lar­ken, ay­nı za­man­da kü­re­sel çap­ta bir di­ren­me ala­nı oluş­tu­rur. Bu yö­nüy­le si­vil top­lu­mu ide­ olo­jik ve eko­no­mik ola­rak des­tek­le­yen ulus­la­ra­ra­sı gö­nül­lü ku­ru­luş ve der­nek­le­ rin ay­nı za­man­da kü­re­sel­leş­me­yi des­tek­le­me­le­ri gü­nü­müz­de önem­li bir tar­tış­ma ko­nu­su­dur. Di­ğer yan­dan “ne­o-li­be­ra­lizm”in ya da di­ğer adıy­la “ye­ni sağ”ın si­vil top­lu­ma ba­kı­şı­nı şe­kill­len­di­ren ge­liş­me ko­mü­niz­min yı­kıl­ma­sı ol­muş­tur. Bun­dan son­ra ne­o-li­be­ral si­ya­set kü­re­sel çap­ta si­vil top­lum ör­güt­le­ri­ni des­tek­le­miş, on­la­rı pi­ya­sa­ya bağ­lı de­mok­ra­tik­leş­me­nin ön­cü­sü ola­rak gör­müş­tür. Bun­la­rın dı­şın­da kü­re­sel­leş­me­nin bi­re­yin te­mel hak ve öz­gür­lük­le­ri gi­bi kla­sik li­be­ral de­ğer­le­rin ta­şı­yı­cı­sı ol­du­ğu­nu dü­şü­nen­ler de var­dır. Bu­na gö­re kü­re­sel­leş­ me söz ko­nu­su te­mel de­ğer­le­rin ala­nı­nı ge­niş­let­mek­te ve böy­le­lik­le si­vil top­lu­ma do­ğal ola­rak bü­yük bir rol ver­mek­te­dir. Si­vil top­lum te­ori­si­nin gü­nü­müz­de­ki önem­li isim­le­rin­den olan John Kea­ne’e gö­ re kü­re­sel si­vil top­lum, dün­ya öl­çe­ğin­de et­ki­le­ri­ni his­set­ti­ği­miz bir­bi­riy­le et­ki­le­şim ha­lin­de olan sos­yo-eko­no­mik ku­rum­lar­dan olu­şan hü­kü­met­ler dı­şın­da­ki di­na­mik bir ala­nı tem­sil eder. Bu ba­kım­dan kü­re­sel si­vil top­lum ne sta­tik ne de ta­mam­lan­ mış bir şe­yi ifa­de eder. Kü­re­sel si­vil top­lu­mu ta­mam­lan­ma­mış bir pro­je ola­rak gö­ren Kea­ne’e gö­re bu­nun içe­ri­sin­de; ken­di­le­ri­ni sı­nır­la­rı aşan bir şe­kil­de or­ga­ni­ze ede­ bi­len ve dün­ya­ya uz­la­şı­ya var­dık­la­rı amaç­lar doğ­rul­tu­sun­da ye­ni bi­çim­ler ver­mek is­te­yen ak­tör ve sos­yo-eko­no­mik ku­rum­lar ara­sın­da­ki ba­zen kuv­vet­li ba­zen de za­yıf iliş­ki ve ile­ti­şim ağ­la­rı yer al­mak­ta­dır. Söz ko­nu­su ku­rum ve ak­tör­le­rin ge­nel eği­li­mi, dün­ya hat­ta ev­ren üze­rin­de sü­rek­li bir ba­rış or­ta­mı­nın sağ­lan­ma­sı ve si­vil de­ğer­le­ rin ya­şan­ma­sı için ik­ti­da­rı ço­ğul­cu­laş­tır­mak ve şid­de­ti so­run­sal­laş­tır­mak­tır. Yük­se­len te­rör kor­ku­la­rı­na, ar­tan ön ­yar­gı, ulu­sal­cı­lık ve kü­re­sel­leş­me kar­şıt­ lı­ğı­na kar­şın kü­re­sel si­vil top­lu­ma du­yu­lu­lan ih­ti­yaç, Kea­ne’e gö­re, de­mok­ra­tik ya­şam bi­çi­mi­ne du­yu­lan ih­ti­ya­cın ka­nı­tı­dır. Baş­ka bir ifa­dey­le kü­re­sel si­vil top­lum şid­de­te, kü­re­sel pi­ya­sa­la­ra ve et­ki­si kü­re­sel bo­yu­ta ulaş­mış ba­ğım­sız ida­ri oto­ri­te­ le­re yö­ne­lik ye­ni bir de­mok­ra­tik dü­şün­me bi­çi­mi ola­rak gö­rül­me­li­dir. Kea­ne kü­re­sel si­vil top­lu­mun de­mok­ra­tik dü­şün­ce­nin da­ha da ge­liş­me­si için önem­li ol­du­ğu­nu fa­kat bu­nun as­la “Ba­tı”nın, “li­be­ra­liz­min”, “koz­mo­po­li­ta­niz­min” ve­ya “kü­re­sel bir im­pa­ra­tor­lu­ğun” sa­vu­nu­su ola­rak gö­rül­me­me­si ge­rek­ti­ği­ni vur­ gu­lar. Ye­ni bir ya­şam tar­zı­nın in­şa­sın­da ge­rek­li olan de­mok­ra­tik di­lin önem­li bir kav­ra­mı ola­rak ni­te­li­ği si­vil top­lu­mun ge­le­cek­te de bu öne­mi­ni ar­ta­rak sür­dü­re­ ce­ği­ni dü­şü­nen Kea­ne, 18. yüz­yıl­da baş­la­yan si­vil top­lum ide­ali­nin önem­li ol­du­ ğu­nu an­cak bu idea­lin sür­me­si için pi­ya­sa­nın, ça­tış­ma­la­rın ve şid­de­tin et­ki­le­ri­ni gö­zar­dı edip onu ade­ta bir yer­yü­zü cen­ne­ti gi­bi saf­laş­tı­ra­rak su­nan si­vil top­lum an­la­yı­şın­dan uzak du­rul­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni ile­ri sü­rer. 4. Ünite - Sivil Toplum ve Devlet İçin­de bu­lun­du­ğu­muz yüz­yıl­da kü­re­sel­leş­me­ye bağ­lı ola­rak or­ta­ya çı­kan “kü­ re­sel si­vil top­lum” kav­ra­mı­nın, ka­pi­ta­liz­min al­dı­ğı kü­re­sel bo­yut ve dün­ya öl­çe­ ğin­de ya­şa­nan aç­lık, göç, do­ğal afet ve in­san hak­la­rı gi­bi so­run­lar dik­ka­te alın­dı­ ğın­da, uzun bir za­man da­ha de­mok­ra­tik dü­şün­ce ve ya­şam açı­sın­dan öne­mi­ni sür­dü­re­ce­ği­ni söy­le­mek müm­kün­dür. Bu çer­çe­ve­de ulus dev­let­ler­le si­vil top­lum ara­sın­da­ki iliş­ki­nin na­sıl ol­du­ğu, Si­vil top­lu­ma ve dev­let­le olan iliş­ki­si­ne ulu­sal si­ya­sal kül­tür­ler­de yük­le­nen an­la­ mın kü­re­sel si­vil top­lum kav­ra­mın­da ne ka­dar yer ala­bi­le­ce­ği, mil­yon­lar­ca in­sa­na ku­cak açan ve bu an­lam­da on­la­rı so­rum­suz ik­ti­dar­la­ra kar­şı ko­ru­ya­cak olan de­ mok­ra­tik dün­ya dü­ze­ni­nin te­mi­na­tı ola­cak olan kü­re­sel si­vil top­lu­mun si­ya­si ve hu­ku­ki gü­ven­li­ği­nin na­sıl sağ­la­na­ca­ğı, gü­ven­lik için sos­yal ey­lem­ler ve­ya hü­kü­ met dı­şı kü­re­sel si­vil top­lum ör­güt­le­ri­nin (NGOs) ye­ter­li olup ol­ma­dı­ğı, kü­re­sel si­vil top­lu­mun gü­ven­li­ği için dün­ya ça­pın­da güç kul­lan­ma ye­te­ne­ği­ne sa­hip bir dev­le­te mi ih­ti­yaç ol­du­ğu yok­sa bu­nun için ko­şul­la­ra bağ­lı ola­rak sos­yal ve si­ya­sal stra­te­ji­ler ge­liş­ti­re­bi­len Bir­leş­miş Mil­let­ler’in ye­ter­li mi ol­du­ğu, kü­re­sel si­vil top­ lu­mun kü­re­sel yö­ne­ti­şim sü­re­cin­de na­sıl bir rol üst­le­ne­bi­le­ce­ği, böy­le bir top­lu­ mun dün­ya öl­çe­ğin­de in­san­la­rın gö­rev ve yet­ki­le­ri­ni ye­ni­den ta­nım­la­ma­ya na­sıl yar­dım­cı ola­bi­le­ce­ği gi­bi so­ru­lar ge­le­cek­te si­ya­set te­ori­si içe­ri­sin­de­ki tar­tış­ma­la­rı yön­len­di­re­cek olan so­ru­lar­dan ba­zı­la­rı­na ör­nek­tir. Sİ­VİL TOP­LUM VE DEV­LET Ba­tı­da 17. yüz­yı­lın so­nu ve 18. yüz­yı­lın baş­la­rın­da Ay­dın­lan­ma ve Sa­na­yi Dev­ri­ miyle baş­la­yıp gü­nü­mü­ze ka­dar ge­len za­man di­li­mi mo­dern dö­nem ya da mo­der­ ni­te ola­rak ad­lan­dı­rı­lır. Mo­dern dö­nem­de, dev­let-top­lum iliş­ki­si­ne yö­ne­lik si­ya­sal kav­ra­yış, mo­dern ön­ce­si dö­nem­den fark­lı­dır. Mo­der­ni­te ön­ce­si si­ya­sal dü­şün­ce dev­let­le top­lu­mu or­ga­nik bir bü­tün ola­rak gö­rür­ken mo­dern si­ya­sal dü­şün­ce­de dev­let­le top­lum bir­bi­rin­den ay­rı alan­lar/ya­pı­lar ola­rak ka­bul edi­lir. Dev­let-top­ lum ay­rı­mı mo­dern dö­nem­de si­ya­sal ana­liz ve ar­gü­man­la­rın da­yan­dı­ğı te­mel zi­ hin­sel şab­lon­dur. İtal­yan si­ya­set bi­lim­ci Nor­ber­to Bob­bi­o’nun be­lirt­ti­ği üze­re bu ay­rı­mın se­be­bi si­vil top­lum­dur. Ör­güt­lü top­lum olan si­vil top­lu­mun or­ta­ya çı­kı­şıy­la bir­lik­te top­ lum, dev­le­tin ku­şat­tı­ğı bir alan ol­mak­tan çık­mış, dev­let mü­da­ha­le­si­nin dı­şın­da bel­li bir hu­kuk çer­çe­ve­sin­de ta­nım­lan­mış hak ve öz­gür­lük­le­re da­ya­lı özerk bir ya­şam ala­nı­nı ifa­de eder ha­le gel­miş­tir. Top­lum­da ör­güt­len­me dü­ze­yi art­tık­ça, ya­ni si­vil top­lum ge­liş­tik­çe öz­gür, özerk ve ço­ğul ya­şam ala­nı­nın dev­let kar­şı­sın­ da­ki var­lı­ğı hu­ku­ki ola­rak müm­kün ola­bil­miş­tir. Dev­let ta­ra­fın­dan dü­zen­len­me­ yen sos­yal iliş­ki­ler ala­nı­nı tem­sil eden si­vil top­lum dev­let-top­lum iliş­ki­si­ni önem­li öl­çü­de et­ki­le­miş­tir. Mo­dern dö­nem­de dev­let-top­lum iliş­ki­si, dev­le­tin ol­du­ğu ka­ dar top­lu­mun da be­lir­le­yi­ci ol­du­ğu bir iliş­ki­dir. Si­vil top­lu­mun gü­cü ve iş­le­vi söz ko­nu­su iliş­ki­de den­ge­nin top­lum le­hi­ne dön­me­sin­de ol­duk­ça önem­li­dir. Dev­let top­lum­da güç kul­lan­ma te­ke­li­ne sa­hip en üs­tün oto­ri­te ola­rak si­vil top­ lu­mu kon­trol et­mek is­ter­ken, si­vil top­lu­mun ama­cı dev­le­tin bas­kı­cı do­ğa­sın­dan kay­nak­la­nan mü­da­ha­le­ci­li­ği­ne kar­şı özerk­li­ği­ni ve öz­gür­lü­ğü­nü ko­ru­mak­tır. Mo­ dern si­ya­set te­ori­sin­de iki­si ara­sın­da­ki iliş­ki­nin op­ti­mal bi­çi­mi her iki kav­ra­ma yük­le­nen fark­lı an­lam­lar çer­çe­ve­sin­de de­ği­şik şe­kil­ler­de ta­nım­lan­mış­tır. Karl Marx’a gö­re si­vil top­lum ve dev­let bir bü­tün­dür. Ka­pi­ta­lizm aşı­la­rak ko­ mü­niz­me ge­çil­di­ğin­de dev­let si­vil top­lum içe­ri­sin­de ken­di­li­ğin­den sö­nüm­le­ne­cek­ tir. Ka­pi­ta­list üre­tim iliş­ki­le­ri al­tın­da si­vil top­lum çı­kar ça­tış­ma­la­rı­nın ve ta­hak­küm iliş­ki­le­ri­nin ya­şan­dı­ğı bir alan­dır. Özel mül­ki­yet, pi­ya­sa re­ka­be­ti ve özel hak­lar gi­bi 81 82 Siyaset Sosyolojisi ku­rum­la­rın ta­nım­la­dı­ğı ka­pi­ta­list si­vil top­lu­mun bu ha­li dev­le­ti de be­lir­le­mek­te­dir. Bur­ju­va sı­nı­fı­nın iş­çi sı­nı­fı üze­rin­de­ki hâ­ki­mi­ye­ti­nin te­sis edil­me­si­ne hiz­met eden dev­let, si­vil top­lum­da­ki çı­kar ça­tış­ma­la­rı­nın hem so­nu­cu hem de se­be­bi­dir. Bu ne­ den­le ka­pi­ta­lizm içe­ri­sin­de dev­let ve si­vil top­lum bir­bir­le­rin­den ay­rı­dır. Marx’ın bu dü­şün­ce­le­ri, si­vil top­lum-dev­let iliş­ki­si­ni eko­no­mi­ye in­dir­ge­me­siy­le ve böy­le­lik­le si­vil top­lu­mun eko­no­mi dı­şın­da­ki ku­rum­la­rı­nın öz­gür­leş­ti­ri­ci et­ki­le­ri­ni ha­fi­fe al­ ma­sıy­la eleş­ti­ril­miş­tir. Li­be­ral­ler dev­let-si­vil top­lum iliş­ki­si­ni de­mok­ra­tik açı­dan yo­rum­la­mış­tır. Özel­lik­le er­ken dö­nem kla­sik li­be­ral­ler için si­vil top­lumun ka­pi­ta­list iliş­ki­le­rin ge­ liş­ti­ği pi­ya­sa et­ra­fın­da ta­nım­lan­ma­sıy­la bir­lik­te dev­let ik­ti­da­rı­nın sı­nır­lan­dı­rıl­ma­ sı en önem­li ko­nu ol­muş­tur. Mo­dern bü­rok­ra­tik dev­le­tin şid­det kul­lan­ma te­ke­li, ver­gi top­la­ma, dış iliş­ki­le­ri yü­rüt­me ve top­lu­mu yö­net­me gi­bi bir ik­ti­dar ay­gı­tı ol­du­ğu dik­ka­te alın­dı­ğın­da, li­be­ral­le­rin dev­le­te ait olan alan­la ol­ma­yan alan­la­rı ta­nım­la­ma gay­re­ti içe­ri­sin­de ol­ma­la­rı de­mok­ra­si dü­şün­ce­si için önem­li bir bi­ ri­kim sağ­la­mış­tır. Mo­dern si­vil top­lum kav­ra­yı­şı içe­ri­sin­de önem­li bir ye­ri olan li­be­ral dü­şün­ce­nin dev­le­tin meş­ru ey­le­mi­nin sı­nır­la­rı ko­nu­sun­da çe­şit­li dü­şün­ce­ le­ri içer­di­ği­ni söy­le­mek müm­kün­dür. Bun­lar­dan il­ki ege­men­lik ku­ram­cı­la­rı Je­an Bo­din ve Tho­mas Hob­bes’un tem­ sil et­ti­ği do­ğal hu­kuk ku­ram­cı­la­rı­nın çiz­gi­si­dir. Bu dü­şü­nür­ler için dev­let, do­ğal du­ru­mun kar­şı­tı olan me­de­ni (si­vil) du­rum­dur. Do­ğal du­rum güç­lü­nün hak­lı ol­ du­ğu, Hob­bes’un de­yi­miy­le, in­sa­nın di­ğer bir in­sa­nın kur­du, ol­du­ğu tam bir eşit­ siz­lik ve ka­os ha­li­dir. Dev­let, do­ğal du­rum­da­ki in­san­la­rın bu du­ru­ma son ver­mek üze­re bir ara­ya ge­lip yap­tık­la­rı söz­leş­me­nin ürü­nü­dür. In­san­la­rın ken­di­sin­den kor­ka­rak ita­at ede­cek­le­ri ege­men dev­le­tin, Hob­bes’un de­yi­miy­le “le­vi­at­han”, ya­sa ve ku­rum­la­rıy­la ay­nı za­man­da si­vil top­lu­mun yan­sı­ma­sı­dır. Dev­let­li top­lum, bu dü­şün­ce­ye gö­re ka­os­tan kur­tu­lan, dü­ze­nin hâ­kim ol­du­ğu si­vil top­lum­dur. Kla­sik li­be­ra­lizm içe­ri­sin­de bir di­ğer önem­li çiz­gi Sa­mu­el Pu­fen­dorf, John Loc­ ke, Im­ma­nu­el Kant, Fiz­yok­rat­lar, İs­koç Ay­dın­lan­ma­sı dü­şü­nür­le­rin­den (Adam Fer­gu­son ve Adam Smith gi­bi) olu­şur. Bu dü­şü­nür­le­re gö­re top­lum do­ğal­dır ve bu ne­den­le dev­let ta­ra­fın­dan ko­run­ma­lı­dır. Do­ğal du­rum­da in­san­lar, do­ğa­nın çiz­di­ ği sı­nır­lar da­hi­lin­de öz­gür­dür ve bu du­rum­dan kay­nak­la­nan ya­şam ve mül­ki­yet hak­la­rı gi­bi kut­sal hak­la­rı var­dır. Ne var ki hak­la­rın adil bir şe­kil­de kul­la­nıl­ma­sı ve ay­nı za­man­da do­ğal du­rum­da­ki dü­ze­nin sür­me­si için üs­tün bir ha­ke­me ih­ti­yaç du­yar­lar. Bu­nun için bir söz­leş­mey­le do­ğal du­rum­dan dev­let­li top­lu­ma ya­ni si­vil top­lu­ma ge­çer­ler. Söz­leş­me öz­gür­lük, ya­şam ve mül­ki­yet baş­ta ol­mak üze­re do­ğal hak­la­rın ko­run­ma­sı­nı esas alır ve dev­le­ti bu hak­la­rı ko­ru­mak­la yü­küm­lü kı­lar. Dev­let ik­ti­da­rı­nın sı­nır­la­rı­nı bi­re­yin öz­gür­lü­ğüy­le be­lir­le­me­ye ça­lı­şan bu dü­şün­ce çiz­gi­sin­de dev­let ve si­vil top­lum ara­sın­da ay­rım yok­tur. Li­be­ral dü­şün­ce içe­ri­sin­de si­vil-top­lum dev­let iliş­ki­si­ni ko­nu edi­nen bir di­ğer önem­li dü­şü­nür Tho­mas Pai­ne’dir. Pai­ne dev­le­te kar­şı si­vil top­lum dü­şün­ce­si­ni ilk di­le ge­ti­ren isim­dir. Pai­ne do­ğal du­ru­mun iyi­li­ği ve dev­le­tin kat­la­nıl­ma­sı ge­re­ken kö­tü­lü­ğü hak­kın­da di­ğer­le­ri gi­bi dü­şü­nür. Pai­ne’gö­re si­vil top­lum ken­di­si­ni ge­liş­ tir­dik­çe dev­le­te da­ha az ih­ti­yaç du­ya­cak­tır. He­gel’e gö­re dev­let si­vil top­lu­mu ko­ru­ma­lı ve ay­nı za­man­da onu aş­ma­lı­dır. Si­ vil top­lum dev­let­le ai­le ara­sın­da fark­lı­lık­lar­dan ve çı­kar­lar­dan olu­şan bir ça­tış­ma ala­nı­dır. Ça­tış­ma­nın se­be­bi si­vil top­lu­mun ih­ti­yaç­la­rın be­lir­le­di­ği bir alan ol­ma­sın­ dan­dır. Dev­let, ah­la­kın yük­sek bir for­mu ola­rak si­vil top­lum­da­ki ça­tış­ma­la­rı so­na er­dir­me­li­dir. He­gel’in dü­şün­ce­sin­de si­vil top­lum dev­let iliş­ki­sin­de be­lir­le­yi­ci olan dev­let­tir. Dev­le­tin, si­vil top­lu­mun ba­ğım­sız­lı­ğı­nı, öz­gür­lü­ğü­nü ve ço­ğul­lu­ğu­nu sür­ 83 4. Ünite - Sivil Toplum ve Devlet dü­re­bil­me­si açı­sın­dan ye­te­ne­ği önem­li­dir. Bu ba­kım­dan dev­le­tin si­vil top­lu­ma mü­ da­ha­le­si He­gel’in de­yi­miy­le ay­rı­ca­lık ve çı­kar ça­tış­ma­la­rı­nı son er­dir­me­si iki du­ rum­da meş­ru­dur; çı­kar grup­la­rı ara­sın­da­ki den­ge­nin bel­li grup­lar le­hi­ne bo­zul­ma­sı so­nu­cu eşit­siz­lik ve ada­let­siz­lik oluş­muş­sa ve top­lu­mun ev­ren­sel çı­kar­la­rı­nın ko­ run­ma­sı ve ge­liş­ti­ril­me­si ge­re­ki­yor­sa dev­let mü­da­ha­le et­me­li­dir. John Stu­art Mill ve Ale­xis De Toc­qu­evil­le ise dev­let mü­da­ha­le­si­nin si­vil top­lu­mu boğ­ma­sın­dan en­di­şe eder. On­la­ra gö­re dev­le­te doğ­ru­dan ba­ğım­lı ol­ma­yan, ken­di ken­di­ne ör­güt­len­miş ve ya­sal açı­dan var­lı­ğı te­mi­nat al­tı­na alın­mış si­vil top­lum ko­ run­ma­lı ve ge­liş­ti­ril­me­li­dir. Si­vil top­lum yö­ne­tim­le­rin des­po­tik bir bi­çim al­ma­sı­nı ön­le­me­de ha­ya­ti bir ro­le sa­hip­tir. Dü­şü­nür­le­re gö­re mo­dern dö­ne­min en önem­li so­ru­nu dev­le­tin de­mok­ra­si adı­na top­lu­mu eşit­le­mek için yo­la çı­kar­ken, ik­ti­da­rı kö­ tü­ye kul­lan­ma­sı, öz­gür­lük­le­ri kı­sıt­la­ma­sı ve en önem­li­si si­vil top­lu­mu yut­ma­sı­dır. Dev­le­tin si­vil top­lu­mu yut­ma­sı Toc­qu­evil­le’in de­mok­ra­si adı­na mo­dern si­ya­sal sis­tem­ler­de dev­le­te iliş­kin en önem­li kay­gı­sı­dır. Toc­qu­evil­le’e gö­re de­mok­ra­si­nin ka­lı­cı ol­ma­sı si­vil top­lum, si­ya­sal top­lum ve dev­le­tin var­lı­ğı­na ve ara­la­rın­da­ki iliş­ ki­ye bağ­lı­dır. Si­vil top­lum dev­let­ten ay­rı, onun de­ne­ti­mi­nin dı­şın­da ka­lan si­vil bir­lik ve ör­güt­ler­den olu­şan ala­nı; si­ya­sal top­lum si­vil top­lu­mun si­ya­sal dü­zey­de tem­sil edil­di­ği, ta­lep­le­ri­nin dev­le­te ile­til­di­ği par­la­men­to ve si­ya­si par­ti­ler­den olu­ şan ala­nı; dev­let ise as­ker, po­lis ve bü­rok­ra­si­den mey­da­na ge­len ka­mu oto­ri­te­si­ni tem­sil eder. Toc­qu­evil­le’e gö­re des­po­tiz­mi ön­le­me­nin yo­lu, si­vil top­lu­mu dev­let­ten ay­rı tut­mak ve si­ya­sal top­lum içe­ri­sin­de ço­ğul­cu bir ya­pı­yı sü­rek­li kıl­mak­tır. Bu ol­maz­sa si­vil top­lu­mun dev­let ta­ra­fın­dan yok edil­me­si ka­çı­nıl­maz­dır. De­mok­ra­tik bir dü­zen için sa­de­ce ya­sal-hu­kuk­sal ve ku­rum­sal alt­ya­pı ol­ma­sı ye­ter­li de­ğil­dir. De­mok­ra­tik de­ğer­le­re sa­hip çı­kan ve pra­tik­te ya­şa­tan si­vil bir­lik ve olu­şum­la­rın var­lı­ğı son de­re­ce önem­li­dir. Ik­ti­da­rın her za­man için oto­ri­ter bir ka­rak­ter ta­şı­dı­ğı hiçbir za­man unu­tul­ma­ma­lı­dır. Si­vil top­lum-dev­let iliş­ki­si­nin de­mok­ra­si açı­sın­dan öne­mi ne­dir? TÜR­Kİ­YE’DE Sİ­VİL TOP­LUM VE DEV­LET İLİŞ­Kİ­Sİ Tür­ki­ye’de si­vil top­lum ve onun dev­let­le iliş­ki­si­ni an­la­mak, ko­nu­ya iliş­kin Os­man­ lı İm­pa­ra­tor­lu­ğundan ge­len si­ya­sal kül­tü­rel bi­ri­ki­me bak­ma­yı ge­rek­ti­rir. Ba­tı’da dev­let kar­şı­sın­da özerk bir si­vil top­lum ala­nı­nın do­ğu­şu­na yol açan pi­ya­sa mer­ kez­li eko­no­mik ve top­lum­sal ya­pı Os­man­lı’da oluş­ma­mış­tır. Os­man­lı İm­pa­ra­tor­ lu­ğu, pa­di­şa­hın şah­sın­da tem­sil edi­len güç­lü bir mer­ke­zi dev­let ve onun her an­ lam­da ni­hai sa­hi­bi ol­du­ğu top­lum­sal dü­zen­den oluş­muş­tur. Bu ne­den­le Os­man­lı İm­pa­ra­tor­lu­ğunda si­vil top­lu­mun va­rol­du­ğu an­cak kav­ ram ge­niş an­la­mıy­la dev­let dı­şın­da iş­le­yen sos­yal iliş­ki­ler ala­nı ta­nım­lan­dı­ğın­da müm­kün­dür. Bu­na gö­re sos­yal ha­yat­ta fark­lı din­le­re da­ya­lı ola­rak or­ta­ya çı­kan di­ nî ör­güt­ler, va­kıf­lar, es­naf­lar­dan olu­şan ahi bir­lik­le­ri, lon­ca­lar ve oda­lar, der­nek­ler, di­nî ta­ri­kat ve ce­ma­at­ler top­lum­sal ya­şa­mın sür­dü­rül­me­sin­de fa­ali­yet gös­te­ren si­ vil top­lum ör­güt­le­ri ola­rak sı­ra­la­na­bi­le­cek­tir. Bu ya­pı­la­rın iş­le­yiş­le­ri­ne ve var­lık­la­ rı­na dev­le­tin ni­hai ola­rak ka­rar ver­me­si söz ko­nu­su ya­pı­la­rın özerk­li­ği­ni tar­tı­şı­lır kıl­mak­ta­dır. Özell­lik­le II­I. Se­lim ve II. Mah­mut’la baş­la­yan , Is­la­hat Fer­ma­nı, Tan­ zi­mat Fer­ma­nı ve I. ve II. Meş­ru­ti­yet’le de­vam eden re­form sü­re­cin­de bir ta­kım te­mel hak ve öz­gür­lük­le­rin ve­ril­me­si­ne bağ­lı ola­rak si­vil top­lum­da özerk­leş­me ve can­lan­ma sağ­lan­mış­sa da si­vil top­lum-dev­let iliş­ki­si­nin ni­te­li­ği­ni re­form­la­rın top­lu­mun öz­gür­leş­me­sin­den çok dev­le­tin kur­ta­rıl­ma­sı için ya­pıl­ma­sı be­lir­le­miş, dev­let si­vil top­lu­ma ve­sa­yet et­miş­tir. 3 84 Siyaset Sosyolojisi Ye­ni dü­şün­ce­le­rin ya­yıl­ma­sı­nı sağ­la­yan okul­lar, ga­ze­te­ler, der­nek­ler, ce­mi­yet­ ler ve si­ya­si par­ti­ler dev­le­tin son dö­nem­le­rin­de si­vil top­lu­mun can­lan­ma­sı­na da­ir önem­li ör­nek­ler­dir. Ne var ki dev­let bun­lar üze­rin­de cid­di bir kon­trol gü­cü­ne sa­hip­tir. Cum­hu­ri­yet dö­ne­min­de si­vil top­lu­mun can­la­nı­şı top­lum­sal ya­şa­mın tü­mü­ne ha­kim olan tek par­ti dö­ne­mi­nin bi­ti­şiy­le 1950’den son­ra ger­çek­leş­miş­tir. Te­mel hak ve öz­gür­lük­ler­le bir­lik­te ör­güt­len­me­ye yö­ne­lik ya­pı­lan ya­sal dü­zen­le­me­ler­le mu­ha­ le­fet ör­güt­len­me im­kâ­nı bu­la­bil­miş; çe­şit­li par­ti­ler, ba­sın ku­ru­luş­la­rı, der­nek ve sen­ di­ka­lar ku­rul­muş­tur. Çok par­ti­li ha­ya­ta ge­çiş­le bir­lik­te 1960’a ka­dar 37 ye­ni par­ti ve 18958 ye­ni der­nek ku­rul­muş­tur. Si­vil top­lum­da­ki bu can­lan­ma bun­dan son­ra gün­de­me ge­len as­ke­ri mü­da­ha­le­ler­le bir­lik­te cid­di ke­sin­ti­le­re uğ­ra­mış­tır. 12 Ey­lül 1980 as­ke­ri mü­da­ha­le­si­nin ar­dın­dan ya­pı­lan 1982 Ana­ya­sa­sı; Si­ya­si Par­ti­ler Ka­nu­ nu, Sen­di­ka­lar Ka­nu­nu, Der­nek­ler Ka­nu­nu, Top­lu İş Söz­leş­me­si Grev ve Lo­kavt Ka­ nu­nu, Top­lan­tı ve Gös­te­ri Yü­rü­yüş­le­ri Ka­nu­nu’yla bir­lik­te 80 son­ra­sı dö­nem­de si­vil top­lu­mun ha­re­ket ala­nı­nı be­lir­le­miş­tir. Mil­li Gü­ven­lik Ku­ru­lunun yap­tı­ğı bu dü­zen­ le­me­ler­le si­vil top­lum üze­rin­de dev­let ve­sa­ye­ti önem­li öl­çü­de art­mış­tır. Bu­na rağ­men öze­lik­le 1985’den son­ra si­vil top­lum cid­di ge­liş­me gös­ter­miş­tir. Çev­re so­run­la­rı, ka­dın hak­la­rı, et­nik hak­lar, in­san hak­la­rı, di­nî hak­lar, sağ­lık so­ run­la­rı gi­bi pek çok alan­da ye­ni si­vil top­lum ör­güt­le­ri ku­rul­muş­tur. Bu­gün Tür­ ki­ye’de 4.547’si va­kıf, 86.031’i der­nek ol­mak üze­re, 90.578 si­vil top­lum ku­ru­lu­şu fa­ali­yet gös­ter­mek­te, bu ra­kam­la­ra sen­di­ka­lar, mes­lek oda­la­rı ve ko­ope­ra­tif­le­rin ek­len­me­si du­ru­mun­da sa­yı 150.000’i aş­mak­ta­dır. Bu çe­şit­len­mey­le bir­lik­te ka­mu­sal alan­da da­ha faz­la be­lir­le­yi­ci olan si­vil top­ lum, si­ya­set üze­rin­de et­ki­si­ni art­tır­mış­tır. Si­vil top­lum­da­ki bu çe­şit­len­me ço­ğul­cu bir de­mok­ra­si­ye ve bu çer­çe­ve­de ge­li­şen si­vil top­lum-dev­let iliş­ki­si­ne da­ir bek­ len­ti­le­ri art­tır­mış­tır. Ne var ki sü­re­cin ol­duk­ça ya­vaş sey­ret­me­si si­ya­sal ha­ya­tın ya­pı­sal so­run­la­rı­na bak­ma­yı ka­çı­nıl­maz kıl­mış­tır. Tür­ki­ye’de si­vil top­lu­mun de­mok­ra­si için öne­mi 80’ler­den son­ra de­mok­ra­ tik­leş­me ara­yış­la­rı ile bir­lik­te an­la­şıl­mış­tır. Dev­le­tin Os­man­lı’dan bu ya­na si­ya­sal ala­nın tek hâ­ki­mi ol­du­ğu, bu­nun top­lum­da de­mok­ra­tik kül­tür ve in­si­ya­ti­fin ge­liş­ me­si­ni en­gel­le­di­ği şek­lin­de­ki ge­nel tes­pit çer­çe­ve­sin­de de­mok­ra­tik top­lum dü­ze­ni için dev­let ik­ti­da­rı­nın sı­nır­lan­dı­rıl­ma­sı­nı amaç ola­rak gö­ren bir si­vil top­lu­mun ol­ma­sı ge­rek­ti­ği vur­gu­lan­mış­tır. Bu çer­çe­ve­de ge­nel ka­bul gö­ren dü­şün­ce; top­lum­da ör­güt­len­miş çe­şit­li mes­lek bir­lik­le­ri, sen­di­ka­lar, gö­nül­lü ku­ru­luş­lar ve üni­ver­si­te­ler da­hil ol­mak üze­re pek çok aka­de­mik ve en­te­lek­tü­el bi­rim ol­du­ğu an­cak bun­la­rın dev­let kar­şı­sın­da de­mok­ra­tik ya­şa­mı bes­le­ye­cek bir gü­ce ve ol­gun­lu­ğa ula­şa­ma­dı­ğı ve bu­na pa­ra­lel ola­rak, Tür­ki­ ye’de si­vil top­lum­la dev­let ara­sın­da­ki iliş­ki­nin de­mok­ra­tik bir iliş­ki­den çok bir tür ta­bi­yet iliş­ki­si ola­rak ger­çek­leş­ti­ği­dir. De­mok­ra­tik açı­dan dev­let-si­vil top­lum iliş­ki­si kar­şı­lık­lı bir iliş­ki ol­ma­sı ge­re­kir­ken, Tür­ki­ye’de bu iliş­ki­nin dev­le­tin top­lu­mu be­lir­ le­me­si şek­lin­de tek ta­raf­lı bir iliş­ki ola­rak ger­çek­leş­ti­ği ge­nel bir ka­nı­dır. Türk si­ya­sal kül­tü­rün­de bu ka­nı­yı bes­le­yen, dev­le­te ve top­lu­ma ait ol­mak üze­ re iki se­bep üze­rin­de du­ru­lur. Il­ki Os­man­lı’dan Cum­hu­ri­yet’e yan­sı­yan ve et­ki­le­ri gü­nü­mü­ze ka­dar ge­len, top­lu­ma tü­müy­le hâkim ol­ma­ya ça­lı­şan güç­lü “bü­rok­ra­ tik dev­let ge­le­ne­ği”nin var­lı­ğı­dır. Bu­na gö­re ge­le­nek­sel ola­rak top­lu­mu tü­müy­le ku­şat­ma ve kon­trol ama­cı ta­şı­yan dev­let, si­vil ini­si­ya­ti­fin ge­liş­me­si­ne Os­man­lı’da ni­za­mın Cum­hu­ri­yet’te dü­ze­nin bo­zul­ma­sı kay­gı­sıy­la şüp­hey­le bak­mış ve izin ver­me­miş­tir. Ka­mu­sal ala­na, ya­ni si­ya­set ala­nı­na ha­kim olan dev­let, bi­re­yi Os­ man­lı’da ta­bi olan an­la­mın­da te­ba, Cum­hu­ri­yet’te ağır­lık­lı bi­çim­de yap­ma­sı ge­re­ ken ödev­le­re bağ­lı ola­rak yurt­taş şek­lin­de ta­nım­la­mış­tır. 4. Ünite - Sivil Toplum ve Devlet Top­lum­sal ya­şa­mı ku­ran me­tin­ler ola­rak ana­ya­sa­lar, top­lu­mu ku­şa­tan bü­rok­ ra­tik dev­let ge­le­ne­ği­nin yan­sı­dı­ğı önem­li un­sur­lar­dan bi­ri­si­dir. Os­man­lı’da ana­ ya­say­la 19. yüz­yıl­da ta­nı­şıl­mış ol­sa da sa­hip ol­du­ğu top­lum­sal dü­zen ve güç­lü mer­ke­zi oto­ri­te an­la­yı­şı­nın, dev­let kar­şı­sın­da özerk si­vil bir ala­nın olu­şu­mu­na im­kân ta­nı­ma­dı­ğı, ni­te­kim bu kül­tü­rün 1876 Ana­ya­sa’sın­da ta­nım­la­nan hak ve öz­gür­lük­le­rin dev­let ta­ra­fın­dan ve­ri­len im­ti­yaz ya da ta­viz ola­rak al­gı­lan­ma­sın­da et­kin ol­du­ğu dü­şü­nü­lür. Ben­zer du­rum Cum­hu­ri­yet dö­ne­mi için de söz ko­nu­su­ dur. Ana­ya­sa­lar de­mok­ra­tik ve si­vil bir ya­şa­mın olu­şu­mu­na yö­ne­lik si­vil top­lu­ mun çe­şit­li bi­rim­le­ri­nin bi­ra­ra­ya ge­le­rek hak­lar, öz­gür­lük­ler ve yü­küm­lü­lük­ler çer­çe­ve­sin­de yap­tık­la­rı top­lum söz­leş­me­le­ri gö­rün­tü­sü­nü ver­me­miş­tir. Ana­ya­sa­ lar da­ha çok dev­le­tin si­vil top­lu­mu bi­çim­len­dir­me araç­la­rı ola­rak iş­lev gör­müş­tür. Bü­rok­ra­tik dev­let ge­le­ne­ği­nin si­vil top­lu­mun ge­li­şi­mi üze­ri­ne olum­suz et­ki­si­ nin göz­len­di­ği bir baş­ka alan da as­ke­ri mü­da­ha­le­ler­le gün­de­me ge­len de­mok­ra­si ke­sin­ti­le­ri­dir. Dev­le­tin top­lu­mu be­lir­le­me ira­de­si­nin te­pe nok­ta­la­rı­nın gö­rün­dü­ ğü as­ke­ri mü­da­ha­le dö­nem­le­rin­de si­vil top­lu­mun can da­ma­rı olan te­mel hak ve öz­gür­lük­ler as­kı­ya alın­mış­tır. Top­lu­mu ve­sa­yet al­tı­na alan dev­let, ge­rek­ti­ğin­de si­vil top­lum ör­güt­le­ri­nin fa­ali­ye­ti­ne son ver­mek su­re­tiy­le si­vil top­lum üze­rin­de mut­lak hâ­kim ol­muş­tur. Tür­ki­ye’de si­vil top­lum-dev­let iliş­ki­si­nin ta­bi­yet iliş­ki­si ol­du­ğu­nu ve si­vil top­ lu­mun ge­liş­me­si­nin önün­de­ki en­ge­lin top­lu­ma tü­müy­le hâ­kim ol­mak is­te­yen bü­rok­ra­tik dev­le­ti ge­le­ne­ği ol­du­ğu­nu ile­ri sü­ren dü­şün­ce­ye gö­re si­vil top­lum; demokratik hak ve öz­gür­lük­ler te­me­lin­de özerk­leş­me, öz­gür­leş­me ve ço­ğul­cu­laş­ ma­nın ya­şan­dı­ğı, si­vil er­dem­le­rin ve kül­tü­rün ge­liş­ti­ği bir alan ol­mak­tan çok dev­ le­tin top­lu­ma nü­fuz et­ti­ği, dev­le­tin ho­mo­jen bir top­lum ya­rat­ma ama­cı ek­se­nin­de be­lir­le­di­ği ödev­le­rin top­lu­ma ile­til­di­ği ya da ya­şa­ma ge­çi­ri­ril­di­ği bir alan ha­li­ne gel­miş­tir. Dev­let si­vil top­lu­mu top­lum­sal dü­zen en­di­şe­siy­le ki­mi za­man po­tan­si­ yel bir teh­dit ki­mi za­man he­ge­mon­ya­nın üre­til­me­si için des­tek­len­me­si ge­re­ken bir alan ola­rak de­ğer­len­dir­miş­tir. Tür­ki­ye’de si­vil top­lu­mun ge­li­şe­me­me­si­nin se­be­bi­ni top­lu­mun kül­tü­rel kod­ la­rın­da gö­ren yak­la­şı­ma gö­re top­lum, si­vil top­lu­mun ge­rek­tir­di­ği si­vil ve si­ya­sal hak­la­rın ta­lep edil­me­si ve kul­la­nıl­ma­sı ko­nu­la­rın­da ye­ter­siz­dir. Si­ya­sal ka­tıl­ma ko­nu­sun­da se­çim­ler­de oy ver­mek­ten öte mo­ti­ve ola­ma­yan bir top­lum­dan si­ya­sal ya­pı­la­rı dö­nüş­tü­re­rek dev­le­ti da­ha de­mok­ra­tik ha­le ge­ti­re­cek bir si­vil top­lu­mun or­ta­ya çık­ma­sı bu yak­la­şı­ma gö­re im­kan­sız­dır. Yi­ne bu bağ­lam­da de­mok­ra­tik açı­dan güç­lü bir si­vil top­lu­mun önün­de­ki önem­li en­gel­ler­den bi­ri de si­vil top­lu­mun eti­ği açı­sın­dan di­le ge­ti­ri­lir. Sos­yal iliş­ ki­ler ala­nı gi­bi ge­niş an­la­mıy­la dü­şü­nül­dü­ğün­de, to­ta­li­ter ve oto­ri­ter re­jim­le­rin de bün­ye­le­rin­de si­vil top­lum­dan, hat­ta güç­lü bir si­vil top­lu­mun var­lı­ğın­dan söz edil­di­ği gö­rül­mek­te­dir. Ne var ki güç­lü bir si­vil top­lu­mu ve onun dev­let­le olan iliş­ ki­si­ni de­mok­ra­siy­le bir­lik­te dü­şün­me­mi­ze yol açan te­mel nok­ta, si­vil top­lu­mun sa­de­ce de­mok­ra­si­ler­de dev­le­te muh­taç ol­ma­dan ken­di­si­ni ge­le­cek­te de var ede­cek ya­ni ku­rum­sal­laş­tı­ra­cak ko­şul­la­rı yi­ne ken­di­si­nin oluş­tur­ma im­ka­nı bu­la­bil­me­si­ dir. Bu ne­den­le si­vil top­lu­mun eti­ği dev­let­le bel­li bir me­sa­fe­yi ön­gö­ren, baş­ka­sı­na du­yar­lı ve ço­ğul­cu bir etik­tir. Fa­şist ve­ya to­ta­li­ter ha­re­ket­le­rin si­vil top­lum­dan çık­ tı­ğı ve yi­ne si­vil top­lu­mun çı­kar grup­la­rı­nın ça­tış­ma ala­nı ol­du­ğu dik­ka­te alın­dı­ ğın­da bu eti­ğin de­mok­ra­tik açı­dan güç­lü bir si­vil top­lum için öne­mi yad­sı­na­maz. Tür­ki­ye’de si­vil top­lu­ma si­vil top­lum eti­ği­nin ge­li­şi­mi açı­sın­dan ba­kıl­dı­ğın­da ba­sın, sen­di­ka­lar, der­nek­ler mes­lek ku­ru­luş­la­rı, oda­lar ve gö­nül­lü ku­ru­luş­la­rın ni­hai ola­rak dev­let ta­ra­fın­da yer al­ma­yı ter­cih et­tik­le­ri bu bağ­lam­da özel­lik­le de­ mok­ra­tik ko­nu­lar­da hem ken­di alan­la­rın­da hem de di­ğer si­vil top­lum ör­güt­le­riy­le 85 86 Siyaset Sosyolojisi cid­di bir ay­rış­ma ya­şa­dık­la­rı vur­gu­lan­mak­ta­dır. Si­vil top­lum ör­güt­le­ri­nin ken­di için­de ta­hak­kü­me da­ya­lı bir iliş­ki içe­ri­sin­de ol­ma­sı bir yan­dan de­mok­ra­tik hak ve öz­gür­lük ta­lep­le­ri­nin inan­dı­rı­cı­lı­ğı­nı di­ğer ta­raf­tan dev­let-si­vil top­lum iliş­ki­si­nin sür­dü­rü­le­bi­lir bir de­mok­ra­si çer­çe­ve­sin­de ge­liş­me­si­ni za­yıf­lat­mak­ta­dır. Tür­ki­ye’de si­vil top­lum-dev­let iliş­ki­si de­mok­ra­tik açı­dan önem­li so­run­la­ra sa­ hip­tir. So­run­lar si­ya­sal kül­tü­rel ola­rak dev­let­ten kay­nak­lan­dı­ğı gi­bi si­vil top­lum­ dan da kay­nak­lan­mak­ta­dır. Dev­let, si­vil top­lu­mu kon­trol et­me kay­gı­sıy­la ha­re­ket eder­ken si­vil top­lum de­mok­ra­tik ira­de­ye sa­hip çık­mak ve ken­di için­de de­mok­ra­ tik iliş­ki­le­ri ge­liş­tir­mek ko­nu­la­rın­da ye­ter­li­lik gös­te­re­me­mek­te­dir. De­mok­ra­tik açı­dan si­vil top­lum-dev­let iliş­ki­si­nin ide­al ti­pi dev­let ve si­vil top­ lu­mun bir­bi­rin­den ba­ğım­sız fa­kat kar­şı­lık­lı ola­rak et­ki­le­şim ha­lin­de ol­ma­la­rı­dır. Si­vil top­lum dev­let­le me­sa­fe­si­ni ko­ru­ya­rak de­mok­ra­tik hak ve öz­gür­lük ta­lep­le­ri­ ni si­ya­sal ala­na ta­şı­ya­bi­lir­ken dev­let si­vil top­lum­dan ge­len ta­lep­le­re ken­di­si­ni açık tu­ta­rak onun ge­liş­me­si­ni sağ­la­ya­cak ya­sal-hu­kuk­sal alt ya­pı­yı oluş­tur­ma­lı­dır. Bu, iliş­ki­nin de­mok­ra­tik yön­de ge­liş­me­si için ol­duk­ça önem­li­dir. De­mok­ra­si çer­çe­ve­sin­den ba­kıl­dı­ğın­da Tür­ki­ye’de si­vil top­lum-dev­let iliş­ki­si­nin hi­ye­rar­şik ve iç i­çe bir gö­rün­tü ver­di­ği söy­le­ne­bi­lir. Dev­let ge­nel­lik­le si­vil top­lu­mun üze­rin­de ona ve­sa­yet eden bir rol üst­le­nir­ken si­vil top­lum, dev­le­te ek­lem­len­mek su­ re­tiy­le ha­yat ala­nı el­de et­me gay­re­ti­ne gi­rerek dev­let­le iç i­çe ola­bil­mek­te­dir. Tür­ki­ye’de si­vil top­lum-dev­let iliş­ki­si­nin de­mok­ra­tik­leş­me­si için ya­pıl­ma­sı ge­re­ken­le­ri özet­le­mek müm­kün­dür. Ilk ola­rak dev­le­tin ve top­lu­mun si­ya­se­te ba­kış açı­sı­nın de­ğiş­me­si ge­rek­mek­te­dir. Dev­let, si­ya­se­te top­lu­mu di­zayn et­me­ye ya­ra­yan bir araç ola­rak de­ğil top­lum­sal so­run­la­rın çö­züm ala­nı ola­rak bak­ma­lı; si­vil top­lum da si­ya­se­ti güç el­de et­me ara­cı ola­rak de­ğil, so­run­la­rın çö­zü­mü­ ne ka­tıl­ma et­kin­li­ği ola­rak gör­me­li­dir. İkin­ci ola­rak de­mok­ra­si­nin mu­ha­le­fe­te ta­ham­mül et­mek ol­du­ğu iç­sel­leş­me­li­dir. Bu çer­çe­ve­de dev­let, si­vil top­lum­da­ki fark­lı­lık­la­rı ho­mo­jen­leş­tir­mek üze­re ve­sa­yet et­mek­ten­se si­ya­set ala­nı­nın fark­ lı­lık­la­rı içi­ne ala­cak şe­kil­de ge­niş­le­me­si­ne im­kân ver­me­li, si­vil top­lum ken­di için­de ço­ğul­cu bir de­mok­ra­tik an­la­yı­şı bes­le­me­li­dir. Üçün­cü de­ğiş­me­si ge­re­ken an­la­yış ise top­lum­sal ya­şam tar­zı­nı be­lir­le­yen eko­no­mi si­ya­sa­la­rı­dır. Dev­le­tin eko­no­mi içe­ri­sin­de­ki ağır­lı­ğı si­vil top­lu­ma doğ­ru­dan mü­da­ha­le im­ka­nı ve­rir­ ken, si­vil top­lum si­ya­se­ti rant­tan fay­da­lan­ma ara­cı ola­rak gö­re­bil­mek­te­dir. Dev­ le­tin eko­no­mi ala­nın­da­ki ro­lü ras­yo­nel sı­nır­la­ra çe­kil­me­li, böy­le­lik­le si­vil top­ lum ör­güt­le­ri­nin dev­let­le eşit me­sa­fe­de, eko­no­mik ola­rak öz ör­güt­len­me­le­ri­ni ger­çek­leş­tir­me­le­ri­ne ze­min ha­zır­lan­ma­lı­dır. Bun­la­rın dı­şın­da; Ana­ya­sa­nın ve ana­ya­sal dü­zen­le­me­le­rin si­vil top­lu­mun ka­ tı­lı­mıy­la top­lum­sal uz­laş­ma­nın so­nu­cu or­ta­ya çı­kan uz­laş­ma me­tin­le­ri ha­li­ne ge­ ti­ril­me­si, si­ya­se­te ka­tı­lım ka­nal­la­rı­nın si­vil top­lu­mu da içi­ne ala­cak şe­kil­de ge­ niş­le­til­me­si, böy­le­lik­le si­ya­set­te so­rum­lu­luk ve he­sap ver­me yü­küm­lü­lü­ğü­nün ku­rum­sal­laş­tı­rıl­ma­sı, si­ya­si par­ti­le­rin dev­let­ten çok si­vil top­lu­ma ya­kın dur­ma­ la­rı, si­vil top­lu­mun ve si­ya­si par­ti­le­rin de­mok­ra­tik bir ya­pı için­de ol­ma­la­rı, Tür­ ki­ye’de si­vil top­lum-dev­let iliş­ki­si­nin de­mok­ra­tik­leş­me­si­ne yö­ne­lik ba­zı te­mel ko­ şul­lar ola­rak sı­ra­la­na­bi­le­cek­tir. Bu ko­şul­lar ger­çek­leş­ti­ğin­de dev­let meş­ru­iye­ti­ni si­vil top­lum­dan ala­bi­le­cek, si­vil top­lum top­lum­sal dü­zey­de ço­ğul­cu bir de­mok­ra­ tik kül­tü­rü in­şa ede­bi­le­cek­tir. 4. Ünite - Sivil Toplum ve Devlet SO­NUÇ Si­vil top­lum Ba­tı’da 17. yüz­yı­lın son­la­rın­da or­ta­ya çık­mış bir kav­ram­dır. Kav­ram Ba­tı­da mo­dern dö­nem­de top­lu­mun ör­güt­lü bir top­lum ha­li­ne gel­di­ği­ni an­la­tır. Baş­ta eko­no­mik alan ol­mak üze­re top­lu­mun çe­şit­li alan­la­rın­da yer alan bi­rey­ler gö­nül­lü ola­rak bir ara­ya ge­le­rek der­nek, va­kıf, sen­di­ka ve mes­lek bir­lik­le­ri gi­bi tü­zel ki­şi­lik­ler oluş­tur­muş­lar­dır. Top­lum­da­ki iliş­ki­ler ala­nın­da ger­çek­le­şen bu ör­ güt­len­me­ler­le bi­rey­ler ve grup­lar ken­di var­lık alan­la­rı­na sa­hip çık­tık­la­rı­nı gös­ ter­miş­ler­dir. Ör­güt­len­miş bir top­lum ola­rak özel ala­nı tem­sil eden ai­le ile dev­let ara­sın­da­ki si­vil top­lum, dev­le­tin mut­lak ik­ti­da­rı­nı sı­nır­lan­dı­ran ve bu ne­den­le de­mok­ra­tik­leş­me­nin yo­lu­nu açan bir un­sur ola­rak yo­rum­lan­mış­tır. Si­ya­se­tin top­lum­sal so­run­la­rı di­ya­log ve uz­laş­ma için­de çö­zü­mü­ne yö­ne­lik bir alan ha­li­ne gel­me­sin­de ta­rih­sel bir rol üst­le­nen si­vil top­lum, or­ta­ya çı­kı­şın­dan gü­ nü­mü­ze ka­dar fark­lı alan ve bi­çim­ler­de ger­çek­leş­ti­ri­len ör­güt­len­me bi­çim­le­ri­ne bağ­lı ola­rak ge­li­şim gös­ter­miş­tir. Mo­dern za­man­la­rın önem­li kav­ra­mı olan si­vil top­lum de­mok­ra­si için pra­tik ve teo­rik bir de­ğe­re sa­hip­tir. Si­vil top­lum de­mok­ra­ tik bir ka­mu­sal ala­nın vaz­ge­çil­me­zi ola­rak gö­rül­mek­te­dir. Öy­le ki si­vil top­lu­mun ni­te­lik­sel ve ni­ce­lik­sel du­ru­mu bu­gün si­ya­sal sis­tem­ler için se­çim­le­rin öte­sin­de bir de­mok­ra­tik­leş­me öl­çü­tü ha­li­ne gel­miş­tir. Si­vil top­lum dev­let iliş­ki­si­nin ma­hi­ye­ti de­mok­ra­tik bir top­lum­sal ya­şam için son de­re­ce önem­li­dir. Si­vil top­lum dev­le­tin si­vil hak ve öz­gür­lük­le­re say­gı duy­ du­ğu ve bun­la­rı ge­niş­let­ti­ği oran­da si­vil top­lum ge­li­şip güç­le­ne­bi­le­cek­tir. Güç­le­ nen si­vil top­lu­mun de­mok­ra­si­nin bir kül­tür ve ya­şam bi­çi­mi ha­li­ne gel­me­sin­de ve bu­na bağ­lı ola­rak dev­le­tin de­mok­ra­tik­leş­me­sin­de­ki ro­lü ol­duk­ça önem­li­dir. De­ mok­ra­tik bir top­lum­da si­vil top­lum ve dev­let bir­bir­le­ri­ne me­sa­fe­li an­cak et­ki­le­şim içe­ri­sin­de­dir­ler. Si­vil top­lu­mun ken­di için­de ço­ğul­cu bir de­mok­ra­tik ah­la­ka sa­hip ol­ma­sı ve dev­let­le olan iliş­ki­si­nin de­mok­ra­tik ni­te­li­ği de­mok­ra­tik­leş­me sü­re­ci­ne yö­ne­lik cid­di bir gü­ven­ce oluş­tur­mak­ta­dır. Tür­ki­ye’de öne­mi 1980’ler­den son­ra an­la­şı­lan si­vil top­lum de­mok­ra­si­ye yö­ ne­lik al­gı­nın ge­liş­me­siy­le bir­lik­te cid­di bir ge­liş­me gös­ter­miş­tir. Si­vil top­lu­mun ka­mu­sal alan­da­ki et­kin­li­ği gün geç­tik­çe art­mak­ta­dır. Ar­tı­şın de­mok­ra­tik­leş­me açı­sın­dan umut ve­ri­ci ol­du­ğu açık­tır an­cak si­ya­sal kül­tü­rel et­ken­le­rin ge­li­şim sü­ re­cin­de­ki et­ki­le­ri ha­la his­se­dil­mek­te­dir. Ge­rek si­vil top­lu­mun ge­rek­se de dev­le­tin bu se­bep­ler­le yüz­leş­me­si ve ken­di­le­ri­ni sor­gu­ya çek­me­le­ri de­mok­ra­tik­leş­me için ka­çı­nıl­maz gö­rün­mek­te­dir. Dün­ya ge­ne­li­ne ba­kıl­dı­ğın­da bi­re­yin te­mel hak ve öz­gür­lük­le­ri­nin ge­niş­le­til­ me­si kay­gı­sı­nın ge­nel bir eği­lim ol­du­ğu gö­rül­mek­te­dir. Bi­rey­sel ve top­lum­sal ta­ lep­le­rin si­ya­set ala­nı­na da­ha yo­ğun ta­şın­ma­sı uzun bir sü­re bi­rey­le­rin ve top­lum­ la­rın bu ala­nın te­mel be­lir­le­yi­ci­si ola­ca­ğı­na işa­ret et­mek­te­dir. Öte yan­dan pi­ya­sa ka­pi­ta­liz­mi­nin dev­let­le­ri gi­de­rek da­ha da kü­çül­me­ye zor­la­ma­sı ve tek­no­lo­jik ge­ liş­me­nin kü­re­sel dü­zey­de doğ­ru­dan top­lum­lar üze­rin­de ya­rat­tı­ğı risk ve so­run­lar bu sü­re­ci des­tek­le­mek­te­dir. Si­vil top­lu­mun al­dı­ğı ye­ni bi­çim­ler­le bir­lik­te dün­ya ge­ne­lin­de ve Tür­ki­ye’de de­mok­ra­tik ya­şa­mın önem­li ak­tö­rü ola­ca­ğı açık­tır. 87 88 Siyaset Sosyolojisi Özet Dev­let­le ai­le ara­sın­da ka­lan sos­yal iliş­ki­ler ala­nı­na si­vil top­lum de­nil­mek­te­dir. Ba­tı’da or­ta­ya çı­kan si­vil top­lum kav­ra­mı baş­ka bir ifa­dey­le dev­le­tin dı­şın­da sos­yal iliş­ ki­ler ala­nın­da ör­güt­len­miş top­lum ya­pı­sı­nı an­la­tır. Si­vil top­lum kav­ra­mı yük­len­di­ği iş­le­ve bağ­lı ola­rak mo­dern an­la­mıy­la 17. yüz­yıl­da or­ta­ya çık­mış­tır. Kav­ ram bu ta­rih­ten ön­ce de dü­şü­nür­ler ta­ra­fın­dan fark­lı an­lam­lar yük­le­ne­rek kul­la­nıl­mış­tır. Or­ta­ya çı­kı­şın­dan bu ya­na top­lum­sal ya­şa­mın de­ği­şi­mi­ne ve si­vil hak ve öz­gür­lük­le­rin ge­li­şi­mi­ne bağ­lı ola­rak ge­li­şen ve çe­şit­le­ nen si­vil top­lum ör­güt­le­ri gü­nü­müz­de de­mok­ra­tik ya­ şa­mın önem­li ak­tör­le­ri ha­li­ne gel­miş­tir. Gü­nü­müz­de si­vil top­lu­mun ni­ce­lik ve ni­te­lik yö­nün­ den du­ru­mu de­mok­ra­tik­leş­me için önem­li bir gös­ter­ge sa­yıl­mak­ta­dır. Dev­le­tin mut­lak ik­ti­da­rı­nın sı­nır­lan­dı­ rıl­ma­sın­da ve onun doğ­ru­dan mü­da­ha­le ala­nı dı­şın­da özerk bir top­lu­mal ya­şam ala­nı­nın oluş­ma­sın­da si­vil top­lumun de­mok­ra­tik öne­mi ve iş­le­vi ge­nel ka­bul gör­ mek­te­dir. Söz ko­nu­su de­mok­ra­tik öne­mi be­lir­le­yen önem­li un­sur­lar­dan bi­ri si­vil top­lu­mun dev­let­le iliş­ki­ si­dir. Iki­si ara­sın­da­ki iliş­ki­nin bir­bi­ri­ni dış­la­yan ve­ya iç i­çe ge­çen de­ğil, kar­şı­lık­lı et­ki­le­şim için­de ol­ma­sı ge­rek­ ti­ği ge­nel bir ka­nı­dır. Kü­re­sel­leş­mey­le bir­lik­te si­vil top­ lum hem et­kin­lik ala­nı hem de bi­çim­sel ola­rak önem­li de­ği­şim­ler gös­ter­se de de­mok­ra­tik öne­mi­ni da­ha da art­tır­mış­tır. Tür­ki­ye’de si­vil top­lu­mun de­mok­ra­si için öne­mi 1980’ler­den son­ra an­la­şıl­mış­tır. Dev­let kar­şı­sın­da güç­ lü bir si­vil top­lu­mun ge­li­şe­me­me­si de­mok­ra­tik­le­şe­me­ me­nin en önem­li se­be­bi ola­rak tes­pit edil­miş­tir. Si­vil top­lu­mun de­mok­ra­tik iş­le­vi­ni tam an­la­mıy­la ye­ri­ne ge­ti­re­bil­me­si ise si­ya­sal kül­tü­rel yüz­leş­me­yi hem dev­ le­tin hem de si­vil top­lu­mun yap­ma­sı­na bağ­lı­dır. 4. Ünite - Sivil Toplum ve Devlet 89 Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım 1. Gü­nü­müz­de dev­let dı­şın­da­ki sos­yal iliş­ki­ler ala­ nın­da ör­güt­lü top­lu­ma ne ad ve­ril­mek­te­dir? a. Güç­lü top­lum b. Si­ya­sal top­lum c. Si­vil top­lum d. De­mok­ra­tik top­lum e. Te­ok­ra­tik top­lum 6. Si­vil top­lum ile de­mok­ra­si ara­sın­da bir bağ ol­du­ğu­ nu ilk öne sü­ren dü­şü­nür­ler kim­ler­dir? a. Mar­xist­ler b. Post­mo­der­nist­ler c. Li­be­ral­ler d. Sos­ya­list­ler e. Ko­mü­nist­ler 2. Si­vil top­lu­mu bir sek­tör ola­rak gö­ren yak­la­şım onu na­sıl ta­nım­la­mak­ta­dır? a. Bi­rin­ci sek­tör b. Be­şin­ci sek­tör c. Al­tın­cı sek­tör d. Üçün­cü sek­tör e. Si­vil sek­tör 7. Ulus­la­ra­ra­sı alan­da fa­ali­yet gös­te­ren si­vil top­lum ör­güt­le­rin­den olu­şan top­lu­ma ne ad ve­ri­lir? a. Eko­lo­jik si­vil top­lum b. Ka­pi­ta­list si­vil top­lum c. Kü­re­sel si­vil top­lum d. Ev­ren­sel si­vil top­lum e. Sos­ya­list si­vil top­lum 3. Ulus­la­ra­ra­sı alan­da fa­ali­yet gös­te­ren, üye­le­ri­nin çı­ ka­rı­na de­ğil baş­ka­la­rı­nın ya­ra­rı­na yö­ne­len, kar ama­cı güt­me­yen gö­nül­lü si­vil top­lum ku­ru­luş­la­rı için kul­la­ nı­lan kı­salt­ma han­gi­si­dir? a. STÖ b. STK c. NGO d. DON­GO e. QU­AN­GO 8. Si­vil top­lu­mu ta­mam­lan­ma­mış bir pro­je ola­rak gö­ ren dü­şü­nür han­gi­si­dir? a. J. Loc­ke b. T. Pai­ne c. J. Kea­ne d. A. Smith e. A.Toc­qu­evil­le 4. An­tik Yu­nan’da si­vil top­lu­mun kar­şı­lı­ğı ola­rak kul­ la­nı­lan te­rim han­gi­si­dir? a. Güç­lü top­lum b. Si­ya­sal top­lum c. İyi top­lum d. Ge­liş­miş top­lum e. Mo­dern top­lum 5. G.V.He­gel’e gö­re si­vil top­lu­mu ta­nım­la­yan ifa­de han­gi­si­dir? a. Pro­le­ter top­lum b. Sa­na­yi top­lu­mu c. Sı­nıf top­lu­mu d. Bur­ju­va top­lu­mu e. Me­de­ni top­lum 9. Aşa­ğı­da­ki dü­şü­nür­ler­den han­gi­si si­vil top­lu­mun do­ğu­şu­nu “top­lum söz­leş­me­si te­ori­si” ile açık­lar? a. Aris­to b. G.V. He­gel c. A. Grams­ci d. J. Loc­ke e. K. Marx 10. Si­vil top­lu­mun dev­let-top­lum ay­rı­mı­nın se­be­bi ola­rak gö­rül­dü­ğü dö­nem han­gi­si­dir? a. Mo­dern ön­ce­si dö­nem b. Mo­dern dö­nem c. Post­mo­dern dö­nem d. An­tik dö­nem e. Ro­ma dö­ne­mi 90 Siyaset Sosyolojisi Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım Ya­nıt Anah­ta­rı Sı­ra Siz­de Ya­nıt Anah­ta­rı 1. c Sı­ra Siz­de 1 Si­vil top­lu­mun en ge­nel ta­nı­mı­nı dev­let ve ai­le ara­sın­ da­ki sos­yal iliş­ki­ler ala­nı ola­rak yap­mak müm­kün­dür. Bu ge­nel ta­nım al­tın­da top­lum­da­ki tüm ör­güt­ler si­vil top­lu­mu oluş­tu­rur. Ne var ki si­vil top­lum, za­man içe­ri­ sin­de ken­di özerk ala­nı­na sa­hip çı­kan ve bu doğ­rul­tu­da dev­let ik­ti­da­rı­nı sı­nır­la­yan de­mok­ra­tik bir kav­ram ha­ li­ne gel­miş­tir. Bu dö­nü­şüm zo­run­lu ola­rak top­lum­da­ki her tür­lü ör­gü­tü si­vil top­lum ör­gü­tü ola­rak de­ğer­len­di­ re­me­ye­ce­ği­mi­ze işa­ret et­mek­te­dir. Si­vil top­lum ör­güt­le­ri­nin ge­nel özel­lik­le­ri; dev­le­tin bir par­ça­sı ol­ma­ma­la­rı, kâr ama­cı güt­me­me­le­ri, üye­le­ri­ne doğ­ru­dan ka­zanç sağ­la­ma ama­cın­da ol­ma­ma­la­rı, dev­ let ik­ti­da­rı­nı ele ge­çir­me ama­cı ta­şı­ma­ma­la­rı ve gö­nül­ lü­lük esa­sı­na gö­re ör­güt­len­me­le­ri­dir. Bun­lar­dan özel­lik­le iki ta­ne­si bir ör­gü­tün, kulu­bün, der­ne­ğin ve­ya ha­re­ke­tin si­vil top­lum ör­gü­tü sa­yı­lıp sa­ yı­la­ma­ya­ca­ğın­da be­lir­le­yi­ci kri­ter ola­rak öne çık­mak­ ta­dır. Si­vil top­lum ör­güt­le­ri dev­le­tin bir par­ça­sı de­ğil­ dir ve yi­ne si­vil top­lum ör­güt­le­ri dev­let ik­ti­da­rı­nı ele ge­çir­me­yi amaç­la­maz­lar. Bu çer­çe­ve­de dev­let­le si­vil top­lu­mun bi­r a­ra­da ol­du­ğu ka­mu­ya ya­rar­lı der­nek­ler­le, ik­ti­da­ra ta­lip olan si­ya­si par­ti­le­rin ve ha­re­ket­le­rin si­vil top­lum ör­gü­tü sa­yıl­ ma­la­rı müm­kün de­ğil­dir. Dev­le­tin dâ­hil ol­du­ğu si­vil top­lum ör­gü­tü­nün özerk­li­ğin­den söz edi­le­me­ye­ce­ği gi­bi si­ya­si ik­ti­da­rı ele ge­çir­mek is­te­yen si­vil top­lum ör­gü­tü­nün di­ğer si­vil top­lum ör­güt­le­ri­ne ve si­vil ala­ nın özerk­li­ği­ne yö­ne­lik de­mok­ra­tik bir so­rum­lu­luk ta­şı­dı­ğın­dan söz edi­le­mez. Si­vil top­lum ör­güt­le­ri­ni di­ğer ör­güt­len­me bi­çim­le­rin­den ayı­ran en önem­li un­ sur sa­hip ol­ma­la­rı ge­re­ken de­mok­ra­tik ah­lak­tır. Bu­ na gö­re si­vil top­lum ör­güt­le­ri dev­let ik­ti­da­rı­na kar­şı dik­kat­li ve me­sa­fe­li, ken­di içe­ri­sin­de ise ço­ğul­cu bir an­la­yı­şa sa­hip­tir­ler. 2. d 3. c 4. c 5. d 6. c 7. c 8. c 9. d 10. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­vil Top­lum Kav­ra­mı” ko­ nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­vil Top­lum Kav­ra­mı” ko­ nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­vil Top­lum Kav­ra­mı” ko­ nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­vil Top­lum Kav­ra­mı­nın Ta­ri­hi” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­vil Top­lum Kav­ra­mı Ta­ri­ hi” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­vil Top­lum ve De­mok­ra­ si” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­vil Top­lum ve Kü­re­sel­leş­ me” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­vil Top­lum ve Kü­re­sel­leş­ me” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­vil Top­lum ve Dev­let” ko­ nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­vil Top­lum ve Dev­let” ko­ nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 4. Ünite - Sivil Toplum ve Devlet Sı­ra Siz­de 2 An­tik dö­nem­de si­vil top­lum­la dev­let ara­sın­da bir ay­ rım ya­pıl­ma­mış­tır. Dev­let­ten söz edil­di­ğin­de si­vil top­ lum, si­vil top­lum­dan söz edil­di­ğin­de dev­let kast edil­ miş­tir. Bu al­gı­yı en açık bir şe­kil­de İlk Ç ­ a­ğın önem­li fi­lo­zo­fu Aris­to’nun dü­şün­ce­le­rin­de gör­mek müm­kün­ dür. Aris­to’nun dü­şün­ce sis­te­min­de in­san için mut­lu ya­şa­ma­nın ide­al ye­ri ola­rak ta­nım­la­dı­ğı si­te (po­lis), in­san­la­rın (yurt­taş­la­rın) hem ya­şam­la­rı­nı sür­dür­dük­ le­ri hem de yö­ne­ti­mi­ne ka­tıl­dık­la­rı si­ya­sal ve top­lum­ sal bi­rim­dir. Di­ğer bir ifa­dey­le si­te hem dev­let hem de si­vil top­lum de­mek­tir. Bu an­la­yış dev­let ve top­lu­mu iki ay­rı alan ola­rak kav­ran­dı­ğı mo­dern dö­ne­me ka­dar ge­ çer­li­li­ği­ni ko­ru­muş­tur. Ro­ma’dan do­ğal hu­kuk ge­le­ne­ ği içe­ri­sin­de yer alan dü­şü­nür­le­re ka­dar si­vil top­lum, dev­le­tin ya­ni bir ka­mu dü­ze­ni­nin ol­du­ğu ve bu ha­liy­le ka­os ve sa­vaş du­ru­mu­nun hü­küm sür­dü­ğü do­ğal ha­li aş­ma­yı be­ce­re­bil­miş me­de­ni top­lu­mu an­lat­mak üze­re kul­la­nıl­mış­tır. Mo­dern dö­nem­de ise dev­let ve si­vil top­lum bir­bir­le­ rin­den ay­rı iki ala­nı sim­ge­le­yen kav­ram­lar­dır. Bu ay­rı­ ma yol açan ge­liş­me ise Ba­tı’da bur­ju­va sı­nı­fı­nın or­ta­ya çı­kı­şıy­la bir­lik­te, top­lu­mun dev­le­te ih­ti­yaç duy­ma­dan özel­lik­le ti­ca­ret ve sa­na­yi fa­ali­yet­le­ri üze­rin­den ge­liş­ me­si ve önem­li ha­le gel­me­si­dir. Top­lu­mun ve top­lum­ sal fa­ali­yet­le­rin öne çık­ma­sı dev­le­tin top­lum üze­rin­de tam hâ­ki­mi­ye­ti­ni ön­gö­ren mut­la­ki­yet­çi an­la­yı­şın sor­ gu­lan­ma­sı­na ve hat­ta so­na er­me­si­ne se­bep ol­muş­tur. Dev­let mü­da­ha­le­si­nin dı­şın­da ge­li­şen pi­ya­sa iliş­ki­le­ ri­nin yön ver­di­ği ve ör­güt­le­ne­rek ken­di özerk ala­nı­na sa­hip çı­kan bu top­lum bi­çi­mi, özel­lik­le Adam Smith ve Adam Fer­gu­son gi­bi ka­pi­ta­liz­min önem­li dü­şü­nür­le­ri ta­ra­fın­dan si­vil top­lum ola­rak te­ori­leş­ti­ril­miş­tir. Si­vil top­lum, mo­dern dö­nem­de­ki dev­let ve top­lum ay­rı­mı­ nın se­be­bi­dir. Bu­na gö­re dev­let mü­da­ha­le­si­nin dı­şın­da özerk­li­ğe sa­hip ve bu an­lam­da onun ik­ti­da­rı­nı sı­nır­la­ yan ör­güt­lü top­lu­ma si­vil top­lum de­nir. Özet­le­mek ge­re­kir­se; si­vil top­lum an­tik dö­nem­de ge­ liş­miş bir ya­şam for­mu­nu ya da bir me­de­ni du­ru­mu ta­nım­la­mak üze­re dev­let­le öz­deş ola­rak kul­la­nı­lır­ken, mo­dern dö­nem­de ör­güt­ler­den olu­şan bir top­lum ha­li­ ni ta­nım­la­mak üze­re kul­la­nıl­mak­ta­dır. 91 Sıra Siz­de 3 Bir top­lum­da de­mok­ra­si­nin gös­ter­ge­le­rin­den bi­ri de si­vil top­lum­dur. Si­vil top­lum ör­güt­le­ri­nin sa­yı­sın­da­ ki ar­tış o top­lum­da­ki de­mok­ra­si­nin dü­ze­yi­ne iliş­kin önem­li bir ipu­cu oluş­tu­rur. Bu ise si­vil top­lum­la dev­let ara­sın­da­ki iliş­ki­nin de­mok­ra­si­yi güç­len­di­re­cek tarz­da ol­ma­sıy­la ya­kın­dan iliş­ki­li­dir. De­mok­ra­tik bir ya­şam için si­vil top­lumun ör­güt­len­me dü­ze­yi­ni art­tı­ra­cak hak ve öz­gür­lük­ler ko­nu­sun­da ta­lep­kâr ol­ma­sı ge­re­kir­ken dev­le­tin de si­vil top­lu­mun ge­liş­me­si­ne ola­nak sağ­la­ yan hak ve öz­gür­lük­le­rin ta­nın­ma­sı ko­nu­sun­da du­ yar­lı ol­ma­sı ge­re­kir. De­mok­ra­tik bir ya­şa­mın ze­mi­ni­ni oluş­tur­mak için si­vil top­lum ve dev­le­tin bir­bir­le­ri­ni or­ta­dan kal­dır­ma­ya de­ğil kar­şı­lık­lı ile­ti­şim ve et­ki­le­şi­ me yö­nel­me­le­ri ge­re­kir. De­mok­ra­si­ler­de dev­let meş­ru ege­men­li­ği­ni si­vil top­lum­dan alır­ken si­vil top­lum var­ lı­ğı­nı de­mok­ra­tik dev­le­te borç­lu­dur. Bu­nun için iki­si ara­sın­da­ki iliş­ki­nin hi­ye­rar­şik ya da iç i­çe de­ğil me­sa­fe­ li an­cak et­ki­le­şim için­de ol­ma­sı önem­li­dir. Si­vil top­lum-dev­let iliş­ki­si­nin de­mok­ra­tik bir tarz­ da ge­liş­me­si­ni et­ki­le­ye­cek di­ğer önem­li et­ken ise her iki­si­nin de­mok­ra­si­ye yö­ne­lik sa­hip ol­duk­la­rı kül­tü­rel bi­ri­kim­dir. Si­vil top­lum ken­di için­de ço­ğul­cu bir de­ mok­ra­tik tu­tu­mu kül­tü­rel ola­rak bes­le­me­li­dir. Do­ğal ola­rak si­vil top­lu­mu kon­trol et­me­ye yö­ne­len dev­le­tin si­vil top­lu­mun ge­liş­me­si­ne du­yar­lı bir de­mok­ra­tik kül­ tü­re sa­hip ol­ma­sı son de­re­ce önem­li­dir. 92 Siyaset Sosyolojisi Yararlanılan Kaynaklar Baş­vu­ru­la­bi­le­cek Kay­nak­lar Ag­new, J. (2002). ‘De­moc­racy and Hu­man Rights’ in John­ston, R.J., Tay­lor, Pe­ter J. and Watts, Mic­ha­el J. (eds). Ge­og­rap­hi­es of Glo­bal Chan­ge; Black­well. Al­mond, G., & Ver­ba, S. (1989). ‘The Ci­vic Cul­tu­re: Po­li­ti­cal At­ti­tu­des And De­moc­racy In Fi­ve Na­ti­ ons; Sa­ge. Co­hen, J. L. , Ara­to, A. (1994). Ci­vil So­ci­ety and Po­li­ti­ cal The­ory. USA. MIT Press. Dra­per, H. (1986). Karl Marx’s The­ory of Re­vo­lu­ti­on (Vo­lu­me 1: Sta­te and Bu­re­auc­racy, Vo­lu­me 2: The Po­li­tics of So­ci­al Clas­ses). New York: Monthly Re­ vi­ew Press. Ed­wards, M. (2004). Ci­vil So­ci­ety. Cam­brid­ge. Eng­ land: Po­lity Press. Flyvbjerg, B. (1998). “Ha­ber­mas and Fo­uca­ult: Thin­kers for Ci­vil So­ci­ety?, Bri­tish Jo­ur­nal of So­cio­logy, vol. 49, no. 2, Ju­ne 1998, pp. 210-233. Kea­ne, J. (2003). Glo­bal Ci­vil So­ci­ety. Cam­brid­ge. Cam­brid­ge Uni­ver­sity Press. Mann, M. (1984). The Au­to­no­mo­us Po­wer of The Sta­ te: Its Ori­gins, Mec­ha­nisms and Re­sults; Eu­ro­pe­an Jo­ur­nal of So­cio­logy 25. O’Con­nell,B. (1999). Ci­vil So­ci­ety: The Un­der­pin­nings of Ame­ri­can De­moc­racy. Med­ford, Mass: Tufts Uni­ ver­sity Press. Pol­lock, G. (2001). ‘Ci­vil So­ci­ety The­ory and Eu­ro-Na­ ti­ona­lism’ , Stu­di­es In So­ci­al & Po­li­ti­cal Tho­ught, Is­su­e 4, March 2001. Put­nam, R. D., Leo­nar­di, R., Na­net­ti, R. Y. (1994). Ma­ king De­moc­racy Work: Ci­vic Tra­di­ti­ons in Mo­dern Italy. New Jer­sey: Prin­ce­ton Uni­ver­sity Press. Sa­rı­bay, A. Y. (2000). Glo­bal Bir Ba­kış­la Po­li­tik Sos­yo­ lo­ji. İs­tan­bul: Al­fa. Sa­rı­bay, A. Y. (2000). Ka­mu­sal Alan Di­ya­lo­jik De­mok­ ra­si Si­vil İti­raz. İs­tan­bul: Al­fa. Sa­rı­bay, A. Y. (2001). Post­mo­der­ni­te, Si­vil Top­lum ve İs­lam, İs­tan­bul, Al­fa. Tok­söz, F. (2008). İyi Yö­ne­ti­şim El Ki­ta­bı. İs­tan­bul. Te­ sev Ya­yın­la­rı. To­sun, G. E. (2001). De­mok­ra­tik­leş­me Pers­pek­ti­fin­den Dev­let-Si­vil Top­lum İliş­ki­si. İs­tan­bul: Al­fa. Whai­tes, A. (2003). NGOs, Ci­vil So­ci­ety and the Sta­te: Avoi­ding the­ore­ti­cal ex­tre­mes in re­al world is­su­es­De­ ve­lop­ment in Prac­ti­ce 1998, Cam­brid­ge. Ja­ nos­ ki, T., Al­ ford, R., Hicks, A., Schwartz, M. A. (2005). The Hand­bo­ok of Po­li­ti­cal So­cio­logy: Sta­ tes, Ci­vil So­ci­eti­es, and Glo­ba­li­za­ti­on. Cam­brid­ge: Cam­brid­ge Uni­ver­sity Press. Jef­frey, A. C. (2006). The Ci­vil Sphe­re. New York: Ox­ ford Uni­ver­sity Press. Mar­din, Ş. (1990). Tür­ki­ye’de Top­lum ve Si­ya­set Ma­ka­ le­ler 1. İs­tan­bul: İle­ti­şim. Tön­ni­es, F. (2001). Com­mu­nity and Ci­vil So­ci­ety. Edi­ ted by Jo­se Har­ris, Trans­la­ted by Jo­se Har­ris and Mar­ga­ret Hol­lis, Cam­brid­ge: Cam­brid­ge Uni­ver­ sity Press. Bar­ber, B. (1995). Güç­lü De­mok­ra­si. Çev. Meh­met Be­ şik­çi. İs­tan­bul: Ay­rın­tı. Bel­ge, M. (1983). Tür­ki­ye’de Si­vil Top­lum, Cum­hu­ri­yet Dö­ne­mi Tür­ki­ye An­sik­lo­pe­di­si. İs­tan­bul: İle­ti­şim. Bu­min, K. (1982). Si­vil Top­lum ve Dev­let. İs­tan­bul: Yaz­ko. İb­ra­him, F-We­del, H. (1997). Or­ta­do­ğu’da Si­vil Top­lu­ mun So­run­la­rı. Çev. Erol Öz­bek, İs­tan­bul: İle­ti­şim. Key­man, E. F. (2000). Tür­ki­ye ve Ra­di­kal De­mok­ra­si. İs­tan­bul: Al­fa. Üs­tel, F. (1999). Yurt­taş­lık ve De­mok­ra­si. An­ka­ra: Dost Ya­yı­ne­vi. Wag­ner, P. (1996). Mo­dern­li­ğin Sos­yo­lo­ji­si. Çev. Meh­ met Kü­çük. İs­tan­bul: Sar­mal. 5 SİYASET SOSYOLOJİSİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Elit kav­ra­mı­nı ta­nım­la­ya­bi­le­cek, Elit te­ori­si­nin ön­cü­le­ri­nin gö­rüş­le­ri­ni açıklayabilecek, De­mok­ra­tik eli­tiz­mi açık­la­ya­bi­le­cek, İk­ti­dar eli­ti kav­ra­mı­nı açık­la­ya­bi­le­cek, Tür­ki­ye’de­ki elit grup­la­rı ve bü­rok­ra­si­nin gü­cü­nün kay­nak­la­rı­nı an­la­ya­bi­le­cek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Elit • Yö­ne­ti­ci Sı­nıf • Elit­le­rin Do­la­şı­mı • De­mok­ra­tik Eli­tizm • İk­ti­dar Eli­ti İçindekiler Siyaset Sosyolojisi Elitler ve Siyaset • • • • • Gİ­RİŞ ELİT KAV­RA­MI ELİT TE­ORİ­Sİ­NİN ÖN­CÜ­LE­Rİ DE­MOK­RA­TİK ELİ­TİZM ELEŞ­Tİ­REL BİR YAK­LA­ŞIM: C. WRIGHT MILLS VE İKTİDAR ELİTİ • TÜR­Kİ­YE’DE İK­Tİ­DAR ELİ­Tİ İÇİN­DE BÜ­ROK­RA­Sİ­NİN KO­NU­MU • SO­NUÇ Elitler ve Siyaset Gİ­RİŞ Top­lum­sal ya­pı­da­ki güç iliş­ki­le­ri­ni açık­la­mak si­ya­set sos­yo­lo­ji­si­nin te­mel amaç­la­ rın­dan bi­ri­dir. Bu ama­cı ger­çek­leş­tir­mek için iki te­mel yak­la­şım or­ta­ya konmuş­ tur: Sı­nıf Te­ori­si ve Elit Te­ori­si. Esa­sın­da, elit te­ori­si­nin ge­liş­ti­ril­me­si­nin ar­ka pla­nın­da, sı­nıf ça­tış­ma­sı­nı ve sı­nıf­sız top­lu­mu vur­gu­la­yan Marks’ın top­lum­sal ku­ra­mı­na yö­ne­lik bir kar­şıt­lık yer al­mak­ta­dır. İtal­yan dü­şü­nür­ler Vil­fre­do Pa­re­to ve Ga­eta­no Mos­ca, özel­lik­le Aris­to ve Mak­ya­vel­li’nin fi­kir­le­rin­den ya­rar­la­na­rak, si­ya­set sü­re­ci­ne iliş­kin an­ti-Mark­sist bir teo­ri in­şa et­me­ye ça­lış­mış­lar­dır. Aris­to, si­ya­sal ana­liz­de po­li­tik gü­cün kul­la­nı­mı­na ger­çek­ten dâ­hil olan gru­bun bü­yük­lü­ ğü­ne yap­tı­ğı vur­gu; Mak­ya­vel­li ise, is­te­ni­len si­ya­sal amaç­la­ra ulaş­mak için si­ya­sal li­de­rin güç ve kur­naz­lı­ğı bir­leş­tir­me­si ge­rek­ti­ği şek­lin­de­ki dü­şün­ce­siy­le elit te­ori­ si­ne kat­kı sağ­la­mış­tır. Elit te­ori­si­nin mer­ke­zin­de “top­lu­mu kim yö­ne­tir?” so­ru­su yer al­mak­ta­dır. Bu so­ru­ya elit te­ori­si “kü­çük bir azın­lık” ya­nı­tı­nı ver­mek­te­dir. Bu te­ori­ye gö­re, bü­ tün top­lum­lar­da ka­rar­la­rı alan, bu ka­rar­la­rı uy­gu­la­yan ve top­lu­mu yö­ne­ten her za­man kü­çük bir azın­lık­tır. Az sa­yı­da­ki in­san, top­lu­mu et­ki­le­ye­cek ha­ya­ti ni­te­ lik­te­ki ka­rar­la­rı al­mak­ta, ka­nun­la­rı ve dü­zen­le­me­le­ri ya­yın­la­mak­ta ve top­lu­mun ge­ri ka­la­nı, ya­ni ço­ğun­luk, bu ka­rar ve ka­nun­la­ra ita­at eden kit­le­le­ri mey­da­na ge­ tir­mek­te­dir. Elit te­ori­si­nin özü­nü, is­tis­na­sız bü­tün top­lum­la­rın yö­ne­ten (azın­lık) ve yö­ne­ti­len (ço­ğun­luk) şek­lin­de iki­ye ay­rıl­dı­ğı id­dia­sı oluş­tur­mak­ta­dır. Top­lu­mu yö­ne­ten azın­lık elit (seç­kin), bu azın­lık gru­ba dâ­hil ol­ma­yan­lar ise, halk, kit­le ve­ya top­lum ola­rak isim­len­di­ril­mek­te­dir. Elit sa­yı­ca az, ge­nel ola­rak dı­şa ka­pa­lı, ken­di men­fa­ati­ni dü­şü­nen, ik­ti­da­ra sa­hip ol­ma­nın ver­di­ği avan­taj­la kay­nak­la­rı kon­trol eden ve si­ya­sal sü­re­ci yön­len­di­ren bir li­der grup­tan oluş­mak­ta­dır. Yö­ne­ti­len halk ise, elit­le­rin hâ­ki­mi­ye­ti al­tın­da­ki güç­süz ve ör­güt­süz ço­ğun­lu­ğu ifa­de et­mek­te­dir. Elit te­ori­si, elit ve halk ara­sın­da­ki ay­rı­mı, top­lum­la­rın de­ğiş­mez ka­de­ri ve bir top­ lum­sal ya­sa ola­rak gör­mek­te­dir. Bu bağ­lam­da, si­ya­sal sü­re­ci ve top­lum­da­ki güç iliş­ki­le­ri­ni yö­ne­ten-yö­ne­ti­len ay­rı­mı­na da­yan­dı­ra­rak açık­la­ma­ya ça­lış­mak­ta­dır. Bu te­ori­ye gö­re, elit­le­rin hal­ka he­sap ver­me­si­ni sağ­la­ya­cak bir me­ka­niz­ma ve top­lu­mun ge­ri ka­lan kıs­mı­nın üze­rin­de elit­le­rin üs­tün­lük kur­ma­sı­nı en­gel­le­ye­cek olan ço­ğun­luk il­ke­si­ni ya­şa­ma ge­çi­re­bi­le­cek bir ide­olo­ji söz ko­nu­su de­ğil­dir. Elit­ ler sa­hip ol­duk­la­rı güç­le­ri, ör­güt­lü ol­ma­la­rı, si­ya­se­te iliş­kin ye­te­nek­le­ri ve­ya ki­şi­ sel ni­te­lik­le­ri ne­de­niy­le, dai­ma elit ko­num­la­rı­nı ko­ru­ya­bil­me ve bu ko­num­la­rı­nın avan­taj­la­rın­dan ya­rar­la­na­bil­me ka­bi­li­ye­ti­ne sa­hip­tir­ler. Do­la­yı­sıy­la, elit te­ori­si, her top­lu­mun bir azın­lık ta­ra­fın­dan yö­ne­til­di­ği fik­ri­ni ta­mam­la­yı­cı ma­hi­yet­te, de­mok­ 96 Siyaset Sosyolojisi ra­tik me­ka­niz­ma­lar kul­la­nıl­sa bi­le, söz ko­nu­su hâ­kim azın­lı­ğın ço­ğun­luk ta­ra­fın­ dan kon­trol edi­le­me­ye­ce­ği gö­rü­şü­nü ka­bul et­mek­te­dir. Bu ne­den­le, bü­tün top­lum­ lar, si­ya­sal re­jim­le­ri­ne ne ad ve­ri­lir­se ve­ril­sin, as­lın­da oli­gar­şik bir ya­pı­ya sa­hip­tir. Esa­sın­da, top­lu­mun kü­çük ve seç­kin bir azın­lık ta­ra­fın­dan yö­ne­til­di­ği ve­ya yö­ ne­til­me­si ge­rek­ti­ği fik­ri­ni, Pla­ton’a ka­dar gö­tür­mek müm­kün­dür. Pla­ton’un ide­al dev­le­tin­de­ki “bil­ge­ler” sı­nı­fı ve azın­lık yö­ne­ti­mi­ni oluş­tu­ran “ko­ru­yu­cu­lar” sı­nı­fı ve­ya Sa­int Si­mon’ın bi­lim adam­la­rı ve sa­na­yi­ci­ler yö­ne­ti­mi bir elit te­ori­si ola­rak de­ğer­len­di­ri­le­bi­lir. Ni­te­kim, bu dü­şün­ce­ler mo­dern elit te­ori­si ku­ru­cu­la­rı ola­rak ka­bul edi­len Pa­re­to ve Mos­ca’yı et­ki­le­miş­tir. Elit te­ori­si, si­ya­se­te ve de­mok­ra­si­nin iş­le­yi­şi­ne da­ir ger­çek­çi bir yak­la­şı­ma işa­ ret et­mek­te­dir. Bu teo­ri, si­ya­se­tin “ger­çek­te” na­sıl iş­le­di­ği­ni ve de­mok­ra­tik top­ lum­lar­da bi­le gü­cün “ger­çek­te” na­sıl da­ğıl­dı­ğı­nı an­la­mak için ışık tut­mak­ta­dır. Mak­ya­vel­li’den et­ki­le­ne­rek be­nim­se­dik­le­ri ger­çek­çi­lik bağ­la­mın­da, elit te­ori­si de­ mok­ra­si­yi eri­şil­me­si müm­kün ol­ma­yan bir ide­al ola­rak gör­mek­te­dir. Çün­kü, elit te­ori­si­ne gö­re, eşit­siz­lik top­lum­la­rın de­ğiş­mez bir ger­çe­ği­dir. Bu­na gö­re, eşit­siz­lik var ol­du­ğu sü­re­ce -ki her da­im var ola­cak­tır- de­mok­ra­si adı al­tın­da­ki sis­tem­ler bir al­dat­ma­ca ve ya­nıl­sa­ma­dır. Elit te­ori­si, güç­lü ik­ti­dar ve sı­nır­lı de­mok­ra­si­yi sa­ vun­mak­ta­dır. Ön­ce­le­ri, de­mok­ra­si kar­şı­tı ola­rak or­ta­ya çı­kan bu teo­ri, II. Dün­ya Sa­va­şı’ndan son­ra de­mok­ra­si ile ba­rış­ma yo­lun­da adım­lar at­mış­tır. Elit te­ori­si­nin te­mel id­di­a ve ka­bul­le­ri­ni or­ta­ya ko­yan bu ge­nel gi­riş­ten son­ra, bu bö­lüm­de ön­ce­lik­le elit kav­ra­mı ta­nım­lan­mak­ta­dır. Ar­dın­dan, mo­dern elit te­ ori­si­nin ön­cü­le­ri ola­rak ni­te­len­di­ri­len Vil­fre­do Pa­re­to, Ga­eta­no Mos­ca ve Ro­bert Mic­hels’in gö­rüş­le­ri açık­lan­mak­ta­dır. Da­ha son­ra, de­mok­ra­si­nin ba­zı de­ğer­le­ri ile elit te­ori­si­nin uz­laş­tı­rıl­ma ça­ba­sı­na işa­ret eden de­mok­ra­tik eli­tizm kı­sa­ca ele alın­ mak­ta­dır. Bu baş­lı­ğı ta­ki­ben, ge­le­nek­sel eli­tist­le­re ve de­mok­ra­tik eli­tiz­me eleş­ti­rel bir ba­kış ola­rak C. Wright Mills’in dü­şün­ce­le­ri ve Mills’in gö­rüş­le­ri üze­ri­ne bir açı­lım ge­ti­ren Dom­hoff ’un fi­kir­le­ri açık­lan­mak­ta­dır. Son ola­rak, Mills’in or­ta­ya koy­du­ğu ik­ti­dar eli­ti kav­ra­mı­nın Tür­ki­ye’de­ki güç iliş­ki­le­ri­ni açık­la­ya­ca­ğı dü­şün­ ce­si­nin ka­bu­lün­den ha­re­ket­le, ik­ti­dar eli­ti kav­ra­mı bağ­la­mın­da Tür­ki­ye’de­ki elit grup­lar ve bü­rok­ra­si­nin et­kin­li­ği de­ğer­len­di­ril­mek­te­dir. 1 Elit te­ori­si­nin Mark­siz­me yö­nelt­ti­ği eleş­ti­ri­ler ne­ler ola­bi­lir? ELİT KAV­RA­MI Kö­ke­ni La­tin­ce “eli­ge­re” (seç­mek) ke­li­me­si­ne da­ya­nan elit kav­ra­mı, ön­ce­lik­le on­ ye­din­ci yüz­yıl­da “éli­re” (seç­mek) ola­rak Fran­sız­ca­ya geç­miş­tir. Bu ne­den­le, elit kav­ra­mı­nın Ba­tı top­lum­la­rı­nın gün­lük ya­şam­la­rın­da kul­la­nı­mı on ­ye­din­ci yüz­yı­la ka­dar git­mek­te­dir. On­ ye­din­ci yüz­yıl­da, Fran­sa’da elit kav­ra­mı üs­tün ka­li­te­de­ki mal­la­rı ta­nım­la­mak­ta kul­la­nıl­mak­tay­dı. Da­ha son­ra, bu kav­ra­mın kul­la­nım ala­nı ge­niş­le­ye­rek, as­ke­ri alan­da­ki ye­te­nek ve ba­şa­rı­la­rı ile ken­di­si­ni is­pat­la­mış üst dü­ zey as­ker­ler, top­lum­sal dö­nü­şüm­le­ri yön­len­di­ren güç­lü ki­şi ve­ya li­der­ler ve soy­lu­ lar gi­bi say­gın­lı­ğı yük­sek olan top­lum­sal grup­la­rı kap­sa­ma­ya baş­la­mış­tır. Elit kav­ra­mı, on ­se­ki­zin­ci yüz­yıl­da Fran­sız ti­ca­ret ve sa­na­yi bur­ju­va­zi­si­nin ge­le­ nek­sel elit­ler ola­rak ni­te­len­di­ri­len aris­tok­ra­si­ye, ruh­ban sı­nı­fı­na ve top­rak soy­lu­su­ na kar­şı ver­di­ği top­lum­sal mü­ca­de­le­de, Fran­sa’nın ve­ra­set yo­luy­la de­ğil, top­lu­mun için­den ye­te­nek­le­ri ve ça­lış­kan­lık­la­rıy­la yük­se­le­rek iş­ba­şı­na ge­len bi­rey­ler ta­ra­fın­ dan yö­ne­til­me­si­ni ifa­de et­mek üze­re önem­li bir slo­gan ola­rak kul­la­nıl­mış­tır. An­ cak, on­ do­ku­zun­cu yüz­yı­lın ikin­ci ya­rı­sın­dan iti­ba­ren, bu kav­ram ge­le­nek­sel elit­ler 5. Ünite - Elitler ve Siyaset ta­ra­fın­dan sa­hip­le­nil­miş ve içe­ri­ği bu elit­ler­ce fark­lı bir şe­kil­de dol­du­rul­muş­tur. Ge­le­nek­sel elit­ler, gü­cü gi­de­rek ar­tan li­be­ral bur­ju­va sı­nı­fı kar­şı­sın­da yö­net­me yet­ ki­le­ri­ni el­le­rin­de tu­ta­bil­mek ama­cıy­la, ül­ke­yi en iyi üst sı­nıf­la­rın yö­ne­te­bi­le­ce­ği­ni öne sü­re­rek, elit kav­ra­mı­nı üst­len­miş­ler­dir. Elit kav­ra­mı­nın si­ya­set bi­li­mi ve sos­yo­lo­ji gi­bi sos­yal bi­lim­ler ala­nın­da yay­gın­ lık ka­zan­ma­sı, Av­ru­pa’da on­ do­ku­zun­cu yüz­yıl son­la­rı­na rast­lar­ken; İn­gil­te­re ve Ame­ri­ka’da 1930’lu yıl­la­rı bul­muş­tur. Elit kav­ra­mı­nın bu alan­lar­da po­pü­ler ha­le gel­me­si­ne, kla­sik eli­tist dü­şü­nür­ler ola­rak de­ğer­len­di­ri­len Vil­fre­do Pa­re­to, Ga­eta­ no Mos­ca ve Ro­bert Mic­hels ön­cü­lük et­miş­ler­dir. Ge­nel ola­rak, Pa­re­to’ya gö­re, elit ken­di fa­ali­yet alan­la­rın­da en üs­tün de­re­ce­ye sa­hip in­san­la­rın oluş­tur­du­ğu sı­nıf­tır. Ant­hony Gid­dens ise, eli­ti top­lum­sal or­ga­ni­ zas­yon ve ku­rum­la­rın en te­pe­sin­de bu­lu­nan ve for­mal ola­rak ta­nım­lan­mış ka­rar ver­me po­zis­yon­la­rı­nı iş­gal eden ki­şi­ler ola­rak ta­nım­la­mış­tır. Ali Ars­lan’a gö­re elit, ku­rum­sal ik­ti­da­ra sa­hip, zen­gin­lik, say­gın­lık, pres­tij, sta­tü, za­man, ka­riz­ma gi­bi bi­rey­sel ve top­lum­sal kay­nak­la­rı kon­trol ede­bi­le­cek po­zis­yon­da bu­lu­nan, ka­rar ver­me ve po­li­ti­ka oluş­tur­ma sü­re­ci­ni doğ­ru­dan ve­ya do­lay­lı bir şe­kil­de et­ki­le­ye­ bi­len ve kar­şıt­la­rı­na rağ­men amaç ve is­tek­le­ri­ni ha­ya­ta ge­çi­re­bi­len bi­rey­ler­dir. Bu ta­nım­dan da an­la­şı­la­bi­le­ce­ği üze­re, elit ola­rak ni­te­len­di­ri­len top­lum­sal gru­bu ka­ rak­te­ri­ze eden un­sur­lar, “güç”, “kon­trol” ve “et­ki”dir. Ta­rih­sel sü­reç­te, elit­le­rin güç el­de et­mek ve top­lu­mu yö­net­me­le­ri­ni meş­ru gös­ter­mek ama­cıy­la fark­lı me­ka­niz­ma­la­ra baş­vur­duk­la­rı ve­ya fark­lı kay­nak­lar­ dan bes­len­dik­le­ri gö­rül­mek­te­dir. Ör­ne­ğin, elit­ler, Sov­yet­ler Bir­li­ği’nde­ki Bol­şe­vik İh­ti­la­li’nde ol­du­ğu gi­bi, hâ­kim top­lum­sal gru­bu or­ta­dan kal­dı­ran bir dev­ri­min so­nu­cu ola­rak güç el­de ede­bi­lir­ler. Bir top­lum­sal grup, bir fe­tih ve za­fe­rin ne­ti­ce­ sin­de elit ko­nu­ma yük­se­le­bi­lir. Su kay­nak­la­rı gi­bi, top­lum­sal ve eko­no­mik ya­şam için önem­li bir ih­ti­ya­cı kon­tro­lü al­tın­da tut­mak, bu gü­ce sa­hip ki­şi ve­ya gru­bu elit po­zis­yo­na ta­şı­ya­bi­lir. Ge­le­nek­sel top­lum­lar­da, or­tak di­nî de­ğer­le­ri şe­kil­len­dir­mek ve tem­sil et­mek bir gru­bun top­lu­mu yö­net­me­si­ne yol aça­bil­mek­te­dir. “İniş ku­ ra­mı” bağ­la­mın­da, Or­ta­ Ça­ğın son­la­rı­na ka­dar Ro­ma Ka­to­lik ki­li­se­si ve ruh­ban sı­nı­fı­nın top­lum­la­rın şe­kil­len­me­sin­de et­kin ol­ma­sı, di­nî de­ğer­ler­den bes­le­ne­rek güç te­sis et­me­nin bir yan­sı­ma­sı ola­rak de­ğer­len­di­ri­le­bi­lir. Yu­ka­rı­da ve­ri­len ör­ nek­ler, elit­le­rin top­lu­mun ge­ri ka­la­nın­dan üs­tün ol­duk­la­rı­nı or­ta­ya ko­ya­bil­mek ve ge­rek­çe­len­dir­mek için din, bil­gi, ser­vet, as­ke­ri güç, soy ve ırk gi­bi kri­ter­le­re baş­vur­du­ğu­na işa­ret et­mek­te­dir. Bu­na pa­ra­lel ola­rak, elit me­se­le­si­ne odak­la­nan dü­şü­nür­le­rin her bi­ri­nin azın­lı­ğın ço­ğun­luk üze­rin­de el­de et­ti­ği güç ve kon­trol ka­pa­si­te­si­ni fark­lı fak­tör­le­re da­ya­lı ola­rak açık­la­dı­ğı gö­rül­mek­te­dir. Bu bağ­lam­da, elit­le­ri ve top­lum­da­ki güç iliş­ki­le­ri­ni da­ha iyi an­la­ya­bil­mek için bu dü­şü­nür­le­rin te­ori­le­ri­ne odak­lan­mak ya­rar­lı ola­cak­tır. ELİT TE­ORİ­Sİ­NİN ÖN­CÜ­LE­Rİ Pa­re­to ve Elit­le­rin Do­la­şı­mı Pa­re­to, elit kav­ra­mı­nı ilk kul­la­nan dü­şü­nür­ler­den bi­ri­dir. Kla­sik bir eli­tist ola­rak Pa­re­to, bü­tün top­lum­la­rın elit olan­lar ve elit ol­ma­yan­lar şek­lin­de iki ta­ba­ka­ya ay­ rıl­dı­ğı­nı ön­gör­mek­te­dir. Di­ğer eli­tist ça­lış­ma­lar­la kar­şı­laş­tı­rıl­dı­ğın­da, Pa­re­to’nun baş­lan­gıç­ta elit kav­ra­mı­na iliş­kin çok da­ha ge­niş ve kap­sam­lı bir ta­nım­la­ma­yı be­ nim­se­di­ği gö­rül­mek­te­dir. Esa­sın­da, Pa­re­to’nun elit te­ori­si, onun top­lum­sal ha­re­ ket­li­li­ği te­mel psi­ko­lo­jik fak­tör­le­re re­fe­rans­ta bu­lu­na­rak açık­la­dı­ğı sos­yo­lo­ji te­ori­ 97 98 Siyaset Sosyolojisi si­nin bir par­ça­sı­dır. Do­la­yı­sıy­la, Pa­re­to elit­le­ri eko­no­mik güç­le­rin ve­ya ör­güt­sel ye­te­nek­le­rin de­ğil, ta­rih bo­yun­ca de­ğiş­mez ol­du­ğu­na inan­dı­ğı in­san ni­te­lik­le­ri­nin bir so­nu­cu ola­rak gör­mek­te­dir. Pa­re­to, “Akıl ve Top­lum” (The Mind and So­ci­ety) isim­li te­mel ese­rin­de, ön­ce­ lik­le eli­tin ge­nel bir ta­nı­mı­nı ver­mek­te­dir: “İn­san fa­ali­yet­le­ri­nin tüm dal­la­rın­da her ki­şi­ye ye­te­ne­ği­ne gö­re bir not ve­ril­di­ği­ni var­sa­ya­lım. Ör­ne­ğin, en iyi avu­ka­ta 10 ve­re­lim, müş­te­ri bu­la­ma­yan avu­ka­ta 1, baş­tan aşa­ğı sa­lak olan ise sı­fı­rı hak et­sin. Mil­yon­lar ka­za­nan iş ada­mı­na - dü­rüst yol­lar­dan ka­zan­ma­sı önem­li de­ğil10 ve­re­lim, bin­ler ka­za­nan iş ada­mı­na 6, zar zor ge­çi­nen iş a­da­mı­na 1, yok­sul­lar evi­ne dü­şen iş a­da­mı­na ise 0 ve­re­lim. İn­san fa­ali­yet­le­ri­nin bü­tün dal­la­rı için ay­ nı şe­kil­de not­la­rı da­ğı­ta­lım. So­nun­da, ken­di fa­ali­yet alan­la­rın­da en yük­sek no­tu alan­la­rı bir sı­nıf için­de top­la­ya­lım ve bu sı­nı­fa elit adı­nı ve­re­lim”. Bu ge­nel ta­nım­ la­ma gös­ter­mek­te­dir ki Pa­re­to, ken­di ala­nın­da en iyi ol­ma­yı elit sı­nı­fa gi­re­bil­me­ nin te­mel ko­şu­lu ola­rak gör­mek­te­dir. Pa­re­to, elit­ler ile elit ol­ma­yan­lar ara­sın­da­ki ay­rı­mı ön­ce­lik­le ye­te­ne­ğe da­yan­dır­mak­ta­dır. Do­la­yı­sıy­la, her­ke­sin elit sı­nıf içe­ ri­sin­de yer ala­bil­me­si müm­kün de­ğil­dir. Elit ki­şi, ken­di fa­ali­yet ala­nın­da ola­ğa­ nüs­tü me­zi­yet­le­re, is­tis­nai ye­te­nek­le­re ve bun­lar ne­ti­ce­sin­de olu­şan bir üs­tün­lü­ğe sa­hip­tir. Ay­rı­ca, yi­ne bu ge­nel ta­nım işa­ret et­mek­te­dir ki Pa­re­to, dü­rüst ve er­dem­li ol­mak gi­bi ah­la­ki de­ğer­le­ri elit ta­ba­ka­ya gir­mek için bir öl­çüt ola­rak göz önün­de bu­lun­dur­ma­mak­ta­dır. Bir ki­şi­yi, bel­ki de elit ta­ba­ka­ya so­ka­cak fa­ali­ye­tin adil ve­ya ah­la­ki olup ol­ma­dı­ğı ko­nu­su­nu tar­tış­ma­ya aç­mak­sı­zın, ken­di ala­nın­da gös­ter­di­ği ba­şa­rı ve per­for­man­sın te­mel öl­çüt ola­rak ka­bul edil­me­si, onun Mak­ya­ve­list ol­ mak­la ni­te­len­di­ril­me­si­nin ar­ka­sın­da­ki en önem­li ne­den­dir. Bu­nun­la bir­lik­te, elit kav­ra­mı­na da­ir bu ge­nel ta­nım, Pa­re­to için sa­de­ce araç­ sal bir de­ğe­re sa­hip­tir. Pa­re­to, bu ta­nı­mı top­lu­mun her ala­nın­da va­ro­lan bi­rey­sel ye­te­nek­ler­de­ki eşit­siz­lik­le­ri vur­gu­la­mak ve asıl odak­lan­dı­ğı ko­nu olan yö­ne­ti­ci elit­le­re bir baş­lan­gıç nok­ta­sı sağ­la­mak için kul­lan­mak­ta­dır. Pa­re­to, elit­le­ri de ken­di için­de yö­ne­ti­ci elit­ler ve yö­ne­ti­ci ol­ma­yan elit­ler şek­lin­de iki sı­nı­fa ayır­ mak­ta­dır. Yö­ne­ti­ci elit, yö­net­sel alan­da ve si­ya­set­te doğ­ru­dan ve­ya do­lay­lı ola­ rak önem­li rol oy­na­yan ve et­ki­li olan ki­şi­ler­den oluş­mak­ta­dır. Yö­ne­ti­ci ol­ma­yan elit­ler ise, ey­lem­le­ri ve rol­le­ri si­ya­set açı­sın­dan önem arz et­me­yen ki­şi­le­ri içer­ mek­te­dir. Pa­re­to’ya gö­re, yö­ne­ti­ci sı­nıf, asıl ola­rak üze­rin­de du­rul­ma­sı ge­re­ken sı­nıf­tır. Pa­re­to, yö­ne­ti­ci sı­nı­fın as­ke­ri elit­ler, din adam­la­rı elit­le­ri, iş a­dam­la­rı elit­le­ri ve ay­dın­lar elit­le­ri gi­bi çe­şit­li top­lum­sal grup­la­rı içe­re­bi­le­ce­ği­ni ifa­de et­ mek­te­dir. Bu top­lum­sal grup­la­rın tü­mü si­ya­sal ik­ti­da­rın kul­la­nı­mın­da ay­nı de­ re­ce­de et­ki sa­hi­bi ola­ma­ya­ca­ğı için, yö­ne­ti­ci elit sı­nıf da ken­di için­de doğ­ru­dan si­ya­sal ik­ti­da­rı kul­la­nan bir iç grup (si­ya­sal elit) ve ik­ti­dar üze­rin­de et­ki­li olan bir dış grup ola­rak iki­ye ay­rı­lır. “Elit­le­rin do­la­şı­mı” ku­ra­mı, Pa­re­to’nun elit te­ori­si­nin çok önem­li bir par­ça­sı­nı oluş­tur­mak­ta­dır. Pa­re­to, “Ta­rih bir aris­tok­rat­lar me­zar­lı­ğı­dır” ifa­de­si­ni di­le ge­ ti­re­rek, bü­tün top­lum­lar­da elit ta­ba­ka­nın za­man içe­ri­sin­de de­ği­şe­ce­ği­ne ve es­ki elit­le­rin ye­ri­ni ye­ni elit­le­rin ala­ca­ğı­na dik­kat çek­mek is­te­mek­te­dir. O’na gö­re, elit sı­nı­fa gir­me­nin ye­te­ne­ğe da­ya­lı ol­ma­sı ve ba­ba­dan oğu­la ak­ta­rı­la­ma­ma­sı, ka­çı­nıl­ maz ola­rak si­ya­sal elit­te bir de­ği­şi­mi be­ra­be­rin­de ge­tir­mek­te­dir. Bu de­ği­şim, ya aşa­ma­lı bir şe­kil­de ya da de­ği­şi­min dur­du­rul­mak is­ten­me­si ha­lin­de or­ta­ya çı­kan bir tı­ka­nık­lı­ğa bağ­lı ola­rak dev­rim ni­te­li­ğin­de ger­çek­le­şir. Pa­re­to’ya gö­re, aşa­ğı­dan yu­ka­rı­ya doğ­ru ger­çek­le­şen bu elit do­la­şı­mı, ay­nı za­man­da top­lum­sal de­ği­şi­mi de sağ­la­mak­ta­dır. Bu bağ­lam­da, Pa­re­to, her top­lu­mun ta­ri­hi­ni elit­ler ve elit ol­ma­yan­ lar ara­sın­da­ki iliş­ki­le­rin ta­ri­hi ola­rak gör­mek­te­dir. 5. Ünite - Elitler ve Siyaset Pa­re­to, elit­le­rin hâ­ki­mi­ye­ti ve yer de­ğiş­tir­me­si te­zi­ni in­san dav­ra­nış­la­rı­na, ya­ ni psi­ko­lo­jik un­sur­la­ra da­yan­dı­ra­rak açık­la­mak­ta­dır. Ona gö­re, elit­le­rin yer de­ ğiş­tir­me­si on­la­rın psi­ko­lo­jik ya­pı­la­rın­da­ki de­ği­şi­min bir so­nu­cu­dur. Pa­re­to’nun elit­le­rin do­la­şı­mı­na iliş­kin ana­li­zin­de iki kav­ram ön pla­na çık­mak­ta­dır. Bun­lar, “tü­rev­ler”ve “ka­lın­tı­lar”dır. Tü­rev­ler, top­lu­mun si­ya­sal, eko­no­mik, din­sel vb. sis­ tem­le­riy­le il­gi­li gö­rüş­ler, dok­trin­ler ve te­ori­ler­dir. Bun­lar, za­man içe­ri­sin­de ve ül­ ke­den ül­ke­ye fark­lı­lık gös­te­re­bil­mek­te­dir. Ka­lın­tı­lar ise, bir in­sa­nın iç­gü­dü­le­ri­ni, duy­gu­la­rı­nı, sez­gi­le­ri­ni doğ­ru­dan yan­sı­tan de­ğiş­mez ruh­sal du­rum­la­rı­dır. Ka­lın­ tı­lar ken­di içe­ri­sin­de iki­ye ay­rıl­mak­ta­dır. İlk grup ka­lın­tı­lar, ya­ra­tı­cı­dır ve bir­leş­ me­ler iç­gü­dü­sü­nü yan­sıt­mak­ta­dır. İde­o­lo­ji­ler, sa­nat­lar, si­ya­si it­ti­fak­lar ve en­tri­ka­ lar ilk sı­nıf ka­lın­tı­lar­dan kay­nak­lan­mak­ta­dır. İkin­ci grup ka­lın­tı­lar ise, sü­rek­li­lik, is­tik­rar ve dü­ze­ne iliş­kin iç­gü­dü­le­ri yan­sıt­mak­ta­dır. Pa­re­to’ya gö­re, bu ka­lın­tı­la­rın ve­ya on­la­rın kar­şı­lık gel­di­ği iç­gü­dü­le­rin top­lum­ da­ki da­ğı­lı­mı ol­duk­ça önem­li­dir. Bi­rin­ci grup ka­lın­tı­la­rın hâ­kim ol­du­ğu in­san­lar­ da, ze­kâ ve kur­naz­lık ön pla­na çık­mak­ta ve bun­lar Mak­ya­ve­list bir ifa­dey­le, Pa­re­to ta­ra­fın­dan “til­ki­ler” ola­rak isim­len­di­ril­mek­te­dir. İkin­ci grup ka­lın­tı­la­rın hâ­kim ol­du­ğu in­san­la­rı ise, güç, is­tik­rar ve sağ­lam­lık ka­rak­te­ri­ze et­mek­te ve bu insanlar “as­lan­lar” ola­rak ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır. Bu ni­te­lik­ler bir­bir­le­ri­ni ka­çı­nıl­maz ola­rak dış­la­yı­cı­dır. Baş­ka bir ifa­dey­le, elit­ler ya bi­rin­ci gru­ba ya da ikin­ci gru­ba da­hil­ dir­ler. Hal­bu­ki, si­ya­set hem til­ki ol­ma­yı hem de as­lan ol­ma­yı ge­rek­tir­mek­te­dir. Si­ya­set kıs­men bir güç me­se­le­si, kıs­men de ik­na et­me - Pa­re­to­nun gö­rü­şü bağ­la­ mın­da hi­le ile yö­ne­ti­len­le­rin rı­za­sı­nı ka­zan­ma- me­se­le­si­dir. Yö­ne­ti­ci eli­tin bi­rin­ci grup ve­ya ikin­ci grup ka­lın­tı­la­ra sa­hip ol­ma­sı, bir ül­ke­de­ki yö­ne­tim tar­zı­nı da be­lir­le­mek­te­dir. Ör­ne­ğin, til­ki ola­rak ad­lan­dı­rı­lan elit­ler yö­ne­ti­len­le­rin rı­za­la­rı­nı al­ma­ya ça­lış­mak­ta­dır­lar. Bu elit­ler, kit­le­le­ri et­ki­le­mek, kriz­le­ri son­lan­dı­ra­cak po­ li­ti­ka­lar üret­mek ve ta­lep­le­ri kar­şı­la­mak ama­cıy­la ide­olo­ji­ler ge­liş­tir­mek­te­dir­ler. Til­ki­ler, si­ya­sal prob­lem­le­ri çöz­mek için gü­ce baş­vur­maz­lar. Bu bağ­lam­da, ide­al bir si­ya­set­çi kur­naz bir kim­se­dir. As­lan ni­te­li­ği­ne sa­hip elit­le­rin yö­ne­tim tar­zı ise, si­ya­se­te da­ir usul ba­kı­mın­dan til­ki elit­le­rin tam ter­si­ne işa­ret et­mek­te­dir. As­lan ni­te­li­ğin­de­ki elit­le­rin yö­ne­tim tar­zın­da, uz­la­şı ara­yı­şı güç kul­la­nı­mı le­hi­ne terk edil­mek­te­dir. As­lan ni­te­li­ğin­de­ki elit­ler, di­ğer elit grup­la mü­ca­de­le­le­rin­de şid­de­te baş­vu­ra­bi­lir­ler. Pa­re­to açı­sın­dan ide­al elit sı­nıf, as­lan­la­rın ve til­ki­le­rin ni­te­lik­le­ri­ nin den­ge­li bir kar­ma­sı­nı ifa­de et­mek­te­dir. Pa­re­to’ya gö­re, elit­ler sa­hip ol­duk­la­rı ka­lın­tı­la­rın on­la­ra sağ­la­dı­ğı ni­te­lik­ler (kur­naz­lık ve­ya güç) ara­cı­lı­ğıy­la ik­ti­dar­la­rı­nı ko­ru­ma­ya ve sür­dür­me­ye ça­lı­şa­cak­ lar­dır. Do­ğal ola­rak, elit­ler sa­hip ol­duk­la­rı ka­lın­tı­la­rı yi­ti­rir­se­ler ve­ya bu ni­te­lik­ler ge­çer­li­li­ği­ni kay­be­der­se, alt­tan ge­len bas­kı ve ye­ni elit­le­rin kat­kı­sıy­la, bir elit do­ la­şı­mı ka­çı­nıl­maz ola­cak ve ik­ti­dar bir elit grup­tan di­ğe­ri­ne ge­çe­cek­tir. İk­ti­da­rın elit­ler ara­sın­da bu şe­kil­de el de­ğiş­tir­me­si, top­lum içe­ri­sin­de fi­kir­le­rin do­la­şı­mı­na ve en ye­te­nek­li bi­rey­le­rin di­key ha­re­ket­li­li­ği­ne de im­kân ver­di­ği için top­lum­sal den­ge­nin sağ­lan­ma­sı açı­sın­dan ol­duk­ça ya­rar­lı­dır. Bu­nun­la bir­lik­te, şu hu­su­su be­lirt­mek ge­re­kir ki elit­le­rin do­la­şı­mı is­ter aşa­ma­lı is­ter­se ani bir tep­ki şek­lin­de ger­çek­leş­sin, ik­ti­dar is­ter bi­rin­ci grup ka­lın­tı­la­ra sa­hip is­ter­se ikin­ci grup ka­lın­tı­la­ra sa­hip in­san­lar ta­ra­fın­dan üst­le­nil­sin, Pa­re­to açı­sın­ dan en te­mel ka­bul, her za­man adı elit olan bir azın­lı­ğın ço­ğun­lu­ğu yö­net­me­si­dir. Mos­ca ve Yö­ne­ti­ci Sı­nıf Doğ­ru­dan elit kav­ra­mı­nı kul­lan­ma­mak­la bir­lik­te, elit-halk ay­rı­mı­nı ilk de­fa sis­tem­ li bir şe­kil­de or­ta­ya koy­ma­ya ça­lı­şan dü­şü­nür Mos­ca’dır. Mos­ca, elit kav­ra­mı ye­ri­ ne ana ese­ri­nin baş­lı­ğı­nı da (The Ru­ling Class) ta­şı­yan “yö­ne­ti­ci sı­nıf ” kav­ra­mı­nı 99 100 Siyaset Sosyolojisi ter­cih et­miş­tir. As­lın­da, Mos­ca’nın elit­ler ko­nu­sun­da­ki fi­kir­le­ri, Pa­re­to’yla kar­şı­laş­ tı­rıl­dı­ğın­da bi­raz da­ha kar­ma­şık­tır. Bel­ki de bu­nun ar­ka­sın­da ya­tan te­mel ne­den, Mos­ca’nın ilk ese­rin­de­ki tem­si­li de­mok­ra­si­ye iliş­kin dü­şün­ce­le­ri­nin da­ha son­ra­ki ça­lış­ma­la­rın­da bir neb­ze de­ğiş­me­si ve Mos­ca’nın te­ori­si­nin baş­ta­ki ka­tı çiz­gi­le­ri­nin dö­nüş­me­si­dir. Mos­ca’ya gö­re, bü­tün top­lum­lar “yö­ne­ti­ci sı­nıf ” ve “yö­ne­ti­len sı­nıf ” ol­mak üze­re iki sı­nı­fa ay­rıl­mak­ta­dır. Mos­ca’nın ana ese­rin­de yer alan, onun te­mel fik­ri­ ni or­ta­ya ko­yan ve bir eli­tist ola­rak ni­te­len­di­ril­me­si­ne yol açan ifa­de­le­ri şöy­le­dir: Bü­tün si­ya­sal or­ga­niz­ma­lar­da bu­lu­nan ve en il­gi­siz göz­le da­hi gö­rü­le­bi­len de­ğiş­ mez ol­gu­lar ve eği­lim­ler­den bi­ri, tüm top­lum­lar­da -çok az ge­liş­miş ve uy­gar­lı­ğın ay­dın­lı­ğı­na zar zor ulaş­mış top­lum­lar­dan en ge­liş­miş ve en güç­lü top­lum­la­ra ka­ dar- yö­ne­ten ve yö­ne­ti­len ol­mak üze­re iki sı­nı­fın bu­lun­ma­sı­dır. Her za­man sa­yı­sı da­ha az olan yö­ne­ten sı­nıf, bü­tün si­ya­sal iş­lev­le­ri ye­ri­ne ge­tir­mek­te, gü­cü te­ke­lin­ de tut­mak­ta ve gü­cün be­ra­be­rin­de ge­tir­di­ği avan­taj­lar­dan ya­rar­lan­mak­ta­dır. Bu­na kar­şı­lık, sa­yı­sı da­ha çok olan yö­ne­ti­len sı­nıf, ba­zen ya­sal, ba­zen key­fi ba­zen de zo­ra da­ya­lı bir şe­kil­de yö­ne­ti­ci sı­nıf ta­ra­fın­dan yö­ne­til­mek­te ve de­net­len­mek­te­ dir. Do­la­yı­sıy­la, Mos­ca’ya gö­re, ik­ti­da­rı dai­ma elin­de bu­lun­du­ran bir azın­lık sı­nıf, çe­şit­li yön­tem­ler­le ço­ğun­lu­ğu ken­di hâ­ki­mi­ye­ti ve yö­ne­ti­mi al­tın­da tut­mak­ta­dır. Mos­ca’nın elit te­ori­sin­de, yö­ne­ti­ci sı­nıf da ken­di içe­ri­sin­de “üst kat­man” ve “alt kat­man” ol­mak üze­re iki­ye ay­rıl­mak­ta­dır. Esa­sın­da, top­lu­mu yö­net­mek ve yön­ len­dir­mek için ge­re­ken tüm ni­te­lik­ler üst kat­man­da top­lan­mış ol­ma­sı­na rağ­men, alt kat­man top­lu­mun yö­ne­ti­min­de ha­ya­ti bir iş­le­vi ye­ri­ne ge­tir­mek­te ve üst kat­ man bu iş­le­ve ih­ti­yaç duy­mak­ta­dır. Alt kat­ma­nın bu iş­le­vi, dev­let gö­rev­li­le­ri, yö­ ne­ti­ci­ler, be­yaz ya­ka­lı iş­çi­ler, bi­lim adam­la­rı, mü­hen­dis­ler ve ay­dın­lar­dan olu­şan bu kat­ma­nın, bir yan­dan üst kat­ma­na ye­ni üye­ler ka­zan­dır­ma­sı, di­ğer yan­dan üst kat­ma­nın top­lum­la bağ­lan­tı kur­ma­sı­nı ve bir de­re­ce­ye ka­dar et­ki­le­şim içe­ri­sin­de ol­ma­sı­nı sağ­la­ma­sı­dır. Bu bağ­lam­da, üst kat­ma­nın top­lu­mu yö­ne­te­bil­me be­ce­ri­si ve ba­şa­rı­sı ile alt kat­ma­nın ulaş­tı­ğı ah­la­ki ve en­te­lek­tü­el dü­zey ara­sın­da doğ­ru­sal bir iliş­ki var­dır. Esa­sın­da, bu du­rum Pa­re­to ve Mos­ca’nın elit te­ori­le­ri ara­sın­da­ki önem­li bir fark­lı­lı­ğı or­ta­ya koy­mak­ta­dır. Pa­re­to, yö­ne­ten­ler ve yö­ne­ti­len­ler ara­sın­ da­ki ay­rı­mı şid­det­le sa­vu­nur­ken ve de­mok­ra­si­nin baş­ka her­han­gi bir sis­tem­den bu yö­nüy­le fark­lı­laş­ma­dı­ğı­nı id­di­a eder­ken; Mos­ca, elit­ler ile halk ara­sın­da­ki sı­ nır­lı bir iliş­ki­yi ve mo­dern tem­si­li de­mok­ra­si­nin en be­lir­gin özel­lik­le­ri­ni ta­nı­ma­ya ha­zır­dır. Mos­ca, baş­ta­ki ka­tı dü­şün­ce­le­rin­de son­ra­dan ba­zı de­ği­şik­lik­ler yap­mış ve yö­ne­ti­ci sı­nı­fın halk­tan ge­len ba­zı ta­lep ve eği­lim­le­ri göz önün­de bu­lun­du­ra­ rak, kit­le­ler­den et­ki­le­ne­ce­ği­ni ka­bul et­miş­tir. Mos­ca, yö­ne­ten-yö­ne­ti­len ay­rı­mı­nın bir zo­run­lu­luk ol­du­ğu dü­şün­ce­sin­de­dir. Çün­kü, ne tek bir ki­şi­nin top­lu­mu yö­net­me­si ne de hal­kın ken­di­si­nin ik­ti­da­rı kul­ la­na­rak, ken­di­si­ni yö­net­me­si müm­kün­dür. Yö­ne­ti­ci olan tek ki­şi, mut­lak su­ret­te da­nış­man­la­rın, yö­ne­ti­ci­le­rin, pro­pa­gan­da ala­nın­da fa­ali­yet­te bu­lu­nan ye­te­nek­ li ki­şi­le­rin ve gü­ven­lik güç­le­ri­nin des­te­ği­ne ih­ti­yaç duy­mak­ta­dır. Di­ğer yan­dan, halk da kü­çük bir li­der gru­bu­nun yön­len­di­ri­ci­li­ği­ne muh­taç­tır. Mos­ca’ya gö­re, bu du­rum top­lu­mun yö­ne­ti­mi­ni bir azın­lık gru­bun üst­len­me­si­ni ka­çı­nıl­maz ola­rak gün­de­me ge­tir­mek­te­dir. Bu nok­ta­da ce­vap­lan­ma­sı ge­re­ken so­ru şu­dur: Kü­çük bir azın­lık na­sıl ço­ğun­ lu­ğu her za­man ken­di yö­ne­ti­mi ve kon­tro­lü al­tın­da tu­ta­bil­mek­te­dir? Mos­ca, bu so­ru­ya iki fak­tö­rü ön pla­na çı­ka­ra­rak ce­vap ver­mek­te­dir: 1) Azın­lı­ğın ör­güt­lü ol­ ma­sı ve 2) ba­zı üs­tün ye­te­nek­le­re sa­hip ol­ma­sı. Baş­ka bir de­yiş­le, Mos­ca azın­lı­ğın ço­ğun­luk üze­rin­de­ki hâ­ki­mi­ye­ti­ni açık­la­ya­bil­mek için özel­lik­le ör­güt­sel fak­tör­le­re 5. Ünite - Elitler ve Siyaset baş­vur­mak­ta­dır. Mos­ca, ör­güt­len­miş bir azın­lı­ğın, ör­güt­len­me­miş bir ço­ğun­lu­ ğu yö­net­me­si­nin ka­çı­nıl­maz ol­du­ğu­nu dü­şün­mek­te ve bir azın­lı­ğın za­ten azın­lık ol­ma­sı ne­de­niy­le avan­taj­la­ra sa­hip ol­du­ğu­na inan­mak­ta­dır. Bu­na gö­re, kü­çük bir grup, da­ha bü­yük bir gru­ba gö­re da­ha hız­lı or­ga­ni­ze ol­mak­ta­dır. Bu grup­ta bil­gi ve ile­ti­şim ka­nal­la­rı çok ba­sit­tir. Yö­ne­ti­ci azın­lık, or­tak bir an­la­yı­şa sa­hip­tir ve ara­la­ rın­da bir­lik ve bağ­lı­lık var­dır. Yö­ne­ti­ci sı­nı­fın üye­le­ri ara­sın­da­ki bağ­lar, ak­ra­ba­lık iliş­ki­le­ri ve­ya kül­tür ve ide­olo­ji bir­lik­te­li­ği üze­rin­den ku­ru­la­bi­lir. Bu bağ­lar, eli­te bir sı­nı­fın özel­li­ği olan ey­lem bir­li­ği, ay­nı sta­tü­de ol­ma ve ay­nı çı­kar­la­ra sa­hip ol­ma bi­ lin­ci­ni sağ­la­mak­ta­dır. Böy­le­ce, azın­lık gru­bun üye­le­ri hız­lı bir şe­kil­de ile­ti­şi­me ge­ çe­bil­mek­te; da­ha hız­lı bir şe­kil­de po­li­ti­ka­la­rı for­mü­le ede­rek, uz­la­şı­ya va­ra­bil­mek­te ve ni­ha­ye­tin­de bir­lik­te ha­re­ket ede­bil­mek­te­dir. Ak­si­ne, ör­güt­süz, da­ğı­nık, uyum­ suz ve bir­lik­te ha­re­ket et­me avan­ta­jın­dan yok­sun olan ço­ğun­luk, ör­güt­lü azın­lı­ğın gü­cü kar­şı­sın­da ken­di­si­ni ça­re­siz his­set­mek­te­dir. Ay­rı­ca, azın­lık grup içe­ri­sin­de yer alan ki­şi­le­rin, ger­çek­te ve­ya gö­rü­nüş­te için­de bu­lun­duk­la­rı top­lum ta­ra­fın­dan de­ğer­li gö­rü­len bir­ta­kım üs­tün­lük­le­re ve ye­te­nek­le­re sa­hip ol­ma­la­rı, azın­lı­ğın ik­ti­ dar­da kal­ma­sı­na ve ço­ğun­lu­ğu yö­net­me­si­ne kat­kı sağ­la­mak­ta­dır. Bu üs­tün­lük ve­ya ye­te­nek­ler, di­ni hi­ye­rar­şi­de iş­gal edi­len bir ko­num, as­ke­ri kah­ra­man­lık ve­ya zen­ gin­lik ola­bi­lir. Mos­ca’nın te­ori­sin­de yö­ne­ti­ci sı­nı­fın de­ği­şi­mi önem­li bir yer tut­mak­ta­dır. Ona gö­re, yö­ne­ti­ci sı­nıf mut­lak su­ret­te ka­pa­lı, de­vam­lı ve de­ğiş­mez bir sı­nıf de­ğil­dir. Yö­ne­ti­ci sı­nı­fın de­ği­şi­mi­ni, Mos­ca, “sos­yal güç” kav­ra­mıy­la açık­la­mak­ta­dır. An­ cak, Mos­ca’nın yö­ne­ti­ci sı­nı­fın de­ği­şi­mi­ne iliş­kin gö­rüş­le­ri­ne geç­me­den ön­ce be­lir­til­me­li­dir ki, Mos­ca’nın ye­ni elit­le­rin or­ta­ya çı­kı­şı ve yük­se­li­şi­ni sos­yal güç kav­ra­mıy­la iliş­ki­len­dir­me­si ve elit­le­rin do­la­şı­mı­nı bir öl­çü­de top­lum­da­ki si­ya­sal, eko­no­mik ve kül­tü­rel de­ği­şim­le­re da­yan­dı­ra­rak açık­la­ma­sı, Mos­ca ve Pa­re­to ara­ sın­da­ki önem­li bir fark­lı­lı­ğa işa­ret et­mek­te­dir. Bu fark­lı­lık, Mos­ca’nın elit do­la­şı­ mı­na da­ir sa­de­ce psi­ko­lo­jik de­ğil, sos­yo­lo­jik bir ba­kış açı­sı­na da sa­hip ol­ma­sı­dır. Mos­ca’ya gö­re, pa­ra, din, eği­tim, bi­lim, as­ke­rî ba­şa­rı gi­bi un­sur ve in­sa­ni fa­ ali­yet­le­ri kap­sa­yan sos­yal güç­le­ri kon­trol ede­bil­mek ve­ya on­la­ra sa­hip ol­mak yö­ne­ti­ci sı­nı­fa gir­me­nin en te­mel ko­şu­lu­dur. An­cak, sos­yal güç­le­rin ni­te­li­ği ve sa­yı­sı za­man içe­ri­sin­de de­ği­şe­bil­mek­te­dir. Ör­ne­ğin, bir dö­nem iyi sa­vaş­mak ve ce­sur ol­mak yö­ne­ti­ci sı­nı­fa gir­mek için ge­çer­li sos­yal güç iken za­man­la bu de­ ğiş­miş ve eko­no­mik an­lam­da güç­lü ol­mak yö­ne­ti­ci sı­nı­fa da­hil ol­ma­yı sağ­la­yan hâ­kim sos­yal güç ha­li­ne gel­miş­tir. Mos­ca’ya gö­re, top­lum­da­ki eko­no­mik, si­ya­sal ve kül­tü­rel de­ği­şim­ler ye­ni sos­yal güç­le­rin or­ta­ya çık­ma­sı­na ve yö­ne­ti­ci sı­nı­fın ya­pı­sın­da de­ği­şi­me yol aç­mak­ta­dır. Baş­ka bir de­yiş­le, bir top­lum­da ye­ni zen­gin­ lik kay­nak­la­rı­nın ge­liş­me­si; bir di­nin gü­cü­nü yitirirken, ye­ni bir di­nin doğ­ma­sı; bil­gi­nin öne­mi­ni ar­tır­ma­sı gi­bi önem­li ge­liş­me­ler, yö­ne­ti­ci sı­nıf açı­sın­dan da bü­ yük de­ği­şim­le­ri be­ra­be­rin­de ge­tir­mek­te­dir. Eğer mev­cut yö­ne­ti­ci sı­nıf, ge­liş­me­ ler ne­ti­ce­sin­de or­ta­ya çı­kan ye­ni sos­yal güç­le­ri kon­trol ede­mez ise ye­ri­ni ye­ni bir yö­ne­ti­ci sı­nı­fa bı­rak­mak zo­run­da ka­la­cak­tır. Top­lum­lar­da­ki yö­ne­ti­ci sı­nıf­lar ik­ ti­dar­la­rı­nı sür­dür­mek ve top­lu­mu kon­trol et­me­nin avan­taj­la­rın­dan fay­da­lan­ma­ yı sü­rek­li kıl­mak is­te­se­ler bi­le, enin­de so­nun­da ye­rleri­ni ye­ni bir yö­ne­ti­ci sı­nı­fa bı­rak­mak zo­run­da­dırlar. Yö­ne­ti­ci sı­nıf­lar ara­sın­da­ki bu de­ği­şim, uzun bir sü­re zar­fın­da ev­rim ni­te­li­ğin­de ola­bi­le­ce­ği gi­bi, bir dev­rim ara­cı­lı­ğıy­la da ola­bi­lir. An­cak yö­ne­ti­ci sı­nı­fın ya­pı­sın­da­ki bu de­ği­şim şu ger­çe­ği as­la de­ğiş­tir­me­mek­te­ dir: Top­lum yi­ne bir azın­lık ta­ra­fın­dan yö­ne­til­mek­te ve si­ya­sal sis­te­min ni­te­li­ği ay­nı kal­mak­ta­dır; oli­gar­şi. 101 102 Siyaset Sosyolojisi Mic­hels ve Oli­gar­şi­nin De­mir Ya­sa­sı Ro­bert Mic­hels, 1911 yı­lın­da ya­yım­la­dı­ğı “Si­ya­sal Par­ti­ler” ad­lı ese­rin­de di­le ge­ tir­di­ği dü­şün­ce­le­riy­le kla­sik eli­tist dü­şü­nür­ler ara­sın­da­ki ye­ri­ni al­mış­tır. Mic­hels, ken­di iç­ ya­pı­la­rın­da eşit­lik ve de­mok­ra­si­ye bü­yük önem ver­dik­le­ri­ni id­di­a eden Av­ru­pa’da­ki sos­ya­list par­ti­ler -özel­lik­le Al­man Sos­ya­list Par­ti­si- üze­ri­ne yap­tı­ ğı göz­lem ve in­ce­le­me­le­ri­ne da­ya­lı ola­rak, “oli­gar­şi­nin de­mir ya­sa­sı” kav­ra­mı­nı or­ta­ya koy­muş­tur. Mic­hels, de­mok­ra­tik ol­duk­la­rı­nı dü­şü­nen ve elit kon­tro­lü­ne yö­ne­lik bir eği­li­mi şid­det­le red­de­den ör­güt­ler­de bi­le, oli­gar­şi­nin or­ta­ya çık­tı­ğı­nı dü­şün­mek­te­dir. Mic­hels, esas ola­rak ge­niş ka­tı­lım­lı kit­le par­ti­le­ri­nin ve sen­di­ka­la­rın ne­den de­mok­ra­tik bir şe­kil­de yö­ne­ti­le­me­dik­le­ri so­ru­su­na ce­vap bul­ma­ya ça­lış­mış­tır. Mic­hels’e gö­re, ide­al de­mok­ra­si an­la­yı­şı (hal­kın halk için ken­di­si­ni yö­net­me­si) ile de­mok­ra­si­nin iş­le­yi­şi ve or­ta­ya çı­kan fii­li du­rum ara­sın­da bağ­daş­maz­lık var­dır. Yö­ne­tim ve or­ga­ni­zas­yo­nun do­ğa­sın­dan kay­nak­la­nan bir­ta­kım tek­nik ve me­ka­ nik en­gel­ler ne­de­niy­le, kit­le­le­rin ken­di baş­la­rı­na top­lu­mu yö­net­me­le­ri müm­kün de­ğil­dir. Bu bağ­lam­da, uy­gu­la­ma­da kar­şı­la­şı­lan du­rum, top­lu­mun bir azın­lık ta­ ra­fın­dan yö­ne­til­me­si ve de­mok­ra­tik ol­duk­la­rı­nı id­di­a eden par­ti ve sen­di­ka­lar­da bi­le oli­gar­şik bir ya­pı­nın be­lir­me­si­dir. Mic­hels, bir azın­lık gru­bun kon­tro­lü el­de et­me­si­ni, ör­güt­sel ve psi­ko­lo­jik fak­ tör­le­re da­ya­lı ola­rak açık­la­mak­ta­dır. Bu­nun­la bir­lik­te, ör­güt­sel fak­tör­ler Mic­ hels’in kit­le­le­rin bir azın­lık ta­ra­fın­dan yö­ne­til­me­si­ne iliş­kin açık­la­ma­sın­da çok da­ha ağır­lık­lı bir ko­nu­ma sa­hip­tir. Ona gö­re, ör­güt­sel ye­te­nek ki­şi­ye sa­de­ce güç ver­me­mek­te, ör­güt­lü bir top­lum­da ka­çı­nıl­maz ola­rak eli­tin or­ta­ya çık­ma­sı­na da yol aç­mak­ta­dır. Mic­hels’in “kim ör­güt­ten söz edi­yor­sa, oli­gar­şi­den söz eder” şek­ lin­de­ki ün­lü ifa­de­si, as­lın­da eli­tin ka­çı­nıl­maz­lı­ğı­na işa­ret et­mek­te­dir. Mic­hels’e gö­re, ör­güt bü­yü­dük­çe ve fa­ali­yet­le­ri kar­ma­şık­laş­tık­ça, tek­nik uz­man­ lık ih­ti­ya­cı or­ta­ya çık­mak­ta­dır. Söz ko­nu­su uz­man­lık bir ör­gü­tün li­de­ri ve üst dü­ zey yö­ne­ti­ci­le­ri­ne güç ve avan­taj­lar sağ­la­mak­ta­dır. Ör­ne­ğin, ik­ti­da­rı ta­lep eden bir par­ti­nin kam­pan­ya sü­re­ci seç­men­le­ri or­ga­ni­ze et­me­yi, par­ti ta­raf­tar­la­rı için pro­ pa­gan­da yap­ma­yı, ko­nuş­ma­cı­lar için bil­gi top­la­ma­yı, par­ti­ye ve­ya kam­pan­ya­ya ya­pı­la­cak des­tek­le­ri ar­tır­ma­yı, par­ti­nin fi­nan­sal ya­pı­sıy­la ya­kın­dan il­gi­len­me­yi ve bir­lik ve uyum sağ­la­mak için ko­or­di­nas­yon sağ­la­ma­yı ge­rek­tir­mek­te­dir. Bü­tün bu fa­ali­yet­ler, kit­le­nin üye­le­ri­nin sa­hip ol­ma­dı­ğı bir uz­man­lık me­se­le­si­dir. Mic­hels, bu uz­man­lık ih­ti­ya­cı­nın par­ti­nin kon­tro­lü­nün önem­li si­ya­set­çi­le­re ve uz­man par­ti bü­rok­rat­la­rı­na geç­me­si­ne yol aç­tı­ğı­nı ifa­de et­mek­te­dir. Ay­rı­ca, Mic­hels’e gö­re güç gü­cü do­ğur­mak­ta­dır. Bu bağ­lam­da, bir par­ti li­de­ri par­ti fon­la­rı­nı ve par­ti­nin bil­gi ka­nal­la­rı­nı kon­trol et­mek­te, mil­let­ve­ki­li aday­la­rı­nı seç­mek­te ve yet­ki ve kay­nak­la­rı da­ğıt­mak­ta­dır. Bu, bir par­ti­nin li­der kad­ro­su­nun kit­le üze­rin­de bir kez oluş­tuk­tan son­ra bir da­ha or­ta­dan kal­dı­rı­la­ma­ya­cak bir hâ­ki­mi­yet kur­ma­sı­na yol aç­mak­ta­dır Özet­le, ör­güt­len­me ile­ri dü­zey­de bir iş­ bö­lü­mü­nü ve uz­man­laş­ma­yı gün­de­me ge­tir­mek­te­dir. Bu iş­ bö­lü­mü ve uz­man­laş­ma, her ör­güt­te ka­çı­nıl­maz ola­rak yö­ne­ ti­ci­ler ve kit­le şek­lin­de iki­li bir ya­pı­nın doğ­ma­sı­na yol aç­mak­ta­dır. Böy­le­ce, ör­ güt­ler her za­man uz­man­lık ni­te­lik­le­riy­le ön pla­na çı­kan az sa­yı­da­ki bir li­der grup ta­ra­fın­dan yö­ne­til­mek­te­dir. Mic­hels, bu du­ru­mu oli­gar­şi­nin de­mir ya­sa­sı ola­rak ad­lan­dır­mak­ta­dır. Mic­hels’e gö­re, oli­gar­şi­ye yol açan bu ör­güt­sel fak­tör­le­ri bir­ta­kım psi­ko­lo­jik fak­tör­ler des­tek­le­mek­te­dir. Bu­ra­da, psi­ko­lo­jik fak­tör­ler az sa­yı­da­ki yö­ne­ti­ci kar­şı­ sın­da kit­le­nin için­de bu­lun­du­ğu du­ru­ma ve on­la­rın ni­te­lik­le­ri­ne vur­gu yap­mak­ta­ dır. Mic­hels, ço­ğun­lu­ğun ka­mu­sal me­se­le­le­re kar­şı ka­yıt­sız ol­du­ğu­nu ve ço­ğu in­sa­ 103 5. Ünite - Elitler ve Siyaset nın sa­de­ce ken­di çı­kar­la­rı et­ki­len­di­ğin­de si­ya­set ile il­gi­len­di­ği­ni id­di­a et­mek­te­dir. Ay­rı­ca, ço­ğun­luk si­ya­sal ve yö­net­sel me­se­le­le­re iliş­kin uz­man­lı­ğa ve ye­ter­li bil­gi­ye sa­hip ol­ma­dı­ğı gi­bi, bu kit­le­nin be­lir­ti­len ek­si­ği­ni gi­der­me­ye yö­ne­lik bir is­te­ği de söz ko­nu­su de­ğil­dir. Hat­ta, ço­ğun­luk si­ya­sal so­rum­lu­luk­la­rın ba­zı ki­şi­ler ta­ra­fın­ dan üst­le­nil­me­sin­den mem­nu­ni­yet duy­mak­ta­dır. Si­ya­sal ve yö­net­sel me­se­le­le­re yö­ne­lik bu ka­yıt­sız­lık, be­nim­se­nen pa­sif ta­vır ve uyum sağ­la­ma gü­dü­sü, si­ya­sal ve yö­net­sel me­se­le­le­re da­ir ye­te­ne­ğe ve il­gi­ye sa­hip az sa­yı­da­ki in­sa­nın top­lu­mu yö­ net­me­si için uy­gun bir ze­min oluş­tur­mak­ta­dır. Mic­hels’in fi­kir­le­ri ve göz­lem­le­ri de­mok­ra­si açı­sın­dan dü­şü­nül­dü­ğün­de, ço­ ğun­lu­ğun ira­de­si ve ev­ren­sel oy kul­lan­ma hak­kı gi­bi for­mal araç­la­ra rağ­men, Mic­hels’in ço­ğun­lu­ğun as­la hük­me­de­me­ye­ce­ği­ni ön­gör­dü­ğü­nü söy­le­ye­bil­mek müm­kün­dür. Bü­tün hal­kın ve­ya ço­ğun­lu­ğun yö­ne­ti­mi an­la­mın­da de­mok­ra­si im­ kân­sız­dır. De­mok­ra­si­de, önem­li ka­rar­lar az sa­yı­da ama güç­lü ki­şi­ler ta­ra­fın­dan alın­mak­ta­dır. Bu­nun­la bir­lik­te, Mic­hels, de­mok­ra­si­le­rin ra­kip par­ti­le­rin - oli­gar­ şik bir şe­kil­de yö­ne­ti­len- or­ta­ya çık­ma­sı­na yol aç­ma­sı ve on­lar ara­sın­da bir ya­ rı­şa im­kân ver­me­si ne­de­niy­le, ço­ğun­lu­ğun ka­rar­la­rı alan­lar üze­rin­de be­lir­li bir de­re­ce­ye ka­dar do­lay­lı et­ki­le­ri­nin ola­bi­le­ce­ği­ni ka­bul et­mek­te­dir. Bu bağ­lam­da, Mic­hels’e gö­re, de­mok­ra­tik eği­lim­ler oli­gar­şik ya­pı­la­rı sı­nır­lan­dı­ra­bil­mek­te, an­ cak or­ta­dan kal­dı­ra­ma­mak­ta­dır. De­mok­ra­si oli­gar­şi­ler ara­sın­da­ki re­ka­bet ola­rak ta­nım­lan­dı­ğın­da, eli­tizm plü­ra­lizm ile uz­laş­mak­ta­dır. Esa­sın­da, Mic­hels’in bu gö­rüş­le­ri, elit te­ori­si bağ­la­mın­da tar­tı­şı­lan önem­li bir ko­nu­yu gün­de­me ge­tir­mek­te­dir. Bu, elit te­ori­siy­le de­mok­ra­si­nin uz­laş­tı­rıl­ma­sı me­se­le­si­dir. Özel­lik­le II. Dün­ya Sa­va­şı’ndan son­ra, ba­zı dü­şü­nür­ler elit­ler fik­ri ile de­mok­ra­si­nin bir­bir­le­riy­le çe­liş­tik­le­ri şek­lin­de­ki yay­gın ina­nı­şa kar­şı çık­mış ve de­mok­ra­si te­ori­si­nin göz­den ge­çi­ril­me­si ve ye­ni­den yo­rum­lan­ma­sı ara­cı­lı­ğıy­la bu iki teo­ri ara­sın­da bir uz­la­şı­ya va­rı­la­bi­le­ce­ği­ni dü­şün­müş­ler­dir. Kla­sik elit te­ori­si­nin or­tak özel­lik­le­ri ne­ler­dir? DE­MOK­RA­TİK ELİ­TİZM Top­lu­mun bir azın­lık ta­ra­fın­dan yö­ne­til­di­ği, hat­ta yö­ne­til­me­si ge­rek­ti­ği fik­ri ile de­mok­ra­si ara­sın­da bir kar­şıt­lı­ğın ol­du­ğu ge­nel ola­rak ka­bul edil­mek­te ve bu kar­ şıt­lı­ğa dik­kat çe­ke­bil­mek için iki hu­sus di­le ge­ti­ril­mek­te­dir: Bi­rin­ci­si, elit te­ori­si bi­rey­sel do­ğal ye­te­nek­le­rin eşit­siz­li­ği üze­rin­de ıs­rar­lı bir şe­kil­de du­ra­rak, eşit­lik de­ğe­ri üze­ri­ne yük­se­len de­mok­ra­si­nin te­mel sü­tun­la­rın­dan bi­ri­ne kar­şı çık­mak­ta­ dır. İkin­ci­si, yö­ne­ti­ci azın­lık fik­ri, ço­ğun­lu­ğun yö­ne­ti­mi ku­ra­mıy­la çe­liş­mek­te­dir. İş­te, elit te­ori­si ve de­mok­ra­si te­ori­si ara­sın­da­ki kar­şıt­lı­ğın çok kes­kin ol­ma­dı­ğı­ nı dü­şü­nen ve bu iki te­ori­yi bir­bi­ri­ne bağ­daş­tır­ma­ya ça­lı­şan ki­şi­ler, as­lın­da tam da bu ikin­ci eleş­ti­ri­den ha­re­ket et­mek­te­dir. Bu gö­rü­şü sa­vu­nan­la­ra gö­re, bir top­lum­da elit­le­rin var ol­ma­sı ve bu elit­le­rin çok et­kin rol oy­na­ma­sı, o top­lu­mun an­ti-de­mok­ ra­tik bir yö­ne­tim sis­te­mi­ne sa­hip ol­du­ğu an­la­mı­na gel­mez. Ni­te­kim Karl Man­he­ im, si­ya­se­tin fii­len elit­ler ta­ra­fın­dan şe­kil­len­di­ril­di­ği­ni, an­cak ço­ğun­lu­ğun be­lir­ li ara­lık­lar­la is­tek­le­ri­ni du­yur­ma im­kâ­nı­na sa­hip ol­ma­sı ne­de­niy­le, bu du­ru­mun top­lu­mun de­mok­ra­tik ol­ma­dı­ğı an­la­mı­na gel­me­ye­ce­ği­ni be­lirt­miş­tir. On­la­ra gö­re, eli­tin her za­man ve her top­lum­da var ol­du­ğu ger­çe­ği ile de­mok­ra­si­nin kla­sik ta­nı­ mı­nın (hal­kın halk için halk ta­ra­fın­dan yö­ne­til­me­si) ger­çek­ler­le bağ­daş­ma­ma­sı ve uy­gu­la­na­bi­lir ol­ma­ma­sı dik­ka­te alın­dı­ğın­da, kla­sik de­mok­ra­si an­la­yı­şı­nın ye­ni­den yo­rum­lan­ma­sı ge­rek­mek­te­dir. De­mok­ra­si ile azın­lı­ğın yö­ne­ti­mi fik­ri­ni har­man­la­ yan bu ye­ni yo­rum­da, de­mok­ra­si hal­kın yö­ne­ti­mi ola­rak de­ğil, ik­ti­dar için re­ka­bet 2 104 Siyaset Sosyolojisi eden fark­lı elit grup­lar ara­sın­da­ki bir ya­rış ola­rak gö­rül­mek­te­dir. Bu ya­rış­ta hal­ka dü­şen rol ise, ken­di­si­ni yö­ne­te­cek ve ka­rar­la­rı ala­cak azın­lı­ğı oy­la­rıy­la seç­mek­tir. De­mok­ra­tik eli­tizm ola­rak ad­lan­dı­rı­lan bu ye­ni an­la­yı­şın ön­cü­lü­ğü­nü Jo­seph Schum­pe­ter yap­mış­tır. 1942 yı­lın­da ya­yın­la­nan “Ka­pi­ta­lizm, Sos­ya­lizm ve De­ mok­ra­si” ad­lı ki­ta­bın­da kla­sik de­mok­ra­si an­la­yı­şı­nı sor­gu­la­ya­rak, de­mok­ra­si­nin elit te­ori­si­nin ön­gö­rü­le­ri bağ­la­mın­da ye­ni­den ta­nım­lan­ma­sı­na kat­kı sağ­la­mış­tır. Schum­pe­ter’in te­ori­sin­de­ki en önem­li hu­sus, de­mok­ra­si­yi bir ide­al ve amaç ola­rak de­ğil, bir yön­tem ola­rak ka­bul et­me­si­dir. O’na gö­re, de­mok­ra­si si­ya­sal ik­ti­da­rın meş­ru­lu­ğu­nu sağ­la­yan bir ku­rum­sal dü­zen­le­me­dir. Bu bağ­lam­da, Schum­pe­ter de­ mok­ra­si­yi, halk ta­ra­fın­dan yö­ne­tim­den zi­ya­de, halk ta­ra­fın­dan onay­la­nan yö­ne­ tim ola­rak gör­mek­te­dir. Bir yön­tem ola­rak de­mok­ra­si, re­ka­be­ti içe­ren bir ya­rış ne­ ti­ce­sin­de hal­kın des­te­ği­ni alan bir yö­ne­ti­ci kad­ro­nun ka­rar­la­rı al­mak için iş­ba­şı­na gel­me­si­ni sağ­la­mak­ta­dır. Böy­le­ce, halk da yö­ne­ten­le­ri ka­bul et­me ve­ya red­det­me fır­sa­tı ya­ka­la­mak­ta­dır. Bu te­ori­de, hal­kın ro­lü yö­net­mek­ten zi­ya­de yö­ne­ti­ci­le­ri­ni be­lir­le­me­ye in­dir­gen­miş­tir. Si­ya­sal sü­reç­ler­de, hal­kın ken­di­si­ni yö­ne­te­cek­le­ri be­ lir­le­me dı­şın­da ak­tif bir rol oy­na­ma­sı müm­kün de­ğil­dir. Bu de­mok­ra­tik ku­rum­sal dü­zen­le­me­de yö­ne­ti­len­ler ile yö­ne­ten­ler ara­sın­da­ki iş­ bö­lü­mü­nün bir ge­re­ği­dir. Schum­pe­ter’in te­ori­sin­de kar­şı elit­ler çok önem­li bir ye­re ve iş­le­ve sa­hip­tir. Bu iş­lev, elit­le­rin kon­tro­lü­nün sağ­lan­ma­sı­dır. Ona gö­re, seç­men­ler elit­le­ri de­net­le­me ve kon­trol al­tın­da tut­ma ko­nu­sun­da çok faz­la al­ter­na­ti­fe sa­hip de­ğil­dir. Bu­nun tek yo­lu, bir son­ra­ki se­çim­de on­la­ra oy ver­me­mek­tir. Bu ne­den­le, özerk, güç­lü ama bir­bi­rin­den fark­lı elit grup­la­rın var­lı­ğı, elit­le­rin kon­trol edil­me­sin­de önem­li bir fonk­si­yo­nu ye­ri­ne ge­tir­mek­te­dir. Schum­pe­ter’in fi­kir­le­ri ken­din­den son­ra­ki ba­zı dü­şü­nür­ler üze­rin­de ol­duk­ça et­ki­li ol­muş­tur. Gü­nü­müz­de de­mok­ra­tik eli­tiz­min önem­li tem­sil­ci­le­rin­den bi­ri olan Ha­rold D. Las­well bu dü­şü­nür­le­rin ba­şın­da gel­mek­te­dir. Las­well, ka­rar­lar bir azın­lık ta­ra­fın­dan alın­sa ve top­lum bir elit grup ta­ra­fın­dan yö­ne­til­se bi­le, eğer söz ko­nu­su elit gru­bun se­çim ve re­fe­ran­dum gi­bi çe­şit­li yol­lar­la yö­ne­ti­len­ler kar­şı­sın­ da­ki he­sap ver­me so­rum­lu­lu­ğu sağ­lan­mış­sa, o top­lu­mun de­mok­ra­tik ola­bi­le­ce­ği­ ni dü­şün­mek­te­dir. Bu bağ­lam­da, elit­le­rin he­sap ver­me­si­ni de­mok­ra­si­nin ayır­te­di­ ci özel­li­ği ola­rak gör­mek­te­dir. Ben­zer şe­kil­de, bü­tün re­jim­le­rin oli­gar­şik bir ka­rark­te­re sa­hip ol­du­ğu­nu; halk için de­ğil, halk adı­na yö­ne­ti­min ola­bi­le­ce­ği­ni dü­şü­nen ve halk ege­men­li­ği­ni bir kur­gu ola­rak gö­ren Ray­mond Aron, ço­ğul­cu de­mok­ra­si­nin fark­lı­lı­ğı­nın sa­yı­ca çok, de­ği­şik fi­kir­ler, çı­kar­lar ve ide­olo­ji­ler et­ra­fın­da bö­lün­müş elit grup­la­rı içer­me­sin­de ve on­lar ara­sın­da bir re­ka­be­te im­kân sağ­la­ma­sın­da yat­tı­ğı­nı ifa­de et­mek­te­dir. Ro­bert Dahl, bir­bi­ri­ne ra­kip elit grup­la­rın top­lu­mu yö­net­mek ve po­li­ti­ka­la­rı şe­kil­len­dir­mek için ver­dik­le­ri bu mü­ca­de­le­yi ta­nım­la­mak ve de­mok­ra­si­nin gü­nü­ müz­de­ki iş­le­yi­şi­ni de­mok­ra­si­nin ide­al for­mun­dan ayır­mak için “po­li­ar­şi” (çok­luk yö­ne­ti­mi) kav­ra­mı­nı kul­lan­mak­ta­dır. Nor­ma­tif de­mok­ra­si an­la­yı­şı­na önem ver­ mek­le bir­lik­te, onun uy­gu­la­na­maz­lı­ğı kar­şı­sın­da ger­çek­çi bir de­mok­ra­si üze­ri­ne dü­şü­nen Dahl, mo­dern de­mok­ra­si­le­ri po­li­ar­şi ola­rak ni­te­len­dir­mek­te­dir. Dahl, ka­ rar­la­rın se­çil­miş gö­rev­li­ler­ce alın­ma­sı; sık ara­lık­lar­la ya­pı­lan se­çim­ler; tüm ye­tiş­ kin­le­rin oy kul­lan­ma hak­kı; yurt­taş­la­rın ve gö­rev­li­le­rin mev­cut sis­te­min eleş­ti­ri­si de da­hil ol­mak üze­re, ifa­de öz­gür­lü­ğü­ne sa­hip ol­ma­sı; al­ter­na­tif bil­gi kay­nak­la­rı­nın var­lı­ğı ve yurt­taş­la­rın ör­güt­len­me hak­kı­nın bu­lun­ma­sı­nı po­li­ar­şi­nin ge­rek­li ko­şul­ la­rı ola­rak gör­mek­te­dir. Esa­sın­da, bu nok­ta­da se­çim­le­re yap­tı­ğı vur­gu ne­de­niy­le Dahl’ın da ya­rış­ma­cı te­ori­ye ya­kın ol­du­ğu dü­şü­nü­le­bi­lir. An­cak, Dahl ile Schum­ pe­ter ara­sın­da be­lir­gin bir fark var­dır. Bu fark, Dahl’ın işe, Schum­pe­ter’in bı­rak­tı­ğı 5. Ünite - Elitler ve Siyaset nok­ta­dan baş­la­ma­sı­dır. Schum­pe­ter’in so­ru­nu, de­mok­ra­si­nin iş­le­yi­şi­ni an­la­mak­ ken; Dahl, elit­ler-ara­sı ya­rış­ma­ya, top­lu­mun bü­tü­nü için­de, ço­ğul­cu bir ya­yıl­ma ve des­tek ara­mak­ta, ya­ni de­mok­ra­si­nin iş­le­yi­şi­ni an­la­ma­nın ya­nı sı­ra de­mok­ra­si­nin ge­liş­me­si­ni sağ­la­ma­ya da odak­lan­mak­ta­dır. Gio­van­ni Sar­to­ri ise, gü­nü­müz de­mok­ra­si­le­ri­ni ta­nım­la­mak için “se­çim­li po­li­ ar­şi” kav­ra­mı­nı ter­cih et­mek­te­dir. Sar­to­ri, ger­çek­çi bir ba­kış açı­sıy­la de­mok­ra­si­yi li­der­li­ğin ya­rış­ma­lı bir yön­tem­le ye­ni­len­me­si ola­rak gör­mek­te­dir. Sar­to­ri’nin gü­ nü­müz de­mok­ra­si­le­ri­nin iş­le­yi­şi açı­sın­dan özel­lik­le ön pla­na çı­kar­dı­ğı de­ğer se­ çim­dir. Po­li­ar­şi­nin an­lam iti­ba­riy­le oli­gar­şi­nin kar­şı­tı­nı ifa­de et­ti­ği­ni, bu bağ­lam­ da po­li­ar­şi kav­ra­mı­nın tek ba­şı­na par­ça­lan­mış, ço­ğal­mış ve açık ik­ti­dar grup­la­rı top­lu­lu­ğu­na dö­nüş­müş bir oli­gar­şi an­la­mı­na gel­di­ği­ni be­lir­ten Sar­to­ri, bu ne­den­le “se­çim­li po­li­ar­şi” kav­ra­mı­nı kul­lan­mış­tır. Bu­ra­da, se­çim­le­rin ge­ri ­bil­di­rim me­ka­ niz­ma­sı ola­rak iş­le­di­ği­ni ön­gö­ren Sar­to­ri, bek­le­nen tep­ki­ler ku­ra­lı çer­çe­ve­sin­de, li­der­le­rin halk ta­ra­fın­dan et­ki­le­ne­bi­le­ce­ği­ni ve de­net­le­ne­bi­le­ce­ği­ni id­di­a et­mek­ te­dir. Bu bağ­lam­da, de­mok­ra­si tam ola­rak, se­çim pa­za­rın­da­ki ya­rış­ma­cı ni­te­li­ği açık bir po­li­ar­şi ya­ra­tan, hal­ka ik­ti­dar ve­ren ve yö­ne­ten­le­rin yö­ne­ti­len­le­re kar­şı du­yar­lı­lı­ğı­nı güç­len­di­ren bir dü­ze­nek­tir. Bu­ra­dan ha­re­ket­le, ik­ti­dar için bir­bir­le­riy­le ya­rış içe­ri­sin­de olan bö­lün­müş elit grup­la­rı­nın var­lı­ğı, gü­cü elin­de tu­tan elit gru­bun se­çim­le iş­ba­şı­na gel­me­si ve elit gru­bun en azın­dan be­lir­li ara­lık­lar­la tek­rar­la­nan se­çim­ler ara­cı­lı­ğıy­la yö­ne­ti­len kit­le­ye he­sap ver­me­si de­mok­ra­tik eli­tiz­min te­mel özel­lik­le­ri ola­rak be­lir­ti­le­bi­lir. Bu bağ­lam­da, de­mok­ra­tik eli­tizm, elit te­ori­si­nin ik­ti­da­rın fark­lı grup­la­ra açık ol­ ma­sı, re­ka­bet, se­çim ve he­sap ve­re­bi­lir­lik gi­bi de­mok­ra­si­nin be­lir­li de­ğer­le­riy­le be­zen­me­si­ni ifa­de et­mek­te­dir. ELEŞ­Tİ­REL BİR YAK­LA­ŞIM: C. WRIGHT MILLS VE İK­Tİ­DAR ELİ­Tİ Top­lu­mun bir azın­lık ta­ra­fın­dan yö­ne­til­di­ği ger­çe­ği­ne dik­kat çe­ken dü­şü­nür­ ler­den bi­ri de C. Wright Mills’tir. Bu­nun­la bir­lik­te, he­men be­lirt­mek ge­re­kir ki, Mills, hem elit-kit­le ay­rı­mı­nın bir­ta­kım top­lum­sal fay­da­lar sağ­la­dı­ğı fik­ri­ne hem de elit­ler ara­sın­da­ki bir re­ka­bet sa­ye­sin­de de­mok­ra­tik dü­ze­nin ko­run­du­ğu şek­lin­ de­ki fi­kir­le­re kar­şı çık­mak­ta­dır. Bu bağ­lam­da, Mills, bir azın­lı­ğın ik­ti­da­rı elin­de tut­tu­ğu­nu ve ço­ğun­lu­ğu yö­net­ti­ği­ni göz­lem­le­mek­te, elit-kit­le ay­rı­mı­nı bir si­ya­sal ve top­lum­sal ol­gu ola­rak tes­pit et­mek­te, an­cak bu ay­rı­mı hiç­bir şe­kil­de olum­la­ ma­mak­ta­dır. Mills, Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­le­ti’nde­ki göz­lem­le­ri­ne da­ya­lı ola­rak ka­le­me al­dı­ğı “İk­ti­dar Eli­ti” (The Po­wer Eli­te) ad­lı ki­ta­bın­da, mo­dern top­lum­lar­da­ki elit so­ru­ nu­na iliş­kin gö­rüş­le­ri­ni di­le ge­tir­miş­tir. Mills, ça­lış­ma­sın­da “ege­men sı­nıf ”, “yö­ ne­ti­ci sı­nıf ” ve­ya “hâ­kim sı­nıf ” gi­bi kav­ram­lar ye­ri­ne ik­ti­dar eli­ti kav­ra­mı­nı ter­cih et­miş­tir. Ona gö­re, ege­men sı­nıf ve­ya yö­ne­ti­ci sı­nıf, eko­no­mik de­ter­mi­niz­me yol açan ve önem­li ka­rar­la­rın eko­no­mik gü­ce sa­hip olan­lar ta­ra­fın­dan alın­dı­ğı­na vur­ gu ya­pan kav­ram­lar­dır. Mills, ik­ti­dar eli­ti kav­ra­mı­nın Ame­ri­kan top­lu­mu­nun üst dü­zey­le­rin­de olup-bi­ten­le­ri an­la­mak için çok uy­gun bir kav­ram ol­du­ğu­na inan­ mak­ta­dır. Çün­kü, bu kav­ram, hem be­lir­li ku­rum­lar (si­ya­si, eko­no­mik ve as­ke­rî) ara­sın­da­ki bir­leş­me­le­ri açık bir şe­kil­de or­ta­ya ko­yan hem de bu ku­rum­lar­da­ki ki­şi­le­rin bir­bir­le­riy­le olan ben­zer­lik­le­ri­ni, ki­şi­sel ve res­mî iliş­ki­le­ri­ni, sos­yal ve psi­ko­lo­jik ya­kın­lık­la­rı­nı ifa­de eden bir kav­ram­dır. Mills’e gö­re, ik­ti­dar eli­ti top­lum­da stra­te­jik ko­mu­ta mev­ki­le­ri­ni iş­gal eden ki­şi­ le­ri kap­sa­mak­ta­dır. Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri’nde ik­ti­dar eli­ti­ni, si­ya­si li­der­ler ve üst dü­zey bü­rok­rat­lar, bü­yük şir­ket­le­rin üst dü­zey yö­ne­ti­ci­le­ri ve as­ke­rî ku­rum­lar­ 105 106 Siyaset Sosyolojisi da­ki üst dü­zey yö­ne­ti­ci­ler ol­mak üze­re üç te­mel grup oluş­tur­mak­ta­dır. Mills, Ame­ ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri’nde bü­tün önem­li ka­rar­la­rın si­ya­sal, eko­no­mik ve as­ke­rî alan­dan ge­len bu üst dü­zey ki­şi­le­rin ken­di ara­la­rın­da kur­duk­la­rı kar­ma­şık koa­lis­ yon­la­rın ne­ti­ce­sin­de alın­dı­ğı­na inan­mak­ta­dır. Mills’e gö­re, di­ğer alan­da­ki top­lum­ sal ku­rum­lar, bu üç alan­da­ki ku­rum­la­ra ba­ğım­lı ha­le gel­miş­ler­dir. Ai­le, din ve­ya eği­tim gi­bi ku­rum­lar, gü­nü­müz­de ba­ğım­sız güç mer­kez­le­ri ol­mak­tan uzak­laş­mış­ lar ve top­lu­mu yön­len­dir­me ve in­san­la­rın gö­rüş ve fi­kir­le­ri­ni et­ki­le­me ko­nu­sun­da bir güç yi­ti­mi­ne uğ­ra­mış­lar­dır. Do­la­yı­sıy­la, Ame­ri­kan top­lu­mun­da bir ik­ti­dar da­ ğı­lı­mı­na ve pay­la­şı­mı­na de­ğil, bir ik­ti­dar top­lan­ma­sı­na ve mer­kez­leş­me­si­ne doğ­ru gi­dil­mek­te­dir. İk­ti­dar eli­ti tek bir hâ­kim sı­nıf ol­ma­mak­la bir­lik­te, ben­zer kö­ken­ler­den ge­len, ben­zer eği­ti­me, ben­zer bir ya­şam tar­zı­na ve dün­ya gö­rü­şü­ne sa­hip ki­şi­ler­den oluş­ mak­ta­dır. Bu ki­şi­ler ara­sın­da bir­çok kar­şı­lık­lı iliş­ki, çı­kar bir­li­ği ve da­ya­nış­ma söz ko­nu­su­dur. İk­ti­dar eli­ti, ge­lir­le­ri ve mes­lek­le­ri açı­sın­dan top­lum­sal hi­ye­rar­şi­nin üst ke­si­min­de yer alan ve yük­sek sta­tü­ye sa­hip çev­re­ler­den çık­mak­ta­dır. Ge­nel iti­ba­riy­le, ai­le­le­ri de zen­gin olan ik­ti­dar eli­ti­nin üye­le­ri, da­ha çok kent­sel böl­ge­ ler­de ye­tiş­mek­te ve be­lir­li ko­lej­ler­de eği­tim al­mak­ta­dır­lar. İk­ti­dar eli­ti, gü­cü­nü bir öl­çü­de böy­le­si ho­mo­jen bir grup ol­ma­sı­na borç­lu­dur. Ni­te­kim, Mills söz ko­nu­su üst çev­re­le­rin üye­le­ri­nin, baş­ka han­gi ni­te­lik­le­re sa­hip olur­lar­sa ol­sun­lar, en be­lir­ gin ni­te­lik­le­ri­nin be­lir­li bir “top­lu­lu­ğun” ve bir­bir­le­riy­le çok kar­ma­şık bağ­lan­tı­lar kur­muş ben­zer “klik­le­rin” in­san­la­rı ol­ma­la­rı şek­lin­de ifa­de et­miş­tir. Mills’e gö­re, bir azın­lık ola­rak ik­ti­dar eli­ti­nin ço­ğun­lu­ğun ka­de­ri üze­rin­de et­ ki­li ola­cak önem­li ka­rar­la­rı ala­bil­me­si­nin tek ne­de­ni, bu gru­bun ho­mo­jen bir ya­pı arz et­me­si de­ğil­dir. Ku­rum­lar­da­ki ko­mu­ta mev­ki­le­ri­ni iş­gal et­me­le­ri ne­de­niy­le, ku­rum­sal ik­ti­dar araç ve ola­nak­la­rı­nın ba­şın­da bu­lun­ma­la­rı­nın, elit gru­bun ke­ sin­ti­siz ve bü­yük bir gü­ce sa­hip ol­ma­sın­da çok önem­li bir et­ki­si var­dır. Mills’e gö­re, ik­ti­dar eli­ti­nin bir­bir­le­ri­ni ko­lay­ca an­la­ya­bil­me­le­ri ve ara­la­rın­da gü­ven te­sis ede­bil­me­le­rin­de, kö­ken­le­ri ve eği­tim­le­ri ka­dar ay­nı sta­tü alan­la­rı­nı pay­laş­ma­la­rı ve da­ha çok ken­di ara­la­rın­da iliş­ki­ler kur­ma­la­rı da önem­li­dir. Bu üst çev­re­le­rin üye­le­ri, bir­bir­le­riy­le ar­ka­daş­lık ve­ya kom­şu­luk yap­mak­ta ve ay­nı ku­ lüp­le­re git­mek, ay­nı yar­dım der­ne­ğin­de bir­lik­te ça­lış­mak, golf ile il­gi­len­mek gi­bi sos­yal fa­ali­yet­ler­de bu­lun­mak­ta­dır­lar. Bu tür bir iliş­ki içe­ri­sin­de, yük­sek çev­re­le­ rin men­su­bu olan ki­şi­ler, gir­dik­le­ri her yük­sek çev­re­den bi­raz da­ha pres­tij sa­hi­bi ola­rak ay­rıl­mak­ta­dır­lar. Mills, ik­ti­dar eli­ti içe­ri­sin­de­ki üç gru­bun, her bir ka­rar açı­sın­dan eşit de­re­ce­ de gü­ce sa­hip ol­ma­dı­ğı­nı dü­şün­mek­te­dir. İk­ti­dar eli­ti he­men her ka­rar­da bir­lik­te ha­re­ket et­mek­le bir­lik­te, bu üç grup­tan han­gi­si­nin han­gi ka­rar­da da­ha be­lir­le­yi­ci ola­ca­ğı “gü­nün ge­rek­le­ri­ne” gö­re ta­yin edil­mek­te­dir. Gü­nün ge­rek­le­ri­ne ise, tüm bir ik­ti­dar eli­ti bir­lik­te ka­rar ver­mek­te­dir. Mills’e gö­re, bu­gün için Ame­ri­ka Bir­le­ şik Dev­let­le­ri’nde gü­nün ge­re­ği­ne bağ­lı ola­rak, ik­ti­dar eli­ti­nin içe­ri­sin­de­ki as­ke­ri grup di­ğer­le­ri­ne na­za­ran çok da­ha önem­li, et­kin ve üs­tün ke­sim ol­muş­tur. Dom­hoff ise, 1998 yı­lın­da ya­yın­la­dı­ğı “Ame­ri­ka’yı Kim Yö­ne­ti­yor?” (Who Ru­ les Ame­ri­ca?) baş­lık­lı ki­ta­bın­da, gü­nü­müz­de Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri’nin bü­yük şir­ket­le­rin sa­hip­le­ri ve üst dü­zey yö­ne­ti­ci­le­ri­ni içe­ren bir grup ta­ra­fın­dan yö­ne­til­di­ ği­ni id­di­a et­mek­te­dir. Şir­ket­ler top­lu­lu­ğu (cor­po­ra­te com­mu­nity) ola­rak ad­lan­dır­dı­ ğı bu gru­bun, fe­de­ral yö­ne­ti­min ken­di çı­kar­la­rı­nı il­gi­len­di­ren po­li­ti­ka­la­rı­nı ve di­ğer Ame­ri­ka­lı­la­rın ge­lir­le­ri, iş gü­ven­lik­le­ri ve re­fah­la­rı üze­rin­de önem­li et­ki­le­re sa­hip olan ka­rar­la­rı şe­kil­len­dir­di­ği­ni ifa­de et­mek­te­dir. Bu ça­lış­ma­sın­da, Dom­hoff şu iki önem­li so­ru­ya ce­vap ara­mak­ta­dır: 1) İfa­de öz­gür­lü­ğü­nün ve tam bir si­ya­sal ka­tı­lım 5. Ünite - Elitler ve Siyaset ola­sı­lı­ğı­nın ol­du­ğu, in­san hak­la­rı ala­nın­da ya­şa­nan ge­liş­me­ler ve ka­dın ha­re­ket­le­ri sa­ye­sin­de fır­sat eşit­li­ği­nin art­tı­ğı Ame­ri­ka gi­bi de­mok­ra­tik bir ül­ke­de, şir­ket­ler na­sıl böy­le bir hâ­kim ik­ti­dar gru­bu ha­li­ne gel­mek­te­dir? 2) Şir­ket­ler top­lu­lu­ğu­nun içe­ri­ sin­de kâ­rı mak­si­mi­ze et­mek ama­cıy­la ya­pı­lan ve ra­kip şir­ket li­der­le­ri­ni po­li­ti­ka ça­ tış­ma­sı­na sü­rük­le­ye­cek bir re­ka­bet var­ken, bu ak­tör­ler si­ya­sal alan­da na­sıl iş ­bir­li­ği için­de ça­lış­mak­ta ve or­tak bir ira­de ser­gi­le­mek­te­dir­ler? Dom­hoff, yu­ka­rı­da di­le ge­ti­ri­len so­ru­la­ra bu elit gru­bun sa­hip ol­du­ğu biz­lik duy­gu­su ve eko­no­mik gü­cü si­ya­sal gü­ce dö­nüş­tü­re­bil­me ye­te­nek­le­ri bağ­la­mın­da ce­vap ver­mek­te­dir. Dom­hoff ’a gö­re, şir­ket sa­hip­le­ri ve üst dü­zey yö­ne­ti­ci­ler ko­ru­ nak­lı bir kom­şu­luk, özel okul­lar, dış­la­yı­cı sos­yal ku­lüp­ler, sos­ye­te ba­lo­la­rı ve izo­le yaz bel­de­le­ri gi­bi, ken­di ara­la­rın­da “biz­lik” duy­gu­su ya­ra­tan top­lum­sal ku­rum­lar in­şa et­mek­te­dir­ler. Ay­nı eko­no­mik çı­ka­rı pay­laş­ma ve ay­nı si­ya­sal mu­ha­le­fet­le mu­ha­tap ol­ma­nın ya­nı sı­ra, bu top­lum­sal ku­rum­lar, şir­ket sa­hip­le­ri ve üst dü­zey yö­ne­ti­ci­ler ara­sın­da bir bağ­lı­lık ve grup ai­di­ye­ti ya­rat­mak­ta, böy­le­ce bun­lar top­ lum­sal bir üst sı­nı­fa dö­nüş­mek­te­dir­ler. Ay­rı­ca, bu üst sı­nıf, ken­di çı­kar­la­rı­na hiz­ met ede­cek po­li­ti­ka al­ter­na­tif­le­ri­ni ge­liş­tir­me­de yar­dım­cı ola­cak çe­şit­li kar ama­cı güt­me­yen ör­gü­tü fi­nan­se ede­rek ve yön­len­di­re­rek sa­yı­sı­nı ar­tır­mak­ta­dır. Dom­hoff, şir­ket­ler top­lu­lu­ğu­nun eko­no­mik gü­cü­nü si­ya­sal güç ve et­ki­ye dö­ nüş­tü­re­bil­me ye­te­ne­ği­ne de dik­kat çek­mek­te­dir. Dom­hoff ’a gö­re, bu şir­ket­ler top­ lu­lu­ğu şir­ket­ler-mu­ha­fa­za­kâr­lar koa­lis­yo­nu­nun li­der­le­ri ola­rak se­çim ala­nı­na/ se­çim­le­re gir­mek­te­dir. Bun­lar, “bü­yük dev­let­ten” te­dir­gin­lik du­yan, sta­tü­ko­dan mem­nun olan or­ta-sı­nıf­lar ta­ra­fın­dan des­tek­len­mek­te­dir. Ay­rı­ca, kür­taj, ho­mo­ sek­sü­el­lik, eş­cin­sel ev­li­lik­ler ve por­nog­ra­fi gi­bi top­lum­sal me­se­le­ler­le il­gi­le­nen çe­şit­li or­ta-sı­nıf di­ni grup­lar­la bir­leş­mek­te­dir­ler. Dom­hoff, oluş­tur­du­ğu biz­lik duy­gu­su, eko­no­mik gü­cü si­ya­sal gü­ce dö­nüş­tü­re­bil­me ye­te­ne­ği ve or­ta-sı­nıf top­ lum­sal ve di­ni grup­lar­la koa­lis­yon kur­ma ka­pa­si­te­si sa­ye­sin­de, şir­ket­ler top­lu­lu­ ğu­nun fe­de­ral yö­ne­tim üze­rin­de en önem­li et­ki­ye sa­hip gru­ba dö­nüş­tü­ğü­nü ifa­de et­mek­te­dir. Ara­la­rın­da kar­ma­şık bağ­lan­tı­lar bu­lu­nan ve ho­mo­jen ni­te­li­ğe sa­hip elit­ler­den olu­şan bir gru­bu ifa­de eden ik­ti­dar eli­ti kav­ra­mı, as­lın­da Tür­ki­ye’de­ki güç iliş­ki­le­ ri­ni de açık­la­ma ka­pa­si­te­si­ne sa­hip gö­rün­mek­te­dir. Bu doğ­rul­tu­da, Mills’in or­ta­ya koy­du­ğu ik­ti­dar eli­ti kav­ra­mı bağ­la­mın­da Tür­ki­ye’de­ki elit grup­la­ra odak­lan­mak­ ta fay­da var­dır. TÜR­Kİ­YE’DE İK­Tİ­DAR ELİ­Tİ İÇİN­DE BÜ­ROK­RA­Sİ­NİN KO­NU­MU Gü­nü­müz­de, Tür­ki­ye’de si­ya­sal güç bir­den çok elit grup ara­sın­da pay­la­şıl­mak­ta­dır. Ge­nel ola­rak, Tür­ki­ye’de top­lu­mu yö­ne­ten elit grup­la­rın si­ya­si elit­ler, bü­rok­ra­tik elit­ler ve eko­no­mik elit­ler ol­du­ğu be­lir­ti­le­bi­lir. Bu­ra­da, si­ya­si elit­ler ile et­kin si­ya­ sal ma­kam­la­rı iş­gal eden ki­şi­ler ve baş­lı­ca si­ya­si par­ti­le­rin li­der kad­ro­la­rı; eko­no­ mik elit­ler­le Tür­ki­ye’de­ki eko­no­mik te­mel­li si­vil top­lum ör­güt­le­rin­de önem­li bir ağır­lı­ğı olan bü­yük şir­ket­le­rin sa­hip­le­ri ve yö­ne­ti­ci­le­ri; bü­rok­ra­tik elit­ler ile ka­mu yö­ne­ti­min­de­ki, yar­gı­da­ki ve as­ke­ri ku­rum­lar­da­ki en önem­li ma­kam­la­rı dol­du­ran ki­şi­ler kas­te­dil­mek­te­dir. Tür­ki­ye’de, top­lum üze­rin­de bü­yük et­ki­le­re sa­hip olan çok önem­li ka­rar­lar, ik­ti­dar eli­ti­ni oluş­tu­ran bu grup­lar ta­ra­fın­dan alın­mak­ta­dır. Tür­ki­ye’de si­ya­si, bü­rok­ra­tik ve eko­no­mik alan­dan ge­len üst dü­zey yet­ki­li­ler­den olu­şan ik­ti­dar eli­ti, ge­nel ola­rak Mills’in ik­ti­dar eli­ti­ni be­tim­ler­ken di­le ge­tir­di­ği özel­lik­le­re sa­hip bir grup ola­rak kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. Da­ha ön­ce de be­lir­til­di­ği gi­bi, Mills her­han­gi bir fak­tör ve­ya ak­tö­re da­ya­lı de­ ter­mi­nizm­den ka­çın­mak ve söz ko­nu­su fark­lı alan­lar­dan ge­len üst dü­zey ki­şi­ler 107 108 Siyaset Sosyolojisi ara­sın­da­ki kar­ma­şık iliş­ki ve koa­lis­yon­la­rın so­nu­cun­da en önem­li ka­rar ve po­li­ti­ ka­la­rın oluş­tu­rul­du­ğu­nu or­ta­ya ko­ya­bil­mek için ik­ti­dar eli­ti kav­ra­mı­nı kul­lan­ma­ yı bi­linç­li bir şe­kil­de ter­cih et­miş­tir. Bu­nun­la bir­lik­te, Mills, as­ke­ri elit­le­rin ik­ti­dar eli­ti içe­ri­sin­de da­ha bas­kın ol­du­ğu gö­rü­şü­nü di­le ge­ti­re­rek, bu elit grup­la­rın ka­ rar­la­rın ve po­li­ti­ka­la­rın for­mü­las­yo­nu sü­re­cin­de eşit gü­ce sa­hip ol­ma­dı­ğı­nı da ka­ bul et­miş­tir. Esa­sın­da, ben­zer bir du­ru­mun Tür­ki­ye açı­sın­dan da ge­çer­li ol­du­ğu­ nu id­di­a ede­bil­mek müm­kün­dür. Di­ğer bir ifa­dey­le, her ne ka­dar Tür­ki­ye’de çok önem­li ka­rar­lar si­ya­si, bü­rok­ra­tik ve eko­no­mik elit­le­rin bir uz­la­şı­sı so­nu­cun­da alın­sa da, bir­ta­kım ge­nel-ge­çer fak­tör­ler (tek­nik bil­gi ve uz­man­lık gi­bi) ve Tür­ki­ ye’den kay­nak­la­nan ne­den­le­rin (bü­rok­ra­tik yö­ne­tim ge­le­ne­ği gi­bi) et­ki­siy­le, ik­ti­ dar eli­ti içe­ri­sin­de bü­rok­ra­tik elit­ler da­ha üs­tün bir ko­num teş­kil et­mek­te ve ka­rar ver­me sü­re­cin­de da­ha be­lir­le­yi­ci ol­mak­ta­dır­lar. O hal­de, Tür­ki­ye’de bü­rok­ra­si­nin top­lu­mu yö­ne­ten elit grup­lar­dan bi­ri ha­li­ne na­sıl gel­di­ği ve Tür­ki­ye’de­ki ik­ti­dar eli­ti içe­ri­sin­de da­ha üs­tün bir ko­nu­ma na­sıl yük­sel­di­ği ya­nıt­lan­ma­sı ge­re­ken önem­li so­ru­lar ola­rak be­lir­mek­te­dir. Bu so­ru­la­ra yö­ne­lik ya­nıt ara­yı­şı­na gir­me­den ön­ce be­lir­til­me­li­dir ki, bu so­ru­la­ra ya­nıt ver­ mek, bü­rok­ra­tik si­ya­set (bu­re­auc­ra­tic po­li­tics) kav­ra­mı çer­çe­ve­sin­de, bü­rok­ra­si­yi bir ör­güt­len­me mo­de­li­nin öte­sin­de, si­ya­sal ve top­lum­sal sis­tem­de güç mer­ke­zi ol­ma­ya ça­lı­şan bir ak­tör ola­rak al­gı­la­ma­yı ge­rek­tir­mek­te­dir. Ni­te­kim bü­rok­ra­si­yi in­ce­le­me­ye yö­ne­lik sos­yo­lo­jik ba­kış açı­sı, özel­lik­le bü­rok­ra­si­nin sı­nıf­sal ni­te­li­ği ve si­ya­sal sü­reç içe­ri­sin­de­ki ye­ri­ne odak­lan­mak­ta ve bü­rok­ra­si­yi ik­ti­dar sa­hi­bi ola­rak in­ce­le­me ko­nu­su yap­mak­ta­dır. Bü­rok­ra­tik elit­le­rin top­lu­mu yö­ne­ten bir azın­lık grup içe­ri­sin­de yer al­ma­sı­na ve alı­nan ka­rar­lar ve oluş­tu­ru­lan po­li­ti­ka­lar üze­rin­de et­ki­li ol­ma­sı­na yol açan bi­rin­ci fak­tör, bü­rok­ra­si­nin tek­nik bil­gi ve uz­man­lı­ğa sa­hip ol­ma­sı ve ka­mu po­li­ti­ka­la­rı­ nın uy­gu­lan­ma­sı aşa­ma­sı­na da­ir te­kel­ci po­zis­yo­nu­dur. Bü­rok­ra­si­nin hem ka­mu po­li­ti­ka­sı­nın for­mü­las­yo­nu­na dâ­hil ol­ma­sı hem de be­lir­le­nen po­li­ti­ka­nın uy­gu­lan­ ma­sın­da ye­gâ­ne ak­tör ol­ma­sı, onun top­lum­sal ve si­ya­sal sis­tem­de bir güç mer­ke­ zi ola­rak be­lir­me­sin­de çok önem­li bir et­ki­ye sa­hip­tir. Ge­nel ola­rak, si­ya­set­çi­le­rin po­li­ti­ka oluş­tur­ma­da önem­li bir po­zis­yo­na sa­hip ol­duk­la­rı ve bü­rok­ra­si­nin sa­de­ce ka­rar­la­rın uy­gu­la­yı­cı­sı ol­du­ğu dü­şü­nül­mek­te­dir. Bu dü­şün­ce­nin, ger­çe­ği tam ola­ rak yan­sıt­tı­ğı­nı ifa­de ede­bil­mek müm­kün gö­rün­me­mek­te­dir. Kal­dı ki bu dü­şün­ce doğ­ru ol­sa bi­le, si­ya­set­çi­le­rin be­lir­li bir alan­da ka­rar ala­bil­mek ve po­li­ti­ka oluş­ tur­mak için ih­ti­yaç duy­du­ğu bil­gi ve on­la­rı an­la­mak ve yo­rum­la­mak için ge­rek­li olan tek­nik uz­man­lık bü­rok­ra­si­nin elin­de­dir. Bü­rok­ra­si­nin tek­nik bil­gi ve uz­man­ lık üze­rin­de­ki kon­tro­lü, ona ka­mu po­li­ti­ka­sı­nı be­lir­le­me ve­ya et­ki­le­me ko­nu­sun­da çok önem­li bir im­kân sun­mak­ta­dır. Si­ya­set­çi­ler, bü­rok­rat­la­rın bil­gi ve uz­man­lık ko­nu­sun­da­ki gö­re­ce­li te­kel po­zis­yon­la­rı­nı kır­ma­ya ça­lış­sa­lar bi­le (kar­şı per­so­nel uy­gu­la­ma­sı gi­bi), bü­rok­rat­lar­dan ge­le­cek bil­gi ve yo­rum­la­ra çok bü­yük ih­ti­yaç duy­mak­ta­dır­lar. Bu ne­den­le, We­ber “tam ge­liş­miş bir bü­rok­ra­si­nin gü­cü ola­ğan ko­şul­lar­da hep çok yük­sek ol­muş­tur. Si­ya­sal efen­di­ler, uz­man­la­rın ve yö­ne­tim iş­ le­ri için­de yer alan eği­til­miş me­mur­la­rın kar­şı­sın­da ken­di­le­ri­ni bir ama­tör ko­nu­ mun­da bu­lur­lar” de­mek­te­dir. We­ber’e gö­re, bü­rok­ra­si kar­şı­sın­da­ki “efen­di”, halk da ol­sa, par­la­men­to da ol­sa, hü­küm­dar da ol­sa, meş­ru­ti bir kral da ol­sa, ay­nı du­rum ge­çer­li­dir. Bu bağ­lam­da, her tür­lü si­ya­si ter­cih­ten ve ide­olo­ji­den arın­mış; ta­raf­sız; ik­ti­dar­da­ki hü­kü­met­le­rin hiz­me­tin­de bu­lu­nan ve si­ya­sal ik­ti­da­rın al­dı­ğı her ka­ra­ rı uy­gu­la­yan bir yö­ne­tim me­ka­niz­ma­sın­dan söz et­mek müm­kün de­ğil­dir. Ak­si­ne, bü­rok­rat­lar el­le­rin­de­ki en önem­li koz olan bil­gi­yi, ka­mu po­li­ti­ka­la­rı üze­rin­de söz sa­hi­bi ol­mak, ya­ni ik­ti­dar el­de et­mek için mü­ba­de­le­ye ta­bi tut­mak­ta­dır­lar. 5. Ünite - Elitler ve Siyaset Bü­tün bü­rok­ra­si­ler açı­sın­dan te­mel eği­lim, bil­gi­yi ve ni­yet­le­ri­ni giz­li tut­mak su­ re­tiy­le hâ­ki­mi­ye­ti­ni ar­tır­ma­ya ça­lış­mak­tır. Ni­te­kim We­ber, bü­rok­ra­tik yö­ne­ti­min, her za­man için “giz­li otu­rum­lar yö­ne­ti­mi” ol­ma eği­li­mi gös­ter­di­ği­ni ve bü­rok­ra­ si­nin elin­de tut­tu­ğu bil­gi ve fa­ali­yet­le­ri­ni eleş­ti­ri­den uzak tut­ma­ya gay­ret et­ti­ği­ni ifa­de et­mek­te­dir. Ona gö­re, “res­mî giz­li­lik” kav­ra­mı, dı­şa­rı­dan ge­le­cek eleş­ti­ri­le­ re kar­şı bü­rok­ra­si­nin ge­liş­tir­di­ği çok önem­li bir icat­tır. Bu çer­çe­ve­de, bü­rok­ra­si, par­la­men­to ve si­ya­set­çi­le­rin bil­gi­yi el­de et­me­ye yö­ne­lik her tür­lü gi­ri­şi­mi­ne kar­şı koy­mak­ta­dır. Böy­le­ce, ken­di ele­man­la­rı­nı ken­di bün­ye­sin­den alan ve ye­tiş­ti­ren bü­ rok­ra­si, de­ne­tim­den ba­ğı­şık ve üs­tün bir güç mer­ke­zi ola­rak be­lir­mek­te­dir. Ay­rı­ca, be­lir­le­nen ka­mu po­li­ti­ka­la­rı­nın uy­gu­la­ma aşa­ma­sı, bü­rok­ra­si­nin gü­cü­ ne güç kat­mak­ta­dır. Be­lir­li bir ka­mu po­li­ti­ka­sı­nın uy­gu­lan­ma­sı, dev­le­tin hiz­met yü­rü­tü­cü me­ka­niz­ma­sı olan bü­rok­ra­si­yi gün­de­me ge­tir­mek­te­dir. Ka­mu po­li­ti­ka­ sı­nın ey­lem ge­rek­tir­me­si ne­de­niy­le, bir hü­kü­me­tin be­lir­li bir alan­da be­nim­se­di­ ği ger­çek ka­mu po­li­ti­ka­sı, ya­sa­ma­nın ve­ya yü­rüt­me­nin be­yan et­ti­ği po­li­ti­ka de­ğil, uy­gu­la­ma­ya ge­çi­ri­len ka­mu po­li­ti­ka­sı­dır. Uy­gu­la­ma aşa­ma­sın­da te­kel­ci bir gü­ce sa­hip olan bü­rok­ra­si, ka­mu po­li­ti­ka­sı­nı za­ma­nın­da ve ori­ji­nal ha­li­ni de­ğiş­tir­me­ den ya­şa­ma ge­çi­re­bi­le­ce­ği gi­bi, po­li­ti­ka­nın uy­gu­lan­ma­sı­nı er­te­le­ye­bi­lir, ge­cik­ti­re­ bi­lir ve­ya sü­reç­te ken­di de­ğer­le­ri bağ­la­mın­da ye­ni­den yo­rum­la­ya­rak, hü­kü­me­tin be­nim­se­di­ği po­li­ti­ka­dan çok uzak­laş­mış ve söz ko­nu­su ka­mu po­li­ti­ka­sı­nın ken­di çı­kar­la­rı ile uyum­lu şek­li­ni uy­gu­la­ya­bi­lir. Bu ne­den­le, ka­mu po­li­ti­ka­sı­nın uy­gu­lan­ ma­sı açı­sın­dan önem­li ko­nu­lar­dan bi­ri, bü­rok­ra­si­nin söz ko­nu­su ka­mu po­li­ti­ka­sı­ na yö­ne­lik eği­li­mi ve tu­tu­mu­dur. Ni­te­kim, ka­mu po­li­ti­ka­sı­nın ba­şa­rı­lı bir şe­kil­de ha­ya­ta ge­çi­ril­me­sin­de, bü­rok­ra­si­nin ne yap­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni bil­me­si ve onu ya­pa­ bi­le­cek ka­pa­si­te­ye sa­hip ol­ma­sı ka­dar, ger­çek­ten o po­li­ti­ka­yı uy­gu­la­mak is­te­yip is­te­me­me­si­nin de önem­li bir fak­tör ol­du­ğu ifa­de edil­mek­te­dir. Baş­ka bir de­yiş­le, bü­rok­rat­la­rın bir po­li­ti­ka­nın amaç ve içe­ri­ği­ne yö­ne­lik ki­şi­sel ve ör­güt­sel ter­cih­le­ri ve tu­tum­la­rı, o po­li­ti­ka­nın uy­gu­lan­ma­sı üze­rin­de önem­li et­ki­le­re sa­hip­tir. Tek­nik bil­gi ve uz­man­lık ile uy­gu­la­ma aşa­ma­sın­da­ki te­kel­ci po­zis­yon, her dev­ let­te ol­du­ğu gi­bi, Tür­ki­ye’de de bü­rok­ra­si­yi ik­ti­dar oda­ğı­na dö­nüş­tü­ren ge­nel-ge­ çer bir fak­tör­dür. Bu­nun­la bir­lik­te, ül­ke­nin sa­hip ol­du­ğu si­ya­sal ve yö­net­sel kül­ tü­rün et­ki­siy­le bü­rok­ra­si­nin ül­ke­de­ki gü­cü fark­lı­la­şa­bil­mek­te­dir. İş­te, Tür­ki­ye’de üst dü­zey bü­rok­ra­tik ki­şi­le­rin fark­lı alan­lar­dan ge­len ve top­lu­mu yö­ne­ten ik­ti­dar eli­ti­ne gi­re­bil­me­si­ni ve bu gru­bun içe­ri­sin­de üs­tün bir po­zis­yo­na ge­le­rek, ka­rar­lar ve po­li­ti­ka­lar üze­rin­de be­lir­le­yi­ci ol­ma­sı­nı sağ­la­yan ikin­ci ve bel­ki de da­ha önem­li fak­tör, Tür­ki­ye’nin sa­hip ol­du­ğu bü­rok­ra­tik yö­ne­tim ge­le­ne­ği­dir. Os­man­lı-Türk Dev­le­ti “ta­ri­hî bü­rok­ra­tik im­pa­ra­tor­luk” (his­to­ri­cal bu­re­auc­ra­ tic em­pi­re) ni­te­li­ği gös­ter­mek­te­dir. Böy­le bir si­ya­sal sis­tem çer­çe­ve­sin­de, bü­rok­ra­ si aşı­rı bir özerk­lik el­de et­mek­te ve özel­lik­le üst dü­zey yö­ne­ti­ci­ler si­ya­sal me­se­le­ler ile çok faz­la il­gi­len­mek­te­dir­ler. Kast bü­rok­ra­si­si (cas­te bu­re­auc­racy) ve­ya gar­di­yan bü­rok­ra­si (gu­ar­di­an bu­re­auc­racy) bi­çi­min­de ge­li­şen bü­rok­ra­si, ya ken­di­ne hiz­met et­mek­te ve­ya yö­ne­ti­len­le­re kar­şı pa­ter­na­lis­tik bir tu­tum ser­gi­le­mek­te­dir. Tan­zi­mat dö­ne­min­den iti­ba­ren mo­dern­leş­me­nin yön­len­di­ri­ci gü­cü ola­rak ka­ bul gö­ren bü­rok­ra­si, Cum­hu­ri­ye­tin ilk yıl­la­rın­dan iti­ba­ren bü­yük bir sta­tü ve pres­ tij el­de ede­rek, Tür­ki­ye’de her za­man için si­ya­sal ya­şa­mın be­lir­gin ak­tör­le­rin­den bi­ri ol­muş­tur. Tür­ki­ye’nin sa­hip ol­du­ğu bü­rok­ra­tik yö­ne­tim ge­le­ne­ği­nin et­ki­siy­le, bü­rok­ra­si si­ya­si­le­rin al­dı­ğı ka­rar­la­rı uy­gu­la­yan bir araç ol­ma ni­te­li­ği­nin öte­sin­de, ken­di­si­ne fark­lı bir mis­yon (Ba­tı­lı­laş­ma ve­ya dev­le­tin ko­ru­yu­cu­su ol­ma gi­bi) yük­ le­mek­te ve bu mis­yon onun si­ya­sal sü­reç­ler­de be­lir­le­yi­ci ak­tör ol­ma is­te­ği­ni per­ çin­le­mek­te­dir. Bu bağ­lam­da, Tür­ki­ye’de bü­rok­ra­si te­mel­de si­ya­set­çi­ler ta­ra­fın­dan 109 110 Siyaset Sosyolojisi ya­pı­lan ka­mu po­li­ti­ka­sı­nı uy­gu­la­yan de­ğil, ken­di­si po­li­ti­ka yap­ma­ya so­yu­nan bir ku­rum ola­rak be­lir­miş­tir. Tür­ki­ye’de bü­rok­ra­si­nin si­ya­sal sis­tem­de bir güç mer­ke­zi ol­ma­sı ve si­ya­sal rol­ ler üst­len­me­si­nin ar­ka pla­nın­da ya­tan te­mel ne­den, Türk bü­rok­ra­si­si­nin ku­rum­ sal­laş­ma sü­re­cin­de, “öz­sel us­sal­lık­tan” “araç­sal/bi­çim­sel us­sal­lı­ğa” ge­çe­me­me­si­ dir. Tür­ki­ye’nin mo­dern­leş­me sü­re­ci, bü­rok­ra­si­nin ro­lü ba­kı­mın­dan ken­di­sin­den bek­le­nen so­nuç­la­rı üret­me­miş­tir. Söz ko­nu­su sü­reç­te, si­ya­set ve bü­rok­ra­si­nin rol­ le­ri­nin ay­rım­laş­ma­sı­nı ve ta­nım­lan­ma­sı­nı ifa­de eden di­key iş­lev­sel fark­lı­laş­ma­ nın tam an­la­mıy­la ger­çek­leş­ti­ri­le­me­me­si ne­de­niy­le, bü­rok­rat si­ya­sal ka­rar­la­ra da mü­da­hil ol­ma yet­ki­si el­de et­miş ve bir elit gru­ba dö­nüş­müş­tür. Bu elit grup, Cum­ hu­ri­yet ta­ri­hi bo­yun­ca top­lu­mu yö­ne­ten ik­ti­dar elit­le­ri ara­sın­da­ki ye­ri­ni al­mış ve yö­net­sel kül­tü­rün de ken­di­si­ne ver­di­ği güç­le top­lum­sal ya­şa­mı şe­kil­len­di­ren en önem­li ka­rar­lar­da be­lir­le­yi­ci ke­sim ol­muş­tur. Bu­nun­la bir­lik­te, Tür­ki­ye özel­lik­le 2000’li yıl­lar­dan iti­ba­ren, kü­re­sel­leş­me ve Av­ru­pa Bir­li­ği’ne uyum sağ­la­ma gi­bi ya­pı­sal sü­reç­le­rin de et­ki­siy­le hız­lı bir dö­ nü­şü­mü tec­rü­be et­mek­te­dir. Bu dö­nü­şüm sü­re­cin­de, Tür­ki­ye’de de­mok­ra­tik­leş­me ve­ya ka­mu yö­ne­ti­min­de ye­ni­den ya­pı­lan­ma baş­lı­ğı al­tın­da bir­çok re­form gi­ri­şi­mi baş­la­tıl­mış­tır. Esa­sın­da, bu re­form­lar Tür­ki­ye’de­ki elit grup­lar ara­sın­da­ki ye­ni bir den­ge ara­yı­şı ve bü­rok­ra­si­nin üs­tün­lü­ğü­ne son ver­me ve­ya gü­cü­nü kır­ma ça­ba­sı ola­rak de­ğer­len­di­ri­le­bi­lir. Tür­ki­ye’de­ki ida­ri re­form­la­ra yö­ne­lik bu de­ğer­len­dir­me, re­for­mun sa­de­ce yö­net­sel bir me­se­le ol­ma­dı­ğı ve mev­cut güç iliş­ki­le­rin­de bir de­ ği­şi­mi gün­de­me ge­tir­me­si ne­de­niy­le, ay­nı za­man­da si­ya­sal bir me­se­le ol­du­ğu ger­ çe­ği­ni -ki Tür­ki­ye’de ge­nel­lik­le göz­den ka­çı­rı­lır, ha­tır­la­ma­ya yar­dım­cı ola­cak­tır. Son dö­nem­de Tür­ki­ye’de ger­çek­leş­ti­ri­len re­form­lar, as­lın­da si­ya­set ve bü­rok­ra­ si ara­sın­da mo­dern­leş­me sü­re­cin­de or­ta­ya çık­ma­yan di­key iş­lev­sel fark­lı­laş­ma­yı te­sis et­me­ye yö­ne­lik adım­lar ola­rak gö­rü­le­bi­lir. Baş­ka bir de­yiş­le, bu re­form­lar, Tür­ki­ye’de­ki de­mok­ra­tik il­ke ve stan­dart­la­rın yük­sel­til­me­si çer­çe­ve­sin­de öz­sel us­ sal­lık­tan araç­sal us­sal­lı­ğa yö­nel­miş bir bü­rok­ra­si­yi in­şa et­me­yi amaç­la­mak­ta­dır. Ay­nı za­man­da, bu re­form­lar ara­cı­lı­ğıy­la, iş­lev­sel açı­dan sı­nır­la­rı ye­ni­den be­lir­ le­nen bü­rok­ra­si­nin, üst­len­di­ği gö­rev ve so­rum­lu­luk­la­rı da­ha et­kin ve va­tan­da­şa kar­şı da­ha du­yar­lı bir şe­kil­de ye­ri­ne ge­tir­me­si de he­def­len­mek­te­dir. 2000’li yıl­la­ rın ba­şın­dan iti­ba­ren ger­çek­leş­ti­ri­len re­form­la­rın bu amaç ve he­def­le­ri, Tür­ki­ye’de özel­lik­le si­ya­set­çi-bü­rok­rat ara­sın­da­ki mev­cut güç den­ge­sin­de ve yö­ne­ten-yö­ne­ti­ len iliş­ki­le­rin­de ye­ni bir nok­ta­ya doğ­ru ha­re­ket edil­di­ği­ne işa­ret et­mek­te­dir. Si­ya­sal alan­da de­mok­ra­si söy­lem­le­ri­nin yük­se­li­şe geç­ti­ği ve yö­net­sel alan­da yö­ne­ti­şim an­la­yı­şı bağ­la­mın­da iş­ bir­li­ği ve bir­lik­te yö­net­me-bir­lik­te dü­zen­le­me man­tı­ğı­nın ön pla­na çık­tı­ğı bir dö­nem­de, Tür­ki­ye’de ka­rar al­ma sü­reç­le­ri­ne hal­ kın ka­tı­lı­mı­nı, çok ak­tör­lü­lü­ğü, yö­ne­tim­de şef­faf­lı­ğı ve he­sap ve­re­bi­lir­li­ği, yet­ki dev­ri­ni ve hu­ku­kun üs­tün­lü­ğü­nü vur­gu­la­yan bir­çok ya­sa­nın ka­bul edil­me­si, ku­ rum­sal dü­zen­le­me­nin ya­pıl­ma­sı ve uy­gu­la­ma­nın baş­la­tıl­ma­sı, Tür­ki­ye’de bü­rok­ ra­si­nin, va­tan­da­şa hiz­met için var olan bir me­ka­niz­ma ola­rak araç­sal bir de­ğe­re sa­hip ol­ma­sı­nı ve ka­rar al­ma ve po­li­ti­ka oluş­tur­ma sü­re­cin­de­ki ro­lü­nün tek­nik uz­man­lı­ğa in­dir­gen­me­si­ni sağ­la­ma­ya yö­ne­lik gi­ri­şim­ler ola­rak de­ğer­len­di­ri­le­bi­ lir. Tür­ki­ye’de son on yıl içe­ri­sin­de ger­çek­leş­ti­ri­len re­form­lar­da, dev­let-pi­ya­sa ve­ ya dev­let-bi­rey (yö­ne­ten-yö­ne­ti­len) ay­rım­la­rı çer­çe­ve­sin­de, pi­ya­sa, bi­rey ve se­çil­ miş­ler le­hi­ne ya­pı­lan ter­cih­ler, Tür­ki­ye’de­ki elit grup­lar ara­sın­da­ki güç den­ge­si­ni de et­ki­le­ye­cek ni­te­lik­te­dir. 3 İda­ri re­form­lar bü­rok­ra­tik elit­le­rin aşı­rı gü­cü­nü ger­çek­ten kı­ra­bi­lir mi? 5. Ünite - Elitler ve Siyaset SO­NUÇ Bu bö­lüm­de, elit te­ori­si­nin top­lum­da gü­cün da­ğı­lı­mı­na ve si­ya­set ve de­mok­ra­si­ nin iş­le­yi­şi­ne iliş­kin “ger­çek­çi” bir yak­la­şı­ma işa­ret et­ti­ği­ni gör­dük. Bu ger­çek­çi an­la­yış çer­çe­ve­sin­de, elit te­ori­si­nin özü­nü, her top­lu­mun bir azın­lık ta­ra­fın­dan yö­ne­til­di­ği id­di­ası­nın oluş­tur­du­ğu­nu ifa­de et­tik. Vil­fre­do Pa­re­to, Ga­eta­no Mos­ca ve Ro­bert Mic­hels’in mo­dern elit te­ori­si­nin ön­cü­le­ri ola­rak ka­bul edil­di­ği­ni be­lirt­ tik. Bu­nun­la bir­lik­te, bu dü­şü­nür­le­rin her bi­ri­nin bu azın­lı­ğın ço­ğun­luk üze­rin­de el­de et­ti­ği güç ve kon­trol ka­pa­si­te­si­ni fark­lı fak­tör­le­re da­ya­lı ola­rak açık­la­dı­ğı­nı gör­mek­te­yiz. Pa­re­to, elit­le­rin gü­cü­nü ka­lın­tı­lar ola­rak isim­len­dir­di­ği psi­ko­lo­jik fak­tör­le­re da­ya­lı ola­rak açık­lar­ken; Mos­ca ve Mic­hels da­ha çok ör­güt­sel bir yak­la­ şım be­nim­se­ye­rek, ör­güt­lü ol­ma­nın ve ör­güt­sel me­se­le­le­re iliş­kin bil­gi ve ye­te­nek sa­hi­bi ol­ma­nın öne­mi­ni vur­gu­la­mış­lar­dır. Ay­rı­ca, elit te­ori­si­ne de­mok­ra­si cep­he­sin­den ge­len eleş­ti­ri­le­rin elit te­ori­si içe­ ri­sin­de de­mok­ra­tik eli­tizm ola­rak isim­len­di­ri­len fark­lı bir yak­la­şı­mın or­ta­ya çık­ ma­sı­na kat­kı sağ­la­dı­ğı­nı gör­dük. Bu fark­lı elit te­ori­si, gü­cün fark­lı elit grup­lar ara­sın­da pay­la­şıl­dı­ğı­nı ve bir elit gru­bun se­çim­ler ara­cı­lı­ğıy­la iş­ba­şı­na gel­di­ği­ni, böy­le­ce de­mok­ra­tik dü­ze­nin ko­run­du­ğu­nu id­di­a et­mek­tey­di. Bu fi­kir­le­re yö­ne­lik eleş­ti­ri­nin, ik­ti­dar eli­ti kav­ra­mı çer­çe­ve­sin­de C. Wright Mills’ten gel­di­ği­ni ifa­de et­tik. Mills, Ame­ri­kan top­lu­mun­da bir ik­ti­dar pay­la­şı­mı­na de­ğil, ik­ti­dar mer­ke­ zi­leş­me­si­ne doğ­ru gi­dil­di­ği­ni be­lirt­miş­ti. Mills’in ik­ti­dar eli­ti kav­ra­mı­nın Tür­ki­ ye’de­ki güç iliş­ki­le­ri­ni de açık­la­yı­cı­lık ka­pa­si­te­si­ne sa­hip ol­du­ğu­nu öner­dik. Bu bağ­lam­da, Tür­ki­ye’de ik­ti­dar eli­ti içe­ri­sin­de bü­rok­ra­tik elit­le­rin da­ha bas­kın ke­sim ol­du­ğu tes­pi­tin­de bu­lun­duk. 111 112 Siyaset Sosyolojisi Özet Vil­fre­do Pa­re­to, Ga­eta­no Mos­ca ve Ro­bert Mic­hels ön­ cü­lü­ğün­de ge­liş­ti­ri­len mo­dern elit te­ori­si, top­lum­sal ya­pı­da­ki güç iliş­ki­le­ri­ni açık­la­mak için or­ta­ya ko­yu­lan bir yak­la­şım­dır. Elit te­ori­si­nin özü­nü, is­tis­na­sız bü­tün top­lum­la­rın yö­ne­ten (azın­lık) ve yö­ne­ti­len (ço­ğun­luk) şek­lin­de iki­ye ay­rıl­dı­ğı id­dia­sı oluş­tur­mak­ta­dır Elit te­ ori­si, yö­ne­ten-yö­ne­ti­len ay­rı­mı­nı ev­ren­sel bir top­lum­ sal ya­sa ola­rak gör­mek­te ve bü­tün top­lum­la­rın güç­lü ve sa­yı­ca az olan bir azın­lık ta­ra­fın­dan yö­ne­til­di­ği­ni ön­gör­mek­te­dir. Özel­lik­le, bu te­ori­nin ön­cü­le­ri ola­rak ka­bul edi­len Pa­re­to ve Mos­ca, top­lum­da­ki güç da­ğı­lı­ mı­na da­ir bir tes­pi­tin öte­sin­de, ço­ğun­lu­ğun bir azın­lık ta­ra­fın­dan yö­ne­til­me­si ge­rek­ti­ği fik­ri­ni sa­vun­mak­ta­dır. Bu te­ori­ye gö­re, elit ola­rak isim­len­di­ri­len bir azın­lı­ğın ço­ğun­luk üze­rin­de ha­ki­mi­yet ku­ra­bil­me­sin­de, azın­lı­ ğın ör­güt­lü ol­ma­sı ve üs­tün si­ya­sal ye­te­nek­le­re ve­ya bi­ rey­sel ni­te­lik­le­re sa­hip ol­ma­sı önem­li et­ken­ler­dir. De­mok­ra­si­yi uy­gu­la­na­maz bir ide­al ola­rak gö­ren elit te­ori­si ile kla­sik de­mok­ra­si te­ori­si­nin bağ­daş­ma­dı­ğı yö­nün­de ya­pı­lan tar­tış­ma­lar, elit te­ori­si­nin ken­di için­ de fark­lı an­la­yış­la­rın or­ta­ya çık­ma­sın­da çok önem­li bir rol oy­na­mış­tır. II. Dün­ya Sa­va­şı’ndan son­ra, elit te­ori­si­ nin te­me­li­ni oluş­tu­ran top­lum­la­rın bir azın­lık ta­ra­fın­ dan yö­ne­til­di­ği fik­ri­nin de­mok­ra­si­nin te­mel ka­bul­le­ri ile çe­liş­ti­ği id­di­ala­rı­na ya­nıt ver­mek üze­re, de­mok­ra­ tik eli­tizm an­la­yı­şı or­ta­ya atıl­mış­tır. De­mok­ra­si­yi bir yön­tem ola­rak gö­ren de­mok­ra­tik eli­tizm, halk için yö­ ne­tim ve­ya halk ta­ra­fın­dan yö­ne­tim de­ğil, halk ta­ra­ fın­dan onay­la­nan yö­ne­tim ola­bi­le­ce­ği­ni ka­bul et­mek­ te­dir. Bu bağ­lam­da, de­mok­ra­tik eli­tizm, de­mok­ra­si­nin re­ka­bet, se­çim ve he­sap ve­re­bi­lir­lik gi­bi de­ğer­le­riy­le elit te­ori­si­ni har­man­la­ma­yı amaç­la­mak­ta­dır. Bu­nun­la bir­ lik­te, de­mok­ra­tik eli­tizm, se­çim­le iş­ba­şı­na gel­miş ol­sa da, bir elit gru­bun yö­ne­ti­mi­ni ön­gör­mek­te­dir. Top­lu­mun bir azın­lık ta­ra­fın­dan yö­ne­til­di­ği ger­çe­ği­ne dik­kat çe­ken dü­şü­nür­ler­den bi­ri de C. Wright Mills’tir. Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­le­ti’nde­ki göz­lem­le­ri­ne da­ya­lı ola­rak, Mills, top­lum açı­sın­dan bü­tün önem­li ka­rar­la­ rın fark­lı elit grup­la­rı içe­ri­sin­de ba­rın­dı­ran bir ik­ti­dar eli­ti­nin ken­di ara­sın­da kur­du­ğu kar­ma­şık bir koa­lis­yo­ nun so­nu­cun­da alın­dı­ğı­na inan­mak­ta­dır. Mills, ik­ti­dar eli­ti­nin sa­hip ol­du­ğu gü­cü, kö­ken­le­ri­nin ve eği­tim­le­ ri­nin ben­zer ol­ma­sı­na, ay­nı sos­yal or­tam­la­rı pay­laş­ ma­sı­na ve ara­la­rın­da kur­duk­la­rı kar­ma­şık bağ­lan­tı­la­ra da­yan­dı­ra­rak açık­la­mak­ta­dır. Esa­sın­da, Mills ta­ra­fın­dan or­ta­ya ko­yu­lan ik­ti­dar eli­ ti kav­ra­mı, Tür­ki­ye’de­ki top­lum­sal güç iliş­ki­le­ri­ni açı­ sın­dan da bir açık­la­yı­cı­lık ka­pa­si­te­si­ne sa­hip­tir. Tür­ki­ ye’de­ki ik­ti­dar eli­ti si­ya­sal elit­ler, bü­rok­ra­tik elit­ler ve eko­no­mik elit­ler ol­mak üze­re üç gru­bu kap­sa­mak­ta­dır. Bu­nun­la bir­lik­te, ge­rek tek­nik bil­gi ve uz­man­lık ge­rek­ se kök­le­ri Os­man­lı İm­pa­ra­tor­lu­ğu’na da­ya­nan bü­rok­ ra­tik yö­ne­tim ge­le­ne­ği­nin et­ki­siy­le, Cum­hu­ri­yet ta­ri­hi bo­yun­ca, ik­ti­dar eli­ti içe­ri­sin­de bü­rok­ra­tik elit­ler da­ha et­kin ve üs­tün ke­sim ol­muş­lar­dır. An­cak, Tür­ki­ye’de özel­lik­le 2000’li yıl­la­rın ba­şın­dan iti­ba­ren, de­mok­ra­ tik­leş­me ve ka­mu yö­ne­ti­min­de ye­ni­den ya­pı­lan­ma baş­ lı­ğı al­tın­da ger­çek­leş­ti­ri­len re­form­lar, bü­rok­ra­tik elit­le­ rin söz ko­nu­su gü­cü­nü kı­ra­bi­le­cek önem­li gi­ri­şim­le­ri içer­mek­te­dir. 5. Ünite - Elitler ve Siyaset 113 Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım 1. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si elit te­ori­si­ne iliş­kin yan­lış bir ifa­de­dir? a. Elit te­ori­si, Marks’ın top­lum­sal ku­ra­mı­na yö­ne­ lik bir kar­şıt­lı­ğı içer­mek­te­dir. b. Elit te­ori­si, top­lum­sal ya­ban­cı­laş­ma­nın bü­tün top­lum­lar açı­sın­dan ge­çer­li ev­ren­sel bir ya­sa ol­ du­ğu­nu id­di­a et­mek­te­dir. c. Elit te­ori­si, Mak­ya­vel­li’nin gö­rüş­le­rin­den ya­rar­ lan­mak­ta­dır. d. Elit te­ori­si, de­mok­ra­si­yi uy­gu­la­na­maz bir ide­al ola­rak gör­mek­te­dir. e. Elit te­ori­si­nin kö­ken­le­ri­ni Pla­ton’a ka­dar gö­tür­ mek müm­kün­dür. 2. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, elit te­ori­nin ön­cü­le­ri ara­ sın­da yer alır? a. Ga­eta­no Mos­ca b. Ray­mond Aron c. Jo­seph Schum­pe­ter d. Ha­rold D. Las­well e. Gio­van­ni Sar­to­ri 3. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si, Pa­re­to’nun elit te­ori­si­ne iliş­kin yan­lış bir ifa­de­dir? a. Pa­re­to, elit­ler ile elit ol­ma­yan­lar ara­sın­da­ki ay­rı­ mı ön­ce­lik­le ye­te­ne­ğe da­yan­dır­mak­ta­dır. b. Pa­re­to, elit­le­ri ken­di için­de yö­ne­ti­ci elit­ler ve yö­ ne­ti­ci ol­ma­yan elit­ler şek­lin­de iki­ye ayır­mak­ta­dır. c. Pa­re­to, dü­rüst ve er­dem­li ol­ma­yı elit ta­ba­ka­ya gir­mek için bir öl­çüt ola­rak ka­bul et­mek­te­dir. d. Pa­re­to, elit­le­rin do­la­şı­mı­nı top­lum­sal den­ge­nin sağ­lan­ma­sı açı­sın­dan ya­rar­lı bul­mak­ta­dır. e. Pa­re­to açı­sın­dan ide­al elit sı­nıf, güç ve kur­naz­lık ni­te­lik­le­ri­ne sa­hip ki­şi­le­rin den­ge­li bir kar­ma­sı­ nı ifa­de et­mek­te­dir 4. Elit­le­rin yer de­ğiş­tir­me­si­ni “ka­lın­tı­lar” ola­rak isim­ len­dir­di­ği kav­ram ile açık­la­yan eli­tist dü­şü­nür aşa­ğı­da­ ki­ler­den han­gi­si­dir? a. Vil­fre­do Pa­re­to b. Ga­eta­no Mos­ca c. Ro­bert Dahl d. Jo­seph Schum­pe­ter e. Ro­bert Mic­hels 5. Mos­ca, az sa­yı­da­ki bir elit gru­bun ço­ğun­luk üze­ rin­de ha­ki­mi­yet kur­ma­sı­nı han­gi fak­tör­le­re da­yan­dır­ mak­ta­dır? a. Eko­no­mik Fak­tör­ler b. Psi­ko­lo­jik Fak­tör­ler c. Tek­no­lo­jik Fak­tör­ler d. Ör­güt­sel Fak­tör­ler e. Si­ya­sal Fak­tör­ler 6. Ör­güt­le­rin her za­man bir azın­lık ta­ra­fın­dan yö­ne­ til­di­ği­ni ifa­de eden il­ke aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir? a. Eso­te­rizm b. Bü­ro İk­ti­da­rı c. Ör­güt­sel Sta­bi­li­zas­yon d. Or­ga­ni­zas­yo­nel Azın­lık e. Oli­gar­şi­nin De­mir Ya­sa­sı 7. Ro­bert Dahl ta­ra­fın­dan gü­nü­müz­de­ki de­mok­ra­si­ le­rin iş­le­yi­şi­ni ta­nım­la­mak için kul­la­nı­lan kav­ram aşa­ ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir? a. Mo­ni­ar­şi b. Ti­mar­şi c. Po­li­ar­şi d. De­mar­şi e. Otar­şi 8. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si yan­lış bir ifa­de­dir? a. C. Wright Mills, ik­ti­dar eli­ti kav­ra­mı­nı her­han­ gi bir de­ter­mi­nizm­den ka­çın­mak için ter­cih et­ miş­tir. b. C. Wright Mills, çe­şit­li elit grup­lar ara­sın­da gü­ cün pay­la­şı­mı ne­de­niy­le Ame­ri­ka’da ik­ti­da­rın da­ğıl­dı­ğı­na inan­mak­ta­dır. c. C. Wright Mills’e gö­re, ik­ti­dar eli­ti ho­mo­jen bir grup­tur. d. C. Wright Mills, Ame­ri­ka’da ik­ti­dar eli­ti içe­ri­ sin­de as­ke­ri ke­si­min ha­kim ol­du­ğu­nu dü­şün­ mek­te­dir. e. C. Wright Mills’e gö­re, ik­ti­dar eli­ti üye­le­ri ben­ zer kö­ken­le­re ve eği­tim­le­ri sa­hip­tir. 9. İk­ti­dar eli­ti kav­ra­mı­nı kul­la­nan dü­şü­nür aşa­ğı­da­ki­ ler­den han­gi­si­dir? a. Ro­bert Mic­hels b. Ro­bert Pahl c. Max We­ber d. Char­les Wright Mills e. John Stu­ard Mill 10. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si bü­rok­ra­si­nin po­li­ti­ka oluş­tur­ma sü­re­ci­ne mü­da­hil ol­ma­sı­nı sağ­la­yan fak­ tör­dür? a. Dai­mi Sta­tü b. Hi­ye­rar­şik Ya­pı­lan­ma c. Oto­ri­te­nin mer­ke­zi­leş­me­si d. Emir-Ko­mu­ta Zin­ci­ri e. Tek­nik bil­gi 114 Siyaset Sosyolojisi Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım Ya­nıt Anah­ta­rı 1. b 2. a 3. c 4. a 5. d 6. e 7. c 8. b 9. d 10. e Ya­nı­tı­nız yan­lış ise, elit te­ori­si­nin te­mel id­di­ala­ rı­nı içe­ren “Gi­riş”i ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise, “Elit Kav­ra­mı” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise, “Pa­re­to ve Elit­le­rin Do­la­şı­ mı” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise, “Pa­re­to ve Elit­le­rin Do­la­şı­ mı” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise, “Mos­ca ve Yö­ne­ti­ci Sı­nıf ” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise, “Mic­hels ve Oli­gar­şi Ka­nu­ nu” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise, “De­mok­ra­tik Eli­tizm” ko­ nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise, “Eleş­ti­rel Bir Yak­la­şım: C. Wright Mills ve İk­ti­dar Eli­ti” ko­nu­su­nu ye­ni­ den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise, “Eleş­ti­rel Bir Yak­la­şım: C. Wright Mills ve İk­ti­dar Eli­ti” ko­nu­su­nu ye­ni­ den göz­den ge­çi­ri­niz. Ya­nı­tı­nız yan­lış ise, “Tür­ki­ye’de İk­ti­dar Eli­ti ve Bü­rok­ra­si­nin Üs­tün­lü­ğü” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Sı­ra Siz­de Ya­nıt Anah­ta­rı Sı­ra Siz­de 1 Karl Marx, di­ya­lek­tik dü­şün­ce­nin bir tem­sil­ci­si­dir. Bu ne­den­le, top­lum­da gü­cü elin­de bu­lun­du­ran­lar ile bu­ lun­dur­ma­yan­lar ara­sın­da sü­rek­li bir ça­tış­ma­nın ol­du­ ğu­nu dü­şün­mek­te­dir. Marx’a gö­re güç, top­lum içe­ri­ sin­de adil da­ğı­tıl­ma­dı­ğı için bu ça­tış­ma ka­çı­nıl­maz­dır. Top­lum­da güç­lü­yü ve güç­sü­zü be­lir­le­yen fak­tör ise üre­tim araç­la­rı üze­rin­de­ki özel mül­ki­yet­tir. Bu­na gö­ re, eko­no­mik gü­cü elin­de bu­lun­du­ran­lar top­lu­mu yö­ net­mek­te ve yön­len­dir­mek­te­dir. Bu bağ­lam­da, Marx top­lum­sal ya­pı­da iki sı­nı­fın ol­du­ğu­nu ön­gör­mek­te­dir. Bun­lar, üre­tim araç­la­rı­nı elin­de bu­lun­du­ran “bur­ju­va sı­nı­fı” ve eme­ğin­den baş­ka bir şe­yi ol­ma­yan “iş­çi sı­ nı­fı”dır. Son ker­te­de, Marx’a gö­re, bu iki sı­nıf ara­sın­da ya­şa­nan ça­tış­ma­lar sı­nıf­sız top­lu­mu do­ğu­ra­cak­tır. Elit te­ori­nin yu­ka­rı­da kı­sa­ca özet­le­nen Marx’ın dü­şün­ ce­le­ri­ne kar­şı eleş­ti­ri­le­ri üç nok­ta­da top­la­na­bi­lir. Bi­rin­ ci­si, elit te­ori­si top­lu­mu yö­ne­ten azın­lı­ğın yer de­ğiş­ti­ re­bi­le­ce­ği­ni ka­bul et­mek­te­dir. Bu yüz­den, elit te­ori­si­ne gö­re, çağ­daş top­lum­lar­da Marx’ın ön­gör­dü­ğü ka­pa­lı ve bir hâ­kim sı­nı­fın var ola­bil­me­si müm­kün de­ğil­dir. İkin­ ci­si, her top­lum­da yö­ne­ten bir azın­lık bu­lu­na­ca­ğı için sı­nıf­sız bir top­lu­mun or­ta­ya çık­ma­sı­nın im­kâ­nı yok­tur. Üçün­cü­sü, elit te­ori­si, ta­rih­te si­ya­set ye­ri­ne eko­no­mi­nin be­lir­le­yi­ci güç ol­du­ğu dü­şün­ce­si­ne iti­raz et­mek­te­dir. Sı­ra Siz­de 2 Kla­sik elit te­ori­si­nin or­tak özel­lik­le­ri şu şe­kil­de be­lir­ti­ le­bi­lir: 1) Top­lum­sal eşit­siz­lik ev­ren­sel bir ol­gu­dur. 2) Bi­rin­ci özel­li­ğin bir so­nu­cu ola­rak, her top­lum­da bir yö­ne­ten ve yö­ne­ti­len ke­sim var­dır. 3) Her top­lum­da bir azın­lık ço­ğun­lu­ğu yö­net­mek­te­dir. 4) Elit ola­rak isim­len­ di­ri­len bu azın­lı­ğın gü­cü elin­de tut­ma­sı ve ço­ğun­lu­ğu yö­net­me­si­nin ne­de­ni, elit­le­rin ör­güt­lü ol­ma ve­ya bil­gi­li ve uz­man ol­ma gi­bi top­lu­mun ge­ri ka­la­nın­da ol­ma­yan ni­te­lik­le­re ve me­zi­yet­le­re sa­hip ol­ma­sı­dır. 5) De­mok­ra­si as­la uy­gu­la­na­ma­ya­cak bir ide­al­dir. 6) Her top­lum oli­gar­ şik bir ya­pı­ya sa­hip­tir. Ve ni­ha­ye­tin­de, 7) Si­ya­se­tin iş­le­yi­ şi­ne da­ir “ger­çek­çi” bir ba­kış açı­sı sun­mak­ta­dır. Sı­ra Siz­de 3 İda­ri re­form, mev­cut ya­pı­da­ki güç den­ge­le­rin­de bir de­ği­şi­mi gün­de­me ge­tir­me­si ne­de­niy­le si­ya­sal bo­yu­ tu olan bir ol­gu­dur. İda­ri re­for­mun ba­şa­rı­lı bir şe­kil­de ya­şa­ma ge­çi­ril­me­si du­ru­mun­da, grup­lar ve ku­rum­lar ara­sın­da ade­ta ka­za­nan­lar ve kay­be­den­ler or­ta­ya çık­ mak­ta­dır. Re­form ara­cı­lı­ğıy­la, güç, yet­ki ve kay­nak­lar ye­ni­den da­ğı­tıl­mak­ta­dır. Bu ne­den­le, ida­ri re­form elit grup­lar ara­sın­da ye­ni bir den­ge oluş­tur­ma po­tan­si­ye­ li­ne sa­hip­tir. Be­lir­til­di­ği gi­bi, bü­rok­ra­si­ye güç ka­tan en önem­li fak­tör, elin­de tut­tu­ğu tek­nik bil­gi­dir. Bü­rok­ ra­si, sa­hip ol­du­ğu bu ko­zu giz­li­lik il­ke­si kal­ka­nın­dan ya­rar­la­na­rak, hiç­bir ak­tör­le pay­laş­ma­mak­ta ve söz ko­ nu­su bil­gi üze­rin­den güç dev­şir­mek­te­dir. Ay­rı­ca, giz­ li­lik il­ke­si bü­rok­ra­si­nin de­ne­tim­den ka­çın­ma­sı­na da ola­nak sağ­la­mak­ta­dır. An­cak, giz­li­lik il­ke­si­nin ge­rek­ siz bir şe­kil­de kal­kan gi­bi kul­la­nıl­ma­sı­nı en­gel­le­me­yi ve si­ya­set­çi-bü­rok­rat ve yö­ne­ten-yö­ne­ti­len iliş­ki­le­ri­ni dö­nüş­tür­me­yi he­def­le­yen re­form gi­ri­şim­le­ri, bir ül­ke­ de bü­rok­ra­tik elit­le­rin aşı­rı gü­cü­nü ger­çek­ten kı­ra­bi­lir. Çün­kü, söz ko­nu­su dö­nü­şüm bü­rok­ra­si­ye hâ­kim olan zih­ni­ye­ti de­ğiş­ti­re­cek ve bü­rok­rat­la­rın or­ta­ya çı­kan ye­ni an­la­yı­şa uy­gun rol­ler üst­len­me­si­ni ve dav­ra­nış­lar ser­gi­le­me­si­ni ge­rek­ti­re­cek­tir. Bil­gi­nin pay­la­şıl­ma­sı­na yol aça­cak bil­gi edin­me ya­sa­sı­nın ka­bu­lü, ye­rel yö­ne­ tim­le­ri ve on­la­rın se­çil­miş or­gan­la­rı­nı güç­len­di­re­cek ye­rel yö­ne­tim ya­sa­la­rı, ida­ri ve ma­li bo­yu­tuy­la ka­mu ku­rum­la­rı­nın şef­faf­lı­ğı­nı ar­tı­ra­cak ve bü­rok­rat­la­rın per­for­mans­la­rı açı­sın­dan da he­sap ver­me­le­ri­ni sağ­la­ ya­cak ka­mu ma­li yö­ne­ti­mi re­form­la­rı, ye­rel ve ulu­sal dü­zey­de hal­kın ka­tı­lı­mı­nı teş­vik ede­cek ve halk de­ne­ ti­mi­ni et­kin­leş­ti­re­cek bir­ta­kım ka­tı­lım­cı plat­form­la­rın ya­şa­ma ge­çi­ril­me­si, bir ül­ke­de­ki si­vil ik­ti­dar ile as­ke­ri 5. Ünite - Elitler ve Siyaset ka­nat ara­sın­da­ki iliş­ki­le­rin si­vil ik­ti­dar le­hi­ne ye­ni­den di­zayn edil­me­si, hal­kın şi­ka­yet­le­ri­ni din­le­yen ve bu şi­ ka­yet­ler üze­ri­ne ka­mu ku­rum­la­rı­nı in­ce­le­yen om­buds­ man gi­bi dış de­ne­tim me­ka­niz­ma­la­rı­nın oluş­tu­rul­ma­sı, ka­mu per­so­ne­li­nin uy­ma­sı ge­re­ken etik kod­la­rın be­ lir­len­me­si ve va­tan­da­şın me­mur­la­rın önün­de sa­at­ler­ce bek­le­me­si­ni or­ta­dan kal­dı­ra­cak e-dev­let uy­gu­la­ma­la­rı, bü­rok­ra­si­nin aşı­rı gü­cü­nü kı­ra­bi­le­cek ve onu as­li iş­ le­vi­ne dön­dü­re­cek re­form gi­ri­şim­le­ri­ne ör­nek ola­rak gös­te­ri­le­bi­lir. Bu re­form­la­rın bir bü­tün ola­rak ger­çek­ leş­ti­ril­me­si, ka­mu yö­ne­ti­min­de kül­tü­rel bir de­ği­şi­me ve de­mok­ra­si­nin il­ke ve de­ğer­le­ri­nin sis­te­min bü­tün ak­ tör­le­ri ta­ra­fın­dan iç­sel­leş­ti­ril­me­si­ne yol aça­bi­lir. Ya­rar­la­nı­lan Kay­nak­lar Ars­lan, A. (2007). Elit Sos­yo­lo­ji­si. An­ka­ra: Phoe­nix. Ars­lan, R. (2010). Eli­tizm Te­ori­si ve Teo­ris­yen­le­ri. Bur­ sa: Do­ra Ya­yın­cı­lık. Bot­to­mo­re, T. B. (1967). Eli­tes and So­ci­ety. Midd­le­sex: Pen­gu­in Bo­oks. Dahl, R. (2003). “Pol­yarc­hal De­moc­racy”, De­moc­racy So­ur­ce­bo­ok. Ed. Ro­bert Dahl, Ian Sha­pi­ro ve Jo­se An­to­ni­o Chei­bub, Cam­brid­ge: MIT Press. Dahl, R. (1996). De­mok­ra­si ve Eleş­ti­ri­le­ri. (Çev: Le­vent Kö­ker). An­ka­ra: Yet­kin Ya­yın­la­rı. Dom­hoff, G. W. (2006). Who Ru­les Ame­ri­ca? Po­wer, Po­litcs and So­ci­al Chan­ge. Fifth Edi­ti­on. New York: McGraw-Hill. Ed­wards II­I, G. C. (1980). Imp­le­men­ting Pub­lic Po­licy. Was­hing­ton: Con­gres­sio­nal Qu­ar­terly Press. Er­yıl­maz, B. (2004). Bü­rok­ra­si ve Si­ya­set: Bü­rok­ra­tik Dev­let­ten Et­kin Yö­ne­ti­me. İs­tan­bul: Al­fa Ya­yın­cı­lık. Ge­erth, H. H. ve Mills, C. W. (der.) (1977). From Max We­ber: Es­says in So­cio­logy. Lon­don: Ro­ut­led­ge & Ke­gan Pa­ul. Gid­dens, A. (1990). “Eli­tes in the Bri­tish Class Struc­ tu­re”, The So­cio­logy of Eli­tes (Vo­lu­me I), Ed. John Scott, Al­ders­hot: Ed­ward El­gar Publ­shing. He­per, M. (1973). “Os­man­lı-Türk Dev­le­tin­de Bü­rok­ra­ si­nin Si­ya­sal Ro­lü”. Am­me İda­re­si Der­gi­si, 6(2). He­per, M. (1976). “Po­li­ti­cal Mo­der­ni­za­ti­on as Ref­lec­ted in Bu­re­auc­ra­tic Chan­ge: The Tur­kish Bu­re­auc­racy and a ‘His­to­ri­cal Bu­re­auc­ra­tic Em­pi­re’ Tra­di­ti­on”. In­ ter­na­tio­nal Jo­ur­nal of Midd­le East Stu­di­es, 7(4). He­per, M. (2006). Tür­ki­ye’de Dev­let Ge­le­ne­ği. İs­tan­bul: Do­ğu Ba­tı Ya­yın­la­rı. He­per, M. (1973). Mo­dern­leş­me ve Bü­rok­ra­si: Kar­şı­laş­ tır­ma­lı Ka­mu Yö­ne­ti­mi­ne Gi­riş. An­ka­ra: Türk Sos­ yal Bi­lim­ler Der­ne­ği Ya­yın­la­rı. He­per, M. (1974). Bü­rok­ra­tik Yö­ne­tim Ge­le­ne­ği. An­ka­ ra: Or­ta Do­ğu Tek­nik Üni­ver­si­te­si Ya­yın­la­rı. 115 Ka­pa­ni, M. (1996). Po­li­ti­ka Bi­li­mi­ne Gi­riş. 8. Ba­sım, An­ka­ra: Bil­gi Ya­yı­ne­vi. Mills, C. W. (1956). The Po­wer Eli­te. New York: Ox­ford Uni­ver­sity Press. Parry, G. (1980). Po­li­ti­cal Eli­tes. Lon­don: Ge­or­ge Al­len & Un­win. Pe­ters, G. (2001). Po­li­tics of Bu­re­auc­racy. Lon­don: Ro­ ut­led­ge. Rip­ley, R. B. ve Frank­lin, G. A. (1982). Bu­re­auc­racy and Po­licy Imp­le­men­ta­ti­on. Il­li­no­is: The Dor­sey Press. Sar­to­ri, G. (1996). De­mok­ra­si Te­ori­si­ne Ge­ri Dö­nüş. (Çev: Tun­çer Ka­ra­mus­ta­fa­oğ­lu ve Meh­met Tur­ han), An­ka­ra: Yet­kin Ya­yı­ne­vi. Schum­pe­ter, J. A. (1967). Ka­pi­ta­lizm Sos­ya­lizm ve De­ mok­ra­si. (Çev: Ra­sin Tı­naz). İs­tan­bul: Var­lık Ya­ yın­la­rı. Sco­ot, J. (1990). “In­tro­duc­ti­on”, The So­cio­logy of Eli­tes (Vo­lu­me I). Ed. John Scott, Al­ders­hot: Ed­ward El­gar Pub­lis­hing. Soy­sal, M. (1968). “Po­li­ti­cal Pre­re­qu­isi­te For An Ef­fec­ ti­ve Ad­mi­nis­tra­ti­on Re­form In A Trans­na­tio­nal So­ ci­ety”. An­ka­ra Üni­ver­si­te­si SBF Der­gi­si, XXII­I. Şay­lan, G. (1986). Tür­ki­ye’de Ka­pi­ta­lizm Bü­rok­ra­si ve Si­ya­sal İde­o­lo­ji. An­ka­ra: V Ya­yın­la­rı. Ver­gin, N. (2010). Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si: Kav­ram­lar, Ta­ nım­lar, Yak­la­şım­lar. İs­tan­bul: Do­ğan Ki­tap. Baş­vu­ru­la­bi­le­cek Kay­nak­lar Ars­lan, A. (2004). “Tür­ki­ye’de İk­ti­da­rın Sos­yo­lo­jik Ana­to­mi­si ve İk­ti­dar Seç­kin­le­ri”, Do­kuz Ey­lül Üni­ ver­si­te­si Sos­yal Bi­lim­ler Der­gi­si, 6 (1). Ay­dın, M. (2006). Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si. İs­tan­bul: Açı­lım Ki­tap. Dahl, R. A. (2006). A Pre­fa­ce to De­moc­ra­tic The­ory. Ex­pan­ded Edi­ti­on, Chi­ca­go: The Uni­ver­sity of Chi­ ca­go Press. Dom­hoff, G. W. (1990). The Po­wer Eli­te and the Sta­te: How Po­licy is Ma­de in Ame­ri­ca. New York: Al­di­ne De Gruy­ter. Hart­mann, M. (2007). The So­cio­logy of Eli­tes. Lon­don: Ro­ut­led­ge. Mo­uze­lis, N. P. (2003). Ör­güt ve Bü­rok­ra­si. (Çev. Ba­ha­ dır Akın). Kon­ya: Çiz­gi Ki­ta­be­vi. Slat­tery, M. (2010). Sos­yo­lo­ji­de Te­mel Fi­kir­ler. 3. Bas­kı, (Ya­yı­na Ha­zır­la­yan: Ümit Tat­lı­can ve Gül­han De­ mi­riz). İs­tan­bul: Sen­tez Ya­yın­la­rı. Ta­ta­roğ­lu, M. (2011). “Cum­hu­ri­yet­ten Gü­nü­mü­ze Türk Bü­rok­ra­si­si”, Dün­den Bu­gü­ne Tür­ki­ye’nin Top­ lum­sal Ya­pı­sı, Ed. Me­met Zen­cir­kı­ran. Bur­sa: Do­ra Ya­yın­la­rı. Tur­han, M. (1991). Si­ya­sal Elit­ler. İs­tan­bul: Gün­do­ğan Ya­yın­la­rı. 6 SİYASET SOSYOLOJİSİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Siyasi Parti kavramını tanımlayabilecek, Siyasi Partilerin tarihsel ve sosyal temellerini sıralayabilecek, Siyasi Parti tiplerini ortaya koyabilecek, Siyasi Partilerin örgüt yapılarını izah edebilecek, Siyasi Parti sistemlerini sınıflandırabilecek, Seçim sistemleri hakkında bilgi sahibi olabilecek, bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Siyasi Parti • Siyasi Parti Tipleri • Seçim Sistemleri • Siyasi Parti Sistemleri İçindekiler Siyaset Sosyolojisi Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri • GİRİŞ • SİYASİ PARTİ KAVRAMI: KAPSAM VE TANIM • SİYASİ PARTİLERİN TARİHSEL VE SOSYAL TEMELLERİ • SİYASİ PARTİ TİPLERİ • SİYASİ PARTİLERİN ÖRGÜTSEL YAPILARI • SİYASİ PARTİ SİSTEMLERİ • SİYASİ PARTİ SİSTEMLERİNİ BELİRLEYEN BİR FAKTÖR OLARAK SEÇİM SİSTEMLERİ • SONUÇ Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri GİRİŞ Siyasi partiler demokratik bir rejimde tek örgütlenme biçimi olmamakla birlikte, halk iradesinin en etkili organlarıdır ve bu özellikleriyle anayasanın öngördüğü kurumları öncelerler. Bu açıdan siyasi partiler, hem demokrasiyi ayakta tutan hem kendi varlıklarını böyle bir rejime borçlu olan kurumlardır. Bu sebeple, demokratik rejimler, partilerin toplumsal kesimleri hakkıyla temsil etmeleri için gerekli hukuki ve siyasal zemini sağlam şekilde hazırlamakla yükümlüdürler. Öte yandan, siyasi partiler de vücut buldukları bu zemini tahrip etmemek; sadece kendi yandaşlarının taleplerini karşılamaya yönelik bir araç olarak görmemek durumundadırlar. Hal böyleyse, güçlü bir demokrasinin var olabilmesi, mevcut rejimin başta hukukun üstünlüğü olmak üzere, demokrasinin gerekleriyle donatılmayı ne kadar zorunlu kılmaktaysa; siyasi partilerin de o kadar demokratik zihniyet ve tutum takınmalarını gerektirmektedir. Bu çerçevede; siyasi partiler, ilk ve her şeyden önce, halk kesimlerini iktidara erişim amacıyla bir araya getirirler ama bunu yaparken yasal ve meşru araçlara başvururlar. Partilerin bu özelliği, aynı zamanda, kendi aralarındaki yarışmayı, yani seçimleri esas almakla ifade bulur. Her ne kadar, demokratik rejim içinde yer alıp, örneğin İrlanda Komünist Partisinin yaptığı gibi, rejimi meşrulaştırmamak veya uzun dönemli amaçlar açısından faydalı görmemekten dolayı seçimlere katılmayı reddetme durumları görülse de, partilerin seçimlere katılmaları demokrasinin genel kuralıdır. Siyasal partilerin iktidara erişimlerini meşrulaştırıcı işlevi ile seçim, tıpkı siyasal partiler gibi, demokrasinin olmazsa olmaz siyasal mekanizmalarından biridir. Nitekim, seçim sistemleri üzerine yapılan birçok inceleme göstermiştir ki; bir toplumda hangi sosyal, ekonomik, siyasal ve kültürel eğilimlerin ve taleplerin ağır bastığı ve siyaseten temsilinin gerektiği; bunların hangi siyasi liderler ve yöneticiler tarafından pratikte hayata geçirileceği ancak seçim mekanizmasıyla belli olabilecek bir husustur. O kadar ki, başta gelen bazı uluslararası kuruluşlar ve araştırma girişimleri bir ülkenin rejiminin demokratikleşme derecesinin göstergesi olarak partilerin varlığını esas aldıkları gibi, mevcut partilerin aralarındaki yarışın da ne kadar eşit, adil ve düzenli aralıklarla olup olmadığına bakmaktadırlar. Dolayısıyla, bir ülkede demokratik rejimin işleyiş etkinliğini anlamak, o rejimin siyasi partilerine, parti tiplerine, parti sistemlerine ve seçim sistemlerinin partiler üzerindeki etkilerine bakmakla mümkündür. 118 Siyaset Sosyolojisi SİYASİ PARTİ KAVRAMI: KAPSAM VE TANIM Çağdaş siyasi hayatın en önemli kurumlarından biri olmalarına rağmen, siyasi partilerin öneminin anlaşılması ve araştırmalara konu olmaları uzun zaman almıştır. On dokuzuncu yüzyılın ortalarına kadar siyaset bilimciler ve sosyologlar, partiler konusunda önemli sayılacak incelemeler yapmamışlardı. Ancak bu zamandan sonra partilerin işlevleri ve örgütleri üzerine özgül (specific) incelemeler yapılmış, bu incelemelerin sayısı giderek artmış ve siyasi partiler siyaset literatüründe önemli bir konu haline gelmiştir. Parti incelemelerinde görülen bu gelişme, hiç şüphesiz sadece incelemecilerin özel meraklarından kaynaklanmamıştır. Bunda bazı sosyo-politik oluşumlar asıl önemli rolü oynamıştır. Sosyal hareketliliğin artması, siyasi bilincin yükselmesi, kitlelerin siyasete katılımlarının genişlemesi söz konusu oluşumların başında gelmektedir. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde, gerek demokratik gerek totaliter/otoriter rejimlerde partiler, siyasi katılımı organize eden; parti sistemi de katılımın genişliğini etkileyen faktörler olmuşlardır. Bununla beraber, demokratik siyasi rejimler için ifade ettiği anlamın totaliter/otoriter rejimlerinkinden apayrı olduğu incelemecilerin üzerinde en çok durdukları konulardan biri olmuştur. Hatta uzun süre parti incelemelerinde rekabetçi olmayan rejimler ihmal edilmiştir. Bu ihmalin büyük ölçüde siyasi partileri incelemenin demokrasinin sorunlarını gerçekçi biçimde anlamak için bir gereklilik olduğu varsayımından kaynakladığı söylenebilir. Bu itibarla bazı yazarlar, demokrasiyi yaratan etkenin siyasi partiler olduğunu vurgulamışlar; hatta çağdaş anlamda demokrasinin partilerin dışında düşünülemeyeceğini söylemişlerdir. Örneğin, Fransız hukukçu Georges Burdeau’ya göre “günümüzde halk iradesinin en etkili organları anayasanın öngördüğü kurumlardan çok siyasi partilerdir”. Demokrasi için bu kadar önemli olan siyasi partilerin kavram olarak geçmişi, ortaya çıktıkları on dokuzuncu yüzyıldan çok fazla gerilere, Roma İmparatorluğu dönemine gider. Roma İmparatorluğu’nda “parti” kavramı, Senato tarafından kontrol edilen şeref payelerini, ücretleri ve terfileri tartışmak üzere asillerin (Optimates) ve halkın (Populares) bir araya gelmelerini anlatmakta kullanılırdı. O zamandan on yedinci yüzyıla kadar olan süre içinde kavram değişikliğe uğrayarak, özellikle hizip (bir ihtilaftan kaynaklanan bölünme) ve çıkar grubu gibi anlamları da içerir olmuştur. Bazı tarihçiler bugünkü anlamda parti kavramının 1660 Restorasyonu ile 1832 Reform Yasasını kapsayan dönemde İngiltere’de Whig’ler ve Tory’lerden kaynaklandığını ileri sürmektedirler. Tory ve Whig grupları İngiltere’de on yedinci yüzyılda ortaya çıkan ve aynı ülkede sırasıyla bugünkü Muhafazakâr ve Liberal partilerin ataları sayılan gruplardır. Ancak, söz konusu gruplar gerçek anlamda siyasi partilerden daha çok birer hizip niteliğindeydiler. Bu arada belirtmek gerekir ki İngiltere’de gerçek anlamda siyasi partilerin ortaya çıkması 1832 Reform Yasası dönemine rastlamaktadır. Söz konusu yasa çok sayıda seçmeni olan kentsel seçim çevrelerinde bir seçim kampanyasının yürütülmesini zorunlu kıldığından, bu kampanyayı yürütecek politik bir örgüte de gereksinme duyuyordu. On dokuzuncu yüzyıl, parti, hizip ve çıkar grubu kavramlarının birbirinin yerine ve kamu otoriteleriyle ilişkili güncel fikirleri ve/veya ortak amaçları (örgütlenmiş olsun ya da olmasın) kastetmekte kullanıldığı bir dönem olmuştur. Ancak bu dönemde partiler konusunda yazan yazarların hepsi partileri siyasi örgütlenmenin yapısal bir şekli olarak görmemişlerdir. Partilerin bu şekilde algılanması için siyaset biliminin bağımsız bir disiplin olarak doğmasını beklemek gerekmiştir. Böyle- 6. Ünite - Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri ce, özellikle 1950’lerden sonra, gerek ABD’de, gerek Avrupa’da siyasi partiler üzerine yapılan ve farklı kavramlaştırmalara dayanan çalışmalar gündeme gelmiştir. Bu incelemelerden bir kısmı, partiyi, özünde sosyo-psikolojik bir grup ve seçimlerde belirli tutumlara sahip kişilerin bir araya geldiği bir kuruluş olarak nitelemişlerdir. Diğer bir kısmı ise (örneğin, Maurice Duverger ve David Truman’ın çalışmaları) partiyi kişilerarası ilişkiler ağı olan bir birlik şeklinde görmüşlerdir. Moisey Ostrogorski ve Robert Michels gibi yazarların incelemelerinde hâkim olan bakış ise, partinin bir organizasyon olduğu şeklindedir. Siyasi partiler üzerine yapılan karşılaştırmalı incelemelere baktığımızda partinin ne olduğu hususunda ileri sürülen benzer görüşler şunlardır: 1. Siyasi parti, bireysel ya da kolektif olarak kendilerini belli bir siyasi etiketle özdeşleştiren (“Demokratlar”, “İşçi Partiler”, “Liberaller”, “Muhafazakârlar” vb. gibi) kişilerin bir araya gelmesi olayıdır. 2. Bu kişilerin örgütlenme hakları ve parti amaçları için çalışmaları yasaldır. Bu bakımdan, resmen yasaklanmış olan ve iktidar için mücadele eden grupları partiden çok, “cunta” ya da “gizli örgüt” diye adlandırmak daha uygundur. 3. Siyasi parti, temsilî hükümet mekanizmalarıyla ilgilenir; iktidar için adayları saptar; seçmenlerin desteğini sağlar. Dolayısıyla, seçimlerin yapılmadığı yerlerde partilerin de var olmayacağı açıktır. Bu hususlar, siyasi parti üzerine çalışma yapanlar arasında genel kabul görmekle beraber, bazı yazarlar şu sorunu gündeme getirmektedirler: Otoriter tek parti rejimlerinde resmî parti, yasal rekabetin bulunduğu rejimlerdeki partilerle aynı görülebilir mi? Bir başka deyişle, tek-parti gerçek anlamda parti sayılabilir mi? Soruya olumsuz yanıt verenler, şu görüşleri ileri sürmektedirler: “Parti” sözcüğü, bölüm (kısım), parça anlamına gelmektedir. Çeşitli parçaların bir araya gelmesi bütünü oluşturur. Bütünle parça aynı şey ise, yani bütün tek bir parçadan oluşuyorsa, çeşitli parçalardan söz etmenin olanağı kalmayacaktır. Dolayısıyla, bu anlamda tek-partiyi gerçek bir parti saymak mümkün değildir. Bu noktadan hareketle, bazı yazarlar (bunların başında Giovanni Sartori’yi sayabiliriz), işlevsel olarak, aralarında rekabet bulunan partilerin amacının kamuoyunun dileklerini serbestçe dile getirmek olduğunu; oysa, rekabete (yani parçalar arasındaki etkileşime) dayanmayan tek partinin amacının kamuoyunun dileklerini dile getirmesini bastırmak olduğunu söylemektedirler. Bunun içindir ki, kamuoyunun dileklerinin açığa vurulmasını engelleyen bir kuruluşu “siyasi parti” olarak nitelemenin yanlış olacağını vurgulamaktadırlar. Fakat, diğer bazı yazarlar da gördükleri işlevler açısından yaklaşıldığında, rekabetçi sistemdeki partilerle tek-partiler arasında benzerliklerden söz edilebileceği kanısını taşımaktadırlar. Gerçekten de, gördükleri birçok siyasi işleve baktığımızda (örneğin, menfaatlerin birleştirilmesi, halkla yönetim arasındaki köprü olma, siyasi kadro devşirme, siyasi toplumsallaşma gibi) tek parti ile rekabetçi partiler arasındaki benzerliği teslim etmek zorundayız. Bu açıdan tek-partiyi de parti olarak kabul etmek durumundayız. Ne var ki, bir kez daha vurgulayalım, bu benzerlik işlevsel açıdan söz konusudur. Farklı ideolojilerin özgür bir ortam içinde dile getirilip getirilmediği açısından baktığımızda, çoğulcu (plüralist) sistemler için partinin ifade ettiği anlam ile tekçi (monist) sistemler için ifade ettiği anlam elbette çok farklıdır. Şüphesiz, siyasi partilerin ne olduğu hususunda beliren görüş ayrılıkları, sadece yukarıda belirttiğimiz sorundan ibaret değildir. Örneğin, bazıları siyasi partiden söz etmenin ön koşullarından birinin, süreklilik ve istikrar olduğunu söylemektedirler. Onlara göre, sürekli ve istikrarlı olan örgütler parti niteliğindedir. Örneğin, 119 120 Siyaset Sosyolojisi kulüp, hizip... gibi gruplaşmalar bu iki unsura sahip olmadıkları için parti olarak adlandırılamazlar. Bazı yazarlar ise, kendisine ‘parti’ adı veren her siyasi gruplaşmanın ya da kuruluşun bunu yapmalarının, ‘parti’ sayılması için yeterli bir ölçüt olduğu görüşündedirler. Bu görüşte olanlar, bir örgütün varlığını politik partiden söz etmek için zorunlu bir ön koşul saymamaktadır. O kadar ki, örneğin Leon D. Epstein’e göre, “belli bir etiket altında devlet yöneticilerini seçtirmeye çalışan her grup, ne kadar gevşek biçimde örgütlenmiş olursa olsun” bir partidir. Bir başka husus, politik partiyi menfaat ve baskı gruplarından nasıl ayırt edebileceğimizdir. Şüphesiz, bu hususta en belirgin ölçüt, politik partilerin iktidar için doğrudan yarışan, dolayısıyla kendi adlarına aday gösterebilen kuruluşlar olduğudur. Oysa, menfaat ve baskı grupları için bu söz konusu değildir. 1951 yılında Duverger’in Siyasi Partiler kitabının yayınlanışı, parti kavramlaştırmasında önemli bir dönüm noktasını simgelemektedir. Gerçi Duverger’den önce Ostrogorski ve Michels gibi yazarların yaptığı katkıları da biliyoruz. Ama bu iki yazarın söz konusu katkıları parti kavramlaştırmaları konusunda değil, partilerin sahip oldukları yapısal sorunlar üzerinde toplanmaktadır. Oysa Duverger’nin yapıtı, parti kavramlaştırması açısından bir yenilik getirdiği gibi, siyasi partiler konusunda genel bir kuramın ana hatlarını da ortaya koymaktadır. Sözün kısası, parti kavramlaştırmaları amacıyla yapılan tanımlara Duverger ile başlamak yerinde olacaktır. Duverger, andığımız ünlü yapıtında “gerçek partiler ortaya çıkalı yüzyıl bile olmamıştır” diyerek, 1850’lerde Amerika dışında dünyanın hiçbir ülkesinde kelimenin bugünkü anlamında siyasi partilerin var olmadığına dikkat çeker. Duverger’ye göre, modern anlamda siyasi partiler, programlarından veya üyelerinin mensup olduğu sosyal sınıftan çok, örgütlerinin mahiyetiyle ayırt edilebilirler: “ Bir parti, belli bir yapıya sahip bir insan topluluğudur. Modern partilerin başlıca ayırıcı özelliğini, bunların anatomileri teşkil eder. Geçmiş çağların tek hücreli yaratığının yerini, karmaşık ve farklılaşmış yapısıyla, yirminci yüzyıl partisi almıştır”. Duverger’nin kitabının yayınlanışından bir yıl sonra, 1952’de Türkiye’de Prof. Tarık Zafer Tunaya yaptığı şu parti tanımını tartışmaya açıyordu: “Siyasi parti, belli bir siyasi program üzerinde birleşmiş kişilerin, bu programı normal seçim yoluyla gerçekleştirme amacını güderek kurmuş oldukları bir topluluktur.” Tunaya’nın kendisinin de belirttiği gibi, tanım şu üç unsuru içermekteydi: 1. Belli bir siyasi program 2. Bu programı normal seçim yoluyla gerçekleştirme 3. Bu amaçla kurulmuş bir topluluk Joseph LaPalombara ve MarionWeiner, ise 1966’da yayınladıkları Political Parties and Political Development (Siyasi Partiler ve Politik Gelişme) adlı derlemelerinde “Siyasi Partilerin Kökeni ve Gelişimi”ne ilişkin yazdıkları bir yazıda, partileri tanımlamada şu dört ölçütün esas alınmasını önermişlerdir: 1. Yöneticilerin ömürleri ile sınırlı olmayan sürekli bir örgütün varlığı 2. Bu örgütün merkezle düzenli ilişkiler içinde faaliyet gösteren yerel kuruluşlara sahip olması 3. Tek başına ya da başkalarıyla ortaklaşa olarak karar alma iktidarını ele geçirme ve elde tutma hususunda bilinçli bir çabanın gösterilmesi 4. Seçmenler arasında taraftar kazanmaya ya da herhangi bir şekilde halkın desteğini sağlamaya yönelik girişimlerin yapılması Bu ölçütler bağlamında yazarların yaptıkları parti tanımı şudur: “Siyasi parti, asıl amaçları iktidara gelmek ve bunu sürdürmek olan, hükümet aygıtını tek başına ya da koalisyon şeklinde kontrol etmeyi isteyen kişilerin kendi bilinçleriyle oluştur- 121 6. Ünite - Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri dukları resmi bir örgüttür.”Tanımda partinin resmi bir örgüt olduğuna dair vurgulanan husus, gizli faaliyette bulunan ve dolayısıyla yasa dışı olan partileri şüphesiz dışlamaktadır (Yalnız, hemen belirtelim ki, Kenneth Janda gibi bazı araştırmacılar yasadışı partileri de parti saymaktadır). Verilen tanımlarda da açık olduğu gibi, bir siyasi partiyi parti yapan belirleyici özellik, halkın desteğini sağlamayı öngörmüş olmasıdır. Ama, desteğin sağlanmasında seçim tek yol olmadığı için, tek partiler ile çoğulcu sistemdeki ihtilalci partiler de bu tanım kapsamına girebilmektedir. Ancak, halk desteğine gerek duymaksızın devlet mekanizmasının kontrolünü ele geçirmeye çalışan siyasi gruplar şüphesiz bu tanımın dışında kalmaktadır. Siyasi Partilerin fonksiyonları nelerdir? SİYASİ PARTİLERİN TARİHSEL VE SOSYAL TEMELLERİ Tarihsel Temel: Partilerin Kökeni LaPabombara ve Weiner, andığımız ortak yazılarında partilerin doğuşunda rol oynayan dinamikleri açıklayan üç farklı kuramdan söz etmektedirler. Bu kuramlar “kurumsal kuram”, “tarihsel kriz (durum) kuramı” ve “gelişmeci kuram” şeklinde ifade edilmiştir. Kurumsal Kuram: Bu tür kuramlar, genellikle siyasal partilerin parlamentolar içinden nasıl çıktıklarını açıklarlar. Bu kuramın başta gelen temsilcisi M. Duverger’dir. Duverger, daha önce de andığımız Siyasi Partiler adlı eserinin “Giriş”inde “Partilerin Kökeni” üzerinde dururken; 1850’lili yıllara kadar Amerika’nın dışında dünyanın hiçbir ülkesinde bugünkü anlamda siyasi partilerin olmadığını vurgular ve şöyle devam eder: “Buralarda, fikir akımları, halk kulüpleri, felsefi dernekler ve parlamento grupları vardı; fakat gerçek partiler yoktu. 1950’de ise, partiler, uygar ulusların çoğunda faaliyet göstermekte, diğer uluslar da bunları taklide çalışmaktadır. Duverger’nin bu bağlamda yanıt aradığı soru, 1850’deki durumdan nasıl olup da 1950’deki duruma geçildiğidir? Yazarın soruya verdiği yanıt şöyledir: “Genellikle partilerin gelişimi, demokrasinin yetkilerinin genişletilmesine bağlı görünmektedir. Politik meclisler fonksiyonlarının ve bağımsızlıklarının genişlediğini gördükçe, bu meclislerin üyeleri, eylemlerinde ahenk sağlayabilmek için, ortak niteliklerine göre gruplaşma gereğini duymuşlardır. Oy hakkı genişletilip yaygınlaştırıldıkça adayları tanıtabilecek ve oyları bunlara yöneltebilecek komiteler yoluyla seçmenlerin örgütlendirilmesi zorunluluğu artmıştır. Dolayısıyla, partilerin doğuşu, parlamento gruplarının ve seçim komitelerinin doğuşuna bağlıdır”. Bu noktadan hareketle, Duverger, doğuşları açısından “seçimlerde ve parlamentoda doğan partiler” ve “Parlamento dışında doğan partiler” ayırımına gitmektedir. Ancak, yazar şunu da eklemektedir: Kural haline gelen partilerin parlamentoların dışında kurulmalarıdır. Bir başka deyişle, partilerin parlamento içinde doğmaları günümüzde istisna teşkil etmektedir. Kurumsal kuram, şüphesiz on dokuzuncu yüzyıl Batı Avrupa’sında partilerin doğuşunu doğru olarak yansıtmaktadır. Ne var ki, günümüz koşullarında yanıt veremediği sorular da bulunmaktadır. Örneğin, Profesör Ergun Özbudun’un belirttiği gibi, modern otoriter ve totaliter siyasi sistemlerde partilerin doğuşu hangi etkenlerle açıklanabilir, diye sorduğumuzda, yanıtın “seçimler ve parlamentolar” olmayacağı açıktır. Çünkü, söz konusu sistemlerde, bilindiği gibi, seçimlerin ve parla- 1 122 Siyaset Sosyolojisi mentoların rolü pek önemli değildir. Bu bakımdan, siyasi partilerin doğuşuna siyasi katılımın genişlemesi gibi daha geniş bir açıdan bakmak uygun olur. Tarihsel Kriz (Durum) Kuramı: Tarihsel kriz kuramı, partilerin doğuşunu hazırlayan etkenleri, bir ülkede siyasi seçkinlerin karşı karşıya olduğu belirli sorunlar ve bu sorunlardan hareketle yöneldikleri amaçlar bağlamında açıklamaktadır. LaPalombara ve Weiner, partilerin doğuşunu hazırlayan ve birçok ülkenin siyasi seçkinlerinin karşı karşıya bulunduğu üç tür tarihsel kriz saptamaktadırlar: Meşruluk, bütünleşme ve katılma krizleri. Meşruluk krizi, siyasi sistemin yönetiminde kimlerin söz sahibi olacağını ve bu kişilerin sistemi nasıl yönetecekleri konusunda doğan anlaşmazlığı ifade eder. Bazı partilerin kökeni, bu tür bir anlaşmazlığa dayanmaktadır. Örneğin, on sekizinci yüzyıl Fransa’sında olduğu gibi. O zamanın Fransa’sında ihtilalci gruplar, monarşik egemenlik yerine halk egemenliğinin geçirilmesi için mücadele etmişler ve birçok siyasi parti bu mücadele içinde vücut bulmuştur. Aynı şekilde, bizde meşrutiyet rejiminin kurulması mücadelesi içinde Jön-Türkler’in oluşturduğu İttihat ve Terakki Fırkası (Partisi), monarşik egemenliğe karşıtlığı simgeleyen bir kuruluş olarak ortaya çıkmıştır. Bütünleşme krizi, uluslaşma sürecini ya da ulusal bir devlet yaratma girişimlerinin karşı karşıya geldiği sorunları dile getirmektir. Söz gelişi; dil, din ve ırk ayrılığı bu sorunları yaratan unsurlardır. Bu unsurlardan biri üzerine temellenen azınlık grupları, bazen ulusal devlet yaratma girişimine karşı koymak, bazen de ulusal devlet içinde kendi kültürel konumlarını korumak amacıyla parti olarak örgütlenme yoluna gitmektedirler. Çoğu Afrika ülkesinde kabileler arasındaki çatışmalardan kökenlenen siyasi partiler günümüzün; 1938 yılı Çekoslovakya’sındaki çeşitli etnik unsurlardan (Alman, Macar, Slovak) vücut bulan partiler, geçmişin örnekleri olarak belirtilebilir. Katılma krizi ise, siyasi seçkinlerin sisteme katılma isteğindeki kişi ve grupların bu istek ya da çabalarını onaylamamasından, meşru görmemesinden kaynaklanan bir kriz türüdür. Tarihsel süreç içinde bu kriz türü gerek Batı’da, gerek bizde birçok partinin doğuşunda etken olmuştur. Katılma krizi bağlamında doğan partilerin bir kısmı sınıfsal çatışmalardan (ihtilalci sol partiler örneği) vücut bulurken; diğer bazıları (muhafazakâr, sağ ya da dinci partiler örneği) kültürel ve ideolojik çatışmalar temeli üzerine kurulmuştur. Gelişmeci Kuram: Bu kuram, siyasi partilerin doğuşu ile modernleşme süreci arasındaki ilinti üzerine yoğunlaşır. Daha açıkçası, gelişmeci kuram, siyasi partilerin doğuşunu modernleşmenin bir sonucu olarak görür. Dolayısıyla, modernleşmemiş geleneksel toplumlarda siyasi partilerden söz edilmeyeceğini söyler. Gerçekten de bugün modernleşmiş-sanayileşmiş toplumlara baktığımızda, en azından bir tane siyasi parti görebilmekteyiz. Ancak, partisiz sistemlere, az gelişmiş geleneksel toplumlarda da rastlamaktayız. Yalnız burada Amerikalı siyaset bilimci Samuel Huntington’un her toplum için siyasi gelişme (modernleşme) kadar siyasi gerileme (bozulma)nin de söz konusu olabileceğine ilişkin tezini anımsarsak; partilerin doğuşunun modernleşme sürecinin belli aşamaları göz önüne alınarak açıklanması doğru olmayacaktır. Bu bakımdan, varılan modernleşme düzeyini esas alarak ülkenin parti sistemlerine bakarken yapılacak daha doğru bir ayrım, şu olmalıdır: 1. Partilerin hiç ortaya çıkmamış olduğu ülkeler. 2. Partilerin sonradan bastırılmış ve yasaklanmış olduğu ülkeler. 6. Ünite - Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri Buna göre, birinci durum gerçekten en az gelişmiş toplumlara özgüdür. İkinci durum ise, belirli bir modernleşme düzeyine ulaşmış da olsa, siyasi bozulma içinde bulunan toplumlar için söz konusudur. Sosyal Temel: Sosyal Bölünmeler ve Siyasi Gruplaşmaların Niteliği Siyasi parti kavramının evrimine değinirken, parti kelimesinin bölüm/parça anlamına geldiğini belirtmiştik. O halde, bu noktadan hareketle denilebilir ki siyasi partiler her şeyden önce bir toplumdaki bölünmeleri, dolayısıyla çatışmaları temsil eden kuruluşlardır. Burada elbette tüm sosyal bölünme tiplerinin siyasi parti şeklinde ifade bulduğunu söylemek doğru olmaz. Dolayısıyla esas mesele, hangi tür sosyal bölünmelerin siyasi gruplaşmalara yol açtığını belirtmeye çalışmaktır. Bunu yaparken de Seymour Martin Lipset ve Stein Rokkan’ın sosyal bölünmeler-siyasi gruplaşmalar ilişkisine dair modeline dayanmak uygun olacaktır. Bu modelin varsayımı, çatışmaların partileri oluşturacak şekilde bir yansıma gücüne sahip olmasıdır. Etimolojik olarak “parti” sözcüğünün “parça”dan ve parçalanmadan türediğini vurgulayan yazarlar, sosyal çatışmaların partilere dönüştüklerini kabul etmenin, partilerin bütünleştirici işlevlerini yadsımak olmadığını da vurgulamaktadırlar. Modelde yerel (territorial) ve işlevsel (functional) eksenler şeklinde ifade edilen temel bir ayrışma esas alınmaktadır ve her iki eksende temsil edilen çatışmalar farklıdır. Yerel eksenin bir yanında yöresel-bölgesel çatışmalar yer almaktadır. Bu çatışmalar, ulusal devletin ulusal birliği güçlendirmeye yönelik merkeziyetçi eğilimlerine karşı tepki olarak doğan, çeşitli etnik, dinsel, dilsel ya da kültürel azınlıkların kendi çıkarları ve özelliklerini ulusal devlet içinde koruma isteklerini ifade etmektedir. Yerel eksenin diğer ucunda ise ulusal elit-içi çatışmalar temsil edilmektedir. Bu çatışmalar, sistemin kimin tarafından nasıl örgütlendirileceğini, hangi amaçları izleyeceğini içermektedir. Benzer sosyo-ekonomik çıkarlara ya da benzer değerlere sahip olan bireylerin bir arada bulunduğu varsayımını simgeleyen işlevsel eksenin bir ucunda ekonomik çıkarlar gibi özgül çıkar çatışmaları; diğer ucunda ise, temel değerlere yönelik ideolojik çatışmalar yer almaktadır. Lipset ve Rokkan, bu çatışma eksenleri bağlamında tarihsel örneklerle modellerini somutlaştırmaktadırlar. Yazarlar, daha sonra Batı Avrupa tarihinde Ulusal ve Endüstriyel devrim gibi çok önemli iki olgunun doğurduğu sosyal bölünme türlerine ve bu bölünme türlerinin ekonomi, siyasi sistem, bütünleşme ve yerel düzeyde yarattıkları karşıtlıklar üzerinde yoğunlaşmaktadırlar. Ulusal devrimin ortaya çıkardığı karşıtlık (ya da bölünme) bir yandan kenar bölgelerdeki azınlık kültürleriyle hâkim kültür arasındaki, öbür yandan merkezi devlet otoritesiyle kilise(ler) arasındaki çatışmalara yansımıştır. Endüstriyel devrimin ürünü olan çatışmalar ise topraktaki mülkiyet çıkarlarına dayalı olan sınıfla, doğmakta olan girişimci sınıf arasındaki; mülk sahipleriyle ve işverenlerle, kiracılar ve işçiler arasındaki bölünmeyi içermektedir. Kısaca belirttiğimiz modellerinde bu bölümler ve çatışmaların partilere dönüşümü sorunu üzerinde yoğunlaşan Lipset ve Rokkan, Batı Avrupa partilerinin doğuşunu açıklamaya girişmektedirler. Bu açıdan bakıldığında, modelin temel önermelerinden biri; tarihsel süreç içinde ele alındığında, belirtilen sosyal bölünmelerin en sonuncusu olan işçi-işveren karşıtlığının en etkin çatışmalara yol açtığıdır. Bu bölünme, bütün partileri az çok benzer bir şekilde etkilemiştir. O halde, “niçin bazı sosyal bölünmeler parti çatışmaları halinde ifade buluyorlar da, diğerleri bulamıyor- 123 124 Siyaset Sosyolojisi lar,” sorusuna yanıt ararken, işçi-işveren bölünmesi dışında kalan diğer üç bölünme tipini irdelemek gerekecektir. Böylece partilerin farklarını ortaya çıkaran etkenler de ortaya çıkacaktır. Lipset ve Rokkan, tarihsel örneklere başvurarak birinci aşamada hangi parti tiplerinin hangi bölünme ve çatışmalara tekabül ettiğini saptamışlardır. Bu üç temel bölünme, tarihsel süreç içinde girişilen ittifak ve muhalefet seçeneklerini belirleyici rol oynamıştır. Örneğin; Reformasyonun başarılı olduğu Protestan ülkelerde Ulusal Kiliseler, Katolik Kilisesinin etkisinden çıkmışlar, devlet kontrolü altına girmişlerdir. Bu ülkelerde merkeziyetçiler daima Ulusal Kilise ile ittifak içinde hareket etmişlerdir. Güçlü bir Katolik azınlığın bulunduğu ülkelerde daha değişik bir durum söz konusudur. Bu ülkelerde (Hollanda örneğinde olduğu gibi) ittifak seçenekleri çeşitli ve parti sistemleri karmaşık bir nitelik göstermektedir. Çoğunluğu Katolik olan ülkelerde ise (İspanya, İtalya ve Fransa) Merkeziyetçilerin sahip olduğu seçenekler iki şekilde belirmektedir: Ya laik bir tutum takınacaklar ya da Katolik Kilisesi ile ittifak halinde hareket edeceklerdir. Özbudun’un belirttiği gibi, Lipset ve Rokkan’ın modelinin, Avrupa partilerindeki çeşitliliğe ışık tutması ve çok karmaşık bir gerçekliği bir ölçüde basitleştirmesi bakımından yararlı olduğu söylenebilir. Bunun yanında model, parti tiplerindeki farkların kaynağının, işçi-işveren arasındaki sınıfsal bölünmenin ortaya çıkmasından önceki bölünmeler olduğunu belirtmekle de bir gerçeği ifade etmekte ve partilerin incelenmesinde çoğu zaman ihmal edilen tarihsel boyutun önemini açıkça ortaya koymaktadır. Tarihsel süreçte ise, Lipset ve Rokkan’ın tasvir ettiği sosyal bölünmelerden vücut bulan parti tipleri farklıdır. Aşağıda bu konu ele alınmaktadır. SİYASİ PARTİ TİPLERİ Partiler tipolojisinde ilk ve yaygın kabul görmüş sınıflandırma Duverger’nin kadro ve kitle partileri tipleridir. Kadro partileri tipi, işlevleri esasen seçim dönemleriyle sınırlı ve dar bir grubun (seçim çevrelerinde etkili konumda bulunan isim sahibi kişilerin) yönettiği ve üye sayısını artırmaya özel bir çaba göstermeyen partilerdir. Bu tip partiler, genel oy ilkesi hayata geçmeden önce, temeli parlamento içinde atılmış olan eski tip partilerdir. Genel oy hakkının kabulü ve yaygınlaşması, geniş kitlelerin oy hakkı elde etmelerini de beraberinde getirmiş; böylece farklı bir örgütlenme yapısına sahip olan kitle partileri siyasi rekabete dahil olmuştur. Bu tip partilere vücut veren bir diğer neden, siyasetin finansmanında çekilen zorlukların ancak geniş kesimlerin güçlerini bir araya getirerek aşılabileceği gerçeğidir. Ancak, üye sayısı kitle partileri için sadece mali yönden değil, ideoloji ve siyasal inanç yönünden de önem taşır. Bu özelliğiyle kitle partileri Yirminci Yüzyılın siyasal bir olgusu olsa da, günümüz koşullarında değişik bir versiyonlarıyla karşımıza çıkmaktadır ki, en başat tipolojisi olarak “hareket partisi” belirtilebilir: Ortaya çıkışı bir harekete (milliyetçi hareket, İslami hareket, devrimci hareket, feminist hareket, yeşiller gibi) dayanan parti. Bununla beraber, kitle partileri, günümüzde başka bazı tiplere evrilmiş durumdadır. Günümüzün önemli bir olgusu olan siyasi partilerin iktidar yarışını iktisadi bir mantıkla yürütmesi; partiyi bir iktisadi teşebbüs, seçmeni müşteri ve kazanılan oy miktarını da kâr gibi görmeyi beraberinde getirerek; kitleyi, “siyasi malın” (parti görüşünün, projesinin...) pazarlanacağı tüketiciler mertebesine indirgemiş olup şu üç parti tipinin doğmasına sebep olmuştur: Herkesi kapsayan (catch-all) parti, şirket partisi ve kartel parti. 125 6. Ünite - Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri Herkesi kapsayan partiler, ideoloji, örgüt yapısı açısından katı ve güçlü değillerdir ama güçlü bir lider kadrosu tarafından yönetilirler. Çeşitli çıkar gruplarının ve kesimlerin partiye erişimini sağlamak esas olduğundan, neticede toplumun bütününe hitap etmeyi amaçlarlar. Şirket partisi, liderinin aynı zamanda şirket sahibi olduğu ve siyasi etkisini şirketi üzerinden sağladığı bir sosyal ağ sayesinde tesis etmeye yöneldiği tipe karşılık gelir. Bu parti tipinde “gençlik”, “yakışıklılık”, “eğitim düzeyi” gibi kişisel imgesel unsurların kullanılması yoluyla liderin adeta popüler bir kültür ikonuna dönüştürülmesi yoluyla seçmenlerin oyunun sağlanması esastır. O kadar ki en fazla oyu almak için parti, bir siyasi gönüllüler grubu tarafından değil, dışarıdan sağlanan becerikli teknik bir ekipçe yönlendirilir. Kartel parti tipinin karakteristiği, diğerleriyle aynı mantığa dayanmakla beraber, biraz farklıdır. “Kartel” aslında iktisadi bir kavramdır ve şu anlama gelir: iktisadi bağımsızlıkları saklı kalmak şartıyla aynı malı üreten birkaç büyük teşebbüsün, aralarında rekabeti azaltmak ya da bir anlamda bütünüyle kaldırmak amacıyla yaptıkları örtük veya açık anlaşmadır. İktisadi faaliyetlere yön veren böyle bir mantık, siyasi faaliyetlerde, ağırlığı olan partiler arasında bir anlaşmayı gerekli kıldığı ölçüde kartel parti tipi ortaya çıkar. Siyasal rejimde kartel parti tipinin varlığı bazı partiler arasındaki ortak çıkarları gerçekleştirmek güdüsünden vücut bulan fiilî siyasal bir koalisyonu ima eder. Böyle bir siyasal koalisyonun ardında, aslında sistemdeki mevcut partilerin, kazanılmış hak, konum ve ayrıcalıklarını koruma ve pekiştirme güdüsü yatmaktadır. Bir anlamda siyasi patronajın siyasetin amacı olduğunun, dolayısıyla partiler arası paylaşım savaşının yoğunlaşmasının simgesidir kartel parti tipi. Çünkü, kartel parti, kendisine destek verenlere devletin ekonomik olanak ve ayrıcalıkları ile statü, mevki, makamlarını dağıtır; bu konumunu başka partilerle paylaşmaya yanaşmazlar. Bu amaçla da, örneğin, anayasa, seçim yasaları, siyasal partiler yasası (Partilere yapılan devlet yardımı, seçim barajı ve sistemi gibi araçlar) marifetiyle mevcut sistemi korumak veya kendi avantajlarına endeksli olarak değiştirmekte tereddüt göstermezler. Öte yandan, siyasetin amacı patronaj olarak gerçekleştiği ve pekiştiği nispette, dolayısıyla devlet olanaklarına ve ayrıcalıklarına sahiplik yaygınlaştıkça; Kartel Partinin topluma nüfuzu da o nispette genişler ve derinleşir; bunun neticesinde toplum kesimleri dağıtılan olanaklardan yararlanmayı strateji haline getirerek kartel partiye yanaşırlar; sadece çıkar çatışmasına indirgenmiş tek boyutlu bir siyaset yapma hakim bir siyasi paradigma haline gelir. Netice itibariyle, Kartel Parti tipi, siyasal rekabeti ve eşitliği bozucu bir etki göstererek, demokratik rejimin işleyişini aksatabileceği gibi; parti-içi demokrasiyi yok edici bir potansiyel risk de içerir. Bunun yanında, demokratik rejimin işleyişinde çok önemli bir faktör de partilerin örgütsel yapılarıdır. Kartel Parti tipinin hâkimiyeti demokratik bir rejim açısından neden sorunludur? SİYASİ PARTİLERİN ÖRGÜTSEL YAPILARI Siyasi partilerin örgütsel yapıları ile demokrasi arasındaki ilişki, siyaset analistlerini meşgul edegelen önemli bir konudur. Siyasi partiler üzerine yapılan ilk sistematik incelemelerde, bu konuyu doğrudan ele alanlar, partilerin iç organizasyonları ile demokrasi idealinin hangi noktalarda bağdaşabileceğini; bir başka deyişle, partilerin örgütsel yapıları ile demokrasinin gerekleri arasında ne derecede bir uyum olduğu konusunu çözümlemeye girişmişlerdir. Örneğin, M. Ostrogorski, bu çözüm- 2 126 Siyaset Sosyolojisi lemeyi 1902 yılında yayınladığı Democracy and the Organization of Political Parties (Demokrasi ve Siyasi Partilerin Organizasyonu) adlı kitabında İngiliz ve Amerikan partileri için yapmış ve ilginç saptamalarda bulunmuştur. Ostrogorski’nin çözümlemelerinde vardığı sonuç; parti örgütlerinin demokrasi anlayışına aykırı olduğu ve bunun için sürekli parti örgütlerinin kaldırılarak, her seçim için güncel önemli sorunlar üzerinde belirli tutumlar alacak geçici örgütlerin kurulmasıydı. Çünkü, ona göre, genel oy hakkının profesyonel politikacıların egemenlik aracı olarak ortaya çıkardığı parti örgütlerinin giderek bürokratikleşmesi, örgütsel amaçları ideolojik amaçların önüne geçirmekteydi. Dolayısıyla örgüt, parti hayatının temel gücü olmakta, bireylerin gücünü bastırmakta, hatta partiler arasındaki ideolojik ayrılıkları azaltarak, onların birbirine benzemelerine yol açmaktaydı. İlginç olan nokta, Ostrogorski’nin yukarıda belirttiğimiz düşüncelerinin o zamanki İngiliz ve Amerikan partilerinin pratikte yaşadıkları somut sorunların ifadesi oluşudur. Demokrasi ve partilerin organizasyonları konusunda Ostrogorski’den daha çok tanınan kişi R. Michels’dir. Michels, genel olarak örgütlerin yapılarında oligarşik bir eğilimin varlığını gözlemiş ve bu eğilimin sadece sağ partilerde değil, sol partilerde de mevcut olduğunu ileri sürmüştür. 1915’te İngilizceye çevrilen (Almanca ilk baskısı 1911) Political Parties: A Sociological Study of the Olligarchical Tendencies of Modern Democracy (Siyasi Partiler: Modern Demokraside Oligarşik Eğilimlerin Sosyolojik İncelemesi) kitabında partilerdeki bu eğilimi, “Oligarşinin Tunç Kanunu” olarak adlandırmıştır. Michels’in bununla ifade etmek istediği bir elit grubun hâkim olduğu ve bu grubun bir çeşit kooptasyon yöntemiyle partinin gelecekteki lider kadrolarını da kontrolü altında tuttuğudur. Şüphesiz ki, parti örgütlerini demokrasi açısından olumsuz olarak niteleyen sadece Ostrogorski ve Michels değildir. Anthony Downs, Joseph Schumpeter gibi daha birçok araştırmacıyı belirtmemiz mümkündür. Bu konu üzerinde düşünmüş olan bütün bilim adamlarının ortaya attığı teorik soru, burada işleyeceğimiz konumuz için de rehber niteliğindedir. İnceleme çerçevemizi belirleyecek olan soru şudur: Demokrasinin gerekleriyle uyumlu bir parti organizasyonu tipinden günümüzde söz edebilir miyiz? Söz etme imkânımız yoksa, hangi sebepler dolayısıyladır? Soruya verilecek cevabın açık olması için, elimizde partilerin organizasyonu konusunda teorik ölçütlerin bulunması gerektiği şüphesizdir. Aşağıda yapacağımız açıklamalar bu ölçütlerin neler olduğu ile ilgilidir. Eğer çağdaş demokrasi aynı zamanda partiler demokrasisi ise, siyasi partilerin güçlü ve etkili örgüte sahip olmaları mantıksal olarak kaçınılmazdır. Çünkü, Duverger’nin belirtmiş olduğu gibi, modern partilerde üyelerin faaliyetlerinin genel çerçevesini, onların dayanışma biçimini, liderlerin seçim mekanizmalarını ve yetkilerini belirleyen, örgütüdür. Dolayısıyla, aşağıda belirteceğimiz örgütsel özellikleri açısından partiler ne kadar az probleme sahipse o kadar istikrarlı bir demokrasinin yaratıcısı olabilirler, diyebiliriz. Bu bağlamda, politik partilerin organizasyonu ile demokrasi arasındaki ilişkiyi şu örgütsel özellikleri esas alarak inceleyebiliriz: 1. Parti Özerkliği 2. Örgütlenme Derecesi 3. İktidarın Merkezileşme Derecesi 4. Örgütün Tutarlılık Derecesi 5. Örgütün Katılma Anlayışı Bu ölçütler, Amerikalı siyaset bilimci K. Janda tarafından geliştirilmiş olup araştırmalarda yaygın olarak kullanılmıştır. Şimdi bunları ayrıntılı olarak görelim. 6. Ünite - Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri Parti Özerkliği Örgütün diğer örgütlerden bağımsız fonksiyon görme derecesinde belirleyici etken, toplumda işgal ettiği bağımsız yerdir. Bu anlamda bir partinin özerk olup olmadığı esas itibariyle parti üyelerinin hangi kaynaktan devşirildiğine bağlıdır. Bu açıdan, örneğin Duverger, bireysel üyelikten oluşan Dolaysız, kolektif üyelikten oluşan Dolaylı Partiler ayırımı yapmaktadır. Ona göre, Dolaylı partiler, Dolaysız partilere göre daha az özerktirler. Bunun demokrasi açısından ifade ettiği anlam nedir? Meseleye şöyle bakabiliriz. Eğer demokrasi bireyin özgürlüğünü ve özerkliğini esas alan bir rejim ise -ki aşağı yukarı tüm klasik demokrasi tanımları bu hususu vurgular- Dolaysız Parti tipi, şüphesiz bireyin özgür iradesine dayanan bir üyelik anlayışını simgelediği için demokrasiye daha uygundur. Fakat demokrasi, modern anlamda örgütlenmeyi ve örgütlenme özgürlüğünü, hatta toplumdaki çeşitli örgütler arasındaki organik bağı esas alan bir rejim olarak tanımlanırsa, Dolaylı Parti tipi, demokrasiye daha uygun kabul edilebilir. Nitekim, çağımızda katılımcı demokrasi tipine sahip ülkelerin partileri daha çok kolektif üyeliğe dayanan partilerdir. Parti özerkliğinin bir başka göstergesi, mali özerkliktir. Batılı demokrasilerde parti finansmanı açısından üç yöntem söz konusudur: a. İç Finansman: Üye aidatları, parti yatırımlarından, yayınlardan, partinin düzenlediği çeşitli faaliyetlerden elde edilen gelirlerden oluşur. b. Dış Finansman: Özel şahıslardan, şirketlerden ve çıkar gruplarından sağlanan teberrulardan oluşur. Bazı ülkelerde bu finansman türüne getirilen sınırlamalar söz konusudur. c. Devlet Tarafından Sağlanan Mali Destek: 1959 yılında F. Almanya’da uygulamaya konulan bir usuldür. 1967’de Finlandiya, 1969’da İsrail, 1970’te Norveç, 1974’te İtalya, 1975’te Avusturya, 1977’de İspanya aynı usulü uygulamaya başlamıştır. 1965 yılından bu yana Türkiye’de de aynı uygulama yürürlüktedir. Kamu fonları aracılığıyla partileri finanse etmenin, onların yasal durumlarını güçlendirdiğinde hemfikir olan siyaset bilimciler, bu açıdan partilerin aslında devletin kendilerinin iç işlerine karışması gibi (hesapların denetimi ve diğer yollardan) bir bedeli ödediklerine dikkatlerimizi çekmektedirler. Örgütlenme Derecesi Parti içindeki ilişkilerin biçimsel usul kuralları ya da yazısız kural ve gelenekler yoluyla açık ve belirli davranış kalıplarına bağlanmış olup olmamasıdır. Bu ilişkiler ne kadar kalıplaşmış, düzenlenmiş ve yapısallaşmışsa, partinin örgütlenme derecesi o kadar yüksek demektir. Öte yandan, örgütlenme derecesine partinin yapısal bağlantısı (partiyi meydana getiren çeşitli unsurlar ve organlar arasındaki ilişkilerin düzenleniş tarzı) ile örgütün yoğunluğu (çok sayıda üyeyi yakın ve sıkı bir ilişki içinde bir araya getirme) ölçüt oluşturabilir. Örneğin, Duverger’ye göre, Sosyalist, Katolik, Komünist ve Faşist Partiler kuvvetli bağlantıya sahip partilerdir. Zayıf bağlantılı partiler ise günümüzde istisnadır. İktidarın Merkezileşme Derecesi Parti-içi iktidarın ne ölçüde dağılmış veya bir merkezde toplanmış olduğunu ifade eder. Şüphesiz modern anlamda demokrasi, iktidarın paylaşılması ilkesini esas alır. Bu bakımdan, demokrasiye uygun bir parti organizasyonu iktidarın merkezileşme derecesinin optimal noktada olduğu bir modele dayanır, diyebiliriz. 127 128 Siyaset Sosyolojisi Örgütün Tutarlılık Derecesi Örgüt üyeleri arasındaki tutum ve davranış birliğini saptamamız çok kolay bir iş değildir. Belki anket tekniğine başvurarak tutumlara ilişkin tutarlılığın saptanması nispeten daha kolaydır ve şu ölçütlere dayanır: a. Yasama tutarlılığı b. Parti disiplini c. Hizipleşme Bu üç ölçüt açısından bakıldığında, bir parti ne kadar çok yasama tutarlılığına sahipse, ne kadar çok disiplinliyse ve ne kadar az hiziplere sahipse o kadar davranış birliği içindedir, denebilir. Örgütün Katılım Anlayışı Bu bakımdan partileri ikili bir ayırıma tabi tutmak mümkündür. Duverger’nin ayırımı Sınırlı ve Totaliter parti tiplerine dayanır. Sigmund Neumann ise Bireysel Temsil ve Sosyal Bütünleşme Partileri ayrımı yapar. Bireysel Temsil Partileri, büyük ölçüde seçim dönemlerinde kendilerini gösteren ve seçim kampanyaları, parlamento ve hükümet çalışmaları gibi salt politik faaliyetler yürüten partilerdir. Tarihsel bakımdan en eski tip Bireysel Temsil Partisi, Amerika’daki Demokrat ve Cumhuriyetçi Partiler ile Fransa’daki Sosyalist Parti’dir. Sosyal Bütünleşme Partileri ise özellikle kitle hareketlerinin ortaya çıkarmış olduğu partilerdir. Bu partiler, üyelerini ideolojik olarak mobilize eder, onların sosyal hayatlarını dahi partinin ilgi odağı yaparlar. Dolayısıyla yalnızca seçimden seçime iktidarı ele geçirmek amacıyla örgütlenmezler. Neumann’ın tipolojisi içinde demokrasi ile daha bağdaşır nitelikte olan parti tipi, şüphesiz ki, Bireysel Temsil Partisi tipidir. Parti tipleri ve partilerin örgütsel yapıları demokrasinin işleyiş tarzını ve etkinliğini ne kadar tayin edici ise, bir ülkedeki partilerin sayısı ve birbirleriyle olan ilişkilerinin mahiyeti (parti sistemi) de demokrasi açısından o kadar önem arz eder. Bu itibarla, böyle bir konunun ayrıca ele alınması uygun olur. SİYASİ PARTİ SİSTEMLERİ Duverger’nin etkisiyle parti sistemlerini çok uzun süre tasnif etmede sayısal ölçüt kullanılmıştır. Bu ölçüt, sistemdeki partilerin sayısını esas alarak parti sistemlerini tasnife girişmekte ve üçlü bir ayırıma gitmektedir: Tek parti, iki parti ve çok parti sistemleri. Duverger’nin tasnifinin içerdiği bazı kusurlar (sözgelişi, tek-parti sistemi gibi çok değişik tipleri içine alan, fazla geniş ve geniş olduğu için de nispeten anlamsız kategoriler önermesi) bazı yazarlarca sayısal ölçütün yetersiz oluşuna dair eleştirilere yol açmıştır. Parti sistemlerinin tipolojisi konusunda bugün, en ayrıntılı çözümleyici çerçeveyi İtalyan siyaset bilimci Giovanni Sartori geliştirmiştir. Sartori, klasik tasnifin oldukça dışında şu yedili sınıflamayı yapmıştır. 1. Tek parti sistemi 2. Hegemonyacı parti sistemi 3. Hâkim parti sistemi 4. İki parti sistemi 5. Sınırlı çoğulcu parti sistemi 6. Aşırı çoğulcu parti sistemi 7. Atomlaşmış parti sistemi 6. Ünite - Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri Sartori, ilk önce siyasi sistemler düzeyinde bir ayırım yapmakta, bunları yarışmacı ve yarışmacı olmayan diye sınıflandırmaktadır. Buna göre, yarışmacı sistemler kendi içinde kutuplaşmış çoğulculuk ve ılımlı çoğulculuk kategorilerini içermekte; iki parti sistemi ve hâkim parti sistemi, ılımlı çoğulcu sisteme özgü tipleri oluşturmaktadır. Yarışmacı olmayan sistemler ise, tek parti sistemi ve hegemonyacı parti sistemi tiplerini içermektedir. Bunlar da totaliter tek parti, otoriter tek parti, pragmatik tek parti ve ideolojik-hegemonyacı, pragmatik hegemonyacı parti sistemi diye alt kategorilere ayrılmaktadırlar. Sartori, örneğin iki parti sistemi söz konusu olduğunda, biçim ile işleyiş arasında bir ayırım yapar. Buna göre, herhangi bir ülkede iki parti sisteminden söz ederken; ya o ülkede iki parti bulunduğunu (biçim olarak) ya da o ülkede parti sisteminin işleyişinin, iki parti sisteminin işleyişini andırdığını kastediyor olabiliriz. Ancak, burada, üçüncü partilerin etkisini de dikkate almak gerekmektedir. Sartori üç parti biçimi diye bir kategori kabul ediyor görünmesine rağmen, bazı yazarların yaptığı, örneğin “iki buçuk parti” sistemi gibi kategorileri reddetmektedir. Ona göre, söz gelişi İngiltere’de olduğu gibi üçüncü parti, iki parti sisteminin işleyişini etkilemediği sürece iki parti sisteminden söz etmek gerekecektir. İki parti sisteminin varlığının bağlı olduğu koşullar ise şunlardır: 1. Parlamentodaki sandalyelerin çoğunluğu için yarışın iki parti arasında söz konusu olması, 2. Bu yarışta partilerden birinin çoğunluğu kazanmakta başarılı sayılması, 3. Çoğunluğu kazanan partinin hükümet kurabilmesi, 4. İktidar ve muhalefet arasında yer değiştirme (rotasyon) olasılığının var olması. Bu koşullar açısından baktığımızda İngiltere, Amerika, Yeni Zelanda, Avusturya ve Kanada, iki parti sistemine sahip olan belli başlı ülkeler olmaktadır. İki parti arasında çok az bir oy farkıyla çoğunluk sağlanabileceği gibi, bu oy farkı çok büyük de olabilir. Bu durum da partilerden biri çok uzun süre iktidarda kalma olanağına sahip olabilecek ve iktidarla muhalefet arasındaki yer değiştirme olasılığı oranı düşük düzeyde kalacaktır. İki parti arasındaki oy farkının bir diğerinin aleyhine çok büyük oranlara ulaştığı durumlarda ise güçlü partinin iktidarda kalması neredeyse bir süreklilik kazanır ki, bu durumda, Hâkim Parti sisteminden söz etmek doğru olur. Sartori’nin hâkim parti sisteminden anladığı şudur: Çok partili bir düzen içinde partilerden biri hâkim durumda, diğer partiler yasal ve meşru olarak mevcuttur ve hakim olan partinin bağımsız hasımı konumuna sahiptirler. İktidara geçmede rotasyon söz konusu değildir. Aynı parti seçimleri üst üste kazanmakta ve parlamentoda sandalyelerin mutlak çoğunluğuna sahip olmaktadır. Yazar, hâkim parti sistemine sahip ülkeleri hâkim partinin hâkimiyet dönemine göre sınıflandırdığı bir tabloda Türkiye’yi de (1950-1960; 1965-1973 dönemlerinde) bu sınıfa sokmaktadır (buna şüphesiz, 2002-2011 AKP iktidarını da eklemeliyiz). Bununla beraber, yarışmacı olmayan kategori içinde mütalaa etse de Sartori’nin hegemonyacı parti sistemi dediği tipin, bir anlamda, hâkim parti sistemini çağrıştıran karakteristiğine de dikkat çekmek gerekir. Bu tipin karşılık geldiği siyasal gerçeklik; birden fazla partinin bulunduğu, buna rağmen iktidarı ele geçirmede tek partinin dışında ne görünürde (biçimsel olarak) ne de fiilen diğer partilere olanak tanınan bir sistemin söz konusu olmasıdır. Bir başka deyişle, birden fazla parti bu- 129 130 Siyaset Sosyolojisi lunmasına rağmen, ne partiler arası gerçek bir yarışmadan ne de iktidarın el değiştirmesinden söz etmek mümkündür (ideolojik ve pragmatik sebepler yüzünden). Bu husus, en azından, hâkim parti sisteminin, belli bir konjonktürde hegemonyacı tipe dönüşme olasılığını taşıması açısından önemlidir. Sartori’nin tasnifi içinde kısaca değineceğimiz son kategori atomlaşmış çoğulculuktur. Bu kategori ile Sartori’nin anlatmak istediği, genel olarak aşırı ve kutuplaşmış çoğulculuğa dâhil edebileceğimiz belirli bir zaman aralığında Asya ve özellikle Afrika ülkeleri parti sistemleri tipidir. Bu ülkelerin partileri genellikle tek partililik ile çok partililik arasında bir salınım gösterirler: Çok sayıda, fakat kristalize olmamış partilere sahip bu toplumlar, kurumsallaşma olgusu da yüksek oranda olmadığından ötürü, tek partiden aşırı çoğulculuğa geçtikleri halde tekrar tek partili sisteme dönerler. Duverger ise, ünlü kitabında, parti sistemlerini doğuran, bir kısmı her ülkenin kendisine özgü; bir kısmı ise, genel nitelikte olan birçok karmaşık etkenden söz eder. Her ülkenin kendine özgü etkenleri arasında, gelenekleri ve tarihi, dinsel inançları, etnik bileşimi, ulusal rekabetleri belirtir. Bütün ülkelerde ortak olan genel etkenler arasında ise sosyo-ekonomik, ideolojik ve teknik nitelikte olanları sıralar. Yazar, her iki gruptaki etkenlerin ağırlık derecesine kabaca değindikten sonra, “en önemli teknik etken” olarak nitelediği ve kitabında özellikle incelediği seçim sistemi üzerinde durur. Duverger’ye göre, seçim sisteminin, partilerin sayısı, kuvvetleri, ittifakları ve temsili üzerindeki etkileri önemlidir. Ancak bunun tersi de geçerlidir; yani, parti sistemi de, seçim sistemi üzerinde hayati bir rol oynayabilir. Dolayısıyla, bu açıdan, parti sistemi ile seçim sistemi, birbirlerine çözülmez şekilde bağlı iki gerçekliktir. Duverger’ye göre, seçim sisteminin genel etkisi, aşağıdaki üç formülde şemalaştırılabilir: 1. Orantılı temsil, sert, bağımsız ve (coşkusal akımlar dışında) istikrarlı partilerden kurulu bir çok-parti sistemini temsil eder. 2. İki turlu çoğunluk usulü, yumuşak, bağımlı ve (bütün durumlarda) nispeten istikrarlı partilerden oluşan birçok-partili sistemi teşvik eder. 3. Tek turlu basit çoğunluk sistemi, iktidarın büyük bağımsız partiler arasında el değiştirdiği iki parti sistemini teşvik eder. Duverger’nin bu formülasyonunu hakkıyla anlayabilmek için, bu noktada parti sistemleri ile seçim sistemleri arasındaki ilişkiye kısaca bakmak gerekir. SİYASİ PARTİ SİSTEMLERİNİ BELİRLEYEN BİR FAKTÖR OLARAK SEÇİM SİSTEMLERİ Arend Lijphart’ın yaptığı bir tanıma göre, seçim, seçmenlerin oylarını temsilcileri nezdinde sandalye sayısına çeviren bir mekanizmadır. Fakat, bu mekanizmanın türleri çeşitlidir ve genellikle üç kategoride mütalaa edilir: 1. Çoğunluk esasına dayanan sistemler 2. Nispi temsil esasına dayanan sistemler 3. Karma sistemler Çoğunluk esasına dayanan sistem, bir seçim bölgesinde adaylardan en çok oyu alan adayın seçilmesini içerir. Bu sistemin uygulanmasındaki usuller ise farklıdır: Tek turlu ve iki turlu çoğunluk sistemi. Tek turlu usulün alt-türleri olarak dar bölge, listeli ve alternatif oy gibi usulleri belirtebiliriz. Dar bölgede usulünde ülke, her seçim bölgesinden tek adayın çıkarılacağı küçük seçim çevrelerine bölünür. Her 6. Ünite - Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri seçim çevresinde çoğunluk esası gereği en çok oyu alan aday milletvekili seçilir. Listeli usulünde her seçim çevresinden birden çok kişi milletvekili olarak seçilebilir. “Aday esaslı” veya “parti esaslı” blok oy olarak iki şekilde oylama yapılabilir. Aday esaslı oylamada seçmenler partilere değil adaylara oy verirler ve en çok oyu alan adaylar milletvekili seçilir. Parti esaslı oylamada ise seçmenler partilere oy verirler ve bir oy fark olsa bile en çok oyu alan parti o seçim çevresindeki bütün milletvekillerini kazanır. Alternatif oy usulünde her seçim çevresinden bir aday seçilir; seçmenler seçimlerini, adayları sıralayarak yaparlar. Oyların yarısından bir fazlasını alan aday seçilir. İki turlu çoğunluk sisteminde ise seçimler iki turlu olarak gerçekleşir. Genellikle bir adayın seçileceği seçim çevrelerinde ilk tur yapılan seçimlerde yüzde 50 oy oranını aşan adaylar seçilir. Eğer bu oranı sağlayan aday olmazsa, ilk turda belirli oy oranını aşan adaylar arasında ikinci tur seçimler yapılır ve çoğunluğu alan aday seçimi kazanır. Nispi temsil esasına dayanan seçim sisteminde, adaylarını liste usulüne dayanarak belirleyen partiler, her seçim çevresinde aldıkları oy oranına göre milletvekili çıkarırlar. Partilerin oy oranları, ulusal ve seçim çevresi düzeylerinde(“en büyük artık”, “en kuvvetli ortalama usulü”, “ulusal artık (milli bakiye)”, “D’hondt”) usulleriyle hesaplanır. Ulusal düzeyde, seçim çevresi tüm ülkedir. Partiler, meclisteki toplam milletvekili sayısı kadar aday gösterirler. Ülke genelinde geçerli oylar milletvekili sayısına bölünerek ‘’ulusal seçim kotası’’ bulunur ve partiler aldıkları oy oranına göre milletvekili kazanmış sayılırlar. Seçim çevresi düzeyinde ise ülke birden çok milletvekili çıkaran seçim çevrelerine bölünür. Partiler her seçim çevresinde aldığı oy oranına göre milletvekili çıkarır. Türkiye’de 1965 seçimlerinde uygulanan ulusal artık usulü hariç, 1961 seçimlerinden bu yana D’hondt usulünün “barajlı”, “barajsız”, “çift barajlı”, “ülke barajlı” türleri uygulanmaktadır. Karma sistemler, çoğunluk esaslı ve nisbi temsil esaslı sistemlerin avantajlı yanları alınarak ülke yapısına göre değişen bir seçim sistemi oluşturmaya dayanır. Bu sistemin uygulanmasındaki usuller, seçim çevrelerinin yeniden düzenlenmesi için söz konusu çevrelerin daraltılmasını, genişletilmesini veya ülke düzeyinde seçim barajlarının konulmasını esas alır. Seçim mekanizması ve siyasal partilerin, demokratik rejimlerin en önemli göstergeleri olarak sayılmaları; demokratik rejimlerde parti ve seçim sistemleri marifetiyle demokratik olmayan bazı sonuçların ortaya çıkmayacağı anlamına gelmez. Bu sonuçlardan en önemlisi eksik temsilden kaynaklanan siyasal eşitsizlik sorunudur. Nitekim, son on yıllar bu sorunu irdeleyen araştırmalarla doludur. Söz konusu araştırmalar, toplumsal farklılıkların siyasete yansımamasını (veya yansıtılmamasını) odağa alarak özellikle kadınların ve bazı etnik grupların siyasetteki eksik temsiline ve siyasi örgütlenme kapasitelerini kullanmaktan geri bırakılmış olmalarına dikkat çekmişlerdir. Bu doğrultuda, birçok siyaset araştırmacısı için siyasi partiler ve seçim sistemi arasındaki ilişki; bir ülkenin demokratik rejiminin türünü anlamak ve siyasi değişiminin mahiyetini tespit bakımından önemli bir inceleme alanı olagelmiştir. Söz konusu incelemelerin ortak yanı, özetle, seçim siteminin, parti sisteminin ve rejimin tipi arasında döngüsel bir ilişkinin varlığına işaret etmeleridir. Buna göre, bir ülkede uygulan seçim sistemi tipi (diyelim nispi temsil sistemi), o ülkede parti 131 132 Siyaset Sosyolojisi sistemi tipini (çok parti sitemi) ve parti sistemi tipi de rejimin tipini(çoğulcu) belirleyebileceği gibi; tersi bir süreç de devreye girebilir: rejimin tipi, varlığını sürdürebilmek için belli tipte bir parti sistemini gereksinebilir ve bunu da belli tipte bir seçim sistemiyle sağlayabilir. Rejim tipi, seçim sistemi ve siyasi parti sistemi arasında nasıl bir ilişki vardır? 3 SONUÇ Parti parça anlamına geliyor. Bu itibarla, bir siyasi partinin hangi parçaya karşılık geldiğinin iyi tanımlanması gerekir. Bu, hem parçanın kendisini bütünle özdeşleştirmesi gibi demokraside eşyanın tabiatına aykırı bir konum edinmesinin dikkatlerden kaçmasını önler hem parça üzerinden farklılığı ön plana çıkaran bir işlev görür. Böylece, toplumun tercih yapma ve kendi “doğru”sunu bulma özgürlüğünü sağlar. Demokrasinin gerçekleşmesi de tam bu noktada ortaya çıkar. Bunun için de siyasi partilerin üzerinde yükseldikleri demokrasi zeminini tahrip etmemeleri; temsil ettikleri “parça”yı “bütün”ün yerine geçirmemeleri elzemdir. Bu çerçevede; siyasi partiler, ilk ve her şeyden önce, halk kesimlerini iktidara erişim amacıyla bir araya getirirler ama bunu yaparken kendi aralarındaki demokratik yarışmayı, yani seçimleri esas alırlar. Sadece ve sadece buradan çıkacak sonuçları yasal ve meşru araçlar olarak kabul ederler. 6. Ünite - Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri 133 Özet Siyasi partiler, çağdaş siyasi hayatın en önemli kurumlarındandır. Partilerin bilimsel incelemeye konu olması uzun bir süre almıştır. On dokuzuncu yüzyılın ortalarına kadar siyaset bilimciler ve sosyologlar, partiler konusunda önemli sayılacak incelemeler yapmamışlardı. Ancak bu zamandan sonra partilerin işlevleri ve örgütleri üzerine özgül (specific) incelemeler yapılmış; bu incelemelerin sayısı giderek artmış ve siyasi partiler siyaset literatüründe önemli bir konu haline gelmiş ve demokrasi için önemi vurgulanmaya başlamıştır. Demokrasi için bu kadar önemli olan siyasi partilerin kavram olarak geçmişi, ortaya çıktıkları on dokuzuncu yüzyıldan çok fazla gerilere, Roma İmparatorluğu dönemine gider. Roma İmparatorluğu’nda “parti” kavramı, Senato tarafından kontrol edilen şeref payelerini, ücretleri ve terfileri tartışmak üzere asillerin (Optimates) ve halkın (Populares) bir araya gelmelerini anlatmakta kullanılırdı. O zamandan on yedinci yüzyıla kadar olan süre içinde kavram değişikliğe uğrayarak, özellikle hizip (bir ihtilaftan kaynaklanan bölünme) ve çıkar grubu gibi anlamları da içerir olmuştur. Bazı tarihçiler bugünkü anlamda parti kavramının 1660 Restorasyonu ile 1832 Reform Yasasını kapsayan dönemde İngiltere’de Whig’ler ve Tory’lerden kaynaklandığını ileri sürmektedirler. Ancak, söz konusu gruplar gerçek anlamda siyasi partilerden daha çok birer hizip niteliğindeydiler. Dolayısıyla İngiltere’de gerçek anlamda siyasi partilerin ortaya çıkması 1832 Reform Yasası dönemine rastlamaktadır. Söz konusu yasa çok sayıda seçmeni olan kentsel seçim çevrelerinde bir seçim kampanyasının yürütülmesini zorunlu kıldığından, bu kampanyayı yürütecek politik bir örgüte de gereksinme duyuyordu. On dokuzuncu yüzyıl, parti, hizip ve çıkar grubu kavramlarının birbirinin yerine ve kamu otoriteleriyle ilişkili güncel fikirleri ve/veya ortak amaçları (örgütlenmiş olsun ya da olmasın) kastetmekte kullanıldığı bir dönem olmuştur. Ancak bu dönemde partiler konusunda yazan yazarların hepsi partileri siyasi örgütlenmenin yapısal bir şekli olarak görmemişlerdir. Partilerin bu şekilde algılanması için siyaset biliminin bağımsız bir disiplin olarak doğmasını beklemek gerekmiştir. Böylece, özellikle 1950’lerden sonra, gerek ABD’de, gerek Avrupa’da siyasi partiler üzerine yapılan ve farklı kavramlaştırmalara dayanan çalışmalar gündeme gelmiştir. Yapılan karşılaştırmalı incelemelere baktığımızda partinin ne olduğu hususunda ileri sürülen benzer gö- rüşlerin ulaştığı siyasi parti tanımı şudur: Siyasi parti, asıl amaçları iktidara gelmek ve bunu sürdürmek olan, hükümet aygıtını tek başına ya da koalisyon şeklinde kontrol etmeyi isteyen kişilerin kendi bilinçleriyle oluşturdukları resmî bir örgüttür. Bu tanım doğrultusunda bir siyasi topluluğu “parti” kabul etmenin temel ölçütleri üzerinde de anlaşma sağlanmıştır. Söz konusu ölçütler şunlardır: 1. Yöneticilerin ömürleri ile sınırlı olmayan sürekli bir örgütün varlığı 2. Bu örgütün merkezle düzenli ilişkiler içinde faaliyet gösteren yerel kuruluşlara sahip olması 3. Tek başına ya da başkalarıyla ortaklaşa olarak karar alma iktidarını ele geçirme ve elde tutma hususunda bilinçli bir çabanın gösterilmesi 4. Seçmenler arasında taraftar kazanmaya ya da herhangi bir şekilde halkın desteğini sağlamaya yönelik girişimlerin yapılması Öte yandan, üzerinde durulan önemli bir konu, siyasi partilerin tarihsel bir gelişim içinde sosyal bölünmelerin temsilcileri olarak ortaya çıkmış olduklarıdır. Tarihsel gelişim, partilerin kökenlerini (ortaya çıkışlarının tarihsel sebeplerini) açıklar ve şu üç görüşe dayanır: Kurumsal, Tarihsel Kriz ve Gelişmeci görüşler. Sosyal bölünmeler, siyasi partilerin hangi tür sosyal temele sahip olduğunu gösterir. Bu konuda en açıklayıcı modeli, Seymour Martin Lipset ve Stein Rokkan geliştirmiştir. Bu modelin varsayımı, toplumdaki sosyal çatışmaların partileri oluşturacak şekilde bir yansıma gücüne sahip olmasıdır. Modelde yerel (territorial) ve işlevsel (functional) eksenler şeklinde ifade edilen temel bir ayrışma esas alınmaktadır ve her iki eksende temsil edilen çatışmalar farklıdır. Sosyal bölünmeler ile siyasi partiler arasındaki ilişki, aynı zamanda parti tiplerini ve onların örgütsel yapılarını da belirlemektedir. Bunda ise yaşadığımız dünyanın gerçekleri tayin edici bir role sahiptir. Günümüzün önemli bir olgusu, siyasi partilerin iktidar yarışını iktisadi bir mantıkla yürütmesi; partiyi bir iktisadi teşebbüs, seçmeni müşteri ve kazanılan oy miktarını da kâr gibi görmeyi beraberinde getirerek; kitleyi, “siyasi malın” (parti görüşünün, projesinin...) pazarlanacağı tüketiciler mertebesine indirgemiş olup şu üç parti tipinin doğmasına sebep olmuştur: Herkesi kapsayan (catch-all) parti, şirket partisi ve kartel parti. 134 Siyaset Sosyolojisi Parti tipleri kadar, partilerin organizasyonları meselesi de demokrasi açısından çok önemli sayılmaktadır. Bu konuda M.Ostrogorski ve R. Michels akla gelen ilk isimlerdir. Özellikle Michels, genel olarak örgütlerin yapılarında oligarşik bir eğilimin varlığını gözlemiş ve bu eğilimin sadece sağ partilerde değil, sol partilerde de mevcut olduğunu ileri sürmüştür. ‘Michels’in açtığı yolda demokrasinin gerekleriyle uyumlu bir parti organizasyonu tipinden günümüzde söz edebilir miyiz?’, ‘Söz etme imkânımız yoksa, hangi sebepler dolayısıyladır?’ gibi sorulara aranan cevaplar yoğunlaşmıştır. Bu da siyasi partilerin örgüt yapılarının bir takım ölçütler (Parti Özerkliği, Örgütlenme Derecesi, İktidarın Merkezileşme Derecesi, Örgütün Tutarlılık Derecesi, Örgütün Katılma Anlayışı) açısından ne kadar az sorunluysa, o kadar demokrasinin işleyişine katkı yapabileceklerine dair ortak bir neticeye ulaşılmasını sağlamıştır. Bu bağlamda, partilerin örgütsel yapısının bir ülkedeki parti sistemlerinin mahiyetini belirlemedeki etkisi çok sayıda araştırmaların ortaya çıkmasını teşvik etmiştir. Parti sistemlerinin tipolojisi konusunda bugün, en ayrıntılı çözümleyici çerçeveyi İtalyan siyaset bilimci Giovanni Sartori geliştirmiştir. Sartori, klasik tasnifin oldukça dışında şu yedili sınıflamayı yapmıştır. 1. Tek parti sistemi 2. Hegemonyacı parti sistemi 3. Hâkim parti sistemi 4. İki parti sistemi 5. Sınırlı çoğulcu parti sistemi 6. Aşırı çoğulcu parti sistemi 7. Atomlaşmış parti sistemi Sartori’nin önem verdiği husus, parti sistemini tayin etmede biçim ile işleyiş arasındaki bir ayırıma dikkat etmemizdir. Örneğin iki parti sistemi tipini ele alalım. Herhangi bir ülkede iki parti sisteminden söz ederken; ya o ülkede iki parti bulunduğunu (biçim olarak) ya da o ülkede parti sisteminin işleyişinin, iki parti sisteminin işleyişini andırdığını kastediyor olabiliriz. Parti sistemini belirleyen birçok faktörün başında gelen faktör seçim sistemidir (çoğunluk, nispi temsil, karma sistem gibi). Örneğin, Duverger, nispi temsil sisteminin istikrarlı partilerden kurulu birçok parti sistemine yol açacağını ifade etmiştir. Diğer birçok siyaset araştırmacısı için de siyasi partiler ve seçim sistemi arasındaki ilişki; bir ülkenin demokratik rejiminin türünü anlamak ve siyasi değişiminin mahiyetini tespit bakımından önemli bir inceleme alanı olagelmiştir. Söz konusu incelemelerin ortak yanı, seçim siteminin, parti sisteminin ve rejimin tipi arasında döngüsel bir ilişkinin varlığına işaret etmeleridir. Buna göre, bir ülkede uygulan seçim sistemi tipi (diyelim nispi temsil sistemi), o ülkede parti sistemi tipini (çok parti sitemi) ve parti sistemi tipi de rejimin tipini(çoğulcu) belirleyebileceği gibi; tersi bir süreç de devreye girebilir: rejimin tipi, varlığını sürdürebilmek için belli tipte bir parti sistemini gereksinebilir ve bunu da belli tipte bir seçim sistemiyle sağlayabilir. 6. Ünite - Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri 135 Kendimizi Sınayalım 1. Günümüzde halk iradesinin en etkili organlarının anayasaların öngördüğü kurumlardan çok siyasi partiler olduğunu söyleyen düşünür kimdir? a. Carl Schimitt b. David Easton c. Georges Burdeau d. Max Weber e. Ulrich Beck 6. Siyasal partilerin ortaya çıkışını açıklayan kuramlardan hangisi parlamentolar içinden doğduğunu iddia eder? a. Gelişmeci Kuram b. Tarihsel Kriz Kuramı c. Gelişmeci Kuram d. Çatışmacı Kuram e. Kurumsal Kuram 2. İngiltere’de on yedinci yüzyılda ortaya çıkan Tory ve Whig grupları bugünkü hangi partilerin ataları sayılan gruplardır? a. Muhafazakâr-Liberal b. Sosyal Demokrat-Sosyalist c. Milliyetçi-Hıristiyan Demokrat d. Merkez-Radikal e. İlerici-Gerici 7. Parlamentodaki sandalyelerin çoğunluğu için yarışın iki parti arasında söz konusu olması, bu yarışta partilerden birinin çoğunluğu kazanmakta başarılı sayılması, çoğunluğu kazanan partinin hükümet kurabilmesi ve iktidar ve muhalefet arasında yer değiştirme olasılığının var olması gibi koşullara bağlı olarak varlık kazanan parti sistemi aşağıdakilerden hangisidir? a. Tek Parti Sistemi b. İki Partili Sistem c. Atomlaşmış Parti Sistemi d. Hâkim Parti Sistemi e. Sınırlı Çoğulcu Parti Sistemi 3. Siyasal partileri baskı gruplarından ayıran husus nedir? a. Toplumsal bir talebi yansıtmaları b. Bir takım çıkarları temsil etmeleri c. Demokratik bir düzen içerisinde görülmeleri d. Siyasal iktidar için doğrudan yarışan, dolayısıyla kendi adlarına aday gösterebilen kuruluşlar olmaları e. Bir örgüt yapısına sahip olmaları 4. Etimolojik (kökenbilimsel) olarak parti, hangi sözcükten türemiştir? a. Parça b. Kriz c. Gövde d. Bağ e. Bütün 5. İşlevleri esasen seçim dönemleriyle sınırlı ve dar bir grubun (seçim çevrelerinde etkili konumda bulunan isim sahibi kişilerin) yönettiği ve üye sayısını artırmaya özel bir çaba göstermeyen partiler hangi tip partilerdir? a. Sınıf Partileri b. Kadro Partileri c. İdeolojik Partiler d. Kitle Partileri e. Radikal Partiler 8. 2002-2011 dönemi göz önüne alındığında, Türkiye’de hangi parti sisteminin geçerli olduğu söylenebilir? a. İki Partili Sistem b. Tek Parti Sistemi c. Hâkim Parti Sistemi d. Hegemonyacı Parti Sistemi e. Aşırı Çoğulcu Parti Sistemi 9. Ülkenin her seçim bölgesinden tek adayın çıkarılacağı küçük seçim çevrelerine bölünerek çoğunluk esası gereği en çok oyu alan adayın milletvekili seçilmesi biçiminde işleyen seçim usulüne ne ad verilir? a. Listeli Usulü b. Alternatif Oy Usulü c. Nispi Temsil Usulü d. İki Turlu Çoğunluk Usulü e. Dar Bölge Usulü 10. Türkiye’de 1965 seçimleri hariç, 1961 seçimlerinden bu yana yapılan seçimlerde hangi seçim usulü uygulanmaktadır? a. Ulusal Artık Usulü b. En Büyük Artık Usulü c. En Kuvvetli Ortalama Usulü d. D’hondt Usulü e. Dar Bölge Usulü 136 Siyaset Sosyolojisi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. c Sıra Sizde 1 Siyasi Partilerin fonksiyonlarını beş temel başlık altında toplamak mümkündür. Öncelikle Siyasi Partiler toplumdaki çeşitli kesimleri temsil ettikleri için menfaatleri birleştirme fonksiyonu görürler. İkinci olarak, Siyasi Partiler, devlet ile vatandaş arasında köprü vazifesi görürler. Üçüncü olarak, Siyasi Partiler, faaliyetleri kapsamında vatandaşların siyasete ilişkin bilgi, değer ve tutumları öğrenmelerine yardımcı olarak siyasal toplumsallaşmaya aracılık ederler. Dördüncü olarak, Siyasi Partiler, siyasi elitlerin yetişmesine olanak sağlarlar. Son olarak, Siyasi Partiler, siyasal iktidarı kullanarak toplumu yönetme ve siyasal iktidara muhalefet etme işlevlerini gerçekleştirirler. Yanıtınız yanlış ise, “Siyasi Parti Kavramı: Kapsam ve Tanım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise, “Siyasi Parti Kavramı: Kapsam ve Tanım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise, “Siyasi Parti Kavramı: Kapsam ve Tanım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise, “Siyasi Parti Kavramı: Kapsam ve Tanım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise, “Siyasi Parti Tipleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise, “Siyasi Partilerin Tarihsel ve Sosyal Temelleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. b Yanıtınız yanlış ise, “Siyasi Parti Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise, “Siyasi Parti Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise, “Siyasi Parti Sistemlerini Belirleyen Bir Faktör Olarak Seçim Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise, “Siyasi Parti Sistemlerini Belirleyen Bir Faktör Olarak Seçim Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2 Demokratik bir rejimde kartel parti tipinin varlığı bazı partiler arasındaki ortak çıkarları gerçekleştirmek güdüsünden vücut bulan fiili siyasal bir koalisyonu ima eder. Böyle bir siyasal koalisyonun ardında, aslında sistemdeki mevcut partilerin, kazanılmış hak, konum ve ayrıcalıklarını koruma ve pekiştirme güdüsü yatmaktadır. Kartel parti, kendisine destek verenlere devletin ekonomik olanak ve ayrıcalıkları ile statü, mevki, makamlarını dağıtır; bu konumunu başka partilerle paylaşmaya yanaşmazlar. Bu amaçla da, örneğin, anayasa, seçim yasaları, siyasal partiler yasası (Partilere yapılan devlet yardımı, seçim barajı ve sistemi gibi araçlar) marifetiyle mevcut sistemi korumak veya kendi avantajlarına endeksli olarak değiştirmekte tereddüt göstermezler. Sonuç olarak, Kartel Parti tipi, siyasal rekabeti ve eşitliği bozucu bir etki göstererek, demokratik rejimin işleyişini aksatabileceği gibi; parti-içi demokrasiyi yok edici bir potansiyel risk de içerir. Sıra Sizde 3 Konuya ilişkin yapılan araştırmalarda elde edilen sonuçların ortak yanı; seçim sitemi, parti sistemi ve rejimin tipi arasında döngüsel bir ilişkinin varlığına işaret etmeleridir. Buna göre, bir ülkede uygulan seçim sistemi tipi, o ülkede parti sistemi tipini ve parti sistemi tipi de rejimin tipini belirleyebileceği gibi; tersi bir süreç de devreye girebilir: rejimin tipi, varlığını sürdürebilmek için belli tipte bir parti sistemine ihtiyaç duyabilir ve bunu da belli tipte bir seçim sistemiyle sağlayabilir. 6. Ünite - Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Sistemleri 137 Yararlanılan Kaynaklar Atar, Y. (2008). “Kartel Parti Teorisi ve Eleştirisi”, Prof. Dr.Ergun Özbudun’a Armağan. Cilt I, Ankara. Beyme, K. (1985). PoliticalParties in Western Demoracies. Aldershot. Blyth, M.Katz, R. (2005). “From Carch-all Politics to Cartelisation: The Political Economy of theCartel Party”. West European Politics, Vol.28, No.1. Detterbek, K. (2008). “Party Cartel and Cartel Parties in Germany”. German Politics, vol.17, no.1, March. Duverger, M. (1993). Siyasi Partiler. çev. E. Özbudun. Ankara. Hopkin, J.Paolucci, C. (1999). “The business firm model of party organization: CasesfromSpain and Italy”, European Journal of Political Research, 35. Janda, K. (1979). A Conceptual Framework fort he Comparative Analysis of Political Parties, Beverly Hills. Kircheimer, O. (1969). “The Transformation of the Western European PartySystems”, J. La Palombara ve M. Weiner (Editors). Political Parties and Political Development, New York. paperback printing. Kopecky, P. (2011). “Beyond the Cartel Party? Party Patronage and the Nature of Parties in New Demokracies”, paper prepared for the Joint IPSA/ECPR conference, SaolPaulo, Brazil, 16-19 February LaPalombara, J.- Weiner, M. (Editors) (1969). Political Parties and Political Development. New York: paperback printing. Lijphart, A. (1988) Çağdaş Demokrasiler. çev. E.Özbudun-E.Onulduran, Ankara: Lijphart, A. (1994). Electoral Systems and Party Systems. Oxford Lijphart, A. (2006). Demokrasi Motifleri. çev. G. Ayas ve U. U. Bulsun. İstanbul: Lipset, S.M. - Rokkan, S. (1967). “Cleavage Structures, Party Systems, and Voter Alignments: An Introduction”, S.M.Lipset-S.Rokkan (Eds.), Party Systems and Voter Alignments: Cross-National Perspectives, New York: Michels, R. (1958). Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy. Glencoe: Neumann, S. (1975). “Toward a Comparative Study of PoliticalParties”. S.Neumann (Ed.), Modern Political Parties, Chicago: Ostrogorski, M. (1964). Democracy and Organization of Political Parties. Garden City. Özbudun, E. (1968). Batı Demokrasilerinde ve Türkiye’de Parti Disiplini. Ankara. Özbudun, E. (1975). Türkiye’de Sosyal Değişme ve Siyasal Katılma. Ankara. Özbudun, E. (1979). Siyasal Partiler. Ankara: Özbudun, E. (2011). Türkiye’de Parti ve Seçim Sistemi. İstanbul: Sarıbay, A.Y (2001), Demokrasi ve Politik Partiler. İstanbul: Sarıbay, A.Y (2008). Global Bir Bakışla Politik Sosyoloji. İstanbul: Sartori, G. (1976). Political Parties and Party Systems. New York: Sayarı, S. (2007). “Towards a New Turkish Party System?”, Turkish Studies, vol.8, no.2. Sayarı, S. (2008). “Non-Electoral Sources of Party System Change in Turkey”, Prof.Dr. Ergun Özbudun’a Armağan. cilt I, Ankara: Teziç, E. (1976). 100 Soruda Siyasi Partiler. İstanbul: Tunaya, T.Z (1952). Türkiye’de Siyasi Partiler. İstanbul: Uysal, A. Topak, O. (2010). Particiler. İstanbul: 7 SİYASET SOSYOLOJİSİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Siyasal kültür kavramının ne olduğunu, nasıl ortaya çıktığını açıklayabilecek, Siyasal iletişim ve siyasal kültür kavramları arasında bir bağlantı kurabilecek, Kamuoyunun siyasal kültür ve siyasal iletişimle ne tür bir bağlantısının olduğunu ifade edebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Siyasal Kültür Toplumsallaşma Siyasal İnanç Sistemi Siyasal İletişim Modernleşme • • • • Yurttaşlık Bilinci Kamuoyu Baskı Grupları Siyasal Katılım İçindekiler Siyaset Sosyolojisi Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu • • • • • GİRİŞ SİYASAL KÜLTÜR SİYASAL İLETİŞİM KAMUOYU SONUÇ Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu Gİ­RİŞ Si­ya­set sos­yo­lo­ji­si ça­lış­ma­la­rı­nın en dik­kat çe­ki­ci alan­la­rın­dan bi­ri de si­ya­sal kül­ tür­dür. Bir top­lum­sal ya­pı­yı di­ğer­le­rin­den ayırt edi­ci po­li­tik özel­lik­le­ri bün­ye­sin­ de ba­rın­dı­ran bir du­rum ola­rak si­ya­sal kül­tür, “dev­let-top­lum-bi­rey” iliş­ki­le­riy­le il­gi­li sis­tem­le­rin an­la­şıl­ma­sın­da önem­li bir kav­ram­dır. Top­lu­mu il­gi­len­di­ren ve yön­len­di­ren ka­rar­lar alıp ku­ral koy­ma yön­te­mi­ne sa­hip olan si­ya­sal sis­tem, yö­ne­ ten­le­re ve yö­ne­ti­len­le­re ait, ken­di­ne has özel­lik­le­ri bün­ye­sin­de ba­rın­dır­mak­ta­dır. Bu özel­lik­le­rin mer­kez ve çev­re ta­ra­fın­dan kar­şı­lık­lı ola­rak kav­ran­ma­sı, hem meş­ ru ka­rar­la­rın alın­ma­sı için ze­min ya­ra­ta­cak hem de de­mok­ra­tik bir si­ya­sal mo­de­ lin yay­gın­laş­ma­sı­na yol açacaktır. Yö­ne­ten ile yö­ne­ti­len ara­sın­da­ki iliş­ki, si­ya­sal kül­tür üze­rin­den şe­kil­len­miş bir ya­pıy­la si­ya­sal ile­ti­şim sü­re­ci­ni baş­lat­mak­ta­dır. Si­ya­sal ile­ti­şim, ik­ti­da­rın yö­ne­ti­len­ler­le et­ki­le­şi­me gir­me bi­çi­mi ola­rak ka­rar al­ma sü­re­cin­de na­sıl bir et­ki­ye sa­hip­se yö­ne­ti­len­le­rin de ka­muo­yu oluş­tu­rup si­ya­set sü­re­ci­ne dâ­hil ol­ma­la­rı, o oran­da yön­len­di­ri­ci bir et­ki­ye sa­hip­tir. Bu an­lam­da bir­ bir­le­riy­le bağ­lan­tı­lı olan si­ya­sal kül­tür, si­ya­sal ile­ti­şim ve ka­muo­yu kav­ram­la­rı, ki­ta­bın bu bö­lü­mün­de ele alı­na­cak­tır. Sİ­YA­SAL KÜL­TÜR Kül­tür ve Top­lum­sal­laş­ma Gün­de­lik ha­yat için­de, se­çim za­man­la­rı oy ver­me dav­ra­nı­şın­dan baş­la­yan, dev­le­ tin üret­ti­ği hiz­met­ler­den fay­da­lan­ma­ya ka­dar uza­nan çok ge­niş bir alan­da si­ya­sal sis­tem­le doğ­ru­dan bağ­lan­tı ku­ra­rız. Ba­zı in­san­lar si­ya­set­le çok faz­la il­gi­li­dir­ler; ba­zı­la­rı­nın ha­ya­tın­da ise si­ya­se­te yer yok­tur. Dev­le­tin, so­yut bir kav­ram ol­du­ğu bi­li­nir an­cak ne za­man sis­te­min iş­le­yi­şiy­le il­gi­li bir so­run­la kar­şı­laş­sak, dev­le­tin fonk­si­yon­la­rı­nı ye­ri­ne ge­tir­me­di­ği ön­yar­gı­sı­na sa­hip olu­ruz. Bü­yük bir do­ğal afe­ tin ar­dın­dan her ye­re uza­na­ma­yan yar­dım zin­ci­rin­den de dev­let so­rum­lu­dur, oto­ büs du­ra­ğı­na za­ma­nın­da gel­me­yen be­le­di­ye oto­bü­sün­den de... Si­ya­sal yö­ne­ti­ci­le­re “ba­ba” sı­fa­tı­nı ya­kış­tı­ran da bu in­san­lar­dır, dev­le­te ze­val gel­me­si­ni is­te­me­yen­ler de... An­cak bu sı­ra­la­nan du­rum­lar dün­ya­nın her ye­rin­de ay­nı şe­kil­de kar­şı­mı­za çık­ma­mak­ta­dır. Ül­ke­miz­de dev­let yö­ne­ti­ci­le­ri­ne bu tür un­van­lar bah­şe­di­lir­ken kı­ta Av­ru­pa­sı’nda dev­let ku­ru­mu ve yö­ne­ti­ci­le­ri, hal­kı­na hiz­met eden gö­rev­li­ler ola­rak gö­rül­mek­te­dir. 140 Siyaset Sosyolojisi Si­ya­sal sis­te­min al­gı­sı, ka­rar al­ma sü­re­ci­ne gir­di­de bu­lun­ma is­te­ği, dev­let­ten bek­len­ti­ler, po­li­tik seç­kin­le­rin say­gın­lı­ğı gi­bi si­ya­sal ha­yat­la il­gi­li pek çok ko­nu­da, top­lum­lar ara­sın­da bu­lu­nan fark­lı­lık­la­rın ar­dın­da si­ya­sal kül­tür ko­nu­su yat­mak­ ta­dır. Si­ya­sal kül­tür, bir top­lum­sal ya­pı­nın si­ya­sal ha­ya­tın­da yer alan her bir ko­nu­ nun bir ara­ya gel­me­siy­le oluş­muş, o top­lum­sal ya­pı­yı di­ğer­le­rin­den ayı­ran si­ya­sal özel­lik­le­ri de içe­ren bir du­rum­dur. Bu an­lam­da si­ya­sal kül­tür, top­lum­sal ya­pı­nın kül­tü­rü­nün bir par­ça­sı­dır. Kül­tür kav­ra­mı sos­yal bi­lim­ler ala­nın­da ça­lış­ma ya­pan bi­lim in­san­la­rı­nın sü­ rek­li il­gi­si­ni çe­ken bir ko­nu­dur. Kül­tür kav­ra­mı ta­nım­la­ma­la­rı sı­nıf­lan­dı­rıl­dı­ğın­ da kar­şı­mı­za şöy­le bir tab­lo çık­mak­ta­dır: Be­tim­le­yi­ci Ta­nım­lar, Ta­rih­sel Ta­nım­lar, Nor­ma­tif Ta­nım­lar, Psi­ko­lo­jik Ta­nım­lar, Ya­pı­sal Ta­nım­lar, Ge­ne­tik Ta­nım­lar. Be­tim­le­yi­ci Ta­nım­lar: Kül­tü­rü, sos­yal ha­ya­tın top­la­mı­nı oluş­tu­ran, kap­sam­lı bir bü­tün ola­rak gör­me ve kül­tü­rü oluş­tu­ran çe­şit­li alan­la­rı lis­te­le­me eği­li­min­de­dir­ler. Ta­rih­sel Ta­nım­lar: Kül­tü­rü, ku­şak­lar yo­luy­la, za­man için­de ak­ta­ran bir mi­ras ola­rak gör­me eği­li­min­de­dir. Nor­ma­tif Ta­nım­lar: Bun­lar iki bi­çim ala­bi­lir. İl­ki, kül­tü­rün so­mut dav­ra­nış ve ey­lem ya­pı­la­rı­nı bi­çim­len­di­ren bir ku­ral ya da ya­şam bi­çi­mi ol­du­ğu­nu ile­ri sü­rer. İkin­ci bi­çim, dav­ra­nı­şa baş­vur­mak­sı­zın, de­ğer­le­rin ro­lü­ne vur­gu ya­par. Psi­ko­lo­jik Ta­nım­lar: Kül­tü­rün, in­san­la­rın ile­ti­şim kur­ma­sı­na, öğ­ren­me­si­ne ya da mad­di ve duy­gu­sal ih­ti­yaç­la­rı­nı kar­şı­la­ma­sı­na im­kân ve­ren bir so­run çö­zü­cü araç ola­rak ro­lü vur­gu­la­nır. Ya­pı­sal Ta­nım­lar: Kül­tü­rün ay­rı­şa­bi­len yön­le­ri­nin ku­ru­lu kar­şı­lık­lı iliş­ki­le­ri­ne işa­ret eder ve kül­tü­rün so­mut dav­ra­nış­tan fark­lı bir so­yut­la­ma ol­du­ğu ger­çe­ği­nin al­tı­nı çi­zer. Do­la­yı­sıy­la bu tür ta­nım­lar, kül­tür olan şey­le­ri ba­sit­çe lis­te­le­yen­ler ve ide­al olan ile dav­ra­nış­sal olan ara­sın­da hiç­bir ay­rım gö­zet­me­yen­ler ile kar­şı­laş­tı­ rı­la­bi­lir. Ge­ne­tik Ta­nım­lar: Kül­tü­rü, na­sıl va­rol­du­ğu ya da va­ro­lu­şu­nu na­sıl sür­dür­dü­ğü ba­kı­mın­dan ta­nım­lar. Bun­la­rın bi­yo­lo­ji ile çok az il­gi­si var­dır, ak­si­ne kül­tü­rü, in­ sa­ni et­ki­le­şim­den mey­da­na ge­len ya da ku­şak­lar ara­sı ak­ta­rı­mın bir ürü­nü ola­rak var­lı­ğı­nı sür­dü­ren bir şey­miş gi­bi açık­lar. An­la­tı­lan­lar­dan ha­re­ket­le kül­tü­rü, bir top­lum­sal ya­pı­nın ta­rih­sel­lik­le be­zen­ miş tüm so­yut var­lı­ğı, bi­rey­sel ve sos­yal tüm özel­lik­le­ri ola­rak ta­nım­la­ya­bi­li­riz. Be­tim­le­yi­ci, ta­rih­sel, nor­ma­tif, psi­ko­lo­jik, ya­pı­sal ve ge­ne­tik özel­lik­le­rin bir bü­tü­ nü ola­rak kül­tür, sa­de­ce top­lum­la­rın de­ğil bi­rey­le­rin ha­yat­la­rı­nı yön­len­dir­me­de önem­li bir un­sur ola­rak kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. Top­lum­sal ku­ral­lar, ge­le­nek ve gö­re­nek­ler, ina­nış bi­çim­le­ri, de­ğer yar­gı­la­rı, kül­tü­rün özel­lik­le­ri ola­rak kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. Her kül­tü­rel du­ru­mun ta­rih­sel bir du­rum, her ta­rih­sel du­ru­mun da kül­tü­rel bir du­rum ol­du­ğu­nu be­lir­te­cek olur­sak, ta­rih ile kül­tür ara­sın­da bağ kur­muş olu­ ruz. An­cak bu­ra­da­ki ba­ğı müm­kün kı­lan, bi­rey­sel özel­lik­ler­dir. Eğer kül­tür, ta­rih­ sel bir du­rum­sa ne­den bi­rey­ler ken­di iç­le­rin­de kül­tür­le il­gi­li ba­zı özel­lik­le­ri ta­şı­ dık­la­rı­nı his­se­der­ler? Ya­şa­nı­lan top­lum­sal ya­pı­nın de­ğer sis­te­mi­ne iliş­kin yüz­ler­ce yıl­lık özel­lik­ler na­sıl olup da bu­gün ha­ya­tı­nı sür­dü­ren bi­rey­ler­de de var olu­yor? Ge­le­nek­ler var­lı­ğı­nı na­sıl sür­dü­rü­yor? Bu so­ru­la­rın ce­vap­la­rı, kül­tü­rün ak­ta­rı­mıy­la il­gi­li bir ya­pı­yı bi­ze işa­ret eder. Top­lum­sal­laş­ma, bir kül­tür ak­ta­rı­mı sü­re­ci ola­rak bi­re­yin, top­lum­sal ya­pı­nın bir par­ça­sı ol­ma­yı öğ­ren­di­ği dö­nem­dir. Bi­lin­cin yer­leş­me­siy­le baş­la­yan top­lum­sal­laş­ ma­da bi­re­ye, na­sıl için­de bu­lun­du­ğu top­lum­sal ya­pı­nın di­ğer üye­le­ri gi­bi ola­ca­ğı öğ­re­ti­lir. Di­ğer­le­ri gi­bi ko­nu­şur, di­ğer­le­ri gi­bi din­ler, di­ğer­le­ri gi­bi ya­şar, di­ğer­le­ri 7. Ünite - Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu gi­bi tü­ke­tir; kı­sa­ca di­ğer­le­ri gi­bi olur. Do­la­yı­sıy­la bi­rey, için­de bu­lun­du­ğu top­lum­ sal ya­pı­nın ku­ral­la­rı­nı, norm­la­rı­nı, ge­le­nek ve gö­re­nek­le­ri­ni, ina­nış bi­çim­le­ri­ni, de­ğer yar­gı­la­rı­nı; özet­le kül­tü­rü­nü top­lum­sal­laş­ma sü­re­cin­de öğ­re­nir. Bu ya­pı ku­ şak­lar bo­yu ay­nı şe­kil­de iş­le­ye­ce­ğin­den ge­le­nek­ler de ne­sil­den ne­si­le ak­ta­rı­la­cak­ tır. Kül­tü­rel du­ru­mun ta­rih­sel­li­ği de bu bağ­lam­da, top­lum­sal­laş­ma ile doğ­ru­dan bağ­lan­tı­lı ola­cak­tır. Top­lum­sal­laş­ma, sos­yo­lo­jik bir kav­ram ola­rak kül­tür ak­ta­rı­mı­nı ger­çek­leş­ti­rir­ ken, kül­tü­rün bir par­ça­sı olan si­ya­sal kül­tür öğe­le­ri­ni de ak­ta­rır. Ya­ni si­ya­sal top­ lum­sal­laş­ma, bi­re­yin için­de bu­lun­du­ğu si­ya­sal kül­tü­rü öğ­ren­di­ği, iç­sel­leş­tir­di­ği bir sü­reç­tir. Ay­nı top­lum­sal­laş­ma­da ol­du­ğu gi­bi si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma sü­re­cin­de de po­li­tik de­ğer­ler, fi­kir­ler, si­ya­sal sis­tem­le ya­kın­lık bi­çim­le­ri, dav­ra­nış ka­lıp­la­rı bi­re­ye öğ­re­ti­lir. Si­ya­sal Kül­tür ve Si­ya­sal Top­lum­sal­laş­ma Si­ya­sal kül­tü­rü, si­ya­sal sis­te­min içer­di­ği öz­ne­le­re ve on­la­rı tem­sil eden özel­lik ve sim­ge­le­re yö­ne­li­mi oluş­tu­ran de­ğer, inanç ve tu­tum­lar ola­rak ta­nım­la­ya­cak olur­ sak si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma için, bi­re­yin için­de bu­lun­du­ğu si­ya­sal sis­te­min de­ğer, inanç ve tu­tum­la­rı­nı öğ­ren­di­ği aşa­ma­dır di­ye­bi­li­riz. Ko­nu­nun ba­şın­da ver­di­ği­ miz ör­nek­ten yo­la çı­ka­rak, dev­let yö­ne­ti­ci­le­ri­nin za­man za­man “ba­ba” sı­fa­tıy­la anıl­dı­ğı si­ya­sal sis­te­mi­mi­zin bu özel­li­ği­nin, Os­man­lıda­ki pat­ri­mon­yal (ba­ba er­kil) po­li­tik kül­tür ko­du­nun, gü­nü­mü­ze ka­dar si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma sü­reç­le­riy­le gel­ me­si­nin so­nu­cu ol­du­ğu­nu söy­le­ye­bi­li­riz. Pek çok in­san ta­ra­fın­dan dev­let; Os­man­ lıda­ki oto­ri­ter, güç­lü, ku­ral ko­yan, sert bir ya­pı­da gö­rül­mek­le bir­lik­te ay­nı za­man­ da mer­ha­met­li, zor za­man­da yar­dım eden, kol ka­nat ge­ren, kol­la­yan, mü­da­fa­a eden bir ku­rum ola­rak al­gı­la­nır. Bu, ba­zı ai­le­ler­de­ki ba­ba­nın ro­lü­ne ben­zer bir ya­pı ol­du­ğu için, bu tip dev­let-top­lum iliş­ki­si mo­del­le­ri ba­ba er­kil ola­rak ad­lan­dı­ rıl­mak­ta­dır ve Os­man­lı Dev­let mo­de­lin­de­ki du­ru­mu an­lat­ma­da­ki en önem­li kav­ ram­sal anah­tar­dır. Ül­ke­miz­de, bu­gün de dev­le­tin ben­zer bir ya­pı­da gö­rül­me­si­nin ar­dın­da ya­tan un­sur, si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma sü­re­cin­de, bi­re­yin zih­nin­de olu­şa­cak dev­let im­ge­si­nin içi­nin, pat­ri­mon­yal öğe­ler­le dol­du­rul­ma­sın­dan geç­mek­te­dir. Si­ya­sal de­ğer­le­rin bi­re­ye ak­ta­rı­mı, bir sı­nıf­lan­dı­rıl­ma­ya ta­bi tu­tul­du­ğun­da, si­ ya­sal top­lum­sal­laş­ma­nın et­men­le­ri ile kar­şı­laş­mak­ta­yız. Si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma sü­re­cin­de bi­re­yi top­lum­sal­laş­tı­ran­la­ra “et­men” de­nil­mek­te­dir. İki grup et­men bu­ lun­mak­ta­dır: 1) Bi­rin­cil Grup Si­ya­sal Top­lum­sal­laş­tı­rı­cı Et­men­ler a. Ai­le b. Ar­ka­daş Çev­re­si 2) İkin­cil Grup Si­ya­sal Top­lum­sal­laş­tı­rı­cı Et­men­ler a. Okul b. Der­nek ve Sen­di­ka­lar c. Med­ya Bi­rin­cil Grup Si­ya­sal Top­lum­sal­laş­tı­rı­cı Et­men Ola­rak Ai­le: Bi­rey ai­le­de dün­ya­ ya ge­lir. İlk öğ­ren­di­ği şey­le­ri ai­le­den alır. Ai­le­nin ve ar­ka­daş çev­re­si­nin “bi­rin­cil” ol­ma­sı­nın se­be­bi de bu­dur: Hem kro­no­lo­jik ola­rak in­san ilk ön­ce ai­le üye­le­riy­le kar­şı­la­şır hem de ai­le ve ar­ka­daş çev­re­si­nin et­ki­si ömür bo­yu, da­ha yo­ğun ola­rak his­se­di­lir. Ko­nu­şu­lan dil, dav­ra­nış ka­lıp­la­rı bi­re­ye, ai­le­de ve­ril­me­ye baş­lanır. Yaş iler­le­ dik­çe o top­lum­sal ya­pı­da oluş­muş de­ğer­ler sis­te­mi de ki­şi­le­re ak­ta­rı­lır. Ta­ma­mıy­ la in­sa­nın için­de bu­lun­du­ğu top­lum­sal ya­pı­nın kül­tü­rel özel­lik­le­ri olan ya­sak­lar, 141 142 Siyaset Sosyolojisi gü­nah­lar ve ayıp­lar, ai­le ta­ra­fın­dan ya­vaş ya­vaş bi­re­ye öğ­re­til­me­ye baş­lanır. Bu üç­le­me için­de­ki ya­sak­lar, si­ya­sal sis­te­min özel­lik­le­ri­ni bün­ye­sin­de ba­rın­dı­ran un­ sur­lar­dır. Hu­kuk sis­te­mi­nin, si­ya­si ik­ti­dar­la olan iliş­ki­si ne­de­niy­le ya­sak­la­rın öğ­ re­til­me­si, si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma­nın baş­la­dı­ğı­nın gös­ter­ge­si ol­mak­ta­dır. Ai­le için­de­ki po­li­ti­kay­la il­gi­li soh­bet­ler, se­çim za­man­la­rı des­tek­le­nen si­ya­sal par­tiy­le il­gi­li ta­raf oluş­lar, med­ya­da sık­lık­la ta­kip edi­len si­ya­sal li­der­ler, top­lum­ sal­la­şan bi­re­ye bi­rer si­ya­sal­laş­tı­rı­cı un­sur ola­rak yan­sı­mak­ta­dır. Ai­le­nin si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma­da­ki et­ki­si­nin yo­ğun­lu­ğu ile il­gi­li ola­rak şu so­ ru­yu ken­di­ni­ze so­ra­bi­lir­si­niz: 2000’li yıl­lar­dan, 1990’lı yıl­lar­dan, 1980’li yıl­lar­dan, 1970’li yıl­lar­dan, 1960’lı yıl­lar­dan, 1950’li yıl­lar­dan bi­rer ta­ne en be­ğen­di­ği­niz si­ ya­sal li­der söy­le­me­ni­zi is­te­sek, ül­ke­miz­den han­gi isim­le­ri söy­ler­si­niz? Ver­di­ği­niz ya­nıt­lar, top­lum­sal­laş­ma bo­yun­ca öğ­ren­dik­le­ri­niz­le, edin­di­ği­niz tec­rü­be­ler­le, si­ze ve­ri­len de­ğer­ler sis­te­miy­le il­gi­li ola­cak­tır ve bun­da bü­yük oran­da ai­le­den ge­len yön­len­dir­me­ler ön pla­na çı­ka­cak­tır. Bi­rin­cil Grup Si­ya­sal Top­lum­sal­laş­tı­rı­cı Et­men Ola­rak Ar­ka­daş Çev­re­si: Bi­re­ yin ai­le­den son­ra için­de yer al­ma­ya baş­la­dı­ğı ilk sos­yal grup, ar­ka­daş çev­re­si­dir. Bi­rey ai­le­sin­den öğ­ren­dik­le­riy­le var ol­ma­ya baş­la­dı­ğı dö­nem­ler­de ar­ka­daş­la­rıy­la ile­ti­şim ku­rar. On­lar­dan ba­zı şey­ler öğ­re­nir. Yaş iler­le­dik­çe, ba­zen ai­le­den öğ­re­ ni­len­ler ye­ri­ne ar­ka­daş­lar­dan edi­ni­len­ler ge­çer. Ai­le­nin öğ­ret­ti­ği “iyi”ler, ye­ri­ni, ar­ka­daş­lar­dan edi­ni­len “iyi”le­re bı­rak­ma­ya baş­lar. Çocuk, ai­le­den öğ­ren­dik­le­ri­ni ar­ka­daş­la­rıy­la kar­şı­laş­tır­ma ola­na­ğı­na sa­hip olur. Ar­ka­daş gru­bu, bi­re­yin gö­zün­de ve ya­pı­sın­da ai­le­nin ro­lü azal­ma­ya yüz tut­ tu­ğu za­man or­ta­ya çık­mak­ta­dır. Bi­re­yi sa­mi­mi ve duy­gu­sal iliş­ki bağ­la­rı içi­ne yer­ leş­ti­ren ar­ka­daş gru­bu, ai­le­nin sa­hip ol­du­ğu ko­nu­mu ve öne­mi ika­me ede­bil­mek­ te­dir. Ai­le, da­ha te­mel, yay­gın ve ge­nel ni­te­lik­li, kı­sa­ca te­mel si­ya­sal de­ğer­ler içe­ren tu­tum­la­rın oluş­ma­sı­nı sağ­lar. Oy­sa ar­ka­daş gru­bu bi­re­yin, da­ha ge­liş­miş ol­du­ğu yıl­lar­da, öz­gül si­ya­sal tu­tum­lar ge­liş­tir­me­si­ni et­ki­le­yi­ci bir kay­nak oluş­tu­rur. Ör­ ne­ğin ai­le, bi­re­yin han­gi si­ya­sal sis­te­min üye­si ol­du­ğu hak­kın­da bir si­ya­sal bil­gi ak­ta­rı­mın­da bu­lu­nur­ken ar­ka­daş gru­bu, si­ya­sal sis­te­min so­run­la­rı­nın ne­ler ol­du­ ğu, bu so­run­la­rın na­sıl çö­zü­le­bi­le­ce­ği, si­ya­sal ya­şa­ma ka­tıl­ma­sı­nın uy­gun ve­ya zo­ run­lu bir dav­ra­nış olup ol­ma­dı­ğı­nı be­lir­le­yen tu­tum­lar­la do­nan­ma­sı­na et­ki eder. İkin­cil Grup Si­ya­sal Top­lum­sal­laş­tı­rı­cı Et­men Ola­rak Okul: İkin­cil grup­lar için­ de top­lum için olan öne­mi do­la­yı­sıy­la eği­tim, özel­lik­le si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma­yı be­lir­le­yen kay­nak­lar ara­sın­da önem­le anı­lan bir ni­te­lik­te­dir. Eği­tim, bi­re­yi yal­nız­ ca top­lu­mun var­lı­ğı­nı sür­dür­me­si için ge­rek­li olan bil­gi­ler­le do­nat­mak su­re­tiy­ le et­ki­le­yen bir sü­reç de­ğil­dir. Top­lum için­de bi­re­yin na­sıl dav­ran­ma­sı ge­rek­ti­ği ko­nu­sun­da, kı­sa­ca ter­bi­ye ola­rak ad­lan­dır­dı­ğı­mız ku­ral­lar ve­ya norm­lar, eği­tim sü­re­sin­ce bi­re­ye ak­ta­rı­lır. Bi­rey, ai­le dı­şın­da oto­ri­tey­le ilk kez okul­da kar­şı­la­şır. Okul bir yan­dan in­sa­nı, top­lum­sal ya­pı­nın bir par­ça­sı yap­ma­ya ça­lı­şır­ken di­ ğer yan­dan da si­ya­sal top­lum­sal­laş­tı­rı­cı et­ki­ler­le si­ya­sal kül­tü­rün un­sur­la­rı­nı öğ­ re­tir. İl­ko­kul­dan iti­ba­ren ve­ri­len sos­yal bi­lim içe­rik­li ders­ler­le öğ­ren­ci­ye, için­de ya­şa­dı­ğı si­ya­sal sis­te­min özel­lik­le­ri, yö­net­sel ya­pı­sı, de­mok­ra­siy­le olan iliş­ki­si ve içe­ri­ği­nin özel­lik­le­ri an­la­tı­lır. Bu sü­reç­le dev­let, ken­di is­te­di­ği özel­lik­le­re sa­hip yurt­ta­şı ye­tiş­tir­me yo­lun­da adım­lar atar. Dün­ya­nın bir­çok ül­ke­sin­de eği­ti­min bir bö­lü­mü­nün zo­run­lu ol­ma­sı­nın se­bep­le­rin­den bi­ri, bu­dur. Dev­le­tin ka­rar alıp ku­ ral koy­ma sü­re­cin­de, yö­ne­ten­le­rin ku­ral­la­ra ita­ati­ni sağ­la­ma­yı öğ­ret­me­nin yo­lu, zo­run­lu eği­tim­den geç­mek­te­dir. Si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma sü­re­ci için­de edi­ni­len ya­ sak­lar­la il­gi­li en önem­li bil­gi, zo­run­lu eği­tim yo­luy­la bi­re­ye ak­ta­rı­lır. 7. Ünite - Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu Dev­let, ha­zır­la­dı­ğı eği­tim prog­ra­mı­nı (müf­re­dat), ül­ke­nin bü­tün okul­la­rın­da ay­nı şe­kil­de uy­gu­lan­ma­sı­nı te­min et­me­ye ça­lı­şır. Ör­ne­ğin Tür­ki­ye’de ba­kan­lık­ lar ara­sın­da en bü­yük mü­fet­tiş kad­ro­su­na sa­hip olan, Mil­li Eği­tim Ba­kan­lı­ğıdır. Ba­kan­lık, en ka­la­ba­lık kent­te­ki okul­dan en az nü­fus­lu yer­de­ki oku­la ka­dar, en do­ğu­da­ki okul­dan en ba­tı­da­ki oku­la ka­dar, özel okul­lar­dan dev­let okul­la­rı­na ka­ dar hiç­bir ay­rım yap­mak­sı­zın, ha­zır­la­dı­ğı müf­re­da­tın oku­tu­lup oku­tul­ma­dı­ğı­nı, bu yay­gın tef­tiş kad­ro­suy­la de­net­ler. Amaç, ken­di is­te­di­ği yurt­taş mo­de­li­ni sağ­la­ ma­ya yö­ne­lik ha­zır­lan­mış olan müf­re­da­tın, tam an­la­mıy­la tüm ül­ke­de ye­tiş­ti­ril­ mek­te olan in­san­la­ra ve­ril­me­si­nin sağ­lan­ma­sı­dır. Böy­le­ce okul, dev­le­tin si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma sü­re­ci­ne doğ­ru­dan mü­da­ha­le et­ti­ği bir aşa­ma ola­rak kar­şı­mı­za gel­mek­te­dir. İkin­cil Grup Si­ya­sal Top­lum­sal­laş­tı­rı­cı Et­men Ola­rak Der­nek ve Sen­di­ka­lar: Si­ vil top­lum ku­ru­mu ola­rak da ad­lan­dı­ra­bi­le­ce­ği­miz bu grup, bi­re­yin ör­güt­lü bir ya­pı için­de si­ya­sal top­lum­sal­laş­tı­rı­cı et­ki­le­re ma­ruz kal­ma­sı­nı an­lat­mak­ta­dır. Der­nek/sen­di­ka/si­vil top­lum ku­ru­mu üye­li­ği bi­re­yin ne tür si­ya­sal ol­gu ve olay­la­ rı iz­le­ye­ce­ği­ni, na­sıl al­gı­la­ya­ca­ğı­nı, de­ğer­len­di­re­ce­ği­ni sap­ta­yan, si­ya­sal ya­şam ve si­ya­sal sis­te­min iş­le­yi­şi hak­kın­da­ki bil­gi­le­ri­nin kap­sam ve çe­şi­di­ni art­tı­rı­cı et­ki­ ler­de bu­lu­nan bir ni­te­li­ğe sa­hip­tir. Bu et­ki­ler kıs­men der­nek/sen­di­ka/si­vil top­lum ku­ru­mu için­de ar­ka­daş grup­la­rı ara­cı­lı­ğıy­la or­ta­ya çı­kar­ken, kıs­men de der­nek norm­la­rı­nın et­ki­siy­le olu­şa­bi­lir. İler­le­yen bö­lüm­ler­de ve­ri­le­cek bas­kı grup­la­rı ve ka­muo­yu ko­nu­la­rı, bu baş­lık al­tın­da an­la­tı­lan­la­ra ek bil­gi ni­te­li­ğin­de­dir. İkin­cil Grup Si­ya­sal Top­lum­sal­laş­tı­rı­cı Et­men Ola­rak Med­ya: Med­ya; ya­zı­lı, gör­sel, söz­lü ile­ti­şim araç­la­rı­nın ta­ma­mı­na ve­ri­len or­tak isim­dir. Ga­ze­te, ki­tap, te­le­viz­yon, rad­yo ve bil­gi­sa­yar tek­no­lo­ji­le­ri­nin sağ­la­dı­ğı her tür­lü im­kân, bu ka­te­ go­ri için­de ele alı­na­bi­lir. Her top­lum­da bu araç­la­rın ay­nı de­re­ce­de ve ay­nı et­kin­ lik­te kul­la­nıl­ma­dı­ğı bir ger­çek­tir. An­cak bil­gi ile­ti­şi­mi ol­ma­yan bir top­lum var­lı­ğı­ nı sür­dü­re­mez. Bi­li­nen tüm in­san top­lum­la­rın­da ile­ti­şim ve sim­ge oluş­tu­rul­ma­sı ol­gu­su­na rast­lan­mış­tır. Bu bö­lü­mü ta­ki­ben ve­ri­len si­ya­sal ile­ti­şim ko­nu­su, med­ ya­nın si­ya­sal top­lum­sal­laş­tı­rı­cı iş­le­vi­ne de­tay­lı bir bi­çim­de de­ğin­mek­te­dir. Sem­bol­ler Sis­te­mi Ola­rak Si­ya­sal Kül­tür Bu­ra­ya ka­dar an­la­tı­lan­lar­dan, bi­re­yin si­ya­sal kül­tür ile olan bağ­lan­tı­sı­nın, po­li­tik top­lum­sal­laş­ma üze­rin­den ger­çek­leş­ti­ği­ni ve bi­re­yin edil­gen kal­dı­ğı bir sü­reç için­ de si­ya­sal­laş­tı­ğı­nı öğ­ren­miş ol­duk. Bi­rey­den ha­re­ket­le si­ya­sal kül­tü­rü an­la­ma­mı­zı sağ­la­ya­cak bir kav­ram­sal açı­cı, sem­bol­ler sis­te­mi ola­rak si­ya­sal kül­tür ol­gu­su­dur. Bu kav­ram­laş­tır­ma­da çı­kış nok­ta­sı, her şe­yin bi­rer sem­bol ol­du­ğu var­sa­yı­mı­ dır. Tüm mad­de­ler, ma­ter­yal­ler ve de­ğer­ler, bi­rer sem­bol­dür. Sem­bol­le­re an­lam­lar yük­le­ne­rek ta­nım­la­ma­lar­da bu­lu­nu­lur. Ör­ne­ğin şu eli­niz­de tut­tu­ğu­nuz, say­fa­la­rı olan, say­fa­la­rı­nın üze­rin­de ya­zı­lar bu­lu­nan sem­bo­le ki­tap den­mek­te­dir. Çok ba­ sit hat­ta an­lam­sız ge­le­bi­le­cek bu an­la­tım tar­zı as­lın­da bir kav­ra­yış ko­lay­lı­ğı sağ­ la­mak­ta­dır. Şöy­le ki: Ne­den say­fa­la­rı olan bu sem­bo­le ki­tap is­mi­nin ve­ril­di­ği­ni sor­gu­la­ya­cak olur­sak, top­lum­sal­laş­may­la il­gi­li bir sü­reç­le kar­şı­la­şı­rız. Bo­ok, buch, liv­re, lib­ro, lib­ri den­me­yip ki­tap den­me­si, o sem­bo­lün ilk gö­rül­dü­ğün­de, top­lum­ sal­laş­tı­ran ta­ra­fın­dan ki­tap şek­lin­de ad­lan­dı­rıl­ma­sıy­la il­gi­li­dir. Türk­çe ko­nu­şu­lan bir ai­le­de bü­yü­yen ço­cu­ğa, ilk de­fa kar­şı­laş­tı­ğı sem­bol­ler, Türk­çe kar­şı­lık­la­rıy­la öğ­re­ti­lir. İn­gi­liz­ce, Al­man­ca, Fran­sız­ca, İtal­yan­ca ve­ya İs­pan­yol­ca ko­nu­şu­lan bir ai­le­de bü­yü­yen ço­cu­ğa ise az ön­ce bah­se­di­len kar­şı­lık­lar öğ­re­ti­lir. İn­sa­nın bil­di­ği her şe­yin bi­rer sem­bol ol­du­ğu­nun var­sa­yıl­dı­ğı bu açık­la­ma­da asıl üze­rin­de du­rul­ma­sı ge­re­ken, sem­bol­le­rin an­lam­lan­dı­rıl­ma sü­re­ci­dir. Her sem­ 143 144 Siyaset Sosyolojisi bo­le an­lam yük­le­mek, top­lum­sal­laş­ma sü­re­cin­de bi­re­ye bı­ra­kıl­ma­mak­ta­dır. Top­ lum­sal­laş­tı­ran­lar, an­lam­lan­dı­rıl­mış sem­bol­le­ri bi­re­ye sun­mak­ta­dır­lar. Do­la­yı­sıy­la ye­ni bir top­lum­sal­laş­ma ta­nı­mı­na ulaş­mış olu­ruz: Top­lum­sal­laş­ma, sem­bol­le­rin an­lam­lan­dı­rıl­dı­ğı sü­reç­tir. An­cak bi­rey bu ko­nu­da ba­ğım­sız de­ğil­dir. Ör­ne­ğin ço­cu­ğa bir ka­lem gös­te­rip ona han­gi is­mi tak­ma­sı­nın is­ten­di­ği so­rul­maz, “bu, ka­lem­dir” de­ne­rek sem­bol an­lam­lan­dı­rıl­mış olur. Özün­de li­san de­di­ği­miz, ay­nı dil­de­ki ile­ti­şim bi­çi­mi de an­lam­lan­dı­rıl­mış sem­bol­le­rin bi­rik­ti­ril­me­siy­le oluş­tu­ rul­muş bir du­rum­dur. Mad­de ve ma­ter­yal­le­rin an­lam­lan­dı­rıl­ma­sın­dan zi­ya­de si­ya­sal kül­tür açı­sın­ dan an­lam­lı olan un­sur, de­ğer­le­rin an­lam­lan­dı­rıl­ma­sı­dır. İyi, kö­tü, gü­zel, çir­kin, hoş, er­dem­li, vs pek çok de­ğer, sem­bol an­lam­lan­dır­ma­sı sü­re­ci için­de, bi­rey­den ba­ğım­sız bir bi­çim­de or­ta­ya çı­kar. Bi­rin­cil ve ikin­cil top­lum­sal­laş­tı­rı­cı et­men­ler bi­re­ye ne­yin “iyi”, ne­yin “kö­tü” ol­du­ğu­nu öğ­re­tir. Her in­sa­nın top­lum­sal­laş­ma sü­re­ci­ni ya­şa­dı­ğı bi­rin­cil ve ikin­cil grup­lar, bir­bir­le­rin­den ay­rı özel­lik­le­re sa­hip ol­du­ğu için, top­lu­mun ta­ma­mı­nı kap­sa­yan bir or­tak “iyi” ya da “kö­tü”ye ulaş­mak müm­kün de­ğil­dir. Ör­ne­ğin, “iyi si­ya­sal li­der, han­gi özel­lik­le­re sa­hip­tir?” di­ye sor­ du­ğu­muz­da ve­ri­le­cek ce­vap­la­rın ilk bö­lüm­le­ri bel­ki bir­bir­le­ri­ne ben­zer ola­bi­lir. An­cak ce­va­bın iler­le­yen kı­sım­la­rın­da, de­tay­lar­da, tüm ce­vap­la­yan­la­rın tü­müy­le ka­bul­le­ne­me­ye­ce­ği nok­ta­la­ra ge­li­ne­bi­lir. Fark­lı si­ya­sal top­lum­sal­laş­tı­rı­cı et­men­le­rin si­ya­sal sem­bol­le­ri fark­lı bi­çim­ler­de an­lam­lan­dır­ma­la­rın­dan do­la­yı, bi­rey­le­rin si­ya­sal sis­te­mi iç­sel­leş­tir­me­le­ri de bir­ bir­le­rin­den fark­lı ola­cak­tır. Bu­nun so­nu­cu ola­rak bir in­san, bir si­ya­sal ide­olo­ji­yi be­nim­se­yip fark­lı ide­olo­ji­le­ri öte­ki­leş­ti­rir­ken, baş­ka bir in­san öte­ki­leş­ti­ri­len ide­ olo­ji­yi iç­sel­leş­ti­re­bi­lir. Bi­re­yin si­ya­sal sis­te­me dâ­hil ol­ma­sı­na ne­den ola­cak si­ya­ sal et­kin­lik duy­gu­su­nun dü­ze­yi de an­lam­lan­dı­rıl­mış sem­bol­ler­le il­gi­li du­rum­dur. De­tay­la­rı ka­mu­oyu­nun an­la­tıl­dı­ğı bö­lüm­le ve­ri­len si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su, bi­re­ yin han­gi dü­zey­de si­ya­sal ka­tı­lım­da bu­lu­na­ca­ğı­nı be­lir­le­yen bir ya­pı­ya sa­hip­tir. Sem­bol an­lam­lan­dır­ma­sı sü­re­cin­de üst dü­zey si­ya­sal ka­tı­lı­mın “iyi” ol­ma­dı­ğı­nın öğ­re­til­di­ği si­ya­sal sis­tem­ler­de, bi­rey­le­rin bü­yük ço­ğun­luk­lar ha­lin­de si­ya­sal sis­ tem­de yer al­ma­dı­ğı­nı gör­mek­te­yiz. An­lam­lan­dı­rıl­mış si­ya­sal sem­bol­ler, top­lum­sal­laş­ma sü­re­cin­de bi­rey ta­ra­fın­ dan iç­sel­leş­ti­ri­lir­ken, zih­nî bir fonk­si­yon olan si­ya­sal inanç sis­te­min­de yer edi­nir. Ya­ni inanç sis­te­mi (be­li­ef system) an­lam­lan­dı­rıl­mış sem­bol­ler­den olu­şan bi­rey­sel bir özel­lik­tir. Si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma sü­re­ci, si­ya­sal sem­bol­le­rin an­lam­lan­dı­rı­la­ rak si­ya­sal inanç sis­te­min­de yer edin­di­ği sü­reç­tir. Da­ha ön­ce vur­gu­lan­dı­ğı gi­bi, mad­de, ma­ter­yal sem­bol­le­ri de bu­ra­da yer al­mak­ta­dır, de­ğer­ler de... Ör­ne­ğin, “bir si­ya­sal par­ti­nin lo­go­su ney­di” di­ye sor­du­ğu­muz­da, bi­rey ta­ra­fın­dan, si­ya­sal inanç sis­te­min­de yer edin­miş o lo­go­nun şek­li, içe­ri­ği ha­tır­lan­dı­ğı gi­bi, o lo­go­ya; do­la­ yı­sıy­la o si­ya­sal par­ti­ye yük­len­miş “iyi” ya da “kö­tü” an­lam­lar da ak­la ge­le­cek­tir. Ya­ni her tür­lü si­ya­sal dav­ra­nış­ta si­ya­sal inanç sis­te­mi re­fe­rans alı­na­cak­tır. Si­ya­sal top­lum­sal­laş­may­la il­gi­li bu­ra­ya ka­dar an­la­tı­lan­lar­dan, bi­re­yin edil­gen bir ko­num­da kal­dı­ğı so­nu­cu çı­ka­bi­lir. Eğer bi­re­yin var­lı­ğı top­lum­sal­laş­tı­rı­cı­lar ta­ ra­fın­dan ta­sar­lan­mış bir du­rum­sa, bi­re­yin öz­gün­lü­ğü ne­re­de­dir? Ya da ay­nı top­ lum­sal­laş­tı­rı­cı­dan et­ki­ler alan bi­rey­ler, ay­nı özel­lik­le­re mi sa­hip olur­lar? Ör­ne­ğin, ay­nı öğ­ret­men­den ders alan tüm öğ­ren­ci­le­rin inanç sis­tem­le­rin­de, öğ­ret­me­nin öğ­ret­ti­ği her şey ay­nı şe­kil­de mi yer alır? An­la­şı­la­ca­ğı üze­re so­ru­lar, “Bi­rey­le­ri bir­bi­rin­den ayı­ran özel­lik­ler ne­ler­dir?” şek­li­ne dö­nüş­me­ye baş­la­mış­tır. Bu so­ru­nun ce­va­bı, için­de psi­ko­lo­ji bi­li­mi­nin çok 145 7. Ünite - Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu te­mel so­ru­la­rı­nı da kap­sa­yan bir yo­lu aç­mak­ta­dır. Bu ki­ta­bın çö­züm­le­me ala­nı­nı aşan böy­le bir yo­la gir­mek ye­ri­ne, ana­li­ze, psi­ko­lo­ji bi­li­min­den alın­ma bir kav­ ram­la de­vam ede­bi­li­riz: Ki­şi­lik sis­te­mi. Her bi­re­yin fark­lı ki­şi­lik si­te­mi var­dır. Psi­ko­lo­ji­nin te­mel ko­nu­la­rın­dan bi­ri olan bu kav­ra­mı, kı­sa bir ta­nım­la an­lat­mak müm­kün­dür. Ki­şi­lik sis­te­mi, in­sa­nın bi­yo­lo­jik, sos­yo­lo­jik ve psi­ko­lo­jik yön­le­ri­nin ta­ma­mı­dır. Sem­bo­lik dün­ya kav­ram­laş­tır­ma­sın­da­ki ye­ri, inanç sis­te­miy­le il­gi­li­dir. Ki­şi­lik sis­te­mi, top­lum­sal­laş­tı­rı­cı et­ken­le­re, inanç sis­te­min­de yer edin­me­den ön­ce süz­geç iş­le­vi gör­mek­te­dir. Sem­bol­ler, ki­şi­lik sis­te­mi süz­ge­cin­den geç­tik­ten son­ra an­lam­lan­dı­rı­la­rak inanç sis­te­min­de yer edi­nir. Bir in­sa­na, “Şu si­ya­sal ide­olo­ji­yi des­tek­le”, “bu par­ti­ye oy ver”, “şu si­ya­sal li­der iyi­dir” şek­lin­de sem­bol an­lam­lan­dır­ma­la­rı üze­rin­den bir top­lum­sal­laş­tı­rı­cı et­ki­de bu­lu­nu­lur­sa, ki­şi­lik sis­te­min­den ge­çen kıs­mıy­la bi­rey ta­ra­fın­dan iç­sel­leş­ti­ri­le­cek ve si­ya­sal inanç si­te­min­de yer edi­ne­cek­tir. Her bir bi­re­yin ken­di­ne ait ki­şi­lik sis­te­ mi ol­du­ğun­dan, si­ya­sal inanç sis­te­mi de ken­di­ne ait­tir. Ya­ni si­ya­sal inanç sis­te­mi te­kil­dir; ki­şi­ye ait­tir, bi­re­ye ait­tir. Si­ya­sal kül­tür, bi­rey­le­rin bir ara­ya gel­me­sin­den olu­şan bir du­rum­dur. Her bi­ rey­de ay­rı si­ya­sal inanç sis­tem­le­ri ol­du­ğun­dan, in­san­la­rı bir top­lum­sal grup bün­ ye­sin­de bir ara­ya gel­me­siy­le si­ya­sal inanç sis­tem­le­ri­nin top­la­mı bir du­rum ortaya çık­mak­ta­dır. Si­ya­sal kül­tür, bi­rey­sel si­ya­sal inanç sis­tem­le­ri­nin bir ara­ya gel­me­siy­ le oluş­mak­ta­dır. Bir top­lum­sal ya­pı­yı, top­lum­sal gru­bu oluş­tu­ran in­san­la­rın or­tak de­ğer, or­tak an­lam­lan­dır­ma­la­ra sa­hip ol­ma­sı, bu du­rum­dan kay­nak­lan­mak­ta­dır. Bu an­lam­da si­ya­sal inanç sis­te­mi na­sıl te­kil bir du­rum­sa, si­ya­sal kül­tür de ço­ğul bir du­rum­dur. Si­ya­sal kül­tür kav­ra­mı ile top­lum­sal­laş­ma ara­sın­da na­sıl bir bağ­lan­tı bu­lun­mak­ta­dır? Sİ­YA­SAL İLE­Tİ­ŞİM İle­ti­şim Si­ya­sal ile­ti­şim, bir ile­ti­şim bi­çi­mi­dir. İle­ti­şim ise bi­rey­le­rin bir­bir­le­riy­le ya da top­ lum­sal ya­pıy­la et­ki­le­şi­mi­ni ifa­de eden bir kav­ram­dır. Bu­ra­dan ha­re­ket­le si­ya­sal ile­ti­şi­min, si­ya­sal ha­yat için­de var olan bi­rey­le­rin bir­bir­le­riy­le ve­ya si­ya­sal grup­ lar­la yü­rüt­tü­ğü iliş­ki ol­du­ğu­nu söy­le­ye­bi­li­riz. Ya­ni ay­nı ile­ti­şim kav­ra­mın­da ol­du­ ğu gi­bi si­ya­sal ile­ti­şim­de de in­san­lar ara­sı bir sü­reç bu­lun­mak­ta­dır; an­cak si­ya­sal ile­ti­şi­me ko­nu olan in­san­lar, yö­ne­ten­ler ve yö­ne­ti­len­ler şek­lin­de bir ay­rı­ma ta­bi tu­tu­la­bil­mek­te­dir. Yö­ne­ti­len­le­rin ken­di ara­la­rın­da ve yö­ne­ten­ler­le olan kar­şı­lık­lı et­ki­le­şi­mi bi­ze si­ya­sal ile­ti­şi­min tam ola­rak ne an­la­ma gel­di­ği­ni ifa­de et­mek­te­dir. İle­ti­şim, La­tin­ce com­mu­nis söz­cü­ğün­den tü­re­til­miş com­mu­ni­ca­ti­on kav­ra­mı­nın kar­şı­lı­ğı ola­rak kul­la­nıl­mak­ta­dır. An­cak Türk­çede kul­lan­dı­ğı­mız bu kav­ram, La­ tin­ce kar­şı­lık­la­rın­da­ki gi­bi bir top­lum­sal­laş­mış ol­ma du­ru­mu­nu ya­ni com­mu­nis’i içer­me­mek­te­dir. Bu an­lam­da ile­ti­şim, ile­ti­le­nin içe­ri­ği, ilet­me bi­çi­mi, ile­ti­yi gön­ de­ren ve alan ara­sın­da­ki iliş­ki iti­ba­riy­le, top­lum­sal­laş­may­la il­gi­li bir du­ru­mu ken­di bün­ye­sin­de ba­rın­dır­mak­ta­dır. İle­ti­şim­le il­gi­li en te­mel du­ru­mu ele ala­lım: An­la­şı­ la­bi­lir­lik. İle­ti­şim­de, ile­ti­yi alan ile ile­ti­yi gön­de­ren ara­sın­da­ki te­mel ko­nu olan ile­ti, her iki ta­ra­fın da ay­nı şey­le­ri an­la­ya­bi­le­ce­ği ya­pı­ya sa­hip ol­mak zo­run­da­dır. Ör­ne­ ğin ile­ti­yi gön­de­ren ve alan ay­nı li­san­da ile­ti­şim kur­ma­ya ça­lış­mı­yor­lar­sa or­ta­ya bir kar­ma­şa, an­la­şıl­maz­lık çı­ka­cak­tır. Ay­nı li­san­da ile­ti­şim ku­rul­ma­sı, an­la­şı­la­bi­lir­li­ğin sağ­lan­ma­sı açı­sın­dan en önem­li un­sur­dur. Li­san ise top­lum­sal­laş­may­la edi­ni­len bir du­rum­dur. Bi­rey, için­de bu­lun­du­ğu top­lum­sal ya­pı­nın bir par­ça­sı ol­ma­ya alış­tı­ğı 1 146 Siyaset Sosyolojisi top­lum­sal­laş­ma sü­re­cin­de o top­lu­mun her şe­yi­ni öğ­ren­di­ği gi­bi, li­sa­nı­nı da edi­ nir. Ya­ni gün­lük dav­ra­nış ka­lıp­la­rı, ya­sak/gü­nah/ayıp üç­le­me­si­ne ait bil­gi­ler, bir “gi­bi oluş” sü­re­cin­de bi­rey ta­ra­fın­dan iç­sel­leş­ti­ri­lir­ken, o top­lum­sal ya­pı­yı oluş­ tu­ran bi­rey­le­rin ken­di ara­la­rın­da­ki her tür­lü ile­ti­şim bi­çi­mi de öğ­re­ni­lir. Li­san, bu aşa­ma­da bi­re­yin, di­ğer bi­rey­ler­le et­ki­le­şi­mi­ni sağ­la­ma­sı­na yar­dım­cı bir araç ola­rak kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. So­nuç ola­rak, her ne ka­dar bir com­mu­nis içer­me­se de ile­ti­şim den­di­ği za­man an­la­şıl­ma­sı ge­re­ken, top­lum­sal­laş­ma bağ­lam­lı alt ya­pı­ya sa­hip bir kav­ram­laş­tır­ma ol­ma­lı­dır. İle­ti­şi­min üç ana un­su­ru var­dır: İle­ten, İle­ti, İle­ti­len. İle­ten, ile­ti­şi­min baş­lan­gıç kay­na­ğı­nı oluş­tur­mak­ta­dır. İle­ti­şi­me ko­nu olan ile­ ti­nin çık­tı­ğı ki­şi, ile­ten­dir. İle­ti­yi alan ise ile­ti­len­dir. Bu iki­si­nin ara­sın­da­ki et­ki­le­şi­ mi se­be­bi, ile­ti­dir. Ör­ne­ğin bir in­sa­nın bir baş­ka­sıy­la soh­bet et­me­si, bir ile­ti­şim­dir. Ko­nu­şan, ile­ten­dir. Din­le­yen ise ile­ti­len­dir. Soh­bet ko­nu­su da ile­ti­dir. Bir baş­ka ör­nek­te de te­le­viz­yon­da ha­ber­le­ri sey­re­den in­sa­nı ve­re­lim. Bu­ra­da te­le­viz­yon­da­ki ha­ber­ler, ile­ten; ha­ber­le­ri sey­re­den ki­şi, ile­ti­len; ha­ber de ile­ti­dir. Yol­da yü­rür­ken bir rek­lam pa­no­suy­la kar­şı­la­şan in­san da ile­ti­şim için ör­nek teş­kil ede­bi­lir. Rek­ lam pa­no­su, ile­ten; pa­no­yu iz­le­yen/oku­yan ki­şi, ile­ti­len; rek­la­mı ya­pı­lan ürün de ile­ti­dir. Şu an siz de bir ile­ti­şim ör­ne­ği için­de bu­lun­mak­ta­sı­nız: Oku­du­ğu­nuz bu sa­tır­lar, ile­ti­dir. Ya­zar­lar, ile­ten; siz de ile­ti­len du­ru­mun­da­sı­nız. Yu­ka­rı­da­ki pa­rag­raf­tan çı­ka­rı­la­cak iki so­nuç bu­lun­mak­ta­dır. Bun­lar­dan bi­ rin­ci­si, in­san, her an, her yer­de ile­ti­şim ha­lin­de­dir. İn­san­la­rın bu­lun­du­ğu yer­de ile­ti­şim de söz ko­nu­su­dur. Di­ğer so­nuç ise ile­ti­şi­min ger­çek­leş­me­si için ba­zı fak­ tör­le­rin bu­lun­ma­sı zo­run­lu­lu­ğu­dur. İle­ti­şi­min dört ana fak­tö­rü var­dır: İle­ti­şim Ka­nal­la­rı, İle­ti­şim Sem­bol­le­ri, İle­ti­şim Tü­rü, İle­ti­şi­min Kap­sa­yı­cı­lı­ğı. İle­ti­şim ka­nal­la­rı, ile­ti­şi­min ya­pıl­dı­ğı araç­lar­dır. Te­le­viz­yon, rek­lam pa­no­su, ki­tap na­sıl bi­rer ile­ti­şim ka­na­lı ise in­san se­si, mi­mik­ler, vü­cut di­li de ile­ti­şim ka­ na­lı­dır. Ya­ni ile­ti­nin oluş­tu­ğu mec­ra­dır. İle­ti­şim sem­bol­le­ri, ile­ti­nin an­la­tım di­li­dir. Ko­nuş­ma di­li, li­san, bir ile­ti­şim sem­ bo­lü­dür. Ay­nı di­li ko­nu­şan ve an­la­yan in­san­lar ara­sın­da bir ile­ti­şi­min var­lı­ğın­dan bah­se­de­bi­li­riz. Bu­na ben­zer bir bi­çim­de bir kül­tü­re, ge­le­ne­ğe ait mi­mik­ler de ile­ ti­şim sem­bol­le­ri ara­sın­da sa­yı­la­bi­lir. Do­la­yı­sıy­la fark­lı kül­tür­ler­de, fark­lı ge­le­nek­ ler­de ile­ti­şim sem­bol­le­ri de fark­lı­lık­lar gös­te­re­bi­lir. Ör­ne­ğin Tür­ki­ye’de bir­bir­le­ riy­le iyi ar­ka­daş olan iki genç in­sa­nın, yol­da yü­rür­ken ilk kar­şı­laş­ma an­la­rın­da bir­bir­le­riy­le olan se­lam­laş­ma bi­çi­miy­le, New York’ta, Bro­oklyn’de ya­şa­yan iki ar­ ka­da­şın se­lam­laş­ma bi­çim­le­ri bir­bir­le­rin­den çok fark­lı­dır. An­cak iki­si de ile­ti­şim sem­bo­lü­dür. Bir di­ğer ör­nek de alış­kan­lık­lar­la il­gi­li­dir. Tür­ki­ye’de ya­şa­yan bir in­sa­ nın, so­ru­lan bir so­ru­ya ce­vap ve­rir­ken olum­suz­luk içe­ren ‘ha­yır’ an­la­mın­da ka­fa sal­la­ma­sıy­la, bir Ame­ri­ka­lı’nın ‘ha­yır’ an­la­mın­da ba­şı­nı sal­la­ma­sı, bir­bir­le­rin­den fark­lı­dır: Türk­ler, aşa­ğı­dan yu­ka­rı doğ­ru, sert bir ha­re­ket­le baş­la­rı­nı kal­dı­rıp ‘ha­ yır’ de­me­ye ça­lı­şır­ken Ame­ri­ka­lı­lar, sağ­dan so­la ve sol­dan sa­ğa ar­dı­şık ka­fa ha­re­ ket­le­riy­le ‘ha­yır’ an­la­mı­nı ifa­de et­me­ye ça­lış­mak­ta­dır. Her iki­si de bi­rer ile­ti­şim sem­bo­lü­dür an­cak için­de bu­lu­nu­lan kül­tür­le; do­la­yı­sıy­la bir kül­tür ak­ta­rı­mı sü­re­ci olan top­lum­sal­laş­may­la doğ­ru­dan iliş­ki­li­dir. İle­ti­şim tü­rü, ile­ti­şi­min doğ­ru­dan ya da do­la­yı ol­ma­sıy­la il­gi­li­dir. Ba­zı ile­ti­şim bi­çim­le­ri ara­cı­sız­dır. Ara­da hiç­bir ara­cı bu­lun­ma­mak­ta­dır. Ör­ne­ğin bir in­sa­nın di­ğer bir in­san­la ko­nuş­ma­sı, ya­zış­ma­sı do­lay­sız ile­ti­şim­dir. Yüz yü­ze soh­bet, mek­ tup yaz­mak na­sıl bi­rer doğ­ru­dan ile­ti­şim­se, te­le­fon­la ko­nuş­mak, cep me­sa­jı/ema­il at­mak, Fa­ce­bo­ok me­sa­jı gön­der­mek, dürt­mek, be­ğen gön­der­mek, reT­we­ et yap­mak, chat’leş­mek, Skype’dan, MSN’den ya da 3G hat­la­rı ara­cı­lı­ğıy­la an­lık gö­rün­tü­lü ko­nuş­mak da doğ­ru­dan ile­ti­şim kur­mak­tır. Do­lay­lı ile­ti­şim­de ise ile­ti, 7. Ünite - Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu doğ­ru­dan ile­ti­le­ne git­me­mek­te­dir. İle­ti­şim doğ­ru­dan de­ğil­dir. Ör­ne­ğin bir si­ya­sal par­ti li­de­ri­nin ve­ya bir fut­bol ku­lü­bü baş­ka­nı­nın, te­le­viz­yon ka­nal­la­rın­dan ken­ di ta­raf­tar­la­rı­na yö­ne­lik ko­nuş­ma­sı bir do­lay­lı ile­ti­şim bi­çi­mi­dir. İle­ten, ile­ti­len­le yüz yü­ze de­ğil­dir, me­sa­jı doğ­ru­dan ile­ti­le­ne ver­mez. Bu­na ben­zer bi­çim­de ga­ze­te ve te­le­viz­yon ka­nal­la­rın­da ya­pı­lan yo­rum­lar na­sıl bi­rer do­lay­lı ile­ti­şim­se, Fa­ce­bo­ ok du­va­rın­da ya­pı­lan bir pay­la­şım, Yo­uTu­be’a vi­de­o yük­le­mek, twe­et at­mak, blog yaz­mak, web say­fa­la­rı dâ­hil tüm kit­le ile­ti­şim araç­la­rın­da ya­pı­lan rek­lam­lar da do­la­yı ile­ti­şim ör­nek­le­ri­dir. İle­ti­şi­min kap­sa­yı­cı­lı­ğı, ile­ti­nin bir ki­şi­ye ya da top­lu­lu­ğa ve­ril­me­si ile il­gi­li­ dir. Bir ki­şi ya­hut bir ku­ru­mun sa­de­ce bir in­san­la ile­ti­şi­me gir­me­si ki­şi­sel ile­ti­şim ola­rak ad­lan­dı­rı­lır­ken, ka­la­ba­lık bir gru­ba ile­ti gön­der­me­si top­lu ile­ti­şim ola­rak anıl­mak­ta­dır. Bir si­ya­sal par­ti li­de­ri­nin, mi­ting mey­da­nın­da, ken­di­si­ni des­tek­le­ yen in­şa­la­ra yap­tı­ğı ko­nuş­ma top­lu ile­ti­şim­dir fa­kat bir fut­bol ma­çı son­ra­sın­da, skor­dan mem­nun ol­ma­yan ta­raf­tar­la­rın, fut­bol ku­lü­bü baş­ka­nı­na yö­ne­lik doğ­ru­ dan eleş­ti­ri­le­ri, ki­şi­sel ile­ti­şim­dir. Ya­ni dik­kat edil­me­si ge­re­ken şey, ile­ti­le­nin te­kil ve­ya ço­ğul olmasıdır. Si­ya­sal İle­ti­şim ve De­mok­ra­si Si­ya­sal ile­ti­şim, en te­mel an­la­mıy­la, yö­ne­ten­ler ile yö­ne­ti­len­ler ara­sın­da­ki ile­ti­şi­mi ifa­de et­mek­te­dir. An­la­şı­la­ca­ğı üze­re ile­ti­şim kav­ra­mı bir kar­şı­lık­lı­lık içer­mek­te­dir. Ya­ni için­de hem yö­ne­ten­le­rin yö­ne­ti­len­ler­den ha­ber­dar ol­ma­sı hem de yö­ne­ti­len­le­ rin yö­ne­ten­ler­den ha­ber­dar ol­ma­sı te­mel­le­ri mev­cut­tur. Bu açı­dan ba­kıl­dı­ğın­da po­ li­tik ile­ti­şim, po­li­tik ik­ti­da­rın, po­li­tik top­lu­ma ta­nı­dı­ğı bir hak ola­rak gö­rül­mek­te­dir. Top­lum­sal ya­pı­lar üze­rin­de kap­sa­yı­cı hâ­ki­mi­yet sağ­la­yan dev­let­le­rin, yö­ne­ti­ len­le­rin de ses­le­ri­ni du­yu­ra­bi­le­ce­ği bir ya­pı­ya doğ­ru ev­ril­me­si, ya­ni de­mok­ra­si­nin çağ­daş bi­çim­le­ri­nin or­ta­ya çık­ma­sı, ta­rih­sel bir zo­run­lu­luk­tan öte ye­ni eko­no­ mik dün­ya dü­ze­ni­nin bir da­yat­ma­sı so­nu­cun­da oluş­muş­tur. Yö­ne­ti­len­ler üze­rin­ de mut­lak, oto­ri­ter, tek doğ­ru­cu, da­yat­ma­cı et­ki­le­ri olan dev­let­le­rin ve to­ta­li­ter sis­tem­le­rin var ol­du­ğu bir si­ya­sal mo­del, bi­rey­le­rin ve top­lu­mun ka­rar al­ma sü­ re­cin­de söz sa­hi­bi ol­ma­sı­na izin ver­me­mek­te­dir. Do­la­yı­sıy­la po­li­tik ile­ti­şim, her şey­den ön­ce, si­ya­sal ik­ti­dar ta­ra­fın­dan, si­ya­sal top­lu­mun ta­lep, öne­ri ve şi­kâ­yet­le­ ri­nin dik­ka­te alı­na­ca­ğı bir de­mok­ra­tik ya­pı­yı zo­run­lu kıl­mak­ta­dır. Az ön­ce oku­du­ğu­nuz ile­ti­şim­le il­gi­li bö­lüm­den an­la­şı­la­ca­ğı gi­bi si­ya­sal ile­ti­ şi­min ola­bil­me­si, ay­nı ile­ti­şim­de ol­du­ğu gi­bi, bir ile­ti­nin, ile­ten­den çı­kıp ile­ti­le­ne ulaş­ma­sıy­la il­gi­li­dir. An­cak bu­ra­da du­rum si­ya­sal ya­pıy­la il­gi­li­dir. Do­la­yı­sıy­la yö­ ne­ten-yö­ne­ti­len iliş­ki­le­riy­le ilin­ti­li­dir. Bir yö­ne­ten gru­bu ola­rak dev­let ku­ru­mu­ nun, yö­ne­ti­len gru­bu ola­rak va­tan­daş­la­rıy­la iliş­ki­si­nin bir ile­ti­şim mo­de­li ha­li­ne dö­nüş­me­si, ta­rih­sel bir sü­reç için­de şe­kil­len­miş­tir. Bin­ler­ce yıl dün­ya­nın pek çok böl­ge­sin­de mut­lak ve oto­ri­ter bir güç ola­rak var­ lı­ğı­nı sür­dü­ren dev­let, sa­na­yi dev­ri­min­den son­ra or­ta­ya çı­kan mo­dern top­lum­sal ya­pı mo­del­le­rin­de fark­lı bir meş­ru­luk ze­mi­ni­ne otur­muş­tur. Fab­ri­ka­laş­ma­nın or­ ta­ya çı­kar­dı­ğı üre­tim, tü­ke­tim, bö­lü­şüm, pay­la­şım ve da­ğı­tım ağ­la­rı­nın, ka­pi­ta­list dün­ya eko­no­mi­si­nin yay­gın­la­şan özel­li­ği ne­de­niy­le kü­re­sel bir kap­sa­yı­cı­lı­ğı ol­du­ ğu dö­nem­ler­de dev­let ya­pı­la­rı­nın da de­ğiş­ti­ği­ni gör­mek­te­yiz. Ras­yo­na­li­tey­le bir­lik­te ‘akıl’ın fel­se­fi an­lam­da da ol­sa ön plana çık­ma­ya baş­la­ dı­ğı yıl­lar, sa­na­yi dev­ri­mi son­ra­sı olu­şan mo­dern top­lum­sal ya­pı­la­rın bek­len­ti­le­ri­ ne ek­lem­len­miş ve dev­let­ler, için­de de­mok­ra­tik özel­lik­ler bu­lu­nan ye­ni mo­del­le­re doğ­ru ev­ril­miş­ler­dir. Ak­lın hâ­ki­mi­ye­tiy­le baş­la­yan top­lum­sal ik­ti­da­rın se­kü­ler­leş­ me­si sü­re­ci ve ar­tık de­ğer üze­rin­den kâ­rı­nı mak­si­mi­ze et­me­ye ça­lı­şan ser­ma­ye sa­ 147 148 Siyaset Sosyolojisi hip­le­ri­nin, ça­lı­şan sı­nı­fa ba­zı hak­lar ta­nın­ma­sı­na des­tek ver­me­le­ri so­nu­cun­da, to­ ta­li­ter dev­let ya­pı­la­rı ken­di­le­ri­ni de­ğiş­ti­re­rek de­mok­ra­tik re­jim­ler ha­li­ne gel­me­ye baş­la­mış­lar­dır. Top­lu­ma ken­di­si­ni ka­bul et­tir­mek için oto­ri­ter bir re­jim­le bir­lik­te di­nin gü­cün­ den ya­rar­la­nan dev­let, özel­lik­le Ba­tı­da kut­sal bir yer el­de et­miş­tir. Ki­li­se­nin gü­cü­ nü ar­dı­na ala­na dev­let yö­ne­ti­ci­le­ri, top­lu­ma ken­di var­lık­la­rı­nı sor­gu­lat­ma­mış­lar ve din­le be­zen­miş bir ko­ru­ma şem­si­ye­si al­tın­da kal­ma­ya gay­ret gös­ter­miş­ler­dir. Bu­nun sü­rek­li­lik gös­ter­me­si için gün­lük ya­şa­mın her ala­nı­na ya­sak­lar ge­ti­ril­miş, bi­lim­sel ça­lış­ma­la­rın önü ke­sil­miş­tir. Ne­den­sel­lik içe­ren her tür­lü araş­tır­ma, dev­ le­tin kut­sal­lık­la çev­re­len­miş ala­nı­na bir teh­dit ola­rak gö­rül­müş­tür. Ras­yo­na­li­te, böy­le bir dün­ya­ya iti­raz­la doğ­muş­tur. Akıl ön pla­na çık­mış, ik­ti­da­rın var­lı­ğın­dan baş­la­mak üze­re top­lum­sal ha­ya­tın he­men her ala­nın­da gö­rü­len kut­sal­lık­la çev­re­ len­miş alan­lar ak­la, man­tı­ğa, bi­li­me uy­gun açık­la­ma­lar­la kav­ran­ma­ya ça­lı­şıl­mış­ tır. Se­kü­ler­leş­me; ya­ni dün­ye­vi­leş­me, var ola­nın açık­lan­ma­sın­da kay­nak nok­ta­sı ola­rak kut­sal ola­nı de­ğil ak­li ola­nı se­çe­rek ik­ti­da­rı -bir an­lam­da- yer­yü­zü­ne in­dir­ miş­tir. “Be­nim al­dı­ğım ka­rar­la­ra uyun; çün­kü ben kut­sa­lım” di­yen dev­let­ler söy­ lem­le­ri­ni de­ğiş­ti­re­rek ni­çin ken­di­si­nin koy­du­ğu ku­ral­la­ra hal­kın uy­mak zo­run­da ol­du­ğu­nu, ne­den­sel­lik açık­la­ma­la­rıy­la ver­mek zo­run­da kal­mış­lar­dır. Dev­let­le­ri, top­lum­la ile­ti­şim kur­ma­ya sevk eden bir di­ğer önem­li ta­rih­sel sü­reç de sa­na­yi dev­ri­miy­le il­gi­li­dir. Her ne ka­dar tek­no­lo­jik icat ol­sa da su bu­ha­rı­nın bir gü­ce sa­hip ol­du­ğu­nun far­kı­na va­rıl­ma­sı, ön­ce üre­tim ya­pı­sı­nı, de­va­mın­da top­lum­ sal ha­ya­tı ve so­nun­da da et­ki­le­ri bu­gü­ne de­ğin sü­re­cek bi­çim­de dün­ya­yı de­ğiş­tir­ miş­tir. Bu ye­ni bu­lu­nan güç, üre­ti­min da­ha hız­lı ya­pıl­ma­sı­na ne­den ol­muş­tur. Hız­lı üre­tim, ye­ni ma­ki­ne­le­re, ye­ni ma­ki­ne­ler de ye­ni ça­lı­şan­la­ra ih­ti­yaç duy­muş­tur. Yak­ la­şık üç yüz­yıl sü­ren bir za­man di­li­min­de, es­ki si­ya­sal sis­tem­le­rin kö­le­le­ri, kul­la­rı, ye­ni ya­pı­da iş­çi ola­rak kar­şı­mı­za çık­mış­tır. Ma­ki­ne­ler, fab­ri­ka de­ni­len yer­ler­de bir ara­ya ge­ti­ri­le­rek top­lu üre­tim alan­la­rı ya­ra­tı­lır­ken, bun­la­rın sa­hi­bi du­ru­mun­da olan ser­ma­ye sa­hip­le­ri, kâr­la­rı­nı en üst dü­ze­ye çı­kar­ma gay­re­ti­ne gir­miş­ler­dir. Ye­ni sis­te­min iş­çi­le­ri, es­ki­den ol­du­ğu gi­bi kö­le de­ğil­ler­dir. Her an, her is­te­ni­ le­ni, ser­ma­ye sa­hi­bi­ni mut­lu ede­cek şe­kil­de ya­pa­cak du­rum­da de­ğil­ler­dir. Çün­kü ön­ce iş­ bö­lü­mü­nün; de­va­mın­da da uz­man­laş­ma­nın ken­di­le­ri­ne ge­tir­di­ği vaz­ge­ çil­mez­lik, on­la­rı ko­ru­yan en bü­yük zırh­tır. İş­ve­ren, uzun bir sü­reç­te uz­man­la­şan iş­çi­si­nin fab­ri­ka­dan ay­rıl­ma­sı­nı is­te­me­mek­le bir­lik­te üst dü­zey­de ka­zanç sağ­la­ ma­yı bek­le­mek­te­dir. Bu aşa­ma­da ka­pi­tal sa­hip­le­ri­nin, ça­lı­şan­la­rı­nın is­tek­le­ri­ni din­le­di­ği­ni gör­me­ye baş­lı­yo­ruz. Ya­ni kâ­rı­nı mak­si­mi­ze ede­bil­mek ama­cıy­la iş­ çi­nin se­si­nin çık­ma­sı­na izin ve­ri­len bir ça­lış­ma ha­ya­tı şe­kil­len­me­ye baş­la­mış­tır. Üre­tim­de fab­ri­ka­laş­ma­nın, ya­şam­sal alan­lar­da kent­leş­me­nin, eko­no­mik iliş­ki­ ler açı­sın­dan ka­pi­ta­list­leş­me­nin, ül­ke­ler ara­sın­da­ki ti­ca­ri iliş­ki­ler açı­sın­dan kü­re­ sel­leş­me­nin, te­kil iliş­ki­ler an­la­mın­da bi­rey­sel­leş­me­nin eş an­lı bir bi­çim­de or­ta­ya çık­tı­ğı ve mo­dern­leş­me de­di­ği­miz bu ye­ni top­lum­sal mo­del, dev­le­tin de ye­ni­den şe­kil­len­me­si zo­run­lu­lu­ğu­nu or­ta­ya çı­kar­mış­tır. Ya­ni, ras­yo­nel­leş­me­nin et­ki­siy­le dün­ye­vi­le­şen ik­ti­dar an­la­yı­şı ve üre­ten in­san­ lar­dan oluş­muş bir top­lum­sal ya­pı­nın var­lı­ğı or­ta­ya, de­mok­ra­tik mo­del­ler­le iliş­ki­ li bir dev­let bi­çi­mi­ni, bir ta­rih­sel zo­run­lu­luk ola­rak çı­kar­mış­tır. Bu aşa­ma­dan son­ra dev­let ve top­lum ara­sın­da­ki iliş­ki, kar­şı­lık­lı­lık içe­re­bi­lir ha­ le gel­miş­tir. To­ta­li­ter bir mo­del­de bu­lun­ma­yan si­ya­sal ile­ti­şim im­kâ­nı, de­mok­ra­tik mo­del­le­rin yay­gın­laş­ma­ya baş­la­ma­sıy­la bir­lik­te dev­let­le­rin dik­ka­te al­dı­ğı bir ko­nu ha­li­ne gel­miş­tir. De­mok­ra­si­ye ait özel­lik­le­rin bu­lun­ma­dı­ğı bir si­ya­sal sis­tem­de dev­ let, sa­de­ce em­re­di­ci bir özel­li­ğe sa­hip ola­ca­ğın­dan üç un­su­ra sa­hip ol­ma­sı ge­re­ken 7. Ünite - Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu ile­ti­şi­min bir ta­ra­fı boş­ta ka­la­cak­tır; ile­ti­şim ger­çek­leş­me­ye­cek­tir. De­mok­ra­si, dev­let-top­lum ve top­lum-dev­let ara­sın­da ile­ti­şi­min ol­ma­sı­na ola­nak sağ­la­yan bir si­ya­sal ze­mi­ni oluş­tur­mak­ta­dır. Dev­let ve top­lum kar­şı­lık­lı ola­rak ile­ti gön­de­re­bi­ le­cek du­ru­ma, de­mok­ra­si sa­ye­sin­de ulaş­mış olur­lar. Si­ya­sal ile­ti­şim, de­mok­ra­si­nin var ol­du­ğu dev­let ya­pı­la­rın­da ken­di­ni, ka­rar al­ ma sü­re­cin­de gös­ter­mek­te­dir. To­ta­li­ter dev­let mo­del­le­rin­de ol­du­ğu gi­bi de­mok­ ra­tik re­jim­ler­de de ka­rar alıp ku­ral koy­mak, ik­ti­dar sa­hi­bi ol­mak­la il­gi­li bir du­ rum­dur. Oto­ri­te­nin kul­la­nıl­dı­ğı sis­tem­ler­de ku­ra­la uy­ma­mak müm­kün de­ğil­ken de­mok­ra­si­nin et­kin ol­du­ğu mo­del­ler­de va­tan­daş­la­rın o ku­ral için ik­na edil­me­si ge­rek­mek­te­dir. Ka­rar alıp ku­ral koy­ma­nın bir sis­te­ma­ti­ği­nin bu­lun­ma­sı, hu­kuk sis­te­mi­ni or­ta­ya çı­kar­mak­ta­dır. De­mok­ra­tik mo­del­ler, par­la­men­ter bir ya­pı için­ de hal­kın tem­sil edil­di­ği mec­lis­le­rin var­lı­ğı­nı ge­rek­li kıl­mak­ta­dır. Bu ya­pı­lar, hem halk ta­ra­fın­dan se­çil­dik­le­ri için hem de ya­sa yap­tık­la­rı için, ya­ni ka­rar alıp ku­ral koy­duk­la­rı için top­lum­sal ik­ti­da­ra sa­hip ko­num­da­dır­lar. Par­la­men­ter bir ya­pı­ya sa­hip de­mok­ra­tik mo­del­ler­de si­ya­sal ile­ti­şim, bir yan­ dan alı­na­cak ka­rar­la­rın içe­ri­ği­nin na­sıl ola­ca­ğı ko­nu­sun­da­ki meş­ru­luk ze­mi­ni­ nin ka­rar alı­cı ta­ra­fın­dan öğ­re­nil­me­si­ne, di­ğer yan­dan da hal­kın ta­lep-öne­ri ve şi­kâ­yet­le­ri­nin ka­rar alı­cı­la­ra ak­ta­rıl­ma­sı­na ne­den olan çift yön­lü bir fonk­si­yo­na sa­hip­tir. Bu an­lam­da gü­nü­müz­de si­ya­sal ile­ti­şim, dev­let­le­rin meş­ru­luk­la­rı­nı sağ­ la­ma­da­ki en önem­li araç­tır. An­la­tı­lan­lar­dan çı­kar­tı­la­cak so­nuç, bir si­ya­sal sis­tem için­de mut­la­ka si­ya­sal ile­ti­şi­min ger­çek­leş­me zo­run­da ol­du­ğu­dur. Si­ya­sal ile­ti­şim kim­ler ara­sın­da ger­ çek­le­şir di­ye sor­du­ğu­muz­da, si­ya­sal ile­ti­şi­min şu ak­tör­le­riy­le kar­şı­laş­mak­ta­yız: 1) Dev­let a. Dev­let Yö­ne­ti­ci­le­ri b. Bü­rok­rat ve Tek­nok­rat­lar c. Par­la­men­to 2) Si­ya­sal Sis­tem a. Si­ya­sal Par­ti­ler b. Si­vil Top­lum Ku­rum­la­rı ve Bas­kı Grup­la­rı c. Araş­tır­ma Şir­ket­le­ri d. Si­ya­set­le İl­gi­le­nen­ler 3) Yö­ne­ti­len­ler/Halk 4) Kit­le İle­ti­şim Araç­la­rı/Med­ya Si­ya­sal ile­ti­şi­min ak­tör­le­ri, ka­rar al­ma sü­re­ci­nin için­de bu­lu­nan grup­lar­dır. Dev­let de­di­ği­miz za­man so­mut bir ya­pı­lan­ma­yı ta­rif ede­me­mek­le bir­lik­te, iş­le­ yi­şi, fonk­si­yo­nu ve gö­rev­le­ri iti­ba­riy­le bir ku­rum­sal ya­pı­yı gö­zü­müz­de can­lan­dı­ ra­bi­li­yo­ruz. Ka­dim dev­let ge­le­ne­ği, yö­ne­ti­ci­le­ri öne çı­kar­mak­ta­dır. An­cak dev­let de­nil­di­ği za­man an­la­şıl­ma­sı ge­re­ken sa­de­ce yö­ne­ti­ci­ler de­ğil, yö­ne­ti­ci­ler­le bir­lik­ te bü­rok­rat ve tek­nok­rat­lar­dan olu­şan ve ic­ra­at­tan asıl so­rum­lu ki­şi­ler­dir. Dev­let baş­ka­nı, hü­kü­met, ye­rel yö­ne­tim­ler ve ye­rel yö­ne­ti­ci­ler, ay­nı ya­pı­da ele alın­ma­lı­ dır. Bu gru­ba son ola­rak, se­çil­miş­ler­den olu­şan ve tem­sil gü­cü­ne sa­hip bir par­la­ men­to­yu da dâ­hil ede­bi­li­riz. Eğer bir ge­nel­le­mey­le si­ya­sal ile­ti­şi­mi, dev­le­tin hal­kıy­la et­ki­le­şim ha­lin­de ol­ ma­sı ola­rak ele ala­cak olur­sak dev­let ile­ten du­ru­mun­da­dır. Ak­tör­le­ri bu an­la­tı­ma ek­le­ye­cek olur­sak, dev­le­ti yö­ne­ten­ler, bü­rok­rat­lar, tek­nok­rat­lar ve mil­le­tin ve­kil­ le­ri, ile­ti­şi­mi baş­la­tan gru­bu oluş­tur­mak­ta­dır­lar. Her za­man dev­let ka­dar güç­lü ol­ma­sa­lar da si­ya­sal ile­ti­şi­min en et­kin ak­tör­le­ ri si­ya­sal sis­tem­de yer al­mak­ta­dır­lar. A.Aziz’in de be­lirt­ti­ği gi­bi si­ya­sal par­ti­le­rin 149 150 Siyaset Sosyolojisi yap­tığı bü­tün fa­ali­yet­ler si­ya­sal ile­ti­şim içe­rik­li­dir. İk­ti­da­rı elin­de bu­lun­dur­sun ya da mu­ha­le­fet­te ol­sun, tüm si­ya­sal par­ti­ler seç­men­le­riy­le ve­ya po­tan­si­yel seç­men­ le­riy­le bir si­ya­sal ile­ti­şim iliş­ki­si ger­çek­leş­tir­mek zo­run­da­dır. Bu­na ben­zer bi­çim­de si­vil top­lum ku­ru­luş­la­rı da, üye­le­ri­nin çı­kar­la­rı­nı en üst dü­zey­de ko­ru­ma ar­zu­sun­da olan ya­hut üye­le­ri­nin ta­lep-öne­ri ve şi­kâ­yet­le­ri­ni yö­ne­ten­le­re ilet­me­ye gay­ret eden ya­pı­lan­ma­lar­dır. Si­ya­sal ik­ti­da­rı ele ge­çir­me­yi de­ğil de üye­le­ri­nin is­tek­le­ri doğ­rul­tu­sun­da et­ki­le­me­yi he­def­ler­ler. Si­vil top­lum ku­ru­luş­la­rı­nın üye­le­riy­le ve si­ya­sal ik­ti­dar­la olan tüm iliş­ki­si, si­ya­sal ile­ti­şim bağ­ lam­lı­dır. Si­vil top­lum ku­rum­la­rı gi­bi bas­kı grup­la­rı da ka­muo­yu ya­ra­tıp lo­bi­ci­lik fa­ali­yet­le­ri yü­rü­te­rek ka­rar alı­cı­lar­la ile­ti­şim­de bu­lun­ma­ya ça­lış­mak­ta­dır. Si­ya­sal sis­tem için­de ele ala­bi­le­ce­ği­miz bir di­ğer ak­tör, araş­tır­ma şir­ket­le­ri­dir. İler­le­yen say­fa­lar­da ka­mu­oyu­nu ele alır­ken de de­ği­ne­ce­ği­miz araş­tır­ma şir­ket­le­ ri, bir yan­dan yap­tık­la­rı ça­lış­ma­lar­la ka­mu­oyu­nun dü­şün­ce­le­ri­ni, çe­şit­li is­ta­tis­ti­ki yön­tem­ler­le hal­ka açık­lar­lar, di­ğer yan­dan da bu so­nuç­lar­la hal­kı et­ki­ler­ler. Ge­ rek se­çim­ler ön­ce­sin­de ya­pı­lan se­çim so­nuç­la­rı­nı tah­mi­ne yö­ne­lik an­ket ça­lış­ma­sı bul­gu­la­rı­nın açık­lan­ma­sı ge­rek­se de­ğiş­ti­ril­me­si dü­şü­nü­len bir ka­nun mad­de­siy­le il­gi­li gö­rüş alın­ma­sı­na yö­ne­lik bir alan araş­tır­ma­sı, si­ya­sal ile­ti­şim bi­çim­le­ri­ne gir­mek­te­dir. Si­ya­sal ile­ti­şi­min en dik­kat çe­ki­ci ak­tör­le­rin­den bi­ri, si­ya­set­le il­gi­le­nen­ler­dir. Fark edi­le­ce­ği gi­bi, bir­bir­le­ri­ne çok ben­zer du­rum­da ol­sa­lar da si­ya­set­le il­gi­le­nen­ ler ile halk, ay­rı ka­te­go­ri­ler­de ele alın­mış­tır. Bu­ra­da­ki amaç si­ya­se­te il­gi gös­te­ren­ ler­le gös­ter­me­yen­le­rin ay­nı ile­ti­şim yo­ğun­lu­ğu­nu ya­şa­ma­dık­la­rı­nı vur­gu­la­mak­tır. Si­ya­se­te il­gi gös­te­ren­ler de yö­ne­ti­len­ler­den­dir; halk­tan in­san­lar­dır. Fa­kat on­lar si­ya­sal sis­tem­den sü­rek­li ola­rak ha­ber­dar ol­ma­ya ça­lış­mak­ta­dır­lar. Hat­ta za­man za­man ken­di ta­lep, öne­ri ve şi­kâ­yet­le­ri­ni, bi­rey­sel ya da ken­di­si gi­bi dü­şü­nen in­ san­lar­la bir­lik­te yö­ne­ten­le­re ilet­me­nin yol­la­rı­nı ara­mak­ta­dır­lar. Pe­ki, o za­man ne­dir ba­zı in­san­la­rı si­ya­sal ile­ti­şim ka­nal­la­rı­nı di­ğer in­san­lar­ dan da­ha yo­ğun kul­lan­ma­ya iten et­ken? Bu­nun ar­dın­da ‘si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su’ ola­rak ad­lan­dı­rı­lan, bi­rey­sel, psi­ko­lo­jik bir et­ken bu­lun­mak­ta­dır. Si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su, bi­re­yin si­ya­sal sis­te­me gir­di­de bu­lun­du­ğu za­man, bu­nun bir çık­tı­sı­nın ola­ca­ğı­na duy­du­ğu inanç­tır; ki­şi­nin, si­ya­sal sis­te­me bir et­ki­de bu­lu­na­bi­le­ce­ği­ne inan­ma­sı­dır. Bu duy­gu, bi­rey­sel tec­rü­be­ler­le, ya­şan­mış­lık­lar­la, ya­ni top­lum­sal­laş­ ma sü­re­ciy­le il­gi­li­dir. Bi­re­yin si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su ne ka­dar yük­sek­se o oran­da üst dü­zey bir si­ya­sal ka­tı­lım­da bu­lu­nur. İş­te bu­ra­da bir ayrı­ma ta­bi tut­tu­ğu­muz si­ya­sal ile­ti­şim ak­tö­rü de si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su dü­ze­yi ba­kı­mın­dan bir fark­lı­lık gös­ter­mek­te­dir. Si­ya­sal sis­tem içi­ne dâ­hil edi­len si­ya­set­le il­gi­le­nen­le­rin si­ya­sal et­ kin­lik duy­gu­su, yö­ne­ti­len­ler/halk ka­te­go­ri­sin­de ele alı­nan­lar­dan da­ha yük­sek­tir. An­la­şı­la­ca­ğı üze­re yö­ne­ti­len­ler/halk, ge­nel­lik­le top­lum­sal ya­pı­nın bü­yük ço­ ğun­lu­ğu­nu oluş­tu­ran kit­le­dir. Ken­di ha­yat uğ­raş­la­rıy­la il­gi­le­nir­ler­ken, si­ya­sal ile­ ti­şim­den en az dü­zey­de et­ki­le­nir­ler. Dev­let, im­ge­sel ola­rak on­la­ra çok şey ifa­de et­mek­le bir­lik­te sis­te­ma­tik bir dev­let kav­ram­sal­laş­tır­ma­la­rı bu­lun­ma­mak­ta­dır. Si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su dü­şük dü­zey­ler­de­dir. Hal­kın, si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su yük­sek dü­zey­de olan bö­lü­mü­nün, bir üst grup için­de ele alın­dı­ğın­dan az ön­ce bah­set­miş­tik. Si­ya­sal ile­ti­şi­min en önem­li ak­tö­rü ise kit­le ile­ti­şim araç­la­rı/med­ya­dır. Her tür­ lü ya­zı­lı/ba­sı­lı med­ya­yı; ya­yı­mı, ya­yı­nı ya­pı­lan bü­tün gör­sel ve işit­sel med­ya­yı; in­ter­net ve in­tra­net alt­ya­pı­sın­dan ya­rar­la­nı­la­rak ya­pı­lan ya­zı­lı, ses­li, gö­rün­tü­lü, söz­lü, söz­süz, ses­siz, gö­rün­tü­süz med­ya­yı; kı­sa­ca kit­le­le­re ula­şa­bi­len her tür­lü un­ su­ru kit­le ile­ti­şim ara­cı; ye­ni ta­bi­ri ile med­ya ola­rak ad­lan­dı­ra­bi­li­riz. 7. Ünite - Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu Yö­ne­ten­le­rin, yö­ne­ti­len­ler­le si­ya­sal ile­ti­şi­me gir­me yo­lu med­ya­dan geç­mek­te­ dir. Bir ka­rar alı­nıp ku­ral ko­nu­lur­ken, bir ka­nun mad­de­si de­ğiş­ti­ri­lir­ken dev­let, med­ya ara­cı­lı­ğıy­la si­ya­sal ile­ti­şim kur­mak­ta­dır. Yö­ne­ti­len­ler, dev­le­tin yap­tık­la­rı­nı, ic­ra­atı­nı, ya­zı­lı ve gör­sel ba­sın­da­ki ha­ber­ler ara­cı­lı­ğıy­la ta­kip eder­ler. Bir si­ya­sal par­ti li­de­ri­nin, bir dev­let yö­ne­ti­ci­si­nin te­le­viz­yon­lar­da­ki ha­ber prog­ram­la­rın­da ko­nuş­ma yap­ma­sı, bu si­ya­sal ile­ti­şim kur­ma gay­re­ti­nin bir par­ça­sı­dır. Yük­sek dü­ zey­li si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su­na sa­hip olan­la­rın ken­di ça­ba­la­rıy­la ve­ya ken­di­si gi­bi dü­şü­nen in­san­la­rın bir ara­ya gel­me­siy­le oluş­tur­duk­la­rı si­vil top­lum ku­ru­luş­la­rı araç­lı­ğıy­la ses­le­ri­ni dev­let yö­ne­ti­ci­le­ri­ne ilet­me gay­ret­le­rin­de­ki en önem­li ara­cı ya­pı yi­ne med­ya­dır. Med­ya­nın yo­ğun il­gi gös­ter­di­ği bir ko­nu­ya hiç­bir dev­let yö­ ne­ti­ci­si­nin il­gi­siz ka­la­ma­ya­ca­ğı, dün­ya­nın pek çok ül­ke­sin­de sık­lık­la kar­şı­la­şı­lan bir du­rum­dur. Yurt­taş­lık Bi­lin­ci­ni Oluş­tur­ma ve Si­ya­sal İle­ti­şim Gü­nü­müz­de dev­let­le­rin de­mok­ra­siy­le olan bağ­lan­tı­la­rı ne­de­niy­le ka­rar al­ma sü­ reç­le­ri­ne yurt­taş­la­rı­nı mut­la­ka kat­ma­sı ge­rek­ti­ği­ne yu­ka­rı­da de­ğin­miş­tik. De­ mok­ra­si­de ka­rar al­ma sü­re­ci, par­la­men­ter bir ya­pı için­de ger­çek­le­şir­ken, yö­ne­ ti­len­le­rin ya­sa­ma sü­re­ci­ne ka­tı­lı­mı, tem­si­li sis­tem üze­rin­den ve mil­let­ve­kil­le­ri ara­cı­lı­ğıy­la ger­çek­le­şe­cek­tir. Si­ya­sal sis­tem­le­rin özel­lik­le­ri de­mok­ra­siy­le ne ka­dar il­gi­li olur­sa ol­sun tüm dev­let­ler, ken­di­si­ne bağ­lı, ita­at eden yurt­taş­la­ra sa­hip ola­ bil­me ama­cıy­la top­lum­sal­laş­ma sü­reç­le­ri­ne mü­da­ha­le eder­ler. Dev­let, zo­run­lu eği­tim aşa­ma­la­rı ile ço­cuk yaş­ta­ki “ge­le­ce­ğin yurt­taş­la­rı”nı ken­di sis­te­mi içi­ne alıp eği­tim yo­luy­la en­dok­tri­ne eder­ken, ile­ri yaş­lar­da­ki in­ san­la­rı da si­ya­sal ile­ti­şim araç­la­rı ile top­lum­sal­laş­tır­mak­ta­dır. Ge­rek tüm si­ya­sal par­ti­le­rin uy­gu­la­dı­ğı pro­pa­gan­da yön­tem­le­ri ge­rek­se med­ya ara­cı­lı­ğıy­la ger­çek­ leş­ti­ri­len si­ya­sal rek­lam­la­rın ta­ma­mı bi­rer ile­ti­şim yön­te­mi­dir. Ser­best se­çim­le­rin ya­pı­la­rak par­la­men­ter ve tem­si­lî bir de­mok­ra­tik mo­de­lin ge­çer­li ol­du­ğu bü­tün si­ya­sal re­jim­ler­de, se­çim­le­ri ka­za­na­rak ik­ti­da­rı ele ge­çi­ren­ler, ay­nı za­man­da dev­ let gü­cü­ne de sa­hip ol­muş olur­lar. Bu an­lam­da pro­pa­gan­da ça­lış­ma­la­rı, dev­let ve yurt­taş ara­sın­da­ki bil­gi pay­la­şı­mı­na yö­ne­lik bir ça­lış­ma ma­hi­ye­tin­de­dir. Ya­ni pro­pa­gan­da ça­lış­ma­la­rıy­la baş­la­yan dev­le­tin yurt­taş­la­rı­nı bil­gi­len­dir­me sis­te­mi, alı­nan ka­rar­lar, ko­nu­lan/de­ğiş­ti­ri­len ku­ral­lar hak­kın­da med­ya ara­cı­lı­ğıy­la ile­ti­şim kur­ma bi­çi­min­de de­vam eder. Bu an­lam­da si­ya­sal ile­ti­şim, dev­le­tin ken­di yurt­ta­ şı­nı ye­tiş­tir­me sü­re­cin­de önem­li bir araç­tır. Med­ya­nın dev­let ta­ra­fın­dan, halk­la ile­ti­şim kur­ma ara­cı ola­rak kul­la­nıl­ma­sı sa­de­ce gü­nü­müz­de or­ta­ya çı­kan bir du­rum de­ğil­dir. Bir tek ga­ze­te­le­rin ol­du­ğu yıl­lar­da da rad­yo­nun kit­le­sel­leş­ti­ği dö­nem­ler­de de med­ya­dan is­ti­fa­de edil­miş­tir. Ar­tık Tür­ki­ye’de ge­le­nek­sel­le­şen, Cumhurbaşkanlarının, ken­di yap­tık­la­rı­nı ve ile­ ri­de ger­çek­leş­ti­re­ce­ği pro­je­le­ri an­lat­tı­ğı te­le­viz­yon prog­ram­la­rı­na çık­ma­la­rı, bir si­ya­sal ile­ti­şim kur­ma ve bun­dan yurt­taş­lık bi­lin­ci­ni oluş­tur­ma ko­nu­sun­da ya­rar­ lan­ma is­te­ği­nin bir so­nu­cu­dur. Ben­zer bi­çim­de pek çok Ba­kan­lıktan Ge­nel Kur­may Baş­kan­lı­ğına; hat­ta biz­zat Cum­hur­baş­ka­nının ken­di­si­ne va­rın­ca­ya ka­dar her dü­zey ka­mu yö­ne­ti­mi bi­ri­min­ de ve yö­ne­ti­ci­sin­de Twit­ter he­sa­bı bu­lun­mak­ta­dır. Ba­zı res­mi ku­rum­lar Fa­ce­bo­ok say­fa­la­rı da oluş­tu­ra­rak halk­la ile­ti­şim kur­ma yön­tem­le­ri­ni ge­liş­tir­me gay­re­ti­ne gir­miş­ler­dir. Dün­ya­da, Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri’nden son­ra, Fa­ce­bo­ok’u en çok kul­la­nan ikin­ci ül­ke ko­nu­mun­da­ki Tür­ki­ye’de yak­la­şık 28 mil­yon kul­la­nı­cı (bu ki­ ta­bın ya­zıl­dı­ğı ta­rih iti­ba­riy­le) var­dır. İn­ter­net trend­le­ri­ni ta­kip eden ale­xa.com’un ve­ri­le­ri­ne gö­re, in­ter­net­te en çok zi­ya­ret edi­len web si­te­le­ri sı­ra­la­ma­sın­da Fa­ce­bo­ok 151 152 Siyaset Sosyolojisi ikin­ci, Twit­ter ise do­ku­zun­cu­dur. Asıl amaç­la­rı, si­ya­sal sis­tem­le il­gi­li di­ya­log or­ta­ mı ya­rat­mak ol­ma­yan bu si­te­le­rin, si­ya­sal ka­rar alı­cı­lar ta­ra­fın­dan, yö­ne­ti­len­ler­le si­ya­sal ile­ti­şim kur­mak ama­cıy­la kul­la­nıl­ma­ya baş­la­ma­sı, ön­ce­lik­li ola­rak si­ya­sal ile­ti­şi­min gü­nü­müz­de­ki öne­mi­ni; son­ra­sın­da da yurt­taş­la­rın bi­linç­len­di­ril­me­si ve ka­tı­lım­cı, de­mok­ra­tik bir si­ya­sal ik­li­min sağ­lan­ma­sı ko­nu­sun­da, si­ya­set­çi­le­rin ne ka­dar stra­te­jik dav­ran­dık­la­rı­nı bi­ze gös­ter­mek­te­dir. Gü­nü­müz­de her dev­let ken­di yurt­taş­lık bi­lin­ci­ni oluş­tur­mak­ta­dır. Ba­zı dev­let­ ler, ken­di yurt­ta­şı­nı ye­tiş­tir­me­nin ya­nın­da, halk ege­men­li­ği­ne da­ya­lı, de­mok­ra­tik il­ke­ler­le bağ­lan­tı­lı li­be­ral bir si­ya­sal sis­tem oluş­tur­mak için, si­ya­sal ile­ti­şim araç­ la­rı­nı ola­bil­di­ğin­ce yo­ğun kul­lan­mak­ta­dır. 2 Yurt­taş­lık bi­lin­ci­ni oluş­tur­ma ile si­ya­sal ile­ti­şim ara­sın­da na­sıl bir bağ­lan­tı bu­lun­ mak­ta­dır? KA­MUO­YU Ka­muo­yu ve De­mok­ra­si Ha­ber­le­ri iz­ler­ken ve­ya okur­ken sık sık kar­şı­laş­tı­ğı­mız ‘ka­muo­yu tep­ki­si’, ‘ka­mu­ oyu­nun ra­hat­sız ol­ma­sı’, ‘ka­mu­oyu­nun ay­dın­la­tıl­ma­sı’ gi­bi kav­ram­laş­tır­ma­la­rın bi­ze ne­yi ifa­de et­me­si ge­rek­ti­ği ko­nu­sun­da tam bir bil­gi­miz var mı­dır? Ba­zen ka­ muo­yu kav­ra­mın­dan san­ki, ka­mu is­min­de tür­deş bir in­san bir­li­ği var ve oy ve­ri­ yor­lar­mış gi­bi an­lam­lar çı­kar­mak da müm­kün ola­bil­mek­te­dir. M. Ka­pa­ni’ye gö­re ka­muo­yu, bel­li bir za­man­da, bel­li bir tar­tış­ma­lı so­run kar­şı­sın­da, bu so­run­la il­gi­ le­nen ki­şi­ler gru­bu­na ve­ya grup­la­ra hâ­kim olan ka­na­at­tir. Ta­nım­dan an­la­şı­la­ca­ğı gi­bi ka­muo­yu, bir in­san top­lu­lu­ğu­nun ka­na­ati­dir. An­cak bu ka­naa­te, bir se­çim ya­pı­la­rak, re­fe­ran­dum ya­pı­la­rak ula­şıl­ma­mış­tır. Bir ko­nu hak­kın­da­ki gö­rüş­le­ri­ nin ne ol­du­ğu, o top­lu­lu­ğun tüm üye­le­ri­ne tek tek so­ru­lup, gö­rüş alı­nıp, is­ta­tis­tik çı­ka­rıl­ma­mış­tır; vur­gu­lan­dı­ğı gi­bi hâ­kim olan dü­şün­ce­dir. Ka­mu­oyu­nun ku­ram­sal bir ya­pı ol­du­ğu­nu, öl­çü­le­bi­lir ger­çek bir nes­ne ya da özel­lik ol­ma­dı­ğı­nı unut­ma­mak ge­re­kir. Ör­ne­ğin bir ki­şi­nin ağır­lı­ğı, ki­lo­su, öl­ çü­le­bi­lir bir özel­lik­tir. Do­la­yı­sıy­la bir araş­tır­ma­cı, bir in­sa­nın ağır­lı­ğı­nı fark­lı za­ man­lar­da öl­çe­rek, ki­lo­su­nun du­ru­mu hak­kın­da yo­rum ya­pa­bi­lir. An­cak ka­muo­yu fark­lı­dır. Ki­lo, ki­şi­ye ait bir özel­lik du­ru­mun­day­ken, ka­mu­oyun­da inanç ve tu­ tum­la­rı bir­bi­rin­den fark­lı olan hal­kın ka­na­at­le­ri­nin bi­le­şi­mi söz ko­nu­su­dur. Da­ ha­sı, inanç­lar, çev­re­nin, si­ya­sal bil­gi­ye ulaş­ma ko­lay­lı­ğı ve si­ya­sal seç­kin­ler­den kay­nak­la­nan ile­ti­şi­min içe­ri­ği gi­bi özel­lik­le­ri ta­ra­fın­dan et­ki­le­ne­bi­lir. Bu in­san top­lu­lu­ğu için­de hâ­kim ka­naa­tin na­sıl or­ta­ya çı­ka­ca­ğı da üze­rin­de du­rul­ma­sı ge­re­ken bir di­ğer ko­nu­dur. Bu ko­nu­da sa­yı ve et­kin­lik fak­tö­rü ol­mak üze­re baş­lı­ca iki et­ke­nin rol oy­na­dı­ğı­nı söy­le­ye­bi­li­riz. İlk et­ken, sa­yı un­su­ru, ya­ni ço­ğun­luk fak­tö­rü­dür. Ka­mu­oyu­na ka­ba­ca ço­ğun­lu­ğun ka­naa­ti di­ye­bi­li­riz. An­cak her za­man bu­nu ile­ri sür­mek ve ço­ğun­luk öl­çü­sü­nü ge­rek­li bir şart ola­rak ka­bul et­mek müm­kün de­ğil­dir. Ba­zı hal­ler­de ka­mu­oyu­nun be­lir­len­me­sin­de ço­ğun­luk fak­tö­rün­den da­ha ağır ba­san ikin­ci bir un­sur var­dır ki bu, yo­ğun­luk ya da et­kin­lik fak­tö­rü­dür. Bu alan­da ya­pı­lan araş­tır­ma­lar şu ger­çe­ği or­ta­ya koy­muş­tur: Ke­sin ve kök­lü ola­rak be­nim­se­nen ve açık­la­nan bir gö­rüş, azın­lı­ğın gö­rü­şü de ol­sa, ço­ğun­ luk ta­ra­fın­dan gev­şek ve kök­süz ola­rak pay­la­şı­lan kar­şı-gö­rü­şe enin­de so­nun­da üs­tün ge­lir. Bel­li bir ko­nu­da hâ­kim ka­naa­tin be­li­ri­şin­de, ka­naa­tin de­rin­li­ği ka­dar, onun ya­yıl­ma­sın­da gös­te­ri­len ça­ba­nın yo­ğun­lu­ğu da rol oy­nar. Öte yan­dan, iyi ör­güt­len­miş ve be­lir­li amaç­la­ra yö­nel­miş grup­la­rın gö­rüş­le­ri, za­yıf ör­güt­lü ve­ya hiç ör­güt­len­me­miş ka­la­ba­lık­la­rın ka­rar­sız ve yal­pa­lı eği­lim­le­ri­ne 7. Ünite - Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu oran­la da­ha et­ki­li olur­lar. Bu da bi­ze, ka­muo­yu ola­yın­da ni­te­lik un­su­ru­nun, ni­ce­ lik un­su­ru­na gö­re da­ha faz­la ağır­lık ta­şı­dı­ğı­nı gös­ter­mek­te­dir. Şu hal­de ‘ka­muo­yu, ken­di­ni et­kin ola­rak du­yu­ran ka­na­at­tir’ de­mek yan­lış ol­ma­ya­cak­tır. Ka­mu­oyu­nun var­lı­ğın­dan söz ede­bil­mek için ba­zı ko­şul­lar ge­rek­li­dir. Ön­ce­lik­ le, or­ta­da bir an­laş­maz­lık ol­ma­lı­dır. Ya­ni bir ko­nu­da çe­şit­li zıt men­fa­at­ler, ta­lep­ler bu­lun­ma­lı­dır. Si­ya­sal sis­tem ha­ber­leş­me, ko­nuş­ma, gö­rüş­me, tar­tış­ma ve ör­güt­ len­me ola­nak­la­rı­nı sağ­la­ma­lı­dır. Ya­ni fi­kir, ba­sın, der­nek, top­lan­ma gi­bi te­mel öz­gür­lük­le­re yer ve­ril­me­li­dir. Ay­rı­ca bu öz­gür­lük­le­rin kul­la­nıl­ma­sı için ge­rek­li mad­di ola­nak­la­rın da sağ­lan­mış ol­ma­sı ge­rek­li­dir. Or­ga­ni­ze fi­kir­ler, ka­mu­oyu­nun bir di­ğer te­mel özel­li­ği­ni oluş­tu­rur. Ya­ni bir top­lum­da ka­mu­oyu­nu oluş­tu­ran, dü­ zen­le­yen, or­ga­ni­ze eden çe­şit­li mer­kez­ler bu­lun­ma­lı­dır. Ka­mu­oyu­nun kar­şı­laş­tı­ğı bir di­ren­me nok­ta­sı ol­ma­lı­dır. Bu di­ren­me nok­ta­sı, par­la­men­to, hü­kü­met ve ben­ zer­le­ri gi­bi, ka­mu­sal oto­ri­te­ler­dir. De­mok­ra­tik özel­lik­le­re sa­hip ol­ma­yan si­ya­sal re­jim­le­rin ka­muo­yu üre­te­me­ye­ ce­ği so­nu­cu­na, bu­ra­dan ula­şa­bi­li­riz. Bir di­ğer so­nuç da ka­mu­oyu­nun her an var olan, her an ha­zır olan bir du­rum ol­ma­dı­ğı­dır. Or­ta­da so­run­lu bir du­rum var­sa ve fi­kir be­yan edi­le­bi­le­cek bir ko­nu mev­cut­sa ka­muo­yu oluş­mak­ta­dır. De­mok­ra­tik sis­tem­ler­de ka­mu­oyu­nun hiç yad­sın­ma­ya­cak bir gü­cü bu­lun­mak­ ta­dır. Si­ya­si ka­rar al­ma sü­re­ci­nin tek et­ke­ni ka­muo­yu ol­ma­sa da ku­ral koy­ma ve bun­la­rı de­ğiş­tir­me sü­re­ci­nin en et­ki­li un­su­ru ka­mu­oyu­dur. Gü­nü­müz­de hal­kın dü­şün­ce ve eği­lim­le­ri­nin de­mok­ra­tik re­jim­ler­de yö­ne­ti­ci­ler üze­rin­de­ki ağır­lı­ğı, uzun boy­lu ka­nıt­lan­ma­sı ge­rek­me­yen bir ger­çek­tir. Si­ya­sal ik­ti­dar­lar ka­mu­oyun­ dan ge­len is­tek ve bas­kı­lar kar­şı­sın­da du­yar­lı­dır­lar. Ba­zen yo­ğun­la­şan bas­kı­la­ra is­ter is­te­mez bo­yun eğ­mek zo­run­da ka­la­bi­lir­ler. Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri’nde Wa­ter­ga­te skan­da­lın­dan son­ra Baş­kan Ni­ xon’ın, baş­ta­ki bü­tün di­ren­me­le­ri­ne rağ­men, ka­mu­oyu­nun git­tik­çe ar­tan tep­ki­si kar­şı­sın­da, en so­nun­da is­ti­fa et­mek zo­run­da ka­lı­şı, ka­mu­oyu­nu ‘ik­ti­dar­la­rı ya­pan ve yı­kan güç’ ola­rak gör­me eği­lim­de olan­la­rı hak­lı çı­ka­ra­cak ti­pik bir ör­nek sa­yı­lır. Ka­mu­oyu­nun si­ya­sal ka­rar or­gan­la­rı üze­rin­de­ki et­ki­si ke­sin­lik­le öl­çü­le­me­se bi­le, bu et­ki­nin var­lı­ğı ve ge­çer­li­li­ği tar­tış­ma gö­tür­me­yen bir ol­gu­dur. Ya­sa­ma or­ga­nı, ka­nun­la­rın ya­pıl­ma­sı sı­ra­sın­da, ka­mu­oyu­nu oluş­tu­ran grup­lar­ca ken­di­si­ne yö­nel­ ti­len is­tek­le­ri göz önün­de bu­lun­dur­ma ge­re­ği­ni du­ya­cak­tır. Yü­rüt­me or­ga­nı da ka­rar ve ter­cih­le­rin­de bu is­tek ve ka­na­at­le­ri he­sa­ba kat­mak du­ru­mun­da ola­cak­tır. Ka­muo­yu ile en faz­la il­gi­si olan kav­ram bas­kı grup­la­rı­dır. Bas­kı grup­la­rı, or­tak men­fa­at­ler, çı­kar­lar et­ra­fın­da bir­le­şen ve bun­la­rı ger­çek­leş­tir­mek için si­ya­sal oto­ ri­te­ler üze­rin­de et­ki yap­ma­ya ça­lı­şan ör­güt­len­miş grup­lar­dır. Ya­ni bas­kı grup­la­rı, doğ­ru­dan doğ­ru­ya ka­muo­yu oluş­tur­ma­ya ça­lı­şan in­san bir­lik­te­lik­le­ri­dir. Bas­kı grup­la­rı­nı ta­nım­la­mak için ge­nel­lik­le be­nim­se­nen bir yön­tem de si­ya­ sal par­ti­ler­le kar­şı­laş­tır­ma yap­mak­tır. Bas­kı grup­la­rı, si­ya­sal par­ti­ler gi­bi bir si­ya­ sal güç ola­rak ka­bul edil­mek­te fa­kat si­ya­sal par­ti­le­rin ter­si­ne, ik­ti­da­rı ele ge­çir­mek ama­cı­nı güt­me­yen bir ör­güt ola­rak ta­nın­mak­ta­dır. Si­ya­sal par­ti­ler, yal­nız ya da baş­ ka par­ti­ler­le bir­le­şe­rek ik­ti­da­ra geç­me ama­cın­da­dır­lar. Bas­kı grup­la­rı, ik­ti­dar mü­ ca­de­le­si­nin dı­şın­da ka­lan ör­güt­ler­dir. İk­ti­da­ra aday­lık­la­rı­nı koy­maz­lar. Koy­duk­la­rı tak­dir­de de bas­kı gru­bu ni­te­li­ği­ni yi­ti­rip si­ya­sal par­ti ha­li­ne dö­nü­şür­ler. Bu, is­tis­nai gi­bi gö­rü­nen du­rum bir­çok ül­ke­de ger­çek­leş­miş; ör­ne­ğin ba­zı fi­kir ku­lüp­le­ri, par­ ti ha­li­ne dö­nüş­müş­ler­dir. Böy­le­ce bas­kı grup­la­rı-si­ya­sal par­ti ay­rı­mın­da ik­ti­da­ra aday­lık, en önem­li öl­çüt ola­rak ta­nım­lan­ma­lı­dır. An­cak bas­kı grup­la­rı­nın çe­şit­li­ li­ği, fa­ali­yet­le­ri­nin de­ği­şik­li­ği, bu ta­nım­la­ma­yı de­rin­leş­tir­mek zo­run­lu­lu­ğu ya­rat­ 153 154 Siyaset Sosyolojisi mak­ta­dır. Be­lir­li çı­kar­la­rı ko­ru­mak için ku­rul­muş, ik­ti­da­rın dı­şın­da ka­lan bas­kı grup­la­rı, ik­ti­da­rı et­ki­le­mek ama­cıy­la ik­ti­da­ra bas­kı ya­pan ve ik­ti­dar­dan ken­di ya­ ra­rı­na bir ta­kım ka­rar­lar çı­kart­mak is­te­yen ör­güt­ler gö­rü­nü­mün­de­dir. Bas­kı grup­la­rı, ken­di top­lum­sal ta­ban­la­rı­nın çı­kar ve gö­rüş­le­ri­ni di­le ge­ti­rir­ler, si­ya­sal ka­rar or­gan­la­rı­na ile­tir­ler. Uyu­şa­bi­le­cek ni­te­lik­le­ri bir­leş­ti­rip or­tak he­def­ le­re dö­nüş­tür­me iş­le­vi de si­ya­sal par­ti­le­re ait­tir. Yal­nız­ca tek bir çı­kar ya da inanç gru­bu­na da­ya­lı, bir bas­kı gru­bu gi­bi iş­le­yen par­ti­le­re ko­lay­lık­la rast­lan­maz. Bu ne­den­le de bas­kı grup­la­rı ile si­ya­sal par­ti­le­ri, özel­lik­le ço­ğul­cu de­mok­ra­si­ler­de bir­bir­le­ri­nin iş­le­vi­ni ta­mam­la­yan ko­lay­laş­tı­ran ku­rum­lar ola­rak gör­mek ge­re­kir. İş­bö­lü­mü ge­liş­tik­çe fark­lı­la­şan top­lu­mun fark­lı ge­rek­sin­me­le­ri, böy­le bir sü­reç­te ta­ban­dan ta­va­na doğ­ru yan­sır ve si­ya­sal ka­rar­la­ra dö­nü­şür. Fark­lı çı­kar ve gö­rüş­ le­rin di­le ge­ti­ril­me­sin­de­ki den­ge, top­lum­sal ba­rış ve do­la­yı­sıy­la re­ji­min sağ­lık­lı iş­ le­me­si­nin te­mel ko­şul­la­rın­dan­dır. Bas­kı grup­la­rı­nı sus­tur­mak is­te­yen yö­ne­tim­ler, gi­de­rek top­lum­sal pat­la­ma­la­ra ve bas­kı re­jim­le­ri­ne yol açar­lar. Bas­kı grup­la­rı ken­di­le­riy­le il­gi­li si­ya­sal ka­rar­la­rı ya doğ­ru­dan ya da ka­muo­yu ara­cı­lı­ğıy­la do­lay­lı ola­rak et­ki­le­me­ye ça­lı­şır­lar. Doğ­ru­dan et­ki­le­me ça­ba­la­rı, da­ha se­çim kam­pan­ya­sı sı­ra­sın­da baş­la­ya­bi­lir. Bir bas­kı gru­bu, ken­di da­va­sı­nı des­tek­ le­ye­ce­ği­ni pe­şin ola­rak açık­tan va­de­den bir ada­yın se­çi­mi­ne yar­dım­cı ola­bi­lir. Bir mes­lek gru­bu­nun, ken­di üye­le­rin­den ba­zı­la­rı­nın par­la­men­to­ya se­çil­me­le­ri­ne des­ tek ol­ma­sı da bu çer­çe­ve için­de de­ğer­len­di­ri­le­bi­lir. Bas­kı grup­la­rı, ka­muo­yu ya­ra­ta­rak si­ya­sal par­ti­le­ri ve si­ya­sal sis­te­mi et­ki­le­me gay­re­tin­de­dir­ler. Üye­le­ri­nin çı­kar­la­rı­nı en üst dü­zey­de ko­ru­ya­bil­mek için ba­zen si­ya­sal par­ti li­der ve­ya tem­sil­ci­le­riy­le doğ­ru­dan bağ­lan­tı­lar ku­ra­rak, ba­zen de ile­ti­ şim araç­la­rı­nı kul­la­nıp ka­muo­yu ya­rat­mak su­re­tiy­le fa­ali­yet gös­te­rir­ler. Aşa­ğı­da­ki şe­kil, bas­kı grup­la­rıy­la ka­muo­yu ara­sın­da­ki bu an­la­tı­lan du­ru­mu gös­ter­mek­te­dir. Şekil 7.1 Bas­kı Grup­la­rı ile Ka­muo­yu Ara­sın­ da­ki İliş­ki. Her ne ka­dar ba­ğım­sız bir de­ğiş­ken ola­rak alın­mış ol­sa da ka­muo­yu ve bas­kı grup­la­rı an­la­tı­lır­ken bi­re­yin et­kin­li­ği­ni de an­la­tı­ma kat­mak ge­rek­mek­te­dir. Çün­ kü bas­kı grup­la­rı­nın var­lı­ğı, et­kin­li­ği­nin dü­ze­yi, ka­muo­yu ya­ra­tıl­ma­sı ve bu et­ ki­le­rin ta­ma­mı­nın si­ya­sal sis­te­me ka­tıl­ma­sı, an­cak bi­rey bun­la­rı yap­mak is­ter­se or­ta­ya çı­ka­cak­tır. Do­la­yı­sıy­la bi­re­yin si­ya­sal ka­tı­lı­mı kav­ra­mı, önem­li bir un­sur ola­rak kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. 7. Ünite - Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu Ka­muo­yu-Si­ya­sal Ka­tı­lım İliş­ki­si Si­ya­sal ka­tı­lım, bi­re­yin si­ya­sal sis­tem için­de yer al­ma­sı de­mek­tir. Da­ha ön­ce de vur­gu­lan­dı­ğı gi­bi ta­lep, öne­ri ve şi­kâ­yet­le­ri­ni si­ya­sal si­te­me bil­di­re­rek ka­tı­lım ger­ çek­leş­tir­me im­kâ­nı bu­lun­mak­ta­dır. Si­ya­sal ka­tı­lım, çe­şit­li dü­zey­ler­de kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. İz­le­yi­ci fa­ali­yet­le­ri ola­rak ele alı­na­bi­le­cek ilk ka­te­go­ri­de, si­ya­sal sis­te­ min iş­le­yi­şi­ni me­rak eden­le­rin, si­ya­set­le il­gi­li ha­ber­le­ri iz­le­yen­le­rin, oku­yan­la­rın var ol­du­ğu­nu gör­mek­te­yiz. Hiç­bir si­ya­sal fa­ali­yet­te bu­lun­ma­yıp sa­de­ce se­çim­ler­ de oy ve­ren­ler de bu grup için­de yer al­mak­ta­dır. Bir si­ya­sal fik­ri be­nim­se­yen­ler, ide­olo­ji­ye sa­hip ol­du­ğu­nu söy­le­yen­ler, si­ya­sal par­ti­le­rin top­lan­tı­la­rı­na, mi­ting­le­ri­ne ka­tı­lan­lar ise bir üst aşa­ma; ya­ni ge­çiş fa­ali­ yet­le­ri için­de anıl­mak­ta­dır. En üst dü­zey si­ya­sal ka­tıl­ma bi­çi­mi­ne ise bir se­çim kam­pan­ya­sın­da gö­rev alan­ lar, si­ya­sal par­ti­ye üye olan­lar, si­ya­sal stra­te­ji be­lir­le­me top­lan­tı­la­rı­na ka­tı­lan­lar, si­ya­sal ma­kam için aday olan­lar ve si­ya­sal par­ti­ye ait bir yö­ne­ti­ci mev­ki­in­de gö­rev alan­lar dâ­hil edi­le­bi­lir. Bu gru­ba da glad­ya­tör fa­ali­yet­le­ri de­nil­mek­te­dir. Bir ön­ce­ki ko­nu­da ve­ri­len si­ya­sal ile­ti­şim ile il­gi­li bil­gi­ler sı­ra­sın­da da de­ği­nil­ di­ği gi­bi, bi­re­yin si­ya­sal ka­tı­lım­da bu­lun­ma­sı­na se­bep olan un­sur, si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su­dur. Bi­rey­sel si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su ne oran­da yo­ğun ve yük­sek­se bi­rey o oran­da yük­sek si­ya­sal ka­tı­lım­da bu­lu­nur. Ka­mu­oyu­nun oluş­ma­sı ve bas­kı grup­la­rı­nın et­kin­li­ği bu yüz­den si­ya­sal ka­tı­lım­la doğ­ru­dan il­gi­li­dir. Si­ya­sal et­kin­lik duy­gu dü­ze­yi yük­sek bi­rey­ler si­ya­sal sis­te­me gir­ di­de bu­lun­mak is­te­yip bas­kı grup­la­rı için­de yer ala­cak­lar­dır. Ke­za bas­kı grup­la­rı bir ka­muo­yu oluş­tur­ma ça­ba­sı için­dey­ken si­ya­sal ka­tı­lı­mı üst dü­zey­de olan bi­rey­le­re ula­şa­bi­le­cek­ler­dir. Si­ya­sal ka­tı­lım bi­çim­le­ri­nin hiç bi­rin­de yer al­ma­yıp si­ya­sal sis­te­ me ka­yıt­sız ka­lan­la­rın bir ka­muo­yu oluş­tur­ma­sı müm­kün de­ğil­dir. Bi­re­yin si­ya­sal sis­tem hak­kın­da­ki gö­rüş­le­ri, sis­tem­den bek­len­ti­le­ri, eğer bir ka­tı­lım bi­çi­mi gös­ter­mez­se sis­tem için­de yer al­ma­sı müm­kün de­ğil­dir. İş­te bu yüz­den ta­lep, öne­ri ve şi­kâ­yet­le­riy­le sis­te­me gir­di­de bu­lu­nan in­san­lar an­cak ka­ muo­yu oluş­tu­ra­bi­lir, bas­kı grup­la­rın­da yer ala­bi­lir. An­la­tı­lan­lar bağ­la­mın­da bi­re­yin si­ya­sal ka­tı­lı­mı­na se­bep olan et­ken­ler­le ka­ mu­oyu­nu oluş­tu­ran kay­nak­lar, ay­nı özel­lik­le­re sa­hip, ben­zer ka­te­go­ri­le­ri oluş­tur­ mak­ta­dır. Ka­mu­oyu­nun oluş­ma­sın­da et­ki­li olan beş kay­nak bu­lun­mak­ta­dır: Ai­le, Okul, Mes­lek-İş Gru­bu, Din, Med­ya Ai­le: Ka­mu­oyu­nu oluş­tu­ran kay­nak­lar çok çe­şit­li­dir. Bun­la­rın ba­şın­da ai­ le ge­lir. Ki­şi­nin dün­ya, yurt, top­lum­sal dü­zen ve bun­lar­la il­gi­li olay­lar hak­kın­da edin­di­ği dü­şün­ce­le­rin, ka­na­at­le­rin te­mel kay­na­ğı ai­le­dir. Bir­çok de­ğer yar­gı­mı­zın kö­ke­nin­de ai­le­nin et­ki­le­ri gö­rü­lür. Ai­le­den gel­me dü­şün­ce­ler pek az ça­bay­la edi­ ni­lir. Ai­le üye­le­ri­ne sos­yal ve eko­no­mik bağ­lı­lık­lar, si­ya­sal eği­lim­ler ka­zan­dı­rır ve üye­le­ri­ne dam­ga­sı­nı vu­rur. Ai­le, ki­şi­nin do­ğal bir oku­lu­dur. Bu­ra­dan gel­me et­ki­ler ko­lay ko­lay si­li­ne­mez. Ame­ri­ka Bir­le­şik Dev­let­le­ri’nde ya­pı­lan araş­tır­ma­ lar, ai­le üye­le­rin­den %75’inin se­çim­ler­de ai­le­nin kul­lan­dı­ğı yön­de oy ver­di­ği­ni gös­ter­mek­te­dir. Okul: Okul, ka­mu­oyu­nu oluş­tu­ran baş­ka bir kay­nak­tır. Ön­ce­lik­le ço­cuk­luk ve genç­lik dö­nem­le­rin­de okul­da edi­ni­len bil­gi­ler, dü­şün­ce­ler, ka­na­at­ler, in­san üze­ rin­de uzun sü­re et­ki­li olur. For­mel bir eği­ti­min ilk kay­na­ğı okul­dur. Okul, ba­zı ba­ kım­lar­dan ai­le­den de et­ki­li­dir. Çün­kü ilk ço­cuk­luk dev­re­le­ri­nin al­gı­la­rı za­man­la si­li­nir. Ama okul ça­ğı in­san­la­rın fi­kir­le­ri­nin olu­şu­mun­da da­ha kök­lü iz­ler bı­ra­kır. Mes­lek-İş Gru­bu: Mes­lek ya da iş çev­re­si, in­sa­nı ba­zen ye­ni bir ta­kım dü­şün­ce­ ler ile kar­şı kar­şı­ya ge­ti­rir. Bun­la­ra mu­ha­tap olan ki­şi, es­ki dü­şün­ce­le­rin­de za­man­la 155 156 Siyaset Sosyolojisi de­ği­şik­lik ol­du­ğu­nu gö­rür. Gü­nü­müz top­lum­la­rın­da dok­tor­la­rın, iş­çi­le­rin, gi­ri­ şim sa­hip­le­ri­nin ve ban­ka­la­rın po­li­ti­ka­da et­ki­li ol­duk­la­rı­nı ve mes­lek ya­ra­rı­na bir ta­kım ka­na­at­le­ri sa­vun­duk­la­rı bi­lin­mek­te­dir. Bü­tün bun­lar, ka­mu­oyu­nun olu­şu­ mu­na yar­dım eder­ler. Ki­şi bu şe­kil­de ken­di sos­yal ve eko­no­mik sta­tü­sü, bu­lun­du­ ğu sı­nı­fın top­lum­da­ki ye­ri ve ro­lü hak­kın­da bir ka­na­at sa­hi­bi olur. An­cak mes­lek ve iş ha­ya­tı, ba­zı hal­ler­de, ki­şi­le­re ye­ni dü­şün­ce­ler aşı­la­mak­tan zi­ya­de, on­la­rın da­ha ön­ce­den edin­miş ol­duk­la­rı dü­şün­ce­le­ri da­ha kuv­vet­li sa­vun­ma­la­rı gi­bi bir so­nuç do­ğur­mak­ta­dır. Din: Din, özel­lik­le in­san­la­rın mo­ral ya­şa­yış­la­rı­na, dav­ra­nış­la­rı­na et­ki­de bu­lu­ nur. Ba­tı’da ki­li­se­ler es­ki­den dev­let-ai­le ile olan iliş­ki­ler­de önem­li bir ro­le sa­hip­ti. Bu­gün, ki­li­se­ler dik­kat­le­ri­ni da­ha çok eko­no­mik, mo­ral da­va­la­ra, iş­çi ha­re­ket­le­ri, ka­pi­ta­liz­min ya­yıl­ma­sı, em­per­ya­lizm gi­bi so­run­la­ra çe­vir­miş bu­lu­nu­yor­lar. Bir­ çok ül­ke­de Ka­to­lik Ki­li­se­si, ba­zı si­ya­sal par­ti­le­ri önem­li bir da­ya­na­ğı­nı teş­kil edi­ yor. Ki­li­se­nin, din adam­la­rı­nın buy­ruk­la­rı­na ku­lak as­ma­yan­lar, bun­la­rı re­ali­te­den uzak, boş ta­sa­rı­lar, ha­yal­ler, ola­rak gö­ren­ler ol­du­ğu gi­bi din adam­la­rı­nı din­le­yen ka­la­ba­lık kit­le­ler de var­dır. Ör­ne­ğin ba­zı pa­pa­lar ça­ğı­mız­da da ge­niş kit­le­le­ri et­ ki­le­ye­bil­mek­te­dir­ler. Med­ya: Gü­nü­müz­de med­ya, mil­yon­lar­ca iz­le­yi­ci ve oku­yu­cu­ya hi­tap et­mek­te­ dir. Bu­nun­la be­ra­ber med­ya­nın çok des­tek ver­di­ği bir ko­nu­ya ya da si­ya­sal par­ ti­ye seç­me­nin oy ver­me­di­ği za­man­lar da ola­bil­mek­te­dir. Ba­zı ül­ke­ler­de med­ya, ka­muo­yu ya­rat­mak­tan zi­ya­de ka­mu­oyu­nu iz­le­mek­te­dir. Bu­nun­la bir­lik­te ba­zı ül­ ke­ler­de de ka­mu­oyu­nun olu­şu­mun­da med­ya­nın çok bü­yük et­ki­si bu­lun­mak­ta­dır (Dâ­ver, 1993). Gü­nü­müz­de in­ter­net ola­nak­la­rı­nın da içi­ne alın­dı­ğı bir med­ya ya­ pı­sı­nın ka­muo­yu üze­rin­de­ki et­ki­le­ri ko­nu­sun­da, bir ön­ce­ki ko­nu­da, si­ya­sal ile­ti­ şim baş­lı­ğı al­tı­na bil­gi ve­ril­miş­ti. Bir çe­liş­ki gi­bi gö­rün­se de ka­mu­oyu­nu et­ki­le­yen önem­li un­sur­lar­dan bi­ri de ka­muo­yu araş­tır­ma­la­rı; bu an­lam­da da araş­tır­ma şir­ket­le­ri­dir. Ka­muo­yu araş­tır­ ma­la­rı, alt bir gru­ba ve­ya da­ha bü­yük bir gru­bu ge­nel­leş­tir­mek için kul­la­nı­lan ör­nek­lem­den ve­ya ör­nek­le­min el­de edil­di­ği po­pü­las­yon­dan sis­te­ma­tik, bi­lim­sel ve ta­raf­sız bil­gi top­la­ma iş­le­vi ola­rak ta­nım­la­na­bi­lir. Si­ya­sal ka­muo­yu araş­tır­ma­la­rı, hem si­ya­sal par­ti­ler ve aday­lar hem de seç­men­ ler açı­sın­dan bü­yük önem ta­şı­mak­ta­dır. Si­ya­sal par­ti­ler ve aday­lar, se­çim kam­ pan­ya­la­rın­da uy­gu­la­ya­cak­la­rı çe­şit­li stra­te­ji ve tak­tik­le­re te­mel ola­bi­le­cek ve­ri­le­ri, bü­yük öl­çü­de ka­muo­yu araş­tır­ma­la­rın­dan el­de et­mek­te, böy­le­ce seç­men­le­ri cez­ be­de­bi­le­cek me­saj­la­rı ile­te­bil­mek­te­dir. Seç­men­le­rin han­gi si­ya­sal tu­tum­la­ra sa­hip ol­du­ğu­nun, çe­şit­li gün­den ko­nu­la­rı hak­kın­da­ki ta­vır­la­rı­nın, me­saj­la­ra açık­lık ve­ ya ka­pa­lı­lık de­re­ce­le­ri­nin, li­der­ler ve aday­la­ra ba­kış açı­la­rı­nın, han­gi kit­le ile­ti­ şim araç­la­rı­na yo­ğun­luk­la ma­ruz kal­dık­la­rı­nın öl­çül­me­si, ço­ğun­luk­la ka­muo­yu araş­tır­ma­la­rı yo­luy­la ol­mak­ta­dır. Bu se­bep­le ka­muo­yu araş­tır­ma şir­ket­le­ri­nin seç­ kin müş­te­ri­le­ri ara­sın­da, si­ya­sal par­ti­ler ve aday­lar yer al­mak­ta­dır. Böy­le­ce bu tür ku­ru­luş­lar, si­ya­sal par­ti ve aday­la­ra hem stra­te­ji oluş­tur­mak için giz­li ve­ri­ler hem de si­ya­si et­ki ya­rat­mak üze­re ya­yın­lan­ma­ya yö­ne­lik çe­şit­li do­ne­ler sun­mak­ta­dır. Bu sü­reç, as­lın­da ka­mu­oyu­nun dü­şün­ce­si­ni der­le­me ama­cın­da olan araş­tır­ma şir­ket­le­ri­ni, ka­mu­oyu­nu yön­len­di­ren bir araç ol­ma iş­le­vi­ne sü­rük­le­mek­te­dir. Ya­pı­ lan araş­tır­ma­lar bi­rey­le­rin ba­zı si­ya­sal dav­ra­nış­la­rın­da ka­muo­yu araş­tır­ma so­nuç­la­ rın­dan et­ki­len­dik­le­ri­ni gös­ter­mek­te­dir. Bu ne­den­le için­de Tür­ki­ye’nin de bu­lun­du­ ğu ba­zı ül­ke­le­rin se­çim dö­nem­le­ri­nin bir bö­lü­mün­de baş­la­tı­lan se­çim ya­sak­la­rın­da, 157 7. Ünite - Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu araş­tır­ma şir­ket­le­ri­nin se­çim tah­mi­ni­ne yö­ne­lik ka­muo­yu araş­tır­ma so­nuç­la­rı­nı ya­yım­la­ma­sı­na izin ve­ril­me­mek­te­dir. Ka­muo­yu ile si­ya­sal ka­tıl­ma ara­sın­da na­sıl bir bağ­lan­tı bu­lun­mak­ta­dır? SO­NUÇ Bi­re­yin üst dü­zey­de si­ya­sal ka­tı­lım­da bu­lu­nup bir bas­kı gru­bu ara­cı­lı­ğıy­la ka­muo­ yu ya­ra­ta­rak si­ya­sal sis­te­me gir­di­de bu­lun­ma­sı, si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma sü­re­cin­de ken­di­si­ne ak­ta­rı­lan si­ya­sal kül­tür­le ve ik­ti­da­rın si­ya­sal ile­ti­şim sü­re­cin­de­ki yön­ len­dir­me­siy­le doğ­ru­dan il­gi­li­dir. Si­ya­sal ka­tı­lım dü­zey fark­lı­lık­la­rı ar­dın­da ya­tan ne­den­le­rin bir bö­lü­mü, psi­ko­lo­ji bi­li­mi­ni doğ­ru­dan il­gi­len­di­ren ki­şi­lik sis­te­miy­le il­gi­li ol­sa da top­lum­sal­laş­ma­nın bü­yük oran­da et­ki­si bu­lun­mak­ta­dır. Top­lum­sal bir var­lık olan bi­re­yin, için­de bu­lun­du­ğu top­lum­sal ya­pı­nın yön­ len­dir­me­siy­le ya­şa­mı­nı sür­dür­dü­ğü­nü gör­mek­te­yiz. Do­la­yı­sıy­la top­lum­sal gru­ bun di­ğer üye­le­ri­ne ben­ze­me sü­re­ci­ni ya­şa­yan bi­re­yin, si­ya­sal dav­ra­nış­la­rı gi­bi si­ya­sal dü­şün­ce­le­ri, an­lam­lan­dır­ma­la­rı da gru­bun di­ğer üye­le­riy­le ay­nı ola­cak­tır. Bu an­lam­da top­lu­lu­ğa ait de­ğer­ler bü­tü­nü an­la­mın­da­ki kül­tür; spe­si­fik ola­rak da si­ya­sal kül­tür, top­lum­sal­laş­ma sü­re­ci sa­ye­sin­de bir di­na­mizm ka­za­na­cak­tır. De­mok­ra­tik sis­tem­ler­de dev­let, ken­di var­lı­ğı­nı top­lum­sal ya­pı­ya ka­bul­len­di­ rir­ken sa­de­ce ta­rih­sel sü­reç için­de or­ta­ya çık­mış olan ik­ti­dar ola­bil­me­nin güç kul­ lan­mak­la il­gi­li yol­la­rın­dan ya­rar­lan­maz, ay­nı za­man­da si­ya­sal ile­ti­şi­min ik­na ve rı­za ile iliş­ki­len­di­ri­le­bi­le­cek yön­tem­le­ri­ni de uy­gu­lar. Bu­nun so­nu­cu ola­rak si­ya­ sal ile­ti­şim, içe­ri­ği, yön­te­mi ve uy­gu­lan­ma şek­liy­le, bir top­lum­sal ya­pı­dan di­ğe­ri­ ne fark­lı­lık­lar gös­te­ren, si­ya­sal kül­tür­le bağ­lan­tı­lı bir ya­pı­ya ka­vu­şur. De­mok­ra­tik bir mo­del çer­çe­ve­sin­de ka­rar alıp ku­ral ko­ya­rak si­ya­sa oluş­tur­ma, si­ya­sal kül­tür üze­rin­den ya­pı­lan­dı­rıl­mış bir si­ya­sal ile­ti­şim bi­çi­mi­ni dev­let­le­re zo­run­lu­luk ola­ rak su­nar. Si­ya­sal kül­tür ya­pı­sı­nı, ku­ral koy­ma sü­re­ci­ni sı­nır­la­yan bir un­sur ola­ rak gö­ren ka­rar alı­cı­lar, si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma sü­reç­le­rin­den fay­da­la­na­rak, ye­ni sem­bol­ler ya­rat­ma ve/ve­ya sem­bol­le­ri ye­ni­den an­lam­lan­dır­ma yo­lu­nu se­çer­ler. Do­la­yı­sıy­la si­ya­sal kül­tür te­me­lin­de, si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma sü­reç­le­ri­ni, si­ya­ sal ile­ti­şim araç­la­rı ve yön­tem­le­riy­le kul­la­nan si­ya­sal seç­kin­ler, ge­rek bas­kı gru­bu oluş­tu­ra­rak ka­muo­yu ya­rat­ma sü­re­ci­ni, ge­rek­se yurt­taş­lık bi­lin­ci­ni oluş­tur­ma ya­ pı­sı­nı yön­len­di­re­bi­lir­ler. So­nuç ola­rak, or­ta­ya koy­du­ğu­muz mo­del çer­çe­ve­sin­de, si­ya­sal kül­tür, si­ya­sal ile­ti­şim ve ka­mu­oyu­nun, bir­bir­le­riy­le sı­kı bağ­lan­tı­la­rı olan kav­ram­lar ol­du­ğu­nu söy­le­ye­bi­li­riz. 3 158 Siyaset Sosyolojisi Özet Si­ya­sal sis­te­min al­gı­sı, ka­rar al­ma sü­re­ci­ne gir­di­de bu­ lun­ma is­te­ği, dev­let­ten bek­len­ti­ler, po­li­tik seç­kin­le­rin say­gın­lı­ğı gi­bi si­ya­sal ha­yat­la il­gi­li pek çok ko­nu­da, top­lum­lar ara­sın­da bu­lu­nan fark­lı­lık­la­rın ar­dın­da si­ ya­sal kül­tür ko­nu­su yat­mak­ta­dır. Si­ya­sal kül­tür, bir top­lum­sal ya­pı­nın si­ya­sal ha­ya­tın­da yer alan her bir ko­nu­nun bir ara­ya gel­me­siy­le oluş­muş, o top­lum­sal ya­pı­yı di­ğer­le­rin­den ayı­ran si­ya­sal özel­lik­le­ri de içe­ren bir du­rum­dur. Bu an­lam­da si­ya­sal kül­tür, top­lum­sal ya­pı­nın kül­tü­rü­nün bir par­ça­sı­dır. Kül­tür, bir top­lum­ sal ya­pı­nın ta­rih­sel­lik­le be­zen­miş tüm so­yut var­lı­ğı, bi­ rey­sel ve sos­yal tüm özel­lik­le­ri­dir. Be­tim­le­yi­ci, ta­rih­sel, nor­ma­tif, psi­ko­lo­jik, ya­pı­sal ve ge­ne­tik özel­lik­le­rin bir bü­tü­nü ola­rak kül­tür, sa­de­ce top­lum­la­rın de­ğil bi­rey­le­ rin ha­yat­la­rı­nı yön­len­dir­me­de önem­li bir un­sur ola­rak kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. Top­lum­sal ku­ral­lar, ge­le­nek ve gö­re­nek­ler, ina­nış bi­çim­le­ri, de­ğer yar­gı­la­rı, kül­tü­rün özel­lik­le­ri ola­rak kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. Top­lum­sal­laş­ma, sos­yo­lo­jik bir kav­ram ola­rak kül­tür ak­ta­rı­mı­nı ger­çek­leş­ti­rir­ken, kül­tü­rün bir par­ça­sı olan si­ya­sal kül­tür öğe­le­ri­ni de ak­ta­rır. Ya­ni si­ya­sal top­lum­ sal­laş­ma, bi­re­yin için­de bu­lun­du­ğu si­ya­sal kül­tü­rü öğ­ren­di­ği, iç­sel­leş­tir­di­ği bir sü­reç­tir. Ay­nı top­lum­sal­ laş­ma­da ol­du­ğu gi­bi si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma sü­re­cin­de de po­li­tik de­ğer­ler, fi­kir­ler, si­ya­sal sis­tem­le ya­kın­lık bi­ çim­le­ri, dav­ra­nış ka­lıp­la­rı bi­re­ye öğ­re­ti­lir. Si­ya­sal kül­ tü­rü, si­ya­sal sis­te­min içer­di­ği öz­ne­le­re ve on­la­rı tem­ sil eden özel­lik ve sim­ge­le­re yö­ne­li­mi oluş­tu­ran de­ğer, inanç ve tu­tum­lar ola­rak ta­nım­la­ya­cak olur­sak si­ya­sal top­lum­sal­laş­ma için, bi­re­yin için­de bu­lun­du­ğu si­ya­sal sis­te­min de­ğer, inanç ve tu­tum­la­rı­nı öğ­ren­di­ği aşa­ma­ dır di­ye­bi­li­riz. Si­ya­sal ile­ti­şim, en te­mel an­la­mıy­la, yö­ne­ten­ler ile yö­ ne­ti­len­ler ara­sın­da­ki ile­ti­şi­mi ifa­de et­mek­te­dir. An­la­şı­ la­ca­ğı üze­re ile­ti­şim kav­ra­mı bir kar­şı­lık­lı­lık içer­mek­ te­dir. Ya­ni için­de hem yö­ne­ten­le­rin yö­ne­ti­len­ler­den ha­ber­dar ol­ma­sı hem de yö­ne­ti­len­le­rin yö­ne­ten­ler­ den ha­ber­dar ol­ma­sı te­mel­le­ri mev­cut­tur. Bu açı­dan ba­kıl­dı­ğın­da po­li­tik ile­ti­şim, po­li­tik ik­ti­da­rın, po­li­tik top­lu­ma ta­nı­dı­ğı bir hak ola­rak gö­rül­mek­te­dir. Top­ lum­sal ya­pı­lar üze­rin­de kap­sa­yı­cı hâ­ki­mi­yet sağ­la­yan dev­let­le­rin, yö­ne­ti­len­le­rin de ses­le­ri­ni du­yu­ra­bi­le­ce­ği bir ya­pı­ya doğ­ru ev­ril­me­si, ya­ni de­mok­ra­si­nin çağ­daş bi­çim­le­ri­nin or­ta­ya çık­ma­sı, ta­rih­sel bir zo­run­lu­luk­ tan öte ye­ni eko­no­mik dün­ya dü­ze­ni­nin bir da­yat­ma­sı so­nu­cun­da oluş­muş­tur. Yö­ne­ti­len­ler üze­rin­de mut­lak, oto­ri­ter, tek doğ­ru­cu, da­yat­ma­cı et­ki­le­ri olan dev­let­le­ rin ve to­ta­li­ter sis­tem­le­rin var ol­du­ğu bir si­ya­sal mo­del, bi­rey­le­rin ve top­lu­mun ka­rar al­ma sü­re­cin­de söz sa­hi­bi ol­ma­sı­na izin ver­me­mek­te­dir. Do­la­yı­sıy­la po­li­tik ile­ti­ şim, her şey­den ön­ce, si­ya­sal ik­ti­dar ta­ra­fın­dan, si­ya­sal top­lu­mun ta­lep, öne­ri ve şi­kâ­yet­le­ri­nin dik­ka­te alı­na­ ca­ğı bir de­mok­ra­tik ya­pı­yı zo­run­lu kıl­mak­ta­dır. Dev­let, zo­run­lu eği­tim aşa­ma­la­rı ile ço­cuk yaş­ta­ki “ge­ le­ce­ğin yurt­taş­la­rı”nı ken­di sis­te­mi içi­ne alıp eği­tim yo­luy­la en­dok­tri­ne eder­ken ile­ri yaş­lar­da­ki in­san­la­rı da si­ya­sal ile­ti­şim araç­la­rı ile top­lum­sal­laş­tır­mak­ta­dır. Ge­rek tüm si­ya­sal par­ti­le­rin uy­gu­la­dı­ğı pro­pa­gan­da yön­tem­le­ri ge­rek­se med­ya ara­cı­lı­ğıy­la ger­çek­leş­ti­ri­len si­ya­sal rek­lam­la­rın ta­ma­mı bi­rer ile­ti­şim yön­te­mi­dir. Ser­best se­çim­le­rin ya­pı­la­rak par­la­men­ter ve tem­si­li bir de­mok­ra­tik mo­de­lin ge­çer­li ol­du­ğu bü­tün si­ya­sal re­jim­ler­de, se­çim­le­ri ka­za­na­rak ik­ti­da­rı ele ge­çi­ren­ler, ay­nı za­man­da dev­let gü­cü­ne de sa­hip ol­muş olur­lar. Bu an­lam­da pro­pa­gan­da ça­lış­ma­la­rı, dev­let ve yurt­taş ara­sın­da­ki bil­gi pay­la­şı­mı­na yö­ne­lik bir ça­lış­ma ma­ hi­ye­tin­de­dir. Ya­ni pro­pa­gan­da ça­lış­ma­la­rıy­la baş­la­yan dev­le­tin yurt­taş­la­rı­nı bil­gi­len­dir­me sis­te­mi, alı­nan ka­ rar­lar, ko­nu­lan/de­ğiş­ti­ri­len ku­ral­lar hak­kın­da med­ya ara­cı­lı­ğıy­la ile­ti­şim kur­ma bi­çi­min­de de­vam eder. Bu an­lam­da si­ya­sal ile­ti­şim, dev­le­tin ken­di yurt­ta­şı­nı ye­ tiş­tir­me sü­re­cin­de önem­li bir araç­tır. Bi­re­yin si­ya­sal ka­tı­lım­da bu­lun­ma­sı­na se­bep olan un­ sur, si­ya­sal et­kin­lik duy­gu­su­dur. Bi­rey­sel si­ya­sal et­ kin­lik duy­gu­su ne oran­da yo­ğun ve yük­sek­se bi­rey o oran­da yük­sek si­ya­sal ka­tı­lım­da bu­lu­nur. Ka­mu­oyu­ nun oluş­ma­sı ve bas­kı grup­la­rı­nın et­kin­li­ği, si­ya­sal ka­tı­lım­la doğ­ru­dan il­gi­li­dir. Si­ya­sal et­kin­lik duy­gu dü­ze­yi yük­sek bi­rey­ler si­ya­sal sis­te­me gir­di­de bu­lun­ mak is­te­yip bas­kı grup­la­rı için­de yer ala­cak­lar­dır. Ke­za bas­kı grup­la­rı bir ka­muo­yu oluş­tur­ma ça­ba­sı için­dey­ ken, si­ya­sal ka­tı­lı­mı üst dü­zey­de olan bi­rey­le­re ula­şa­bi­ le­cek­ler­dir. Si­ya­sal ka­tı­lım bi­çim­le­ri­nin hiçbi­rin­de yer al­ma­yıp si­ya­sal sis­te­me ka­yıt­sız ka­lan­la­rın bir ka­muo­ yu oluş­tur­ma­sı müm­kün de­ğil­dir. 7. Ünite - Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu 159 Kendimizi Sınayalım 1. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si top­lum­sal­laş­ma­nın ta­nım­ la­rın­dan bi­ri de­ğil­dir? a. Kül­tür ak­ta­rı­mı sü­re­ci­dir. b. Sem­bol­le­rin an­lam­lan­dı­rıl­dı­ğı sü­reç­tir. c. Top­lu­mun di­ğer üye­le­ri gi­bi ol­ma sü­re­ci­dir. d. İl­köğ­re­tim okul­la­rı­na git­me sü­re­ci­dir. e. Toplumsal değerlerin öğretildiği süreçtir. 6. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si ile­ti­şi­min fak­tör­le­rin­den bi­ri de­ğil­dir? a. İle­ti­şim Ka­nal­la­rı b. İle­ti­şim Sem­bol­le­ri c. İle­ti­şim Li­sa­nı d. İle­ti­şim Tü­rü e. İletişimin kapsayıcılığı 2. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si kül­tü­rün, kav­ram­laş­tır­ma grup­la­rın­dan bi­ri de­ğil­dir? a. Be­tim­le­yi­ci ta­nım­lar b. Ta­rih­sel ta­nım­lar c. To­pog­ra­fik ta­nım­lar d. Nor­ma­tif ta­nım­lar e. Genetik tanımlar 7. Se­kü­ler­leş­me ne­yi ifa­de eder? a. Din iş­le­ri­nin dev­let iş­le­rin­den ay­rıl­ma­sı­nı b. Dün­ye­vi­leş­me­yi c. Din­dar bir yö­ne­tim ya­pı­sı­na sa­hip ol­ma­yı d. Ya­sa­ma ve yar­gı­nın ay­nı el­de top­lan­ma­sı­nı e. Devlet yönetiminde işbölümü ve uzmanlaşmayı 3. İn­ter­ne­tin si­ya­sal top­lum­sal­laş­tı­rı­cı et­ki­si, han­gi et­ me­ne dâ­hil edi­le­bi­lir? a. Med­ya­nın et­ki­si b. Ar­ka­daş çev­re­si­nin et­ki­si c. Oku­lun et­ki­si d. Ai­le­nin et­ki­si e. Sivil toplum kurumlarının etkisi 4. Si­ya­sal inanç sis­te­mi ne­dir? a. Di­ni ri­tü­el­le­rin bi­lin­me­si­dir b. An­lam­lan­dı­rıl­mış sem­bol­ler­den olu­şan bi­rey­sel bir özel­lik­tir c. Si­ya­sal İs­lam’ın ic­ra ku­ral­la­rı­dır d. Kut­sal din­le­rin, si­ya­sal sis­te­mi ele alış bi­çim­le­ri­ dir e. siyasal ideolojilerin içselleştirilmesi sürecidir 5. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si ile­ti­şi­min un­sur­la­rın­dan bi­ri de­ğil­dir? a. İletişim b. İletki c. İletken d. İleten e. Yalıtkan 8. Ka­muo­yu ne de­mek­tir? a. Top­lum­da hâ­kim olan ka­na­at­tir b. Se­çim za­ma­nın­da ka­mu­nun oy ver­me­si­dir c. Top­lu­mun %50’sin­den 1 faz­la­sı­dır d. Kam­pan­ya­lar ara­cı­lı­ğıy­la oy top­la­mak­tır e. Kamu yöneticilerinin oy vermesidir 9. Bas­kı grup­la­rı­nın na­sıl bir iş­le­vi bu­lun­mak­ta­dır? a. Ga­ze­te­le­rin son bas­kı­yı yap­ma­la­rın­dan so­rum­ lu ça­lı­şan grup­la­rı­dır b. Se­çim za­man­la­rın­da, kar­şı fi­kir­le­ri bas­tır­ma­ya ça­lı­şan si­lah­lı ör­güt­ler­dir c. Or­tak çı­kar­lar için, si­ya­si­ler üze­rin­de et­ki yap­ ma­ya ça­lı­şan grup­lar­dır d. Si­ya­sal sis­te­me hâ­kim ol­ma­ya ça­lı­şan, güç­lü li­ der­le­ri bu­lu­nan grup­lar­dır e. Basın-yayın kuruluşlarında çalışanları organize ederler. 10. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si ka­mu­oyu­nun oluş­ma­sın­ da et­ki­li olan kay­nak­lar­dan de­ğil­dir? a. Ai­le b. Okul c. Mes­lek-İş gru­bu d. Sa­nat Ca­mia­sı e. Medya 160 Siyaset Sosyolojisi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Kül­tür ve Top­lum­sal­laş­ma” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 2. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Kül­tür ve Top­lum­sal­laş­ma” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 3. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­ya­sal Kül­tür ve Si­ya­sal Top­lum­sa” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 4. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Sem­bol­ler Sis­te­mi Ola­rak Si­ya­ sal Kül­tür” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 5. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “İle­ti­şim” ko­nu­su­nu ye­ni­ den göz­den ge­çi­ri­niz. 6. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “İle­ti­şim” ko­nu­su­nu ye­ni­ den göz­den ge­çi­ri­niz. 7. b Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Si­ya­sal İle­ti­şim ve De­mok­ ra­si” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 8. a Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ka­muo­yu ve De­mok­ra­si” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 9. c Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ka­muo­yu ve De­mok­ra­si” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. 10. d Ya­nı­tı­nız yan­lış ise “Ka­muo­yu-Si­ya­sal Ka­tıl­ma İliş­ki­si” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sı­ra Siz­de 1 Top­lum­sal­laş­ma, bir kül­tür ak­ta­rı­mı sü­re­ci ola­rak bi­ re­yin, top­lum­sal ya­pı­nın bir par­ça­sı ol­ma­yı öğ­ren­di­ği dö­nem­dir. Bi­lin­cin yer­leş­me­siy­le baş­la­yan top­lum­sal­ laş­ma­da bi­re­ye, için­de bu­lun­du­ğu top­lum­sal ya­pı­nın di­ğer üye­le­ri gi­bi na­sıl ola­ca­ğı öğ­re­ti­lir. Di­ğer­le­ri gi­bi ko­nu­şur, di­ğer­le­ri gi­bi din­ler, di­ğer­le­ri gi­bi ya­şar, di­ğer­ le­ri gi­bi tü­ke­tir; kı­sa­ca di­ğer­le­ri gi­bi olur. Do­la­yı­sıy­la bi­rey, için­de bu­lun­du­ğu top­lum­sal ya­pı­nın ku­ral­la­rı­nı, norm­la­rı­nı, ge­le­nek ve gö­re­nek­le­ri­ni, ina­nış bi­çim­le­ri­ ni, de­ğer yar­gı­la­rı­nı; özet­le kül­tü­rü­nü top­lum­sal­laş­ma sü­re­cin­de öğ­re­nir. Bu ya­pı ku­şak­lar bo­yu ay­nı şe­kil­de iş­le­ye­ce­ğin­den ge­le­nek­ler de ne­sil­den ne­si­le ak­ta­rı­la­ cak­tır. Kül­tü­rel du­ru­mun ta­rih­sel­li­ği de bu bağ­lam­da, top­lum­sal­laş­ma ile doğ­ru­dan bağ­lan­tı­lı ola­cak­tır. Sı­ra Siz­de 2 Dev­let, zo­run­lu eği­tim aşa­ma­la­rı ile ço­cuk yaş­ta­ki “ge­ le­ce­ğin yurt­taş­la­rı”nı ken­di sis­te­mi içi­ne alıp eği­tim yo­luy­la en­dok­tri­ne eder­ken ile­ri yaş­lar­da­ki in­san­la­rı da si­ya­sal ile­ti­şim araç­la­rı ile top­lum­sal­laş­tır­mak­ta­dır. Ge­rek tüm si­ya­sal par­ti­le­rin uy­gu­la­dı­ğı pro­pa­gan­da yön­tem­le­ri ge­rek­se med­ya ara­cı­lı­ğıy­la ger­çek­leş­ti­ri­len si­ya­sal rek­lam­la­rın ta­ma­mı bi­rer ile­ti­şim yön­te­mi­dir. Ser­best se­çim­le­rin ya­pı­la­rak par­la­men­ter ve tem­si­li bir de­mok­ra­tik mo­de­lin ge­çer­li ol­du­ğu bü­tün si­ya­sal re­jim­ler­de, se­çim­le­ri ka­za­na­rak ik­ti­da­rı ele ge­çi­ren­ler, ay­nı za­man­da dev­let gü­cü­ne de sa­hip ol­muş olur­lar. Bu an­lam­da pro­pa­gan­da ça­lış­ma­la­rı, dev­let ve yurt­taş ara­sın­da­ki bil­gi pay­la­şı­mı­na yö­ne­lik bir ça­lış­ma ma­ hi­ye­tin­de­dir. Ya­ni pro­pa­gan­da ça­lış­ma­la­rıy­la baş­la­yan dev­le­tin yurt­taş­la­rı­nı bil­gi­len­dir­me sis­te­mi, alı­nan ka­ rar­lar, ko­nu­lan/de­ğiş­ti­ri­len ku­ral­lar hak­kın­da med­ya ara­cı­lı­ğıy­la ile­ti­şim kur­ma bi­çi­min­de de­vam eder. Bu an­lam­da si­ya­sal ile­ti­şim, dev­le­tin ken­di yurt­ta­şı­nı ye­ tiş­tir­me sü­re­cin­de önem­li bir araç­tır. Sı­ra Siz­de 3 Si­ya­sal ka­tı­lım, bi­re­yin si­ya­sal sis­tem için­de yer al­ma­sı de­mek­tir. Da­ha ön­ce de vur­gu­lan­dı­ğı gi­bi ta­lep, öne­ri ve şi­kâ­yet­le­ri­ni si­ya­sal si­te­me bil­di­re­rek ka­tı­lım ger­çek­ leş­tir­me im­kâ­nı bu­lun­mak­ta­dır. Si­ya­sal ka­tı­lım, çe­şit­li dü­zey­ler­de kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. İz­le­yi­ci fa­ali­yet­le­ri ola­rak ele alı­na­bi­le­cek ilk ka­te­go­ri­de, si­ya­sal sis­te­min iş­le­yi­şi­ni me­rak eden­le­rin, si­ya­set­le il­gi­li ha­ber­le­ri iz­ le­yen­le­rin, oku­yan­la­rın var ol­du­ğu­nu gör­mek­te­yiz. Hiç­bir si­ya­sal fa­ali­yet­te bu­lun­ma­yıp sa­de­ce se­çim­ler­de oy ve­ren­ler de bu grup için­de yer al­mak­ta­dır. Ka­mu­ oyu­nun oluş­ma­sı ve bas­kı grup­la­rı­nın et­kin­li­ği bu yüz­ den si­ya­sal ka­tı­lım­la doğ­ru­dan il­gi­li­dir. Si­ya­sal et­kin­lik duy­gu dü­ze­yi yük­sek bi­rey­ler si­ya­sal sis­te­me gir­di­de bu­lun­mak is­te­yip bas­kı grup­la­rı için­de yer ala­cak­lar­ dır. Ke­za bas­kı grup­la­rı bir ka­muo­yu oluş­tur­ma ça­ba­sı için­dey­ken, si­ya­sal ka­tı­lı­mı üst dü­zey­de olan bi­rey­le­re ula­şa­bi­le­cek­ler­dir. Si­ya­sal ka­tı­lım bi­çim­le­ri­nin hiç bi­ rin­de yer al­ma­yıp si­ya­sal sis­te­me ka­yıt­sız ka­lan­la­rın bir ka­muo­yu oluş­tur­ma­sı müm­kün de­ğil­dir. 7. Ünite - Siyasal Kültür, Siyasal İletişim ve Kamuoyu 161 Yararlanılan Kaynaklar Anık, C. (2000). Si­ya­sal İk­na. An­ka­ra: Va­di Ta­yın­la­rı. Açık­göz, H. M. (2003). İle­ti­şim Fel­se­fe­si­ne Gi­riş, İn­sa­ni İle­ti­şi­min Fel­se­fi Te­mel­le­ri. İs­tan­bul: Bi­rey Ya­yın­cı­lık. Aziz, A. (2007). Si­ya­sal İle­ti­şim. An­ka­ra: No­bel Ya­yın Da­ğı­tım. Ba­ud­ril­lard, J. , Çev: Oğuz Ada­nır (1998). Si­mü­lakr­lar ve Si­mü­las­yon. İz­mir: Do­kuz Ey­lül Ya­yın­cı­lık. Ba­ud­ril­lard, J. , Çev: Ba­ha­dır Gül­mez (2004). Tam Ek­ ran. İs­tan­bul: Ya­pı Kre­di Ya­yın­la­rı. Berk­tay, F. (2010). Po­li­ti­ka­nın Çağ­rı­sı. İs­tan­bul: İs­tan­ bul Bil­gi Üni­ver­si­te­si Ya­yın­la­rı. Chomsky, N., Her­man, E.S. ve di­ğer­le­ri, Çev. Ad­nan Köy­men ve di­ğer­le­ri (2004). Med­ya­nın Ka­muo­yu İma­la­tı, Med­ya­nın Te­kel­leş­me­si, Kit­le­le­rin Yön­len­ di­ril­me­si ve Zo­run­lu İta­at. İs­tan­bul: Chi­vi­ya­zı­la­rı Ya­yın­cı­lık. Crow­ley, D. ve He­yer, P. , Çev: Ber­kay Er­söz (2011). İle­ ti­şim Ta­ri­hi. An­ka­ra: Si­ya­sal Ki­ta­be­vi. Çam, E. (1984). Si­ya­set Bi­li­mi. İs­tan­bul: Der Ya­yı­ne­vi. Ço­ban, B. (Haz.) (2009). Med­ya, Mil­li­yet­çi­lik, Şid­det. İs­tan­bul: Su Ya­yı­ne­vi. Dam­la­pı­nar, Z. (Edt.) (2005). Med­ya ve Si­ya­set İliş­ki­le­ri Üze­ri­ne, An­ka­ra: Tur­han Ki­ta­be­vi Da­ver, B. (1993). Si­ya­set Bi­li­mi­ne Gi­riş. An­ka­ra: Si­ya­sal Ki­ta­be­vi. De­de­oğ­lu, G. (2006). Bi­li­şim Top­lu­mu ve Etik So­run­lar. İs­tan­bul: Al­fa Aka­de­mi. Dol­lot, L., Çev: Öz­lem Nud­ra­lı (1991). Kit­le Kül­tü­rü ve Bi­rey­sel Kül­tür. İs­tan­bul: İle­ti­şim Ya­yın­la­rı. Ha­ber­mas, J., Çev: Mus­ta­fa Tü­zel (2001). İle­ti­şim­sel Ey­ lem Ku­ra­mı. İs­tan­bul: Ka­bal­cı Ya­yı­ne­vi. İn­ce­oğ­lu, M. (2011). Tu­tum, Al­gı, İle­ti­şim. An­ka­ra: Si­ ya­sal Ki­ta­be­vi. Ka­lay­cı­oğ­lu, E. (1984). Çağ­daş Si­ya­sal Bi­lim-Teo­ri, Ol­ gu ve Sü­reç­ler. İs­tan­bul: Be­ta Ka­len­der, A. (2005). Si­ya­sal İle­ti­şim, Seç­men­ler ve İk­na Stra­te­ji­le­ri. Kon­ya: Çiz­gi Ki­ta­be­vi. Ka­pa­ni, M. (1989). Po­li­ti­ka Bi­li­mi­ne Gi­riş. İs­tan­bul: Bil­ gi Ya­yı­ne­vi. Kap­lan, İ. (2011). Tür­ki­ye’de Mil­li Eği­tim İde­o­lo­ji­si ve Si­ ya­sal Top­lum­sal­laş­ma Üze­ri­ne Et­ki­si. İs­tan­bul: İle­ti­ şim Ya­yın­la­rı. Kı­lı­ças­lan, E.Ç. (2008). Si­ya­sal İle­ti­şim, İde­o­lo­ji ve Med­ ya İliş­ki­si. İs­tan­bul: Kri­ter Ya­yın­la­rı. Kış­la­lı, A. T. (1990). Si­ya­set Bi­li­mi. An­ka­ra: İm­ge Ki­ ta­be­vi. Kö­ker, E. (1998). Po­li­ti­ka­nın İle­ti­şi­mi, İle­ti­şi­min Po­li­ti­ ka­sı. An­ka­ra: Va­di Ya­yın­la­rı. Lip­son, L., Çev: Fü­gen Ya­vuz (2005). Si­ya­se­tin Te­mel So­run­la­rı. İs­tan­bul: İş Ban­ka­sı Ya­yın­la­rı. Mil­ burn, M. A., Çev: Ali Dön­ mez ve Ve­ li Du­ yan (1998). Sos­yal ve Psi­ko­lo­jik Açı­dan Ka­muo­yu ve Si­ ya­set. An­ka­ra: İm­ge Ki­ta­be­vi. Mut­lu, E. (Der. ve Çev.) (2005). Kit­le İle­ti­şim Ku­ram­la­ rı. An­ka­ra: Ütop­ya Ya­yı­ne­vi. Öğün, S.S. (2000). Türk Po­li­tik Kül­tü­rü. Bur­sa: Al­fa Ki­ ta­be­vi. Öz­türk, S. (2011). Tür­ki­ye’de İle­ti­şim Sos­yo­lo­ji­si­nin Kay­ nak­la­rı, Bo­ran ve Kü­çü­köe­mer’i Semp­to­mal Oku­ mak. An­ka­ra: Si­ya­sal Ki­ta­be­vi. Sa­rı­bay, A.Y. (2000). Glo­bal Bir Ba­kış­la Po­li­tik Sos­yo­lo­ji. Bur­sa: Al­fa Ki­ta­be­vi. Sa­rı­bay, A.Y. ve Öğün, S.S. (2006). Po­li­tik­bi­lim. Bur­sa: Al­fa Ki­ta­be­vi. Smith, P. Çev: S. Gü­zel­sa­rı ve İ. Gün­doğ­du (2005). Kül­ tü­rel Ku­ram. İs­tan­bul: Ba­bil Ya­yı­ne­vi. Tok­göz, O. (2008). Si­ya­sal İle­ti­şi­mi An­la­mak. An­ka­ra: İm­ge Ki­ta­be­vi. Tok­göz, O. (2010). Se­çim­ler, Si­ya­sal Rek­lam­lar ve Si­ya­ sal İle­ti­şim. An­ka­ra: İm­ge Ki­ta­be­vi. Ti­mi­si, N. (2003). Ye­ni İle­ti­şim Tek­no­lo­ji­le­ri ve De­mok­ ra­si. An­ka­ra: Dost Ki­ta­be­vi. Ver­gin, N. (2008). Si­ya­se­tin Sos­yo­lo­ji­si-Kav­ram­lar, Ta­ nım­lar, Yak­la­şım­lar. İs­tan­bul: Do­ğan Ki­tap. Ya­vaş­gel, E. (2004). Si­ya­sal İle­ti­şim, Kav­ram­lar ve Ar­ dın­da­ki­ler. An­ka­ra: Ba­bil Ya­yın Da­ğı­tım. Yü­ce­kök, A.N. (1987) Si­ya­se­tin Top­lum­sal Ta­ba­nı (Si­ ya­set Sos­yo­lo­ji­si). An­ka­ra: AÜSBF Ya­yın­la­rı. 8 SİYASET SOSYOLOJİSİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı­nı ta­nım­la­ya­bi­le­cek, ya­ban­cı­laş­ma ve ano­mi ara­sın­da­ki iliş­ki­yi açık­la­ya­bi­le­cek, Si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı­nı ve özel­lik­le­ri­ni açık­la­ya­bi­le­cek, Top­lum­sal ha­re­ket kav­ra­mı­nı, top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ta­rih­sel ge­li­şi­mi­ni ve et­ ki­le­ri­ni açık­la­ya­bi­le­cek, Top­lum­sal ha­re­ket te­ori­le­ri­ni sı­nıf­lan­dı­ra­bi­le­cek, Kü­re­sel­leş­me ve Top­lum­sal Ha­re­ket­ler ara­sın­da­ki iliş­ki­yi açık­la­ya­bi­le­cek bil­gi ve be­ce­ri­le­ri ka­za­na­bi­le­cek­si­niz. Anahtar Kavramlar • • • • Ya­bancılaşma Anomi Toplumsal Hareket Kaynak Seferberliği Teorisi • Yeni Toplumsal Hareketler Teorisi • Ulus-ötesi Ağlar İçindekiler Siyaset Sosyolojisi Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler • • • • GİRİŞ YABANCILAŞMA VE ANOMİ SİYASAL YABANCILAŞMA TOPLUMSAL HAREKETLERİN TARİHSEL ÖNEMİ VE ETKİNLİĞİ • TOPLUMSAL HAREKETLERİN TEORİLERİ • KÜRESELLEŞME VE TOPLUMSAL HAREKETLER • SONUÇ Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler Gİ­RİŞ 18. yüz­yıl ile Ba­tı Av­ru­pa’da eko­no­mik, top­lum­sal ve si­ya­sal ya­pı hız­lı ve ra­di­kal bir bi­çim­de de­ğiş­me­ye baş­la­dı­ğın­da, gi­de­rek da­ha faz­la sa­yı­da in­sa­nın kent­le­re göç et­ti­ği ye­ni bir ya­şam tar­zı or­ta­ya çık­mak­tay­dı. En­düs­tri dev­ri­mi­nin ya­rat­tı­ğı ko­şul­lar­da, ge­çi­ne­bil­mek ve ya­şa­dı­ğı ül­ke­nin ni­met­le­rin­den da­ha faz­la ya­rar­la­ na­bil­mek için kent­le­re ge­len in­san­lar, Or­ta­ Ça­ğa ve taş­ra­ya öz­gü ba­ğım­lı si­ya­si ve top­lum­sal kim­lik­le­ri­ni de ge­ri­de bı­ra­kı­yor­lar­dı. Rö­ne­sans Av­ru­pa’sın­da “bi­rey” ol­ma ay­rı­ca­lı­ğı­nı his­set­me­ye baş­la­yan sı­ra­dan in­san­lar, serf­lik sis­te­mi­nin da­ğıl­ ma­sı ve şüp­he­ci, sor­gu­la­yan ve akıl­cı bir fel­se­fe an­la­yı­şı­nın ge­liş­me­si ile bir­lik­te, ce­va­bı­nı ara­dık­la­rı kim­lik so­ru­su­nun kar­şı­lı­ğı­nı bul­muş gö­rü­nü­yor­du. Rö­ne­sans son­ra­sı “bi­rey” ol­ma­yı öğ­re­nen in­san­lar Fran­sız dev­ri­mi ile gi­de­rek “yurt­ta­şa” dö­ nü­şe­cek­ti. Bu sü­reç, ay­nı za­man­da es­ki dün­ya­nın si­ya­si ve top­lum­sal tor­tu­la­rıy­la mü­ca­de­le eden, ye­ni bir züm­re­nin de hâ­ki­mi­ye­ti­ni ilan et­mek­tey­di: Bur­ju­va­zi. Bu ye­ni züm­re Av­ru­pa’da iş­çi sı­nı­fı or­ta­ya çı­ka­na ka­dar aris­tok­ra­si ile mü­ca­de­le et­miş, İn­gi­liz, Fran­sız ve Ame­ri­kan dev­rim­le­ri de da­hil ol­mak üze­re ger­çek­leş­tir­ di­ği pek çok mü­ca­de­le­den za­fer­le ay­rıl­ma­yı bil­miş­ti. Sa­hip ol­du­ğu eko­no­mik gü­cü sa­vaş­lar ve ye­ni ke­şif­ler uğ­ru­na tek­no­lo­jik ya­tı­rım­la­ra dö­nüş­tür­dü­ğün­de, as­lın­da en­düs­tri dev­ri­mi ile do­ğa­cak ye­ni top­lum­sal ve si­ya­sal sis­te­min de fi­ti­li­ni ateş­le­ miş­ti. Fran­sız dev­ri­miy­le ve en­düs­tri­leş­me ha­re­ket­le­ri ile baş­la­yan sü­reç, sı­ra­dan in­san­la­rın da ha­ya­tı­nı ol­duk­ça et­ki­le­miş, bir an­lam­da uzun yıl­lar­dır köy­lü is­yan­ la­rıy­la ge­liş­tir­dik­le­ri ey­lem re­per­tu­arı­nı dev­rim mü­ca­de­le­le­ri­ne ta­şı­mış­tı. An­cak kent­le­re göç eden ya da gi­de­rek mer­ke­zi­leş­miş dev­let ay­gı­tıy­la kar­şı­la­ şan kit­le­ler, he­nüz ye­ni tep­ki­ler oluş­tu­ra­bi­le­cek bir aşa­ma­da de­ğil­ler­di. Kar­şı kar­ şı­ya kal­dık­la­rı de­va­sa dö­nü­şü­mün şaş­kın­lı­ğı­nı ya­şı­yor­lar­dı. Bü­rok­ra­tik ağ ge­niş­ le­mek­te, iş ­bö­lü­mü ve uz­man­lı­ğa du­yu­lan ih­ti­yaç art­mak­ta, he­te­ro­jen ve ato­mi­ze ol­muş bir top­lum doğ­mak­tay­dı. Sı­ra­dan in­san­la­rın pek ço­ğu, top­lum ha­ya­tın­da bek­le­nen uz­man­lı­ğı kar­şı­la­ya­bi­le­cek du­rum­da de­ğil­di. Ye­ni ha­yat tarz­la­rı ve ken­ tin re­ka­bet­çi do­ğa­sı, doğ­ru bil­dik­le­ri ve inan­dık­la­rı her­ şe­yi or­ta­dan kal­dı­rı­yor­du. Ge­le­nek­sel bağ­la­rı­nın, ak­ra­ba­lık iliş­ki­le­ri­nin ve ken­di­le­ri­ni ait his­set­tik­le­ri is­tik­rar­ lı top­lu­luk ya­pı­la­rı­nın çö­zül­dü­ğü­nü gö­ren bi­rey­ler, ha­yat­la­rı­nın an­lam­sız­laş­tı­ğı­nı dü­şün­me­ye baş­la­mış­lar­dı. Ku­ral­sız­lık ve an­lam­sız­lı­ğın ya­rat­tı­ğı güç­süz­lük his­si, bir sü­re son­ra bi­re­yin top­lum ha­ya­tı ve si­ya­sal hak­la­rı ko­nu­sun­da sor­gu­la­ma yap­ma­sı­ na, yer yer ik­ti­dar güç­le­riy­le kar­şı kar­şı­ya gel­me­si­ne yol aça­cak­tı. Bu ko­şul­lar al­tın­ da bir yan­dan ya­şa­dı­ğı top­lum­dan uzak­la­şan, di­ğer yan­dan tep­ki ver­mek ih­ti­ya­cı 164 Siyaset Sosyolojisi ile ken­di gi­bi olan­lar­la bir­leş­me­ye ça­lı­şan pek çok in­sa­nın kar­şı kar­şı­ya kal­dı­ğı iki­lem, si­ya­sal sos­yo­lo­ji­nin bir­bi­ri­ni bes­le­yen iki önem­li ko­nu­su­na te­mel teş­kil ede­cek­tir: Ya­ban­cı­laş­ma ve Top­lum­sal Ha­re­ket­ler. Ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı­nı sos­yo-psi­ko­lo­jik bir ol­gu ola­rak bir­çok dü­şü­nür fark­ lı şe­kil­ler­de ele ala­cak ve yo­rum­la­ya­cak­tır ama ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı özel­lik­le ça­ ğı­mız­da, gün­de­lik dil­de de kul­la­nı­lan bir kav­ram ol­muş­tur. Bu­gün pek çok alan­da kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. Ör­ne­ğin; top­lu­mun ya­ban­cı­laş­ma­sı, kül­tü­rün ya­ban­cı­laş­ ma­sı, di­lin ya­ban­cı­laş­ma­sı, si­ya­se­tin ya­ban­cı­laş­ma­sı, in­sa­nın ken­di­ne ya­ban­cı­laş­ ma­sı gi­bi fark­lı ko­nu­lar­da ya­ban­cı­laş­ma­dan bah­se­dil­mek­te­dir. Bü­tün bu ya­ban­cı­ laş­ma şe­kil­le­ri özel­lik­le en­düs­tri top­lu­mu­na ge­çiş­le bir­lik­te or­ta­ya çık­mış, 21. yüz­ yıl­da kü­re­sel­leş­me ol­gu­suy­la bir­lik­te ken­di­ni da­ha çok his­set­tir­me­ye baş­la­mış­tır. YA­BAN­CI­LAŞ­MA VE ANO­Mİ Ya­ban­cı­laş­ma Kav­ra­mı­nın Kö­ke­ni Ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı, ol­duk­ça uzun bir sü­re­dir baş­ta sos­yo­lo­ji, an­tro­po­lo­ji, sos­ yal psi­ko­lo­ji ve si­ya­set bi­li­mi ol­mak üze­re sos­yal bi­lim­le­rin en önem­li kav­ram­la­ rın­dan bi­ri ol­muş­tur. Her ne ka­dar ya­ban­cı­laş­ma­nın na­sıl ta­nım­lan­ma­sı ge­rek­ti­ği ko­nu­sun­da tam bir an­laş­ma ol­ma­sa da, pek çok bi­lim ada­mı ben­zer söz­cük­ler kul­la­na­rak açık­la­ma­lar yap­mış ya da eleş­ti­ri­ler­de bu­lun­muş­lar­dır. Baş­ka bir de­ yiş­le her­kes­çe be­nim­se­nen açık ve ya­lın bir ta­nı­mı ya­pıl­ma­mış ol­mak­la bir­lik­te, ya­ban­cı­laş­ma sos­yal bi­lim­le­rin de­mir­baş kav­ram­la­rın­dan bi­ri ha­li­ne gel­miş­tir. Ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı, di­li­mi­ze Ba­tı dil­le­rin­den geç­miş­tir. Al­man­ca­da ‘Ent­ frem­dung’ ifa­de­siy­le kar­şı­la­nan ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı Fran­sız­ca­da ve İn­gi­liz­ce­ de ‘ali­ena­ti­on’ ola­rak geç­mek­te­dir. İn­gi­liz­ce­ye La­tin­ce­den geç­miş olan ‘ali­ena­ti­on’ söz­cü­ğü La­tin­ce­de ya­ban­cı­laş­mak, ya­ban­cı­laş­tır­mak, baş­ka­laş­tır­mak an­la­mı­na ge­len ‘alie­no’ fii­lin­den gel­mek­te­dir. Söz­cü­ğün bu eti­mo­lo­jik kar­şı­lık­la­rı­nın özün­ de ‘bı­rak­ma’, ‘çö­zül­me’ di­ğer bir de­yiş­le ‘uzak­laş­ma’ an­la­mı var­dır. Uzak­laş­ma ise ilk ön­ce ya­kın olu­nan bir şey ile ara­ya me­sa­fe ko­ya­rak ay­rıl­mak­tır. La­tin­ce’de ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı­nın de­ği­şik alan­lar­da kul­la­nıl­ma­sı, an­lam zen­gin­li­ği­ni da­ha da ar­tır­mak­ta­dır. Ör­ne­ğin: Hu­kuk ala­nın­da, dev­ret­me, el­den çı­kar­ma, zil­li­yet - mül­ki­yet hak­kı­nı baş­ka­sı­na ver­me vb. an­lam­lar­da kul­la­nı­lır­ ken; sos­yo­lo­ji­de ay­rıl­mak, di­ğer in­san­lar­dan, yur­dun­dan, Tan­rı’dan ay­rı düş­mek, kop­mak şek­lin­de an­la­şıl­mak­ta; tıp ve psi­ko­lo­ji­de ise, çıl­gın­lık, tin­sel şaş­kın­lık, bu­ na­ma vb. gi­bi psi­şik bo­zuk­luk­la­ra kar­şı­lık gel­mek­te­dir. ‘Ali­ena­ti­o’ söz­cü­ğü­nün tıp­ ta­ki an­la­mı­nın akıl kay­bı, de­lir­mek ol­ma­sı bu an­la­mı des­tek­le­mek­te­dir. Bu bağ­ lam­da, ilk ön­ce sa­hip olu­nan akıl son­ra kay­be­dil­miş­tir ve ki­şi ken­di ken­di­sin­den uzak­laş­mış, ken­di ken­di­si­ne ya­ban­cı­laş­mış­tır. Bu­ra­da akıl kay­bı­nın ya­ban­cı­laş­ma ola­rak ad­lan­dı­rıl­ma­sı­nın bir di­ğer se­be­bi de, akıl sa­hi­bi ol­ma­nın in­sa­nın en ayı­rı­ cı özel­li­ği ol­ma­sı­dır. Çün­kü böy­le bir du­rum­da akıl­dan yok­sun olan in­san ken­di ken­di­si­ne ya­ban­cı­laş­mış bir in­san ola­cak­tır. Baş­ka bir de­yiş­le de­lir­mek bir tür in­ sa­nın ken­di­ne ya­ban­cı­laş­ma­sı hâ­li­ne kar­şı­lık gel­mek­te­dir. Ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı li­te­ra­tür­de ağır­lık­lı ola­rak İn­gi­liz­ce kar­şı­lı­ğı olan ali­ ena­ti­on söz­cü­ğü ile kul­la­nı­lır­ken, bu söz­cük de ‘ali­en’ ya­ni ‘ya­ban­cı’ kö­kün­den gel­mek­te­dir. ‘ali­en’ ise, bir baş­ka, ya­ni ya­ban­cı bir ül­ke­den, ya­ban­cı bir kül­tür­den olan, alı­şıl­mış olan­dan fark­lı olan, baş­ka bir dün­ya­nın ya­ra­tı­ğı olan an­la­mın­da­dır. Türk­çe­de “ya­ban” kö­kün­den gel­mek­te olan söz­cük İn­gi­liz­ce­de “ya­ban­cı” kö­kün­ den gel­mek­te­dir. Ya­ban sö­zü­nün Fars­ça­da­ki kar­şı­lı­ğı ise boş, ıs­sız yer an­la­mı­na ge­len ‘ya­ban’dır. Bu çer­çe­ve­de ‘ya­ba­ni’ ve­ya ‘ya­ban­cı’ el­den olan, yer­li, bil­dik ol­ 8. Ünite - Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler ma­yan kim­se de­mek­tir. An­lam da­ha da ge­niş­le­til­di­ğin­de ev­cil ol­ma­yan, vah­şi, uy­gar­la­şa­ma­mış, top­lum­ dı­şı ka­lan gi­bi kar­şı­lık­la­ra da rast­la­mak müm­kün­dür. Coş­kun San’a gö­re, ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı­nın kö­ke­ni ve an­la­mı de­ğer­len­di­ ri­lir­ken, kav­ra­mın Al­man­ca kar­şı­lı­ğı olan ‘ent­frem­dung’ söz­cü­ğü­nün, Fran­sız­ca ve İn­gi­liz­ce ola­rak çe­vi­ri­si­nin as­lın­da ‘es­trang­ment’ ol­du­ğu da ifa­de edil­mek­te­dir. San’a gö­re, ya­ban­cı­laş­ma, bu kar­şı­lı­ğı ile ele alın­dı­ğın­da, söz ko­nu­su top­lum­sal gö­ rün­gü (fe­no­men) ‘ya­ban­cı­laş­ma’ kav­ra­mın­dan zi­ya­de ‘ya­ban­cı­laş­tır­ma’ ile ta­nım­ lan­ma­sı­nın da­ha doğ­ru ola­ca­ğı id­di­a edi­le­bi­lir. Baş­ka bir de­yiş­le bi­rey­le­rin, grup­ la­rın ve top­lum­sal sı­nıf­la­rın “ken­di­lik­le­rin­den” ya­ban­cı­laş­ma­dı­ğı, ter­si­ne bel­li bir dü­ze­nin ya da sis­te­min he­def­le­ri ve zor­la­ma­la­rı so­nu­cun­da ya­ban­cı­laş­tı­rıl­dık­la­rı söy­len­mek­te­dir. Ya­ni ya­ban­cı­laş­tır­ma edil­gen bir sü­reç­ten çok, et­kin bir sü­re­ci an­lat­mak­ta­dır ki bu du­rum­da ya­ban­cı­laş­tır­ma sü­re­ci “ne­den”, ya­ban­cı­laş­ma ise “so­nuç”tur. Ya­ban­cı­laş­ma­nın iç­sel bir de­ne­yim mi yok­sa dı­şa­rı­dan da­ya­tı­lan bir “ya­ban­cı­ laş­tır­ma” sü­re­ci mi ol­du­ğu ko­nu­sun­da­ki tar­tış­ma­nın di­ğer ya­nın­da, ya­ban­cı­laş­ ma­yı “bi­re­yin, ken­di­si ile dik­kat çe­ken ba­zı top­lum­sal ol­gu­lar ara­sın­da­ki ha­ber­ siz­li­ğe, bo­zuk­lu­ğa ya da uzak­lı­ğa kar­şı al­dı­ğı ta­vır” ola­rak ta­nım­la­yan yak­la­şım­lar da var­dır. Bu yak­la­şım­lar, bi­rey­le­rin tu­tum alış­la­rı­nın “ol­gu­la­ra” odak­lan­dı­ğı­nı vur­gu­la­mak­ta, ya­ban­cı­laş­ma­nın be­lir­li sos­yal ol­gu­lar­la te­ma­sa ge­çil­di­ğin­de, on­ lar­la iliş­ki için­de olun­du­ğun­da do­ğal ola­rak or­ta­ya çık­tı­ğı di­le ge­ti­ril­mek­te­dir. Bu ba­kış açı­sı­na gö­re ya­ban­cı­laş­ma, sos­yal sis­te­min nes­nel bo­zuk­luk­la­rın­dan de­ğil, bi­re­yin bu sis­tem­le iliş­ki­sin­den ve­ya ken­di po­tan­si­ye­li­ni ger­çek­leş­tir­me ko­nu­sun­ da­ki fır­sat­la­rı ye­te­rin­ce de­ğer­len­dir­me­me­sin­den kay­nak­lan­mak­ta­dır. Do­la­yı­sıy­la ya­ban­cı­laş­ma öz­nel bir gö­rün­gü ola­rak da ta­nım­lan­mak­ta­dır. Ano­mi (Ku­ral­sız­lık) “Ano­mi” söz­cü­ğü kö­ken ola­rak “ya­sa­sız­lık, norm­suz­luk” an­la­mı­na ge­len “ano­mo­ us” söz­cü­ğün­den tü­re­miş­tir. Ku­ral­la­rı ge­çer­li­li­ği­ni yi­tir­miş ve her­kes ta­ra­fın­dan be­nim­se­ne­cek ku­ral­lar ya­ra­ta­ma­mış bir top­lum­da, bi­rey­le­ri top­lum­sal bü­tü­ne bağ­la­yan bağ­la­rın kop­ma­sı du­ru­mu­nu ifa­de et­mek­te­dir. Karl Marx ano­mi­yi, or­ gan­lar ara­sın­da­ki iliş­ki­nin dü­zen­siz­li­ği so­nu­cu, top­lum­sal da­ya­nış­ma­nın azal­ma­sı ola­rak ta­nım­lar­ken, Ro­bert Mer­ton’a gö­re ano­mi, bi­re­yin top­lum­sal ya­pı ta­ra­fın­ dan oluş­tu­ru­lan kül­tü­rel he­def­ler ve bu he­def­le­re ulaş­mak için kul­la­nı­la­bi­le­cek ku­rum­sal­laş­mış araç­la­ra gü­ve­ni­nin ve inan­cı­nın azal­ma­sı­dır. Bu kav­ra­mı en faz­la kul­la­nan Emi­le Durk­he­im ise ano­mi­yi, ge­le­nek­sel de­ğer­le­rin ve ku­ral­la­rın za­yıf­la­ dı­ğı ve­ya tah­rip edil­di­ği bir ku­ral­sız­laş­ma du­ru­mu ola­rak ta­nım­la­mak­ta­dır. Durk­he­im, ge­le­nek­sel top­lu­luk­lar­dan mo­dern top­lu­ma ge­çiş sü­re­cin­de top­ lum­sal da­ya­nış­ma mo­del­le­ri­nin de de­ğiş­ti­ği­ni be­lir­tir. Ge­le­nek­sel top­lu­luk­la­rın me­ka­nik da­ya­nış­ma mo­de­li­nin ye­ri­ni, mo­dern top­lum­la­rın or­ga­nik da­ya­nış­ma mo­de­li al­mak­ta­dır. Or­ga­nik da­ya­nış­ma mo­de­li­nin en önem­li özel­li­ği ise top­lum­ sal iliş­ki­le­rin bi­rin­cil bağ­lar ve ben­zer­lik­ler üze­rin­den de­ğil, ikin­cil bağ­lar ve fark­ lı­lık­lar üze­rin­den ku­rul­muş ol­ma­sı­dır. Baş­ka bir de­yiş­le, iş bö­lü­mü­nün ve mes­le­ ki uz­man­laş­ma­nın ağır­lık ka­zan­dı­ğı, in­san­la­rın fark­lı mes­lek­ler ile bir­bir­le­ri­nin ek­sik­le­ri­ni ta­mam­la­dık­la­rı ye­ni bir top­lum­sal sis­tem or­ta­ya çık­mak­ta­dır. An­cak her ne ka­dar iş bö­lü­mü­nün top­lum­sal da­ya­nış­ma ve iş­bir­li­ği­ni art­tı­rı­cı bir yö­nü bu­lun­sa da, bü­tü­nüy­le fark­lı, olum­suz so­nuç­lar do­ğur­ma­sı da müm­kün­dür. Uz­ man­laş­ma­nın ar­tı­şı, bü­rok­ra­tik ör­güt­len­me ve pro­fes­yo­nel­leş­me­nin önem ka­zan­ma­sı, bi­rey­ler­de uz­ma­nı ol­ma­dık­la­rı ko­nu­lar­da bir ye­ter­siz­lik his­si ve ni­ha­yet ka­yıt­sız­lık du­ru­ mu da ya­ra­ta­bil­mek­te­dir. Gi­de­rek top­lum­sal sis­tem­den uzak­laş­ma­ya baş­layan ke­sim­ler, 165 166 Siyaset Sosyolojisi or­tak inanç ve de­ğer­le­ri­ni yi­tir­mek­te, ato­mi­ze ol­mak­ta ve bu­nun so­nu­cun­da ano­ mi du­ru­mu or­ta­ya çık­mak­ta­dır. Gwyn Nett­ler’e gö­re ano­mi ve ya­ban­cı­laş­ma kav­ram­la­rı ara­sın­da ke­sin­lik­le bir iliş­ki var­dır. Çün­kü her iki kav­ram da ki­şi­nin ken­di zih­nin­de oluş­tur­du­ğu ça­tış­ ma du­ru­mu, bi­rey­sel he­def­le­rin bu­lu­na­ma­ma­sı, iç tu­tar­lı­lık­tan yok­sun ol­ma gi­bi dü­zen­siz­lik du­rum­la­rı ile öz­deş­leş­mek­te­dir. Nic­ho­las Tat­sis’e gö­re de ya­ban­cı­laş­ ma ve ano­mi kav­ram­la­rı as­lın­da ay­nı ol­gu üze­rin­de yo­ğun­laş­mak­ta­dır. Her iki kav­ram da top­lum­sal dü­zen­siz­lik du­ru­mu­nu in­ce­le­mek­te, ne­den­le­ri­ni ara­ya­rak çö­züm öne­ri­le­ri ge­tir­me­yi amaç­la­mak­ta­dır. Le­o Sro­le ise, ya­ban­cı­laş­ma ve ano­mi ara­sın­da­ki ba­ğı ku­rar­ken, top­lum­la­rın ya da di­ğer ör­güt­len­me­le­rin ken­di­ne öz­gü do­ğa­sın­dan kay­nak­la­nan nes­nel bir ano­mi du­ru­mu ile bi­rey­sel bo­yut­ta ya­şa­nan öz­nel ano­mi du­ru­mu­nu bir­bi­rin­den ayı­rır. Ya­ban­cı­laş­ma­yı top­lum­sal ano­mi­nin bi­rey­sel al­gı­sı, bir ba­kı­ma bi­re­yin ken­ di­ni ya­ban­cı­laş­tır­ma­sı ola­rak gö­rür. Ya­ban­cı­laş­ma te­ri­mi­ni ilk kul­la­nan Fri­ed­rich He­gel ol­muş­tur. He­gel’e gö­re ya­ ban­cı­laş­ma, in­sa­nın fi­zi­ki ve ru­hi var­lı­ğı ara­sın­da­ki ay­rım so­nu­cu or­ta­ya çık­mak­ta­ dır. İn­san ken­di­si­ne ve çev­re­si­ne ya­ban­cı­laş­mak­ta, ken­di­si­ni dü­şü­nen ve his­se­den bir var­lık ola­rak gör­me­mek­te­dir. He­gel’e gö­re bu ru­hun ya­ban­cı­laş­ma­sı an­la­mı­na gel­mek­te­dir. Do­la­yı­sıy­la ya­ban­cı­laş­ma, ru­hun ken­di ya­rat­tı­ğı mad­di dün­ya­dan duy­ gu­sal an­lam­da uzak­laş­ma­sı ya da fark­lı­laş­ma­sı so­nu­cu or­ta­ya çık­mak­ta­dır. Ya­ban­cı­laş­ma te­ri­mi­ni et­raf­lı­ca tar­tı­şıp ta­nım­la­ya­rak ilk kul­la­nan ise Karl Marx’dır. Ay­rı­ca Marx, ya­ban­cı­laş­ma­nın bi­rey­sel­li­ğin kay­bı an­la­mı­na gel­di­ği­ni ve bu tür bir kay­bın da as­lın­da bi­rey açı­sın­dan ve top­lum ge­ne­lin­de is­te­nil­me­yen bir du­rum ol­du­ğu­nu or­ta­ya atan ilk ki­şi­dir. Marx’a gö­re ya­ban­cı­laş­ma, eme­ğin iş­çi­nin dı­şın­da ol­ma­sı, onun özü­ne iliş­kin ol­ma­ma­sı ve iş­çi­nin ken­di eme­ği­ni, üre­ti­mi­ni yad­sı­ma­sı so­nu­cu işi­ne, eme­ği­ne, için­de ya­şa­dı­ğı do­ğa­ya, ken­di öz do­ğa­sı­na ve di­ğer in­san­la­ra uzak­laş­ma­sı­na ne­den olan ey­lem­dir. Marx için ya­ban­cı­laş­ma­nın gös­ter­ge­le­ri emek, iş ­bö­lü­mü ve özel mül­ki­yet­tir. İş­ bö­lü­mü ve özel mül­ki­yet ge­liş­ tik­çe iş­çi ken­di eme­ği­ne kar­şı ya­ban­cı­laş­mak­ta­dır. Eme­ği so­nu­cu üret­ti­ği nes­ne, ken­di ürü­nü, iş­çi­nin karşı­sın­da onu üre­ten­den ba­ğım­sız, ya­ban­cı bir güç ola­rak dur­mak­ta­dır. Böy­le­ce emek ar­tık iş­çi­nin do­ğa­sı­nın bir par­ça­sı ol­mak­tan çık­mış­tır. Marx’a gö­re bu eme­ğin nes­ne­leş­me­si­dir. 1 Her­bert Mar­cu­se’nun ya­ban­cı­laş­ma ko­nu­sun­da ge­tir­di­ği açık­la­ma­la­rın öne­mi ne­dir? Ya­ban­cı­laş­ma beş bo­yut­lu bir ol­gu­dur. İlk ola­rak ya­ban­cı­la­şan in­san, ken­di dav­ ra­nı­şı so­nu­cun­da is­te­dik­le­ri­ni el­de ede­me­ye­ce­ği­ni dü­şün­me­sin­den kay­nak­la­nan güç­süz­lük duy­gu­su­na sa­hip ola­bi­lir. İkin­ci ola­rak ya­ban­cı­la­şan in­san ne­ye ina­na­ ca­ğı­na ka­rar ve­re­me­mek­te, an­lam­sız­lık du­ru­mu içi­ne gir­mek­te­dir. Üçün­cü ola­rak top­lum­ca be­lir­le­nen amaç­la­ra ulaş­mak için top­lum ta­ra­fın­dan ya­sak­la­nan yön­tem­ le­re ve dav­ra­nış­la­ra baş­vur­ma­sın­dan kay­nak­la­nan ku­ral­sız­lık du­ru­mu için­de ola­bi­ lir. Dör­dün­cü ola­rak top­lum ta­ra­fın­dan özel­lik­le yük­sek de­ğer ve­ri­len şey­le­re dü­şük de­ğer ver­me­sin­den do­la­yı tec­rit edil­miş­lik du­ru­muy­la kar­şı­la­şa­bi­lir ve son ola­rak ise ken­din­den uzak­laş­mış di­ğer bir ifa­de ile ken­di­ne ya­ban­cı­laş­mış ola­bi­lir. Do­la­yı­ sıy­la ya­ban­cı­laş­ma ki­şi­nin tam ola­rak duy­gu­sal yön­den top­lum­dan kop­ma­sı an­la­ mı­na gel­mek­te­dir. Ya­ban­cı­laş­ma, in­sa­nın ger­çek özün­den uzak­laş­ma­sı­dır. 8. Ünite - Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler Sİ­YA­SAL YA­BAN­CI­LAŞ­MA Si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma, ya­ban­cı­laş­ma­nın si­ya­sal bo­yu­tu­na işa­ret et­mek­te­dir. Si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma, ge­nel an­lam­da ya­ban­cı­laş­ma ol­gu­su­nun si­ya­sal ya­pı­ya yö­nel­miş bi­ çi­mi ola­rak gö­rü­le­bi­lir. Ta­rih bo­yun­ca si­ya­sal sis­te­min iş­le­yi­şin­de meş­rui­yet kav­ ra­mı her za­man önem­li bir fak­tör ola­gel­miş­tir. Otok­ra­tik ya da de­mok­ra­tik, tüm yö­ne­tim şe­kil­le­rin­de az ve­ya çok yö­ne­tim­ler bu meş­rui­yet ih­ti­ya­cı­nı kar­şı­la­ma­ya ça­lış­mış­lar­dır. Özel­lik­le kit­le­le­rin des­te­ği bu an­lam­da son de­re­ce önem­li­dir. Ro­ ma İm­pa­ra­tor­lu­ğu’ndan Or­ta­ Çağın köy­lü dev­rim­le­ri­ne, ora­dan Fran­sız ih­ti­la­li­ne ka­dar ida­re­ci­ler hal­kın si­ya­sal ya­pı­ya yö­ne­lik gü­ve­ni­ni can­lı tut­ma­ya ça­lış­mış­lar­ dır. 18.yy. ile bir­lik­te hal­kın ege­men­li­ği eli­ne ge­çir­me­ye baş­la­ma­sı, cum­hu­ri­yet re­ji­mi­nin tüm dün­ya­ya ya­yıl­ma­sı ve 20.yy. ile bir­lik­te de­mok­ra­si­le­rin gi­de­rek güç ka­zan­ma­sı, meş­ru­iye­tin oluş­ma­sı sü­re­cin­de hal­kın et­ki­si­ni da­ha da art­tır­mış­tır. Bu bağ­lam­da bi­rey­le­rin ken­di­ni si­ya­sal sis­te­min bir par­ça­sı ola­rak his­set­me­si, gü­ ven­me­si ve des­tek ver­me­si son de­re­ce önem­li­dir. Tür­ker Al­kan ve Do­ğu Er­gil si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma­yı, bi­re­yin si­ya­sal­laş­mış olan de­ğer­le­riy­le si­ya­sal sis­te­min ile­ri sür­dü­ğü de­ğer­ler ara­sın­da bir çe­liş­ki­nin bu­lun­ ma­sı ve bu çe­liş­ki­nin hem bi­re­yin ken­di­si hem de sis­tem ta­ra­fın­dan ber­ta­raf edi­ le­me­ye­ce­ği­ne iliş­kin duy­gu­su ola­rak açık­la­mak­ta­dır. Bu­na gö­re si­ya­sal ya­ban­cı­ laş­ma, bi­re­yin si­ya­sal sis­tem­den ve sis­tem­de­ki si­ya­sal olay, ku­rum ve ak­tör­ler­den uzak­laş­ma­sı, on­la­ra ya­ban­cı­laş­ma­sı de­mek­tir. An­cak, si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma ko­nu­ su­nun açık­lan­ma­sın­da bir­bi­rin­den fark­lı sı­nıf­la­ma­la­ra gi­dil­di­ği gö­rül­mek­te­dir. Me­se­la Mur­ray Le­vin, ilk iki­si üze­rin­de yo­ğun­laş­mak­la be­ra­ber, si­ya­sal ya­ban­cı­ laş­ma­nın dört gö­rü­nü­şün­den bah­set­mek­te­dir: “Güç­süz­lük”, “an­lam­sız­lık”, “norm­ la­rın za­yıf­la­ma­sı” ve “ka­yıt­sız­lık”. Si­ya­sal güç­süz­lük bi­re­yin, si­ya­sal ey­lem­le­ri­nin si­ya­sal olay­la­rın gi­di­şa­tı­nı be­lir­le­me­de et­ki­siz kal­dı­ğı duy­gu­su ola­rak ta­nım­lan­ mak­ta­dır. Le­vin’e gö­re si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma­nın ikin­ci şek­li an­lam­sız­lık­tır. Bi­rey an­lam­sız­lı­ğı bir­kaç şe­kil­de his­se­der: Bi­rey aday­lar ara­sın­da ger­çek bir fark­lı­lık ol­ma­dı­ğı için se­çim­le­re ka­tıl­ma­yı an­lam­sız bu­lur ve­ya si­ya­sal ko­nu­lar­da ze­ki ve akıl­cı ka­rar ver­me­nin o ka­ra­rı da­yan­dı­ra­cak bil­gi ol­ma­dı­ğı için im­kân­sız ol­du­ğu­ nu dü­şü­nür. See­man ise, ya­ban­cı­laş­ma­yı, “güç­süz­lük”, “gü­ven­siz­lik”, “an­lam­sız­lık” ve “tec­rit eği­li­mi” ola­rak ele alır. Si­ya­sal güç­süz­lük, bi­re­yin dav­ra­nış­la­rı­nın ar­zu­ la­dı­ğı si­ya­sal so­nuç­la­rın el­de edil­me­si­ni ne öl­çü­de et­ki­le­ye­bi­le­ce­ği bek­len­ti­sin­ den kay­nak­lan­mak­ta­dır. Gü­ven­siz­lik, bi­re­yin si­ya­sal rol­le­ri bu­lu­nan so­rum­lu­la­ rın top­lum kar­şı­sın­da sü­rek­li ve sis­te­ma­tik ola­rak ku­ral­la­rı çiğ­ne­dik­le­ri­ne iliş­kin duy­gu­su ola­rak ta­nım­lan­mak­ta­dır. An­lam­sız­lık da, yi­ne bi­re­yin si­ya­sal sis­te­min na­sıl iş­le­di­ği­ni an­la­ya­ma­ma­sı, de­ği­şik uya­ran­lar yar­dı­mıy­la fi­kir oluş­tur­ma­sı ve si­ya­sal olay­la­rın so­nuç­la­rı­nı kes­tir­mek ko­nu­sun­da ken­di ba­şa­rı­sız­lı­ğı­na iliş­kin duy­gu­su bi­çi­min­de ele alın­mak­ta­dır. Güç­süz­lük ve gü­ven­siz­lik­ten do­la­yı ya­ban­ cı­la­şan­la­rın ak­si­ne, an­lam­sız­lık­tan ya­ban­cı­la­şan­la­rın ya­sal dav­ra­nış tür­le­ri­ni yeğ­ le­dik­le­ri ifa­de edil­mek­te­dir. Tec­rit eği­li­mi ise, ya­ban­cı­la­şan bi­rey­le­rin top­lu­mun di­ğer bi­rey­le­ri­nin çok de­ğer ver­di­ği amaç ve inanç­la­ra dü­şük dü­zey­de de­ğer ver­ me­si­ni ifa­de et­mek­te­dir. Bu bağ­lam­da, si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma araş­tır­ma­la­rı özel­lik­le iki ko­nu üze­rin­de yo­ ğun­laş­mak­ta­dır: İl­ki, seç­men­le­rin eği­lim­le­ri­ni ve ona si­ya­sal sis­tem için­de su­nu­lan se­çe­nek­ler kar­şı­sın­da­ki dav­ra­nış­la­rı­nı tes­pit et­mek, ikin­ci­si ise seç­men­le­rin si­ya­sal ön­der­le­re ve on­la­rın tem­sil et­tik­le­ri ida­ri re­jim­le­re iliş­kin des­te­ği­nin de­re­ce­si­ni öğ­ ren­mek­tir. Böy­le­ce ba­zı so­ru­la­ra ya­nıt bul­ma­yı ümit eder. Ör­ne­ğin; ne­den bi­rey­ler ken­di­le­ri­ni si­ya­sal sis­te­min bir par­ça­sı ola­rak ta­nım­la­ma­mak­ta, ken­di­le­ri­ni için­de ya­şa­dık­la­rı si­ya­sal sis­te­min dı­şın­da tut­mak­ta ya da il­gi­siz­lik gös­ter­mek­te­dir? Ne­den 167 168 Siyaset Sosyolojisi si­ya­sal an­lam­da ya­ban­cı­laş­mış bi­rey­ler­den ba­zı­la­rı dev­rim­ci bir ta­vır ser­gi­ler­ken, ba­zı­la­rı da da­ha re­for­mist ve ılım­lı şe­kil­de dav­ran­mak­ta ya da ta­ma­men pa­sif­leş­ mek­te­dir? Al­kan ve Er­gil’e gö­re, si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma ol­gu­su­nu açık­lar­ken “ya­ban­cı­laş­ ma” ve “ku­ral­sız­lık” (ano­mi) kav­ram­la­rı­nı bi­ra­ra­da kul­lan­mak yan­lış ol­maz. Ge­ rek ku­ral­sız­lık ge­rek­se ya­ban­cı­laş­ma top­lum­sal sis­te­min bir ürü­nü ol­du­ğu ka­dar onun iş­le­yi­şi­ne et­ki eden gir­di­ler ola­rak da kar­şı­mı­za çı­kar. Bu iki kav­ram sa­bit de­ğiş­ken ola­rak ka­bul edil­di­ğin­de, or­ta­ya çı­kan fark­lı so­nuç­la­rı ara­ya gi­ren ko­şul­ la­ra bağ­lı ola­rak çö­züm­le­mek müm­kün olur. Bu so­nuç­lar si­ya­sal il­gi­siz­lik ya da sis­tem dı­şı ey­lem­le­re baş­vur­ma (dev­rim­ci­lik, dü­zel­tim­ci­lik (re­form) ya da şe­kil­ci ka­tıl­ma) bi­çi­min­de ola­bi­lir. Dik­kat edil­me­si ge­re­ken nok­ta, ya­ban­cı­laş­ma ve ku­ ral­sız­laş­ma ola­rak or­ta­ya çı­kan so­nuç­la­rın, ye­ni bir gir­di ola­rak tek­rar si­ya­sal sis­ te­me gir­di­ğin­de ya­pa­ca­ğı et­ki­dir. Bu ol­gu­lar sis­te­me ge­ri dö­nüş­le­rin­de ken­di­le­ri­ni ya­ra­tan ne­den­le­ri da­ha da art­tır­mak ya da ek­silt­mek doğ­rul­tu­sun­da et­ki ya­pa­bil­ mek­te­dir. Ör­ne­ğin; ya­ban­cı­laş­mış bi­rey­ler ara­sın­da ku­ral­sız­lı­ğa ça­re ola­rak or­ta­ya çı­kan si­ya­sal ve­ya din­sel bir akım ye­ni ku­ral­lar ge­ti­re­rek o bi­rey­le­rin ya­ban­cı­laş­ ma­sı­na son ve­re­bi­lir. Ya da böy­le bir akım tam ter­si­ni ya­pa­rak top­lu­mu bi­raz da­ha ku­tup­laş­tı­rıp bö­le­rek bi­re­yin bu­na­lı­mı­nı da­ha de­rin­leş­ti­re­bi­lir. Ya­ban­cı­laş­ma­da çev­re­sel ko­şul­lar, ifa­de edil­di­ği gi­bi, ol­duk­ça be­lir­le­yi­ci­dir. An­ cak ku­ral­sız­lı­ğın ha­zır­la­dı­ğı olum­suz or­tam­da eko­no­mik, kül­tü­rel ve si­ya­sal ko­şul­ lar bi­rey­le­rin ya­ban­cı­laş­ma­sın­da et­ki­li olur­ken, o bi­rey­le­rin sa­hip ol­du­ğu fark­lı ki­ şi­lik­ler ve mi­zaç­lar da önem­li bir un­sur ola­rak kar­şı­mı­za çı­kar. Di­ğer bir de­yiş­le, ku­ral­sız­laş­ma ve ya­ban­cı­laş­ma bir et­ken ola­rak be­lir­le­yi­ci olur­ken, fark­lı bi­rey­sel ni­te­lik­ler ve tu­tum­la­rın im­bi­ğin­den ge­çe­rek, fark­lı dav­ra­nış bi­çim­le­ri­ne ne­den olur. Bu çer­çe­ve­de, si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma ko­nu­sun­da en önem­li hu­sus­lar­dan bi­ri, ya­ban­cı­la­şan ki­şi­le­rin kim­ler ol­du­ğu ve ki­şi­lik özel­lik­le­ri­dir. Mcclosky ve Scha­ ar ano­mi duy­gu­su­nun en yo­ğun ola­rak “ya­şam­la­rı tec­rit, yok­sun­luk ve ce­ha­let­ le sı­nır­lan­dı­rıl­mış” bi­rey­ler­de gö­rü­le­bi­le­ce­ği­ni sa­vun­mak­ta­dır­lar. An­cak si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma duy­gu­su­nun sa­de­ce top­lum­dan kop­muş, on­dan uzak­laş­mış in­san­ lar­da gö­rül­me­di­ği­ne iliş­kin tes­pit­ler de bu­lun­mak­ta­dır. Ya­pı­lan gör­gül araş­tır­ma­ lar bağ­la­mın­da bi­rey­le­rin si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma tu­tum­la­rı ile eko­no­mik, kül­tü­rel ve de­mog­ra­fik du­rum­la­rı ara­sın­da be­lir­li ba­zı bağ­lar ku­ru­la­bil­miş­tir. Bu­na gö­re, seç­men tu­tum ve dav­ra­nış­la­rın­da güç­süz­lük duy­gu­su ile sos­yo-eko­no­mik sta­tü ara­sın­da bir bağ­lan­tı ol­du­ğu gö­rül­mek­te­dir. Çok az eği­tim gör­müş ve dü­şük ge­lir gru­bun­da­ki seç­men grup­la­rı, top­lu­mun kü­çük bir seç­kin (elit) ta­ra­fın­dan ve ken­ di ki­şi­sel çı­kar­la­rı doğ­rul­tu­sun­da yö­ne­til­di­ği­ne inan­mak­ta­dır. Bu grup­lar se­çim sis­te­mi­nin bir al­dat­ma­ca ol­du­ğu­nu dü­şün­mek­te­dir­ler. Bu­nun ya­nın­da, si­ya­sal güç­süz­lük duy­gu­su ile yaş ve cin­si­yet gi­bi özel­lik­le­rin de ya­kın­dan iliş­ki­li ol­du­ğu gö­rül­mek­te­dir. Özel­lik­le yaş­lı ki­şi­ler, din­sel ve et­nik azın­lık­lar ve er­kek­le­re oran­la ka­dın­lar ken­di­le­ri­ni da­ha güç­süz his­set­mek­te­dir. Oy ver­me dav­ra­nı­şı­nı in­ce­le­yen ba­zı bi­lim adam­la­rı, ken­di­le­ri­ni güç­süz bul­ duk­la­rı için ya­ban­cı­la­şan bi­rey­le­rin oy ver­me dav­ra­nış­la­rın­da da fark­lı­laş­ma ol­du­ ğu­nu tes­pit et­miş­tir. Ör­ne­ğin; “ulu­sal” dü­zey­de­ki se­çim­le­re ka­tıl­ma­ma­yı yeğ­le­yen ve oy ver­me­yen ki­şi­le­rin, ken­di­le­ri­ni da­ha az güç­süz his­set­tik­le­ri, dü­şün­ce­le­ri­ni da­ha do­lay­sız yol­lar­dan ifa­de et­me im­ka­nı bul­duk­la­rı ve ha­ra­ret­le sa­vu­na­cak­la­rı da­va­la­rı bu­lu­nan “ye­rel” dü­zey­de­ki si­ya­set­te da­ha ka­tı­lım­cı ol­duk­la­rı­nı ile­ri sür­ mek­te­dir. Bu­na ek ola­rak si­ya­sal sis­te­me ya­ban­cı­laş­mış bi­rey­ler, eğer oy ver­me­ye gi­der­ler­se, ge­nel­lik­le mev­cut ik­ti­dar ya­pı­sı­na “ha­yır” oyu ver­mek­te­dir­ler. Ama bu ter­ci­hin her za­man mev­cut ik­ti­dar ya­pı­sı­na kar­şı bir tep­ki ol­du­ğu­nu da söy­le­mek 8. Ünite - Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler müm­kün de­ğil­dir. Ya­ban­cı­la­şan bi­rey, ile­ri­ci ve sos­yal de­ği­şim­den ya­na olan ik­ti­ dar­la­ra kar­şı da, hâ­kim si­ya­sal dü­ze­ne, de­mok­ra­si­ye vb. inan­ma­dı­ğı için “ha­yır” oyu ve­re­bil­mek­te­dir. Yi­ne ya­pı­lan araş­tır­ma­la­ra gö­re, ya­ban­cı­la­şan seç­me­nin si­ ya­sal iliş­ki­le­ri de çev­re­sin­den, ai­le­sin­den, ar­ka­daş­la­rın­dan vs. fark­lı ol­mak­ta­dır. Bu ki­şi­ler si­ya­sal par­ti­ler ile da­ha az iliş­ki kur­mak­ta, seç­men ter­cih­le­ri ça­buk de­ ğiş­mek­te ve gün­dem­de­ki ko­nu ya da ko­nu­la­ra iliş­kin pro­pa­gan­da­ya kar­şı da­ha açık ve de­ğiş­me­ye yat­kın bir ki­şi­lik ser­gi­le­mek­te­dir­ler. Bu bağ­lam­da ya­ban­cı­laş­ mış bi­rey­le­rin kit­le ha­ber­leş­me araç­la­rı­nı si­ya­sal an­lam­da bil­gi­len­mek­ten zi­ya­de, eğ­len­ce ara­cı ola­rak kul­lan­ma eği­li­min­de ol­duk­la­rı gö­rül­mek­te­dir. See­man’a gö­re, ya­ban­cı­laş­mış bi­rey­ler ge­nel­lik­le si­ya­si ko­nu­lar­da faz­la bil­gi­li de­ğil­dir ve bu ne­ den­le si­ya­sal et­kin­lik ko­nu­sun­da his­se­di­len güç­süz­lük duy­gu­su ile bil­gi­siz­lik ara­ sın­da doğ­ru­dan bir iliş­ki var­dır. Ya­ban­cı­la­şan bi­rey­le­rin han­gi ey­lem tür­le­ri­ni be­nim­se­ye­ce­ği üze­rin­de de pek çok gö­rüş or­ta­ya atıl­mış­tır. Se­çe­nek­ler bir uç­ta bi­linç­li bir ge­ri çe­kil­me­den, di­ğer uç­ta si­ya­sal şid­de­te ka­dar uza­nan ge­niş bir yel­pa­ze­de yer al­mak­ta­dır. Öte yan­dan John Hor­ton ve Way­ne Thomp­son, bi­rey­le­rin ya­ban­cı­laş­tık­la­rın­da, olum­suz tu­ tum­la­rı­nı ken­di­le­ri­ni ge­ri çe­ke­rek ve pro­tes­to oy­la­ma­la­rıy­la sis­tem­li bir bi­çim­de bel­li et­tik­le­ri­ni ifa­de et­mek­te­dir. Bu bağ­lam­da, Gam­son ya­ban­cı­la­şan­la­rın si­ya­ set­ten çe­kil­dik­le­ri gö­rü­şü­ne ka­tıl­ma­mak­ta­dır. Ona gö­re ak­si­ne, ya­ban­cı­laş­ma ile si­ya­sal şid­det ara­sın­da be­lir­gin bir iliş­ki var­dır. Ya­ban­cı­la­şan grup­lar bel­ki da­ha sert bir bi­çim­de, ama yi­ne de si­ya­se­tin bir par­ça­sı ha­li­ne gel­mek­te­dir. Bu gö­rü­şü, si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma ile kent ayak­lan­ma­la­rı­na ka­tı­lım ara­sın­da yük­sek dü­zey­de bir bağ­lan­tı ol­du­ğu­nu sap­ta­yan Edu­ard Rans­ford da des­tek­le­mek­te­dir. Tüm bu ifa­de­ler gös­ter­mek­te­dir ki; ken­di­si­ni ya­ban­cı­laş­mış his­se­den bi­rey­ler, en azın­dan bel­li bir aşa­ma­da, dış dün­ya­ya tep­ki ver­mek ih­ti­ya­cı­nı his­set­mek­te­dir. Ben­zer so­run­la­rı pay­la­şan di­ğer bi­rey­ler­le ger­çek­leş­tir­dik­le­ri ey­lem­ler, top­lum­ sal ha­re­ket­le­rin te­me­li­ni oluş­tur­mak­ta­dır. Bu ey­lem­le­ri ger­çek­leş­ti­ren­le­rin ni­te­li­ği ve ka­la­ba­lık­la­rın öl­çe­ği ge­niş bir çe­şit­li­lik su­na­bil­mek­te, hat­ta he­def­le­ri za­man­la fark­lı­laş­mak­ta­dır. Ör­ne­ğin; mo­dern­li­ğin ilk dö­nem­le­rin­de bel­li bir sı­nıf üze­rin­ den (da­ha çok iş­çi sı­nı­fı) eko­no­mik çı­kar ek­sen­li ve si­ya­sal gü­cü ele ge­çir­mek ya da et­ki­le­mek üze­re or­ta­ya çı­kan top­lum­sal ha­re­ket­ler, gü­nü­müz­de ken­di­le­ri­ni dev­let gü­cü­nü kon­trol et­me fik­rin­den ay­rış­tır­mak­ta ve si­vil iliş­ki­le­ri dö­nüş­tür­ me­yi amaç­la­mak­ta­dır. Kuş­ku­suz bu dö­nü­şüm top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ör­güt­len­me mo­de­li­ne de yan­sı­mak­ta ve li­der ek­sen­li ha­re­ket­ler ye­ri­ne, bi­rey ek­sen­li kül­tü­rel ha­re­ket­ler ön pla­na çık­mak­ta­dır. TOP­LUM­SAL HA­RE­KET­LE­RİN TA­RİH­SEL ÖNE­Mİ Top­lum­sal Ha­re­ket­ler Top­lum­sal ha­re­ket kav­ra­mı her ­şey­den ön­ce her­kes için ay­nı an­la­mı ta­şı­ma­mak­ ta­dır. Pek çok ki­şi ide­olo­jik şid­det­ten uzak ve de­mok­ra­tik ya­pı­sıy­la ABD’de 1955 1968 yıl­la­rı ara­sın­da or­ta­ya çı­kan ve Si­yah Ame­ri­ka­lı­lar için si­vil hak­lar ta­le­bin­de bu­lu­nan gi­ri­şim­le­ri ti­pik bir top­lum­sal ha­re­ket ola­rak ta­nım­lar­ken, ay­nı şe­kil­de ki­mi­le­ri de 1930’lar­da ik­ti­da­ra ge­len ve ırk ay­rı­mı te­zi­ni ve şid­de­ti ka­bul eden Al­man Nas­yo­nel İş­çi (Na­zi) Par­ti­si’nin fa­ali­yet­le­ri­ni top­lum­sal ha­re­ket ola­rak gör­ mek­te­dir. Di­ğer bir ke­sim ise bu kav­ra­mı res­mi top­lan­tı­lar ya­pan, bir­ta­kım va­kıf ve der­nek­ler gi­bi or­ga­ni­ze grup­lar ola­rak an­la­mak­ta­dır. Bu ara­da ha­len bü­yük bir grup da top­lum­sal ha­re­ket­le­ri, ge­niş öl­çü­de da­ğı­nık, or­ga­ni­ze ola­ma­mış, ya­sa­ dı­şı ve bir­bi­ 169 170 Siyaset Sosyolojisi riy­le il­gi­siz get­to ayak­lan­ma­la­rı, izin­siz grev­ler ve­ya ani pro­tes­to ha­re­ket­le­ri ola­rak dü­şün­mek­te­dir. 2 Top­lum­sal ha­re­ket­le­ri na­sıl sı­nıf­lan­dı­ra­bi­li­riz? Top­lum­sal sı­nıf ve si­ya­sal tem­sil gi­bi top­lum­sal ha­re­ket kav­ra­mı da pek çok ya­ zar ta­ra­fın­dan ken­di­ne has (idi­osin­kra­tik) bir bi­çim­de ta­nım­lan­mak­ta­dır. Bu­nun­ la bir­lik­te, top­lum­sal ha­re­ket, po­li­tik bir gö­rün­gü (fe­no­men) ola­rak ele alın­dı­ğın­da en az üç fark­lı un­su­run, ken­di özel­lik­le­ri­ni ko­ru­mak­la be­ra­ber, kıs­men üst üs­te gel­di­ği bir du­ru­mu ifa­de eder. Ön­ce­lik­le bir top­lum­sal ha­re­ket, ra­di­kal şe­kil­de ye­ni bir top­lum­sal dü­zen kur­ mak is­te­yen bir grup in­san­dır. Bu çer­çe­ve­de top­lum­sal ha­re­ket, top­lum­sal ya­pı­la­ra de­ği­şim ge­tir­me­yi ön­gö­ren, al­ter­na­tif bir dü­zen ara­yı­şı ile bu­nun için ge­rek­li ön­ lem­le­ri alan bir ha­yal gü­cü ve bir di­zi ko­lek­tif ey­lem an­la­mı­na ge­lir. Bir top­lum­sal ha­re­ke­te ka­tı­lan­lar yal­nız­ca oto­ri­te­ler ta­ra­fın­dan ve­ri­len ka­rar­la­ra mey­dan oku­mak­ la kal­maz ve oto­ri­te­ler­den bel­li ta­lep­ler­de bu­lun­maz, ay­nı za­man­da top­lu­mun do­ ku­sun­da ka­lı­cı, ge­niş çap­lı ve önem­li de­ği­şim­ler de yap­ma­ya ça­lı­şır­lar. Bir an­lam­da ka­tı­lım­cı­lar ken­di­le­ri­ni “ye­ni top­lum­sal ya­pı­la­rın ku­ru­cu­la­rı” ola­rak gö­rür­ler. El­bet­te her top­lum­sal grup için­de­ki her ki­şi, top­lu­mu bü­tün­cül bir şe­kil­de de­ ğiş­tir­me­yi dü­şün­mez. Top­lum­sal ha­re­ket­ler ra­di­kal de­ği­şim is­te­yen grup­lar­dan, re­for­mist ka­tı­lım­cı­la­ra ka­dar ge­niş bir yel­pa­ze­de sı­ra­la­nır­lar. Her top­lum­sal ha­ re­ket için­de ba­zı ey­lem­ci­ler ön­ce­lik­le say­gın­lık gi­bi ki­şi­sel haz­la­rın ve çı­kar­la­rı­ nın pe­şin­de ko­şar­lar. Ken­di­le­ri­ni uzun dö­nem­li bir top­lum­sal de­ği­şi­me sa­mi­mi ola­rak ada­maz­lar. Bun­dan da öte, pek çok top­lum­sal ha­re­ket­te ka­tı­lım­cı­lar se­çi­ci bir de­ği­şi­mi he­def­le­ye­rek, be­lir­li uy­gu­la­ma­la­rı ve sa­hip ol­duk­la­rı ku­rum­sal avan­ taj­la­rı mu­ha­fa­za et­mek is­ter­ler. Bu du­rum­da top­lum­sal ha­re­ket­ler ile çı­kar grup­la­ rı­nı ayı­ran şey, top­lum­sal ha­re­ket­le­re ka­tı­lan­la­rın ha­len bü­yük bir kıs­mı­nın, uzun va­de­li bir ye­ni­den ya­pı­lan­ma­ya ta­raf ol­ma­sı­dır. İkin­ci ola­rak, bir top­lum­sal ha­re­ket ge­niş çap­ta çe­şit­li­li­ğe sa­hip, fark­lı kül­tür­ ler­den ve sı­nıf­lar­dan ge­len “sı­ra­dan in­san­la­rın” po­li­tik ey­le­mi ola­rak or­ta­ya çı­kar. Bu in­san­la­rın nor­mal ola­rak her­han­gi bir po­li­tik nü­fu­zu, say­gın­lı­ğı ve­ya ser­ve­ti bu­lun­ma­mak­ta­dır ve çı­kar­la­rı po­li­tik sis­tem için­de dü­zen­li ola­rak di­le ge­ti­ril­me­ mek­te ya da tem­sil edil­me­mek­te­dir. Ka­tı­lım­cı­lar ge­nel­lik­le geç­miş­le­rin­de kül­tü­rel ola­rak aşa­ğı­lan­mış, po­li­tik ola­rak bas­kı al­tın­da tu­tul­muş ve eko­no­mik ola­rak is­ tis­mar edil­miş in­san­lar­dan oluş­mak­ta­dır. Ha­yat­la­rı­nı et­ki­le­ye­cek bü­yük ka­rar­la­rı ger­çek an­lam­da be­lir­le­ye­cek im­kân­lar­dan mah­rum kal­mış­lar­dır. Baş­ka bir de­yiş­le ken­di­le­ri­ni et­ki­le­ye­cek ka­rar­la­ra dü­zen­li ola­rak ka­tı­la­ma­mış­lar­dır. An­cak söz ko­nu­su ta­nım­la­ma­lar, top­lum­sal ha­re­ket­le­re ka­tı­lan­la­rın ken­di­le­ri­ ni, kar­şıt­la­rı­nı ve ey­lem­le­ri­ni, “emek­çi”, “te­kel­ci ka­pi­ta­lizm” ve “sı­nıf ça­tış­ma­sı” gi­ bi kla­sik Mark­sgil ka­te­go­ri­ler için­de al­gı­la­dı­ğı an­la­mı­na gel­me­me­li­dir. Ger­çek­ten de top­lum­sal ha­re­ket­ler ko­nu­sun­da ça­lı­şan pek çok aka­de­mis­yen, ka­tı­lım­cı­la­rın ken­di­le­ri­ni böy­le so­yut te­rim­ler için­de gör­me­di­ği ko­nu­sun­da hem­fi­kir­dir. Ör­ne­ ğin ka­tı­lım­cı­la­rın, top­lum­sal şart­la­rı tüm bo­yut­la­rı ile ra­di­kal bir bi­çim­de bir­lik­te de­ğiş­tir­mek ko­nu­sun­da is­tek­li ol­ma­la­rı­na rağ­men, ey­lem­le­ri­ni da­ha zi­ya­de so­mut he­def­le­re, sık­lık­la da ye­rel oto­ri­te­le­re yö­nelt­me­si bu­nu doğ­ru­la­mak­ta­dır. Yi­ne pek çok aka­de­mis­yen top­lum­sal ha­re­ket­ler­de yer alan ey­lem­ci­le­rin, ken­di­le­ri­ni hem ik­ti­dar mer­kez­le­ri­nin dı­şın­da, hem de is­tis­mar edil­di­ği iliş­ki­ler için­de al­gı­la­dı­ğı­nı dü­şün­mek­te­dir ki bu da ka­tı­lım­cı­la­rı tek bo­yut­lu ola­rak de­ğer­len­dir­me­nin doğ­ru ol­ma­dı­ğı­nı gös­ter­mek­te­dir. 8. Ünite - Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler Top­lum­sal ha­re­ket­le­rin son ayırt edi­ci özel­li­ği bi­na iş­gal­le­ri, iş boy­kot­la­rı ve cad­ de­le­re ba­ri­kat­lar kur­mak gi­bi ku­tup­laş­ma­lar ya­ra­tan ve dü­ze­ni bo­zan tak­tik­le­ri­dir. Top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ey­lem­ci­le­ri el­bet­te da­va aç­mak ve lo­bi yap­mak gi­bi ya­sal yol­la­ra da baş­vur­mak­ta­dır. Fa­kat kul­lan­dık­la­rı yı­kı­cı ve ya­sal yön­tem­le­rin ka­rı­şı­mı, on­la­rı pek çok çı­kar gru­bu­nun ya da si­ya­si par­ti­nin kul­lan­dı­ğı yön­tem­ler­den ayı­rır. Ey­lem­ci­ler ge­nel­lik­le ka­mu dü­ze­ni ve ka­mu gü­ven­li­ği­ne iliş­kin ya­sa­la­rı zor­lar ya da çiğ­ner. Bu­nun­la bir­lik­te, kar­şıt­la­rı­nın tüm suç­la­ma­la­rı­na kar­şın, top­lum­sal ha­ re­ket­ler hiç­bir za­man ba­sit­çe suç or­ga­ni­zas­yon­la­rı ola­rak ta­nım­la­na­maz, ol­sa ol­sa ka­nun­la­rın çiz­di­ği hat­tı ba­zen aşan mu­ha­lif grup­lar ola­rak de­ğer­len­di­ri­le­bi­lir. Top­lum­sal Ha­re­ket­le­rin Et­kin­li­ği Pek çok Ku­zey Ame­ri­ka­lı ve Ba­tı Av­ru­pa­lı aka­de­mis­yen, top­lum­sal ha­re­ket­le­ri sert ve yu­mu­şak ba­zı tak­tik­ler kul­la­na­rak, top­lum­la­rı ye­ni­den in­şa et­me­ye ça­lı­ şan sı­ra­dan in­san­lar ola­rak gör­mek­te­dir. Bu­nun­la bir­lik­te top­lum­sal ha­re­ket­le­rin top­lu­mun gi­di­şa­tı­nı et­ki­le­me­de, onu dö­nüş­tür­me­de be­lir­gin bir rol oy­na­yıp, oy­ na­ma­dı­ğı ya da bu ha­re­ket­le­rin so­kak­ta­ki ada­ma yar­dım­cı olup, ol­ma­dı­ğı ko­nu­ sun­da hem fi­kir de­ğil­ler­dir. 20.yy.’ın baş­la­rın­da sos­yo­log Ro­bert Park, top­lum­sal ha­re­ket­le­ri ev­rim­sel bir çer­ çe­ve­de ele al­mış, on­la­rı da­ha son­ra­ki ku­şak­la­rın sık­lık­la kul­la­na­ca­ğı ve ya­rar­lı bu­ la­ca­ğı bir­ta­kım po­li­tik ve ku­rum­sal mi­ras­la­rın ta­şı­yı­cı­sı ola­rak de­ğer­len­dir­miş­tir. Bu bağ­lam­da bir ya­nar­dağ ben­zet­me­si ya­pa­rak, her ya­pı­nın bir ha­re­ke­te dö­nü­şe­ bi­le­ce­ği­ni, ön­ce ak­tif ha­le ge­lip pat­la­ya­ca­ğı­nı ama da­ha son­ra amaç­la­rı­nı ye­ni­den ta­nım­la­ya­rak, top­lum­sal dü­zen için­de­ki ye­ri­ni ve iş­le­vi­ni bu­la­ca­ğı­nı söy­le­mek­te­dir. Park, bir top­lum­sal ha­re­ke­tin ta­rih­sel et­ki­si­nin, top­lum­sal ha­re­ke­ti yön­len­di­ ren li­der­le­rin düş­sel (üto­pik) ih­ti­ras­la­rıy­la ters oran­tı­lı ol­du­ğu­nu ile­ri sür­mek­te­ dir. Top­lum­sal ha­re­ket­ler­de ba­zı li­der­le­rin top­lu­ma iliş­kin ne­re­dey­se her gö­rü­şü or­ta­dan kal­dır­mak is­ter­ken, da­ha ılım­lı olan ba­zı li­der­le­rin ise se­çil­miş ki­mi ku­ rum­lar üze­rin­den da­ha sı­nır­lı de­ği­şim­le­ri des­tek­le­dik­le­ri­ne vur­gu yap­mak­ta­dır. Ör­ne­ğin; 19. ve 20. yy.da or­ta­ya çı­kan Av­ru­pa ve Ku­zey Ame­ri­ka’da­ki iş­çi ha­re­ket­ le­ri ile Fran­sız Dev­ri­mi yan ya­na kon­du­ğun­da, iş­çi ha­re­ket­le­ri­nin nis­pe­ten “ikin­ci de­re­ce” ve “sö­nük” ha­re­ket­ler ola­rak kal­dı­ğı­nı ifa­de et­mek­te­dir. İş­çi ha­re­ket­le­ri­nin iş ka­nun­la­rın­da önem­li de­ği­şik­lik­le­re se­bep ol­ma­sı on­la­rın ılım­lı he­def­le­riy­le iliş­ ki­len­di­ril­mek­te­dir. Park’ın gö­rü­şü­ne gö­re, Fran­sız dev­rim­ci­le­rin ra­di­kal is­tek­le­ri ise ter­si­ne bir kar­şı dev­ri­mi ateş­le­miş­tir. 1940’lı, 1950’li yıl­lar ve 1960’la­rın ba­şın­da pek çok Ku­zey Ame­ri­ka­lı ve Ba­tı Av­ ru­pa­lı aka­de­mis­ye­nin, Park’ın ile­ri sür­dü­ğü ve top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ta­ri­hin akı­ şı­nı be­lir­gin bir şe­kil­de et­ki­le­di­ği­ne da­ir gö­rü­şe ka­tıl­dı­ğı gö­rül­mek­te­dir. Bu­nun­la bir­lik­te, Park’ın ak­si­ne top­lum­sal ha­re­ket­le­rin de­mok­ra­si ve öz­gür­lü­ğe olum­lu bir et­ki­si­nin ol­ma­dı­ğı­na inan­mak­ta­dır­lar. As­lın­da Park’ın ken­di­si de, dü­şün­ce­siz ve sa­bır­sız ey­lem­ci­le­ri be­ğen­me­mek­te ve top­lum­sal ha­re­ket­le­rin bir alt gru­bu ola­rak, “ka­la­ba­lık­lar ha­re­ke­ti” (crowd mo­ve­ments) şek­lin­de isim­len­dir­di­ği ha­re­ket­le­rin her­ han­gi bir olum­lu de­ği­şim ya­rat­ma­dı­ğı­nı ka­bul et­mek­te­dir. Bu çer­çe­ve­de Wil­li­am Korn­hau­ser de, bel­li tip­te­ki top­lum­sal ha­re­ket­le­rin sos­yal do­ku­yu boz­du­ğu­nu ve top­lum­sal dü­zen­le­me­le­ri tah­rip et­ti­ği­ni ifa­de et­mek­te­dir. Ay­rı­ca Han­nah Arendt, Eric Fromm, Eric Hof­fer, Sey­mo­ur Mar­tin Lip­set ve Art­hur Schle­sin­ger gi­bi pek çok önem­li dü­şü­nür de yi­ne, top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ola­sı olum­suz et­ki­le­ri ko­nu­sun­da uya­rı­lar­da bu­lun­muş­lar­dır. Bu dü­şü­nür­ler sos­yal ha­re­ket­le­ri ge­nel ola­rak aşa­ğı­lık, ya­sa ta­nı­maz ve an­ti de­mok­ra­tik özel­lik­le­riy­le ta­nım­la­mış­lar­dır. Kuş­ku­suz bu olum­ 171 172 Siyaset Sosyolojisi suz yar­gı­la­ma­lar­da Al­man­ya’da ya­şa­nan Nas­yo­nel Sos­ya­lizm, İtal­ya’da ya­şa­nan Fa­ şizm ve ABD’de­ki McCarth­yci ha­re­ket­le­rin ne­den ol­du­ğu acı do­lu tec­rü­be­le­rin et­ki­si bü­yük­tür. TOP­LUM­SAL HA­RE­KET­LE­RİN TE­ORİ­LE­Rİ Top­lum­sal ha­re­ket­le­re iliş­kin ça­lış­ma­lar özel­lik­le 1930’lu yıl­lar­dan iti­ba­ren yük­sel­ me­ye baş­la­yan iş­çi ha­re­ket­le­ri­nin top­lum­sal bir ol­gu ola­rak ken­di­ni gös­ter­me­siy­le gün­de­me gel­miş­tir. Bu ko­nu­da­ki ilk ça­lış­ma­lar iş­çi ha­re­ke­ti­ni oluş­tur­ma­ya ça­lı­şan sos­ya­list dü­şü­nür­ler ta­ra­fın­dan ya­pıl­mış­tır. Özel­lik­le Karl Marx, top­lum­sal sı­nıf­lar ve ça­tış­ma üze­ri­ne kur­du­ğu te­ori­ler ile sos­ya­list ha­re­ket­le­ri iş­çi sı­nı­fı­nın top­lum­sal ege­men­li­ği için ge­rek­li gör­müş­tür. Bu çer­çe­ve­de top­lum­sal ha­re­ket­le­re bir araç ola­ rak yak­laş­mış ve ni­hai he­de­fin top­lu­mu dö­nüş­tür­mek ol­du­ğu­nu vur­gu­la­mış­tır. Gül­çin Le­lan­da­is’in işa­ret et­ti­ği gi­bi, top­lum­sal ha­re­ket­le­re iliş­kin ça­lış­ma­lar 1930’la­rın so­nu­na ge­lin­di­ğin­de ha­len Mark­sist tez­le­rin et­ki­si al­tın­da­dır. Bu çer­çe­ ve­de en önem­li te­ori­ler­den bi­ri İtal­yan dü­şü­nür An­to­ni­o Grams­ci’nin ge­liş­tir­di­ği tez­dir. Ken­di­si de bir Mark­sist olan Grams­ci, sos­ya­list te­ori­ye sa­dık kal­mak­la bir­ lik­te, top­lum­sal ha­re­ket­ler ve si­vil top­lu­ma ye­ni bir rol at­fet­miş­tir. Grams­ci’ye gö­ re top­lum­sal ha­re­ket mut­la­ka dev­rim ama­cı gü­den ve sa­de­ce iş­çi sı­nı­fı ara­cı­lı­ğıy­la yü­rü­tü­len bir ol­gu de­ğil­dir. Sos­ya­liz­me ge­çiş, si­vil top­lu­mun ay­dın­lar ta­ra­fın­dan dö­nüş­tü­rül­me­si ile ger­çek­le­şe­cek ve dev­le­te ge­rek­si­nim du­yul­ma­ya­cak bir öz­gür­ leş­me sağ­la­na­cak­tır. Ya­ni ay­dın­lar, top­lu­mu ide­olo­jik de­ği­şi­me uğ­ra­ta­cak­lar­dır. Bu çer­çe­ve­de iş­çi ha­re­ke­ti­nin ba­şa­rı­lı ol­ma­sı için ba­zı sos­yal ke­sim­ler­le uz­la­şıl­ ma­sı ka­çı­nıl­maz­dır. Bü­yük oran­da İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı son­ra­sı dö­ne­me ve hat­ta 1960’lı yıl­la­ra ka­ dar top­lum­sal ha­re­ket­le­re yö­ne­lik in­ce­le­me­le­rin Mark­sist te­ori­nin et­ki­si al­tın­da kal­dı­ğı söy­le­ne­bi­lir. Av­ru­pa’da or­ta­ya çı­kan iş­çi ha­re­ke­ti mer­kez­li ve ulu­sal dev­le­ti sı­nır alan ça­lış­ma­la­rın bü­yük bir ço­ğun­lu­ğu Mark­sist dü­şün­ce­ler­den et­ki­len­me­ye de­vam eder. İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı ön­ce­si ve sü­re­sin­ce fa­şist re­jim­ler al­tın­da ya­şa­ nan acı tec­rü­be­ler, Av­ru­pa ve ba­ğım­sız­lık­la­rı­nı ye­ni ka­zan­ma­ya baş­la­yan es­ki sö­ mür­ge dev­let­le­rin­de sos­ya­list par­ti­le­rin ya da ulu­sal-sol par­ti­le­rin ba­şa gel­me­si­ne yol açar. Pek çok ki­şi sos­ya­list idea­lin ve bu idea­le da­ya­lı si­ya­sal par­ti­le­rin Av­ru­ pa’ya ve baş­ka yer­le­re ara­nan hu­zu­ru ve re­fa­hı ge­ti­re­ce­ği­ne inan­mak­ta­dır. Bu ne­ den­le 1960’lı yıl­la­ra ka­dar top­lum­sal ha­re­ket­le­rin sos­ya­list ka­rak­te­ri si­ya­sal ik­ti­ da­rı şe­kil­len­di­re­cek ka­dar güç­lü olur. An­cak Im­ma­nu­el Wal­lers­te­in’ın vur­gu­la­dı­ğı gi­bi, ge­rek iş­çi ha­re­ket­le­rin­ce des­tek­le­nen ik­ti­dar­la­rın ba­şa­rı­sız ol­ma­la­rı ge­rek­se Sov­yet­ler Bir­li­ği’nin Do­ğu Av­ru­pa’da or­ta­ya çı­kan mu­ha­lif top­lum­sal ha­re­ket­le­ri güç kul­lan­mak yo­luy­la bas­tır­ma­sı, özel­lik­le Çe­kos­lo­vak­ya ve Ma­ca­ris­tan’da ya­şa­ nan­lar, top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ka­rak­te­ri­ni de­ğiş­tir­miş­tir. Bu bağ­lam­da 1968 öğ­ren­ci ey­lem­le­ri, top­lum­sal ha­re­ket­le­rin pra­tik ve teo­rik dö­nü­şü­mü açı­sın­dan bir dö­nüm nok­ta­sı ola­rak ka­bul edil­mek­te­dir. Bir yan­dan ya­ şa­dık­la­rı de­rin ha­yal kı­rık­lı­ğı ile sos­yal de­mok­rat ik­ti­dar­la­ra kuş­ku ile ba­kan öğ­ ren­ci­ler, di­ğer yan­dan da de­vam ede­ge­len ge­le­nek­sel top­lum ya­pı­sı­na (ai­le içi iliş­ki­ ler, sert eği­tim sis­te­mi, cin­si­yet ay­rım­cı­lı­ğı, nük­le­er si­lah­lan­ma) baş­kal­dır­mış­lar­dır. 1968 ha­re­ke­ti­nin et­ki­le­ri Av­ru­pa’da­ki aka­de­mik çev­re­ler­de top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ana­li­zin­de Mark­sist tez­le­rin et­ki­si­nin za­yıf­la­ma­sı so­nu­cu­nu ge­tir­miş­tir. Bu en­te­lek­ tü­el de­ği­şim özel­lik­le Fran­sa’da Ala­in To­urai­ne ve mes­lek­taş­la­rı­nın ça­lış­ma­la­rın­da gö­ze çar­par. Top­lum­sal ha­re­ket­le­rin top­lu­mu dö­nüş­tür­me ve ye­ni bir dü­zen kur­ma rol­le­ri ve amaç­la­rı so­na er­miş­tir. Bu ay­nı za­man­da To­urai­ne’e gö­re iş­çi ha­re­ket­le­ ri­nin de ce­na­ze mar­şı­dır. Bu dö­nem­den iti­ba­ren iş­çi ha­re­ke­ti top­lum­sal ha­re­ket­ler 8. Ünite - Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler sos­yo­lo­ji­sin­de­ki mer­ke­zi ro­lü­nü kay­bet­me­ye baş­lar ve ye­ri­ni “ye­ni top­lum­sal ha­ re­ket­le­re” bı­ra­kır. Ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­ler, en­düs­tri­yel top­lum­dan post-en­düs­tri­yel top­lu­ma ge­çiş­le bir­lik­te or­ta­ya çı­kan ve ge­nel ola­rak kül­tü­rel ve kim­lik­sel özel­lik­ler ta­şı­yan top­lum­sal ha­re­ket­le­re ve­ri­len ad­dır. Le­lan­da­is’e gö­re, as­lın­da bu ge­çiş bir an­lam­ da Key­nes­çi eko­no­mi­le­rin ve sos­yal dev­let an­la­yı­şı­nın ye­ri­ni ne­o-li­be­ral, ser­best pi­ya­sa eko­no­mi­si­ne bı­rak­tı­ğı dö­ne­me işa­ret eder. ABD’de Ro­nald Rea­gan ve İn­gil­ te­re’de Mar­ga­ret Thatc­her ik­ti­da­rıy­la bir­lik­te güç­le­nen ne­o-li­be­ral akım top­lum­sal ha­re­ket­ler te­ori­si­ne de et­ki ede­cek­tir. Kuş­ku­suz bu sü­reç da­ha ön­ce­le­ri za­ten bir şe­kil­de var­lı­ğı­nı gös­ter­mek­te­dir ama ne­o-li­be­ral ik­lim ye­ni yak­la­şım­la­rı da­ha ön pla­na çı­kar­mış­tır. Bu çer­çe­ve­de, ko­lek­tif ey­lem üze­rin­de yo­ğun­la­şan çe­şit­li te­ori­ ler, top­lum­sal ha­re­ke­ti, dö­nüş­tü­rü­cü ro­lün­den çı­ka­rıp “ras­yo­nel se­çim” te­ori­le­ ri et­ra­fın­da ana­liz et­me­ye baş­la­mış­tır. Da­ha son­ra­la­rı “kay­nak­la­rın se­fer­ber­li­ği te­ori­si” ola­rak ad­lan­dı­rı­lan eko­le te­mel oluş­tu­ran yak­la­şı­mıy­la Man­cur Ol­son, top­lum­sal ha­re­ket­le­ri bi­rey­le­rin ken­di­le­ri­ne fay­da sağ­la­ya­ca­ğı za­man ka­tıl­dık­la­rı ey­lem­ler ola­rak ta­nım­la­ya­cak­tır. Bu du­rum­da top­lum­sal ha­re­ke­tin ama­cı da bir dö­nü­şüm oluş­tur­mak­tan zi­ya­de, ka­tı­lım­cı­la­rı­na sa­vun­duk­la­rı ko­nu üze­rin­de en kı­sa za­man­da avan­taj sağ­la­mak ola­cak­tır. Ol­son’un te­ori­siy­le ters düş­mek­le be­ra­ber, ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­le­ri açık­la­ yan baş­ka te­ori­ler de 1960’lar son­ra­sı­na dam­ga­sı­nı vur­muş­tur. Bu te­ori­ler­den bi­ri de “gö­re­ce­li yok­sun­luk” te­ori­si­dir. Gö­re­ce­li yok­sun­luk te­ori­si­ne gö­re, top­lum­sal ha­re­ket­ler, top­lum­da çe­şit­li ko­nu­lar­da (eği­tim, iş, in­san hak­la­rı vb.) yok­sun­luk ya­şa­yan ke­sim­le­rin, bu yok­sun­lu­ğun bel­li bir se­vi­ye­ye ulaş­ma­sıy­la oluş­tur­duk­la­rı ko­lek­tif ey­lem­ler­dir. Ba­sit­çe söy­le­ne­cek olur­sa, bi­rey­le­rin “ar­tık ye­ter” de­dik­le­ ri an­dan iti­ba­ren top­lum­sal ha­re­ket­ler oluş­tur­ma­ya ya da bu ha­re­ket­le­rin için­de yer al­ma­ya ka­rar ver­me­le­ri­dir. An­cak bu teo­ri çok uzun sü­re­li ol­ma­mış­tır, çün­kü önem­li bir ek­si­ği var­dır. Ken­di­ni kı­sıt­lan­mış his­se­den, yok­sun­luk duy­gu­su için­de olan bi­rey­ler oto­ma­tik ola­rak top­lum­sal ha­re­ket­le­re ka­tıl­ma­mak­ta­dır. Ba­zı ki­şi­ler ken­di­le­ri­ni ne ka­dar bas­kı al­tın­da his­se­der­ler­se his­set­sin­ler bu du­rum on­la­rı ha­ re­ke­te ge­çir­me­mek­te­dir. Bu­na kar­şın, ya­pı­lan araş­tır­ma­lar top­lum­sal ha­re­ket­le­rin her za­man yok­sun­luk ya­şa­yan bi­rey­ler ta­ra­fın­dan ger­çek­leş­ti­ril­me­di­ği­ni, tam ter­ si­ne top­lu­mun üst ke­sim­le­ri­nin, eği­tim­li or­ta sı­nı­fa ait bi­rey­le­rin bu ha­re­ket­le­ re da­ha ko­lay dâ­hil olup ak­tif rol al­dık­la­rı­nı gös­ter­mek­te­dir. Bu du­rum özel­lik­le Ku­zey Ame­ri­ka’da Ol­son’un yak­la­şı­mıy­la or­ta­ya çı­kan “kay­nak­la­rın se­fer­ber­li­ği te­ori­si” ni ön pla­na çı­kart­mış­tır. Top­lum­sal Ha­re­ket­ler ve 1960’lar Son­ra­sı Ge­li­şen Teo­rik Ay­rış­ma 1960’lı yıl­lar iş­çi, öğ­ren­ci ve ka­dın ha­re­ket­le­riy­le ge­çen, top­lum­sal sis­te­min hız­la de­ğiş­ti­ği bir dö­nem ol­muş­tur. Top­lum­sal ya­pı­lar­da­ki de­ği­şim, kı­rıl­ma ya da ye­ni olu­şum­lar, dö­ne­min top­lum­sal ha­re­ket­le­ri­ne de yan­sı­mış ve şid­det­li ça­tış­ma­lar, ku­tup­laş­ma­lar or­ta­ya çık­mış­tır. Ama asıl önem­li­si “ide­olo­ji­ler” üze­rin­den şe­kil­ le­nen ve eko­no­mik-po­li­tik ta­lep­ler­le güç bu­lan ha­re­ket­ler­den zi­ya­de, “kim­lik” po­li­ti­ka­la­rı ve kül­tü­rel-po­li­tik ta­lep­le­ri ön pla­na çı­ka­ran grup­la­rın ağır­lık ka­zan­ ma­sı­dır. Her ne ka­dar alt­mış­lı ve yet­miş­li yıl­lar plan­lı eko­no­mi prog­ram­la­rı ile so­mut­laş­tı­rı­lan kal­kın­ma­cı si­ya­si prog­ram­la­rın yü­rü­tül­dü­ğü, ide­olo­jik mo­ti­vas­ yo­nu yük­sek olan yıl­lar ol­sa da, özel­lik­le sek­sen­ler­le bir­lik­te ço­ğul­cu de­mok­ra­si kav­ra­mı ve bi­rey­sel kim­lik­ler ön pla­na çı­kar­tıl­mış­tır. 173 174 Siyaset Sosyolojisi Bu dö­nü­şü­mün se­be­bi, top­lum­sal ha­re­ket­le­rin or­ta­ya çı­kış ko­şul­la­rın­da­ki de­ği­ şim­dir. İlk ola­rak, tek­no­lo­jik ge­liş­me­le­rin ve en­düs­tri­yel bü­yü­me­nin ya­rat­tı­ğı ye­ni so­run­la­rın, ka­pi­ta­liz­min ye­ni­den ör­güt­len­me­si­ni ge­rek­tir­miş ol­ma­sı­dır. İle­ti­şim ve ula­şım tek­no­lo­ji­sin­de­ki iler­le­me ile bir­lik­te ar­tan kü­re­sel­leş­me, ser­me­ye ve iş gücü ara­sın­da­ki iliş­ki­yi de kü­re­sel bir dü­ze­ye yay­mış, bu ise ulus-dev­le­tin bu iliş­ki­de­ki et­ki­le­ri­ni be­lir­siz­leş­tir­miş­tir. Eko­no­mik kal­kın­ma­nın dev­le­tin ko­ru­ma­cı po­li­ti­ka­ la­rı­na da­yan­ma­sı an­la­mı­na ge­le­bi­le­cek it­hal ika­me­ci bir sa­na­yi­leş­me an­la­yı­şın­dan vaz­ge­çil­miş­tir. Dev­let­ler eko­no­mik bü­yü­me için ser­ma­ye­yi ken­di ül­ke­le­ri­ne çek­ me­ye ça­lı­şa­rak ser­ma­ye­nin kâ­rı­nı aza­mi­leş­tir­me­si için her tür­lü en­ge­li or­ta­dan kal­dır­ma­yı amaç­la­mış­lar­dır. Bu ne­den­le iş­çi­le­re dev­let ta­ra­fın­dan sağ­la­nan sos­yal gü­ven­lik hiz­met­le­ri bü­yük oran­da azal­tıl­mış, ser­ma­ye­ye ise tüm ka­pı­lar açı­la­rak, ulus-dev­le­tin sı­nır­la­rı or­ta­dan kal­dı­rıl­mış­tır. İkin­ci ola­rak, üre­tim ya­pı­sın­da “es­nek üre­ti­me” ge­çiş­tir. Ye­ni tek­no­lo­jik ge­liş­me­ler, tek­no­lo­ji­de ürün fark­lı­laş­ma­sı­nın yük­ sek ve üre­tim sü­re­si­nin kı­sa ol­du­ğu ye­ni bir üre­tim tar­zı­na, “es­nek üre­ti­me” ge­çi­şi müm­kün kıl­mış­tır. Böy­le­ce fark­lı şir­ket­ler ta­ra­fın­dan fark­lı ül­ke­ler­de üre­ti­len par­ ça­lar yi­ne fark­lı bir şir­ket ta­ra­fın­dan mon­te edi­lip pa­za­ra su­nul­ma­ya baş­lan­mış­tır. Bu­nun so­nu­cu par­ça ba­şı ça­lış­ma­nın ve kıs­mi za­man­lı iş­le­rin ar­tı­şı­dır. Üre­tim sü­ re­cin­de ar­tık bir iş­ gü­cü da­ya­nış­ma­sı ya­ra­ta­bi­le­cek bü­tün­leş­me kal­ma­mış­tır. Üre­ tim sü­re­ci par­ça­la­ra bö­lün­dü­ğü için iş­ gü­cü­nün ya­pı­sı da de­ğiş­miş ve çe­şit­len­miş­tir. Üçün­cü ola­rak, sı­nıf ça­tış­ma­la­rın­dan fark­lı ola­rak ye­ni top­lum­sal ça­tış­ma­la­rın or­ ta­ya çık­mış ol­ma­sı­dır. Bu ge­liş­me­ler çer­çe­ve­sin­de sı­nıf ça­tış­ma­sı ye­ri­ni, çev­re­ci­lik, ba­rış, ka­dın so­run­la­rı gi­bi da­ha fark­lı so­run­lar et­ra­fın­da so­mut­la­şan top­lum­sal ça­ tış­ma­la­ra bı­rak­mış­tır. Dör­dün­cü ola­rak, hiz­met sek­tö­rü­nün ima­lat sek­tö­rü aley­hi­ne bü­yü­me­si­dir. Bu ge­liş­me hem yük­sek va­sıf­lı pro­fes­yo­nel­ler için kü­re­sel bir pa­zar sağ­la­mış hem de eği­tim­li bir ye­ni or­ta sı­nı­fın ge­liş­me­si­ne ne­den ol­muş­tur. Do­la­yı­ sıy­la iş ­gü­cü­nün sı­nıf­sal ya­pı­sı de­ği­şir­ken sa­na­yi ve ima­lat sek­tö­rün­de­ki iş­çi­ler güç kay­bet­me­ye baş­la­mış­tır. Bu ye­ni or­ta sı­nıf, iş­çi sı­nı­fın­dan hem al­dı­ğı üc­ret ve yap­tı­ğı iş açı­sın­dan, hem de ma­ter­ya­list de­ğer­ler­den post-ma­ter­ya­list amaç ve de­ğer­le­re ge­ çiş açı­sın­dan fark­lı­lık gös­ter­miş­tir. Sı­nıf te­mel­li si­ya­sal ku­tup­laş­ma­dan de­ğer te­mel­li si­ya­sal ku­tup­laş­ma­ya doğ­ru bir gi­diş baş­la­mış­tır. İkin­ci Dün­ya Sa­va­şı son­ra­sı, özel­ lik­le az ge­liş­miş ül­ke­ler­de, her ­şey ulu­sal kal­kın­ma he­de­fi­ne en­deks­len­miş­ken 70’li yıl­lar­dan son­ra bu yö­ne­lim de­mok­ra­tik­leş­me ve dev­le­tin kü­çül­tül­me­si söy­le­mi­ne doğ­ru ev­ril­miş­tir. Ne var ki as­lın­da bu sü­reç, ma­li ser­ma­ye­nin ulu­sal en­gel­ler­den kur­tul­ma­sı ve üret­ken ser­ma­ye­nin dün­ya­nın fark­lı böl­ge­le­rin­de en kâr­lı alan­la­ra ya­tı­rım ya­pa­bil­me­si için bu alan­la­rın dev­let te­ke­lin­den arın­dı­rıl­ma­sı şek­lin­de ge­ li­şe­cek­tir. Kes­kin ne­o-li­be­ral po­li­ti­ka­la­ra kar­şı “ye­ni sol” baş­lı­ğı al­tın­da ge­liş­ti­ri­len tez­ler ise, sa­de­ce bu sü­re­cin sor­gu­lan­ma­sı­nı ge­cik­ti­re­cek ve ona meş­rui­yet ka­zan­dı­ ra­cak­tır. Ni­te­kim Ant­hony Gid­dens’ın ge­liş­tir­miş ol­du­ğu “üçün­cü yol” yak­la­şı­mın­ da söy­le­di­ği şey­ler şu şe­kil­de özet­le­ne­bi­lir: Ya sı­nıf söy­le­mi­ni kul­lan­ma­dan ha­re­ket eden “ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­ler” ara­cı­lı­ğı ile va­ro­lan eko­no­mik dü­ze­ni de­ğiş­tir­me­ ye kalk­ma­dan yö­ne­ti­me or­tak ola­ca­ğız ya da ta­ma­men bu “de­mok­ra­tik” sü­reç­ten dış­la­nıp sis­tem dı­şı­na atı­la­ca­ğız. Bu çer­çe­ve­de, top­lum­sal ha­re­ket­le­re yö­ne­lik araş­tır­ma­lar da gi­de­rek iki ana ekol et­ra­fın­da top­lan­mış­tır: Fran­sız eko­lü ve Ame­ri­kan eko­lü. Ye­ni Top­lum­sal Ha­re­ket­ler Te­ori­si Le­lan­da­is’in be­lirt­ti­ği gi­bi, Fran­sa’da alt­mış­lı yıl­lar­dan iti­ba­ren, ba­şı­nı Ala­in To­urai­ ne’in çek­ti­ği “ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­ler te­ori­si” or­ta­ya çık­mış­tır. Bu te­ori­ye gö­re, Av­ru­pa top­lum­la­rı en­düs­tri­yel top­lum­la en­düs­tri­leş­me son­ra­sı top­lum ara­sın­da bir 8. Ünite - Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler ge­çiş aşa­ma­sın­da­dır ve bu aşa­ma içe­ri­sin­de iş­çi ha­re­ket­le­ri 20.yy. ba­şın­da sa­hip ol­du­ğu mer­ke­zi ro­lü­nü top­lum için­de ya­vaş ya­vaş kay­bet­mek­te ve ye­ri­ni, sı­nıf­sal ide­olo­ji­ler et­ra­fın­da şe­kil­len­me­yen, da­ha kül­tü­rel içe­rik­li top­lum­sal ha­re­ket­le­re bı­rak­mak­ta­dır. Ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­ler, iş­çi ha­re­ket­le­ri­nin sa­hip ol­du­ğu kit­le­ye ve ha­re­ke­te ge­çi­ri­ci mit­le­re sa­hip de­ğil­dir. Ka­tı­lım­cı­la­rın da­ğı­nık ve he­te­ro­jen ya­ pı­sı ile sa­bit bir mer­ke­zi ya­pı­sı da yok­tur. Bu ne­den­le Ala­in To­rai­ne, bun­dan böy­le araş­tı­rıl­ma­sı ge­re­ken ko­nu­nun, iş­çi ha­re­ket­le­ri­nin en­düs­tri­yel top­lum­da sa­hip ol­du­ğu mer­ke­zi ro­lün, post-en­düs­tri­ yel top­lum­da han­gi top­lum­sal ha­re­ket ta­ra­fın­dan yü­rü­tü­le­ce­ği­nin bu­lun­ma­sı ol­ du­ğu­nu söy­le­miş­tir. To­uri­ne her ne ka­dar Mark­sist te­ori­ye kar­şı me­sa­fe­si­ni çe­şit­li de­fa­lar di­le ge­tir­miş ol­sa da, top­lum­sal ha­re­ket­ler ile ege­men olan top­lu­mun dö­ nüş­tü­rül­dü­ğü fik­ri­ne faz­la iti­ra­zı yok­tur. Bu ne­den­le To­uri­ne ve ta­kip­çi­le­ri her top­lum ti­pi için tek bir mer­ke­zi top­lum­sal ha­re­ket ön­gör­müş, ko­lek­tif bir ey­le­min top­lum­sal ha­re­ket ola­rak ta­nım­la­na­bil­me­si için, or­ta­ya çık­tı­ğı top­lu­mu dö­nüş­tür­ me pro­je­si­ne sa­hip ol­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni vur­gu­la­mış­tır. Ge­niş kit­le­ler­ce des­tek­len­ me­si­nin, ge­niş çap­lı ey­lem­ler ger­çek­leş­tir­me­si­nin ya da so­mut bir ama­cı ol­sa bi­le amaç el­de edil­dik­ten son­ra so­na eren kı­sa sü­re­li ha­re­ket­le­rin, top­lum­sal ha­re­ket ola­rak ka­bul edi­le­me­ye­ce­ği­ni be­lirt­miş­tir. İş­te tam da bu ne­den­le, ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­ler te­ori­si­ni oluş­tur­muş ve nük­le­er kar­şı­tı gi­bi eko­lo­jik ha­re­ket­le­rin, ile­ri­ de iş­çi ha­re­ket­le­ri­nin ye­ri­ni ala­ca­ğı­nı id­di­a et­miş­tir. Kay­nak­la­rın Se­fer­ber­li­ği (Ha­re­ket­li­li­ği) Te­ori­si Le­lan­da­is’e gö­re, özel­lik­le ABD’de ge­li­şen ve şe­kil­le­nen bu teo­ri, To­urai­ne’in ak­ si­ne top­lum­sal grup­la­rın “ne­den” top­lum­sal ha­re­ket oluş­tur­duk­la­rı ile de­ğil, bu top­lum­sal ha­re­ket­le­rin “na­sıl” oluş­tu­ğu, ge­liş­ti­ği, ba­şa­rı­lı ol­du­ğu ve ge­ri­le­di­ği ile il­gi­len­miş­tir. İn­ce­le­nen top­lum­sal ha­re­ke­tin ta­lep­le­ri ne­ler­dir, ken­di­si­ni ki­me ve ne­ye gö­re ta­nım­lar, ta­lep­le­ri­nin he­de­fi­ne ulaş­ma­sı için han­gi tak­tik­le­ri be­nim­ser, han­gi si­ya­si fır­sat­lar­dan ya­rar­la­nır, han­gi tür ey­lem­le­re baş­vu­rur vb. so­ru­la­rı ce­ vap­la­ma­ya ça­lış­mış­tır. Top­lum­sal ha­re­ke­ti ta­nım­lar­ken, ko­lek­tif ak­tö­rün sis­tem için­de is­te­di­ği po­zis­yo­nu el­de et­mek ve ora­da kal­mak için her tür­lü kay­na­ğı en ak­tif bi­çim­de kul­la­na­ca­ğı­nı var­say­mış­tır. Bu ne­den­le te­ori­ye, kay­nak­la­rın se­fer­ ber­li­ği te­ori­si de­nil­mek­te­dir. Kay­nak­la­rın se­fer­ber­li­ği te­ori­si 1970’li yıl­lar­dan iti­ba­ren, tep­ki gös­te­ren ak­tör­ le­rin ras­yo­nel mi yok­sa ir­ras­yo­nel mi dav­ran­dı­ğı üze­ri­ne yü­rü­tü­len teo­rik ça­lış­ ma­lar et­ra­fın­da “Ko­lek­tif Dav­ra­nış” te­ori­si­nin te­mel yak­la­şım­la­rı­na mu­ha­lif ola­ rak or­ta­ya çık­mış­tır. Bu­nun so­nu­cu ola­rak kay­nak se­fer­ber­li­ği te­ori­si top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ana­li­zin­de ye­ni bir so­ru­yu gün­de­me ge­tir­miş­tir. Bu­na gö­re, ko­lek­tif dav­ra­nış te­ori­sin­de ol­du­ğu gi­bi ki­şi­le­rin ne­den ha­re­ke­te ge­çip, gös­te­ri­ler yap­tık­la­ rı ye­ri­ne, bu ha­re­ket­len­me­nin na­sıl or­ta­ya çık­tı­ğı, ge­liş­ti­ği, ba­şa­rı­lı ya da ba­şa­rı­sız ol­du­ğu so­ru­su­nu sor­ma­ya baş­la­mış­tır. Obers­chall için bu ha­re­ket­len­me­nin se­be­ bi, yı­ğın­la­rın, grup, der­nek ve ör­güt­le­rin or­tak amaç­lar et­ra­fın­da bi­r a­ra­ya gel­me­si sü­re­ci­ne işa­ret et­mek­te­dir. Bu­nun so­nu­cun­da yö­ne­ti­ci­le­ri olan, or­tak kim­lik ve amaç­la­rın bu­lun­du­ğu, sür­dü­rü­le­bi­lir top­lum­sal ku­rum­lar or­ta­ya çı­ka­bil­mek­te­dir. Ör­ne­ğin; dün­ya ça­pın­da or­ta­ya çı­kan “kü­re­sel­leş­me­yi de­ğiş­tir ha­re­ke­ti”ne (al­terglo­ba­li­za­ti­on mo­ve­ment) bak­tı­ğı­mız­da, bu ha­re­ke­tin dün­ya­nın pek çok ye­rin­den ge­len fark­lı ül­ke­ler­de­ki ki­şi, ku­rum ve der­nek­ler­den oluş­tu­ğu­nu ve dün­ya­nın çe­ şit­li böl­ge­le­rin­de ey­lem­ler ger­çek­leş­tir­di­ği­ni gö­rü­rüz. Bu ha­re­ket da­ha son­ra­la­rı ku­rum­sal­la­şa­rak “Dün­ya Sos­yal Fo­ru­mu”nu ve pek çok ül­ke­de fa­ali­yet gös­te­ren AT­TAC bir­li­ği­ni oluş­tur­muş­tur. 175 176 Siyaset Sosyolojisi Kay­nak se­fer­ber­li­ği te­ori­si za­man için­de bu te­ori­ye ya­kın olan araş­tır­ma­cı­lar ta­ra­fın­dan ye­ni­len­miş ve top­lum­sal ha­re­ket­ler ile si­ya­sal sis­tem ara­sın­da­ki iliş­ki ele alın­mış­tır. Le­lan­da­is’e gö­re, bu yak­la­şım­lar­dan en önem­li­si Sid­ney Tar­row’un ba­şı­nı çek­ti­ği “Si­ya­si Sü­reç” te­ori­si­dir. Bu teo­ri top­lum­sal ha­re­ket­le­ri için­de bu­ lun­du­ğu si­ya­sal sis­tem­le et­ki­le­şi­mi çer­çe­ve­sin­de in­ce­le­mek­te­dir. Kay­nak se­fer­ ber­li­ği te­ori­si­nin, top­lum­sal ha­re­ket­le­rin te­mel ola­rak pro­fes­yo­nel ör­güt­ler ve bu işi ne­re­dey­se mes­lek edin­miş grup­lar ta­ra­fın­dan oluş­tu­rul­du­ğu id­di­ası­na kar­şı, ör­güt­sel ol­ma­yan (ama­tör) çe­şit­li ak­tör­le­rin de top­lum­sal ha­re­ket­ler oluş­tu­ra­bi­le­ ce­ği ve bu ha­re­ket­le­ri ge­liş­ti­re­bi­le­ce­ği gö­rü­şü­nü ge­tir­miş­tir. Tar­row’a gö­re, top­lum­sal bir ha­re­ke­tin or­ta­ya çık­ma­sı ve ta­raf­tar top­la­ya­bil­me­ si bu­lun­duk­la­rı or­tam­da­ki si­ya­sal fır­sat­la­ra bağ­lı­dır. Si­ya­sal fır­sat­la­rın az­lı­ğı ve­ya çok­lu­ğu ise beş te­mel fak­tö­re bağ­lı­dır: 1. Si­ya­sal ka­tı­lı­mın açık­lı­ğı (Ne ta­ma­men açık­lık ne de ka­tı­lı­mın yok­lu­ğu top­ lum­sal mu­ha­le­fet ey­lem­le­ri­nin art­ma­sı­nı ce­sa­ret­len­dir­me­mek­te­dir.) 2. Si­ya­sal grup­laş­ma­la­rın is­tik­ra­rı ya da is­tik­rar­sız­lı­ğı 3. Des­tek grup­la­rı­nın ve et­ki­li ra­kip­le­rin var­lı­ğı ya da yok­lu­ğu 4. Seç­kin­le­rin bö­lün­müş­lü­ğü 5. Hü­kü­me­tin ta­lep edi­len ko­nu­lar­da ka­mu po­li­ti­ka­la­rı oluş­tu­ra­bil­me ka­pa­si­te­si Gö­rül­dü­ğü gi­bi Tar­row, si­ya­sal fır­sat­lar ya­pı­sı üze­ri­ne oluş­tur­du­ğu sav­la­rı ile si­ ya­si sis­te­min ana­liz edi­le­rek bel­li top­lum­sal ha­re­ket­le­rin na­sıl or­ta­ya çık­tı­ğı­nın, du­ yar­lı­lık­la­rı­nın ve ne ka­dar ba­şa­rı­lı ola­bi­le­ce­ği­nin öl­çü­le­bi­le­ce­ği­ni ile­ri sür­mek­te­dir. KÜ­RE­SEL­LEŞ­ME VE TOP­LUM­SAL HA­RE­KET­LER Kü­re­sel­leş­me söz­cü­ğü son otuz yıl­dır si­ya­si ve eko­no­mik söy­lem­ler­de bel­ki de en faz­la kul­la­nı­lan ke­li­me­le­rin ba­şın­da gel­mek­te­dir. Kü­re­sel­leş­me üze­ri­ne ya­pı­lan tar­tış­ma­lar bu ol­gu­nun ne za­man or­ta­ya çık­tı­ğın­dan han­gi alan­lar­da et­ki­li ol­du­ ğu­na ka­dar sü­rüp git­mek­te­dir. Ya­zı­lan pek çok şe­yin ak­si­ne as­lın­da kü­re­sel­leş­me ne ken­di­li­ğin­den ge­liş­miş ne de bu ge­li­şi­mi dün­ya­nın tüm ül­ke­le­rin­de ay­nı an­da ve ay­nı se­vi­ye­de ya­şan­mış ve ya­şan­mak­ta­dır. Dün­ya­nın kü­re­sel bir köy ha­li­ne gel­ di­ği­ni sa­vu­nan­lar, dün­ya ül­ke­le­ri­nin ya­rı­sın­dan faz­la­sı­nın kit­le­sel ile­ti­şim ve tek­ no­lo­ji araç­la­rı­nın bü­yük bir ço­ğun­lu­ğu­na eşit oran­da sa­hip ol­ma­dı­ğı­nı unut­muş gö­rün­mek­te­dir­ler. Bu­nun­la bir­lik­te her­ke­sin üze­rin­de or­tak­laş­tı­ğı nok­ta kü­re­sel­ leş­me ol­gu­su­nun ulus­la­ra­ra­sı po­li­ti­ka­la­rın oluş­tu­rul­ma­sı ve ül­ke­ler ara­sın­da­ki iliş­ki­le­rin yü­rü­tül­me­sin­de önem­li bir et­ki­si­nin ol­du­ğu­dur. Kü­re­sel­leş­me ile bir­lik­te iki önem­li un­sur ken­di­ni gös­ter­mek­te­dir: 1. Ulus­la­ra­ra­sı iliş­ki­le­rin te­mel ak­tör­le­ri ha­len ulus dev­let­ler ol­mak­la bir­lik­te bir­çok ye­ni ak­tör, özel­lik­le res­mî ya da hü­kü­met dı­şı ör­güt et­ki­li bir şe­kil­de si­ya­set yap­ma­ya baş­la­mış­tır. 2. Özel­lik­le sek­sen­li yıl­lar­la bir­lik­te baş­la­yan ne­o-li­be­ral po­li­ti­ka­la­rın te­tik­le­ di­ği, ül­ke­le­ra­ra­sı kar­şı­lık­lı ba­ğım­lı­lık, ge­li­şen ile­ti­şim ve ula­şım tek­no­lo­ji­le­ ri ile ge­rek so­run­lar ge­rek­se uy­gu­la­na­cak po­li­ti­ka­lar tek ba­şı­na dev­let­le­rin çö­züm gü­cü­nü aş­mış­tır. Bu bağ­lam­da, ne­o-li­be­ral ide­olo­ji sos­yal hak­lar, çev­re ve eko­no­mik ge­li­şim üze­rin­de dün­ya­nın pek çok ye­rin­de ben­zer et­ki­ler ya­rat­mak­ta­dır. Özel­leş­tir­me­ ler, kit­le­sel iş­çi çı­kar­ma­la­rı, çev­re kir­li­li­ği, eko­no­mik kriz­ler he­men he­men tüm ül­ke­ler­de göz­le­nen so­run­lar ha­li­ne gel­mek­te­dir. Do­la­yı­sıy­la gü­nü­müz top­lum­ sal ha­re­ket­le­ri, tüm bu po­li­ti­ka­la­ra kar­şı koy­mak ve ulus-öte­si bir bir­lik­te­lik ile 8. Ünite - Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler ha­re­ket et­mek du­ru­mun­da­dır. Bu or­tak an­la­yış, be­ra­be­rin­de ey­lem­le­rin ör­güt­ len­me­si­nin, ya­pı­lış tar­zı­nın, za­ma­nı­nın ve ey­lem ko­nu­la­rı­nın ben­zeş­me­si so­nu­ cu­nu ge­tir­mek­te­dir. Oy­sa dok­san­la­rın ba­şın­da be­yaz dev­rim ola­rak ad­lan­dı­rı­lan de­mok­ra­si ha­ re­ket­le­ri­nin Do­ğu Av­ru­pa’da baş­lat­tı­ğı zin­cir­le­me re­ak­si­yon o dö­nem iti­ba­riy­le kuv­vet­li bir dal­ga ya­ra­tıp Ber­lin du­va­rın­dan Çin’de Tia­nan­men Mey­da­nı’na ka­dar uzan­dı­ğın­da, top­lum­sal ha­re­ket­le­rin yal­nız­ca es­ki Mark­sist ya da Mao­cu re­jim­ler ve söz ko­nu­su coğ­raf­ya ile sı­nır­lı ka­la­ca­ğı zan­ne­di­li­yor­du. An­cak bir on yıl da­ha ge­çip ta­rih­ler 1999’u gös­ter­di­ğin­de bu se­fer top­lum­sal ha­re­ket­le­rin bel­li bir ül­ke ve­ya böl­ge ile sı­nır­lı tu­tu­la­ma­ya­ca­ğı an­la­şıl­mış­tır. Ara­lık 1999’da Se­att­le’da Dün­ya Ti­ca­ret Ör­gü­tü (DTÖ) top­lan­tı­sı­na kar­şı ya­pı­lan gös­te­ri­ler­le baş­la­yan kü­re­sel­leş­ me ve ulus­la­ra­ra­sı ser­ma­ye kar­şı­tı ha­re­ket­ler, gi­de­rek tüm dün­ya­nın ye­ni bir pro­ tes­to dal­ga­sı ile kar­şı kar­şı­ya kal­dı­ğı­nı gös­ter­mek­te­dir. Bu­gün, 2000’li yıl­la­rın ilk on yı­lı ge­ri­de kal­dı­ğın­da, söz ko­nu­su top­lum­sal ha­ re­ket­le­rin hı­zı­nı azalt­ma­dı­ğı­nı, ak­si­ne ar­ta­rak baş­ta Or­ta­do­ğu ol­mak üze­re dün­ ya­nın fark­lı böl­ge­le­ri­ni et­ki­le­di­ği­ni söy­le­ye­bi­li­riz. Kuş­ku­suz, bir za­man­lar dün­ya­ nın en genç nü­fu­su­na ev sa­hip­li­ği ya­pan ve ay­nı za­man­da öz­gür­lük ko­nu­sun­da en ge­ri­de ka­lan Or­ta­do­ğu’da za­man­la top­lum­sal ha­re­ket­le­rin yük­se­le­bi­le­ce­ği tah­min edi­le­bi­lir­di, an­cak “Wall Stre­et’i Tah­rir Mey­da­nı’na Çe­vir” ya­zı­lı ta­be­la­lar ta­şı­yan grup­la­rın 2011 yı­lın­da Bro­ad­way’de pro­tes­to­lar baş­la­ta­ca­ğı­nı kim bi­le­bi­lir­di? Bu­ gün tüm ge­ze­ge­ne ya­yı­lan mem­nu­ni­yet­siz­lik ifa­de­le­ri­nin en be­lir­gin özel­li­ği ora­nı ve yo­ğun­lu­ğu­dur. Bu güç­le kı­yas­la­na­bi­le­cek son baş­kal­dı­rı 1989 yı­lın­da ya­şan­mış ve Av­ru­pa’nın dö­nü­şü­mü­nü sağ­la­mış­tır, an­cak o ha­re­ket­ler bi­le sı­nır­la­rı dı­şı­na çı­ka­ma­mış, As­ya’da sert bir şe­kil­de bas­tı­rıl­mış­tır. Bu­gün ise top­lum­sal ha­re­ket­ler he­men her böl­ge­de gü­cü­nü art­tır­mak­ta­dır. Top­lum­sal ha­re­ket­ler­de­ki bu ben­zeş­me­ye rağ­men göz­den ka­çı­rıl­ma­ma­sı ge­re­ ken bir ko­nu var­dır. O da top­lum­sal ha­re­ket­le­re iliş­kin ça­lış­ma­la­rın bü­yük kıs­mı­ nın Ba­tı ül­ke­le­rin­de­ki top­lum­sal ha­re­ket­ler­den yo­la çı­ka­rak ha­zır­lan­mış ol­ma­sı­ dır. Bu­gün ge­liş­mek­te olan ya da Müs­lü­man ül­ke­ler­de­ki top­lum­sal ha­re­ket­ler pe­ kâ­lâ mev­cut te­ori­ler­den fark­lı bir düz­le­mi ta­kip ede­bi­lir. Özel­lik­le İs­lam’ın et­ki­li ol­du­ğu ül­ke­ler­de­ki top­lum­sal ha­re­ket­le­re iliş­kin de­ney­sel ça­lış­ma­lar­da­ki boş­luk, ge­nel teo­rik bil­gi­le­rin zen­gin­li­ği kar­şı­sın­da şa­şı­la­cak de­re­ce­de dü­şük­tür. Ge­nel­de İs­lam ve­ya Or­ta­do­ğu den­di­ğin­de ilk ak­la ge­len İs­la­mi ha­re­ket­ler ol­mak­ta, çev­re, iş­çi ve­ya öğ­ren­ci ha­re­ket­le­ri san­ki bu ül­ke­le­rin hiç­bi­rin­de ya­şan­mı­yor­muş­ça­sı­na gö­zar­dı edil­mek­te­dir. Ay­nı şe­kil­de kü­re­sel­leş­me­nin top­lum­sal ha­re­ket­ler üze­rin­de­ki et­ki­si de an­cak dok­san­lı yıl­la­rın so­nun­da, özel­lik­le Se­att­le olay­la­rıy­la bir­lik­te or­ta­ya çı­kan kü­re­ sel­leş­me kar­şı­tı ha­re­ket­ler se­be­biy­le in­ce­len­me­ye baş­lan­mış­tır. Ay­rı­ca, top­lum­ sal ha­re­ket­le­rin in­ce­le­me­le­rin­de ge­nel­lik­le ulus dev­let sı­nır ola­rak alın­dı­ğın­dan, kü­re­sel ha­re­ket­le­rin oluş­ma­sın­da et­ki­li olan ye­ni ör­güt­len­me ve ey­le­me geç­me mo­del­le­ri­nin var­lı­ğı uzun sü­re gö­zar­dı edil­miş­tir. Oy­sa bu ha­re­ket­ler, iş­çi ha­re­ket­ le­ri­nin ya da ye­ni top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ki­mi un­sur­la­rı­nı bün­ye­si­ne dâ­hil eden, ki­mi­le­ri­ni de dö­nüş­tü­rüp de­ğiş­ti­ren ya­pı­la­rıy­la, top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ku­ru­cu pa­ra­dig­ma­la­rın­dan ay­rı­lan ye­ni bir mü­ca­de­le tü­rü ya­rat­mış­lar­dır. Bu­nun ya­nın­da kü­re­sel top­lum­sal ha­re­ket­ler, med­ya va­sı­ta­sıy­la, ko­lek­tif ey­ lem­le­rin çe­şit­li ulu­sal ha­re­ket­ler için­de ben­zer­lik­ler gös­ter­me­si­ne ne­den ol­muş­ tur. Char­les Tilly bu du­ru­mu “ben­zer­lik”, “bir­leş­me” ve “eri­şi­le­bi­lir­lik” ola­rak be­ lir­le­di­ği üç kav­ram ile test ede­bi­le­ce­ği­mi­zi söy­le­mek­te­dir. Top­lum­sal ha­re­ket­ler bu kıs­tas­lar ile de­ğer­len­di­ril­di­ğin­de, bu­gün ey­lem bi­çim­le­rin­de ben­zer­lik­ler bu­lun­du­ 177 178 Siyaset Sosyolojisi ğu­nu ve kul­lan­dık­la­rı ile­ti­şim araç­la­rı (in­ter­net, sos­yal ağ­lar vb.) sa­ye­sin­de da­ha et­kin bir­leş­me­ler oluş­tur­duk­la­rı­nı söy­le­mek müm­kün­dür. 3 “Ulus-öte­si Ey­lem Ağ­la­rı”nın kü­re­sel si­ya­sal sis­tem­le iliş­ki­si na­sıl ta­nım­la­na­bi­lir? Le­lan­da­is’e gö­re, kü­re­sel­leş­me­ye baş­la­yan top­lum­sal ha­re­ket­le­rin in­ce­len­me­ sin­de ye­ni te­ori­le­re du­yu­lan ih­ti­yaç, Jac­ki­e Smith, Mar­ga­ret Keck ve Kathryn Sik­king gi­bi isim­le­rin or­ta­ya at­tı­ğı “ulus-öte­si ağ­lar te­ori­si”ni (trans­na­tio­nal net­ works) gün­de­me ge­ti­re­cek­tir. Smith’e gö­re, kü­re­sel­leş­me sü­re­ci hem ye­rel hem de ulus-öte­si ha­re­ket­len­me­le­ri şe­kil­len­dir­mek­te­dir. Ulus-öte­si or­tak fır­sat ve teh­dit­ ler ya­ra­ta­rak fark­lı or­tam­lar­da or­ta­ya çı­kan top­lum­sal ha­re­ket­ler ta­ra­fın­dan ben­ zer çö­züm­le­rin öne sü­rül­me­si­ne ve ben­zer iş­le­yiş şe­kil­le­ri­nin be­nim­sen­me­si­ne ne­den ol­mak­ta­dır. Top­lum­sal ha­re­ket­le­rin, te­ma­la­rı, iş­le­dik­le­ri so­run­lar, ta­lep­le­ri, ey­lem­le­ri (stra­te­ji ve tak­tik­le­ri), ör­güt­sel ya­pı­la­rı, sem­bol­le­ri hat­ta ey­lem­le­rin dü­ zen­len­me ta­rih­le­ri gi­de­rek bir­bi­ri­ne ben­ze­mek­te­dir. Ay­nı za­man­da her­han­gi bir ül­ke­de or­ta­ya çık­mış bir top­lum­sal ha­re­ke­tin dün­ya ça­pın­da hız­la ya­yıl­ma­sı­nı ve des­tek bul­ma­sı­nı da ko­lay­laş­tır­mak­ta­dır. Ulus-öte­si ağ­lar oluş­tu­ra­rak ge­li­şen top­ lum­sal ha­re­ket­ler, bir yan­dan or­tak bir dil kur­gu­la­ya­rak ka­tı­lım­cı­la­rı­nı bir he­def­ te bu­luş­tu­rur­ken, di­ğer yan­dan da ken­di­ni ta­nım­la­yan, ken­di­ne öz­gü bir kim­lik oluş­tur­ma­ya ça­lış­mak­ta­dır. SO­NUÇ Si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma, top­lum­da sis­te­ma­tik bir şe­kil­de ya­yı­lan ve si­ya­sal sis­tem hak­kın­da olum­suz tu­tum­la­rı bir ara­ya ge­ti­ren şem­si­ye bir kav­ram ola­rak or­ta­ya çık­mış­tır. Bü­yük oran­da mar­ji­nal­leş­miş ve alt dü­zey­de tem­sil edi­len ke­sim­ler­den ge­len, baş­ka bir de­yiş­le, yük­sek dü­zey­de ya­ban­cı­laş­mış bi­rey ya da grup­la­rın gös­ ter­dik­le­ri tep­ki­le­ri ifa­de eder. Si­ya­si ak­tör­le­re ve ku­rum­la­ra gü­ve­ni­ni kay­bet­miş bu ki­şi­ler kit­le­sel ör­güt­len­me­ler­le re­ji­me mey­dan oku­ya­bi­le­cek­le­ri gi­bi, ted­ri­ci ola­rak re­jim­le uz­laş­ma­ya da gi­de­bi­lir. Si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma çe­şit­li dö­nem­le­re ve hü­kü­met tip­le­ri­ne gö­re fark­lı dü­zey­ler­de ya­şan­mış ol­sa da, araş­tır­ma­lar ağır­lık­lı ola­rak II. Dün­ya Sa­va­şı son­ra­sı en­düs­tri­leş­miş ül­ke­le­re odak­lan­mış­tır. Si­ya­sal ya­ ban­cı­laş­ma ol­gu­su, her ne ka­dar He­gel ve Marx sa­ye­sin­de uzun bir ta­rih­sel geç­ mi­şe sa­hip ol­sa da, çağ­daş araş­tır­ma­la­rın il­gi­si­ni çe­ken şey özel­lik­le II. Dün­ya Sa­va­şı’nı iz­le­yen dö­nem­dir. 1945 son­ra­sın­da ya­şan­ma­ya baş­la­yan bu ye­ni dö­nem, ikin­ci de­mok­ra­tik­leş­me dal­ga­sı ola­rak anıl­mış ve 1960’la­rın so­nun­da zir­ve­ye çı­ kan top­lum­sal ha­re­ket­le­re yol aç­mış­tır. Si­ya­sal sis­te­min ge­le­ce­ği­ni gör­mek adı­na gi­de­rek ar­tan bu ça­lış­ma­lar 1970’li yıl­lar­da da de­vam et­miş ve yo­ğun bir tar­tış­ ma gün­de­mi ya­rat­mış­tır. Ba­tı de­mok­ra­si­le­rin­de sos­yal ada­let ta­lep­le­riy­le baş­la­ yan kit­le­sel gös­te­ri­ler, za­man­la si­ya­sal sis­te­min ka­lı­cı ku­rum­la­rın­dan bi­ri ha­li­ne ge­le­cek­tir. Di­ğer bir de­yiş­le, 1960’lı yıl­lar top­lum­sal ha­re­ket­le­rin si­ya­sal sis­te­me bir da­ha ay­rıl­ma­ca­sı­na dâ­hil ol­du­ğu, hız­lı kül­tü­rel de­ği­şim­den bes­le­nen, si­ya­sal ka­tı­lım pra­ti­ği ol­duk­ça ak­ti­vist grup­la­rın bun­dan son­ra da­ha sık gö­rül­dü­ğü bir dö­nem ol­muş­tur. Top­lum­sal ha­re­ket­le­rin alt­mış­lar son­ra­sın­da kuv­vet­li bir bi­çim­de or­ta­ya çık­tı­ ğı dö­nem dok­san­lı yıl­la­rın he­men ba­şı­dır. Bir yan­dan Do­ğu Av­ru­pa ve Es­ki Sov­ yet­ler Bir­li­ği’nde gö­rü­len sos­ya­lizm kar­şı­tı halk ha­re­ket­le­ri, di­ğer yan­dan ABD ve Av­ru­pa’da gö­rü­len ser­ma­ye odak­lı bir kü­re­sel­leş­me­ye kar­şı yük­se­len ulus-öte­si gös­te­ri­ler, hem top­lum­sal ha­re­ket­le­ri bir kez da­ha gün­de­me ge­tir­miş, hem de si­ ya­sal sis­tem­le­rin tek­rar sor­gu­lan­ma­sı­na ne­den ol­muş­tur. 8. Ünite - Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler 2010’lu yıl­lar ise top­lum­sal ha­re­ket­le­rin Ku­zey Af­ri­ka ve Or­ta­do­ğu’ya ya­yıl­dı­ğı ye­ni bir dö­ne­mi baş­lat­mış­tır. Bu ha­re­ket­le­rin da­ha son­ra dün­ya­nın fark­lı böl­ge­le­ ri­ni et­ki­le­yip et­ki­le­me­ye­ce­ği he­nüz bel­li de­ğil­dir. An­cak bu dö­nem­de top­lum­sal ha­re­ket­le­re dam­ga­sı­nı vu­ran un­sur, ey­lem pra­ti­ğin­de­ki önem­li de­ği­şik­lik­ler­dir. Özel­lik­le cep te­le­fon­la­rı, in­ter­net ve sos­yal med­ya­nın (fa­ce­bo­ok, twit­ter vb.) kul­la­ nı­mı, çok et­kin ve ik­ti­dar­lar ta­ra­fın­dan en­gel­len­me­si gi­de­rek zor­la­şan bir ile­ti­şim im­kâ­nı sağ­la­mış­tır. Bu im­kân ey­lem­ci­le­rin ken­di ara­la­rın­da­ki da­ya­nış­ma­yı ve far­ kın­da­lı­ğı kuv­vet­len­dir­di­ği gi­bi, ulus­la­ra­ra­sı top­lu­mun des­te­ği­ni de sağ­la­mak­ta­dır. Baş­ta BM ol­mak üze­re ulus­la­ra­ra­sı ör­güt­ler ve ulu­sal dev­let­ler, bas­kı uy­gu­la­yan ve top­lum­sal ha­re­ket­le­ri şid­det yo­luy­la bas­tır­ma­ya ça­lı­şan hü­kü­met­le­re kar­şı, so­mut ön­lem­ler, am­bar­go­lar ve ba­zen de as­ke­rî yön­tem­ler ile “in­sa­ni mü­da­ha­le­ler”de bu­lun­mak­ta­dır. 179 180 Siyaset Sosyolojisi Özet 18. yüz­yı­lın so­nu ile 19. yüz­yıl bo­yun­ca Ba­tı Av­ru­ pa’dan baş­la­ya­rak ya­şa­nan en­düs­tri­yel ve si­ya­si dö­nü­ şüm, kır­sal alan­lar­dan kent­le­re doğ­ru hız­la­nan göç, uz­man­laş­ma ve iş ­bö­lü­mün­de­ki ar­tış, kent­ler­de bi­ri­ ken in­san­la­rı ön­ce şaş­kın­lı­ğa ve son­ra­sın­da de­rin bir umut­suz­lu­ğa sü­rük­le­miş­tir. He­nüz olu­şum aşa­ma­sın­ da­ki en­düs­tri­yel kent­ler ve bü­yük met­ro­pol­ler­de ya­ şa­nan ku­ral­sız­lık­lar ile ye­ni ha­yat tar­zı­nın re­ka­bet­çi do­ğa­sı, sı­ra­dan in­san­la­rın ge­le­nek­sel ai­le bağ­la­rı­nı ve ken­di­le­ri­ni ait his­set­tik­le­ri is­tik­rar­lı top­lu­luk ya­pı­la­rı­nı or­ta­dan kal­dır­mış­tır. Bu ko­şul­la­rın ya­rat­tı­ğı ya­ban­cı­ laş­ma sü­re­ci­ni en faz­la his­se­den­ler ise iş­çi­ler ol­muş­tur. Bi­re­yin yap­tı­ğı iş­ten, için­de ya­şa­dı­ğı top­lum­dan ve hat­ ta gi­de­rek ken­din­den uzak­laş­tı­ğı bir sü­re­ci ta­nım­la­yan ya­ban­cı­laş­ma, yal­nız­ca bi­rey­sel de­ğil, kit­le­sel an­lam­da da ya­şa­nan bir top­lum­sal so­run ha­li­ne gel­miş­tir. As­ lın­da ta­ri­hin de­rin­lik­le­rin­de, da­ha in­san­lı­ğın inanç sis­tem­le­ri olu­şur­ken bi­re­yin ya­şa­dı­ğı ya­ban­cı­laş­ma de­ne­yi­mi­nin, ilk kez bu öl­çü­de, ol­duk­ça dün­ye­vi ve top­lum­sal bir bi­çim­de ya­şan­ma­sı, ano­mi ola­rak ad­ lan­dı­rı­la­cak ku­ral­sız­lı­ğın bo­yu­tu­nu da gös­ter­mek­te­dir. Do­la­yı­sıy­la ki­mi araş­tır­ma­cı­la­ra gö­re, as­lın­da bu ya­şa­ nan bir ya­ban­cı­laş­ma de­ğil, ya­ban­cı­laş­tır­ma sü­re­ci­dir. Top­lum­la­rın ken­di­lik­le­rin­den ya­ban­cı­laş­ma­dık­la­rı fik­ ri­nin yay­gın­lık gös­ter­me­si, Marx’ın söz ko­nu­su ya­ban­ cı­laş­ma­nın eko­no­mik ve top­lum­sal te­mel­le­ri­ne dik­kat çek­me­si, eme­ğin nes­ne­leş­ti­ği­ni ifa­de et­me­si, bir sü­re son­ra ya­şa­nan bu­na­lı­mın dı­şa vur­ma­sı­na se­bep ol­muş ve top­lum­sal ha­re­ket­ler bü­yü­yen iş­çi sı­nı­fı­nın se­si­ni du­yur­ma şek­li ha­li­ne gel­miş­tir. Kuş­ku­suz so­run­la­rı olan­lar yal­nız­ca iş­çi­ler de­ğil­dir. Durk­he­im’ın de­yi­miy­ le ku­ral­la­rın tah­rip edil­di­ği, ano­mi­nin yay­gın­laş­tı­ğı bir top­lum­da fark­lı ke­sim­ler­den pek çok in­san (örn. İlk fe­mi­nist ha­re­ket­ler), de­ği­şik ta­lep­ler­le (ka­dın­la­rın oy kul­la­na­bil­me­si vb.) top­lum­sal ha­re­ket­le­re ka­tı­la­cak­tır. Bu çer­çe­ve­de ya­ban­cı­laş­ma­nın beş şe­kil­de kar­şı­mı­za çı­ka­bi­le­ce­ği­ni söy­le­me­miz müm­kün­dür. İlk ola­rak ya­ ban­cı­la­şan in­san, ken­di dav­ra­nı­şı so­nu­cun­da is­te­dik­le­ ri­ni el­de ede­me­ye­ce­ği­ni dü­şün­me­sin­den kay­nak­la­nan “güç­süz­lük” duy­gu­su­na sa­hip ola­bi­lir. İkin­ci ola­rak ya­ ban­cı­la­şan in­san ne­ye ina­na­ca­ğı­na ka­rar ve­re­me­mek­te, an­lam­sız­lık du­ru­mu içi­ne gir­mek­te­dir. Üçün­cü ola­rak top­lum­ca be­lir­le­nen amaç­la­ra ulaş­mak için top­lum ta­ ra­fın­dan ya­sak­la­nan yön­tem­le­re ve dav­ra­nış­la­ra baş­ vur­ma­sın­dan kay­nak­la­nan ku­ral­sız­lık du­ru­mu için­de ola­bi­lir. Dör­dün­cü ola­rak top­lum ta­ra­fın­dan özel­lik­le yük­sek de­ğer ve­ri­len şey­le­re dü­şük de­ğer ver­me­sin­ den do­la­yı tec­rit edil­miş­lik du­ru­muy­la kar­şı­la­şa­bi­lir ve son ola­rak ise ken­din­den uzak­laş­mış di­ğer bir ifa­de ile ken­di­ne ya­ban­cı­laş­mış ola­bi­lir. Do­la­yı­sıy­la ya­ban­cı­ laş­ma ki­şi­nin tam ola­rak duy­gu­sal yön­den top­lum­dan kop­ma­sı an­la­mı­na gel­mek­te­dir. Ya­ban­cı­laş­ma, in­sa­nın ger­çek özün­den uzak­laş­ma­sı­dır. Si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma ise, ya­ban­cı­laş­ma­nın si­ya­sal bo­ yu­tu­na işa­ret et­mek­te­dir. Otok­ra­tik ya da de­mok­ra­ tik, tüm yö­ne­tim şe­kil­le­rin­de az ve­ya çok yö­ne­tim­ler meş­rui­yet oluş­tur­ma­ya ça­lış­mış­lar­dır. Bu bağ­lam­da, kit­le­le­rin des­te­ği son de­re­ce önem­li­dir. Ro­ma İm­pa­ra­ tor­lu­ğu’ndan Or­ta Çağın köy­lü dev­rim­le­ri­ne, ora­dan Fran­sız ih­ti­la­li­ne ka­dar ida­re­ci­ler hal­kın si­ya­sal ya­pı­ya yö­ne­lik gü­ve­ni­ni can­lı tut­ma­ya ça­lış­mış­lar­dır. 18.yy.’da Fran­sız ih­ti­la­li ile bir­lik­te ege­men­li­ğin hal­kın eli­ne geç­ me­si, cum­hu­ri­yet re­ji­mi­nin tüm dün­ya­ya ya­yıl­ma­sı ve 20.yy. ile bir­lik­te de­mok­ra­si­le­rin gi­de­rek güç ka­zan­ ma­sı, meş­ru­iye­tin oluş­ma­sı sü­re­cin­de hal­kın et­ki­si­ni da­ha da art­tır­mış­tır. An­cak mo­dern ha­ya­tın ge­tir­di­ği ya­ban­cı­laş­ma ol­gu­su si­ya­se­te de si­ra­yet et­miş­tir. Bi­ re­yin si­ya­sal­laş­mış olan de­ğer­le­riy­le si­ya­sal sis­te­min ile­ri sür­dü­ğü de­ğer­ler ara­sın­da or­ta­ya çı­kan çe­liş­ki ve bu çe­liş­ki­nin hem ken­di­si, hem de sis­tem ta­ra­fın­dan ber­ta­raf edi­le­me­ye­ce­ği duy­gu­su si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma­ nın kay­na­ğı ola­rak gö­rül­müş­tür. Bu bağ­lam­da, si­ya­sal ya­ban­cı­laş­ma araş­tır­ma­la­rı özel­lik­le iki ko­nu üze­rin­ de yo­ğun­laş­mak­ta­dır: İl­ki, seç­men­le­rin eği­lim­le­ri­ni ve ona si­ya­sal sis­tem için­de su­nu­lan se­çe­nek­ler kar­şı­sın­ da­ki dav­ra­nış­la­rı­nı tes­pit et­mek, ikin­ci­si ise seç­men­ le­rin si­ya­sal ön­der­le­re ve on­la­rın tem­sil et­tik­le­ri ida­ri re­jim­le­re iliş­kin des­te­ği­nin de­re­ce­si­ni öğ­ren­mek­tir. Ya­pı­lan gör­gül araş­tır­ma­lar bağ­la­mın­da bi­rey­le­rin si­ ya­sal ya­ban­cı­laş­ma tu­tum­la­rı ile eko­no­mik, kül­tü­rel ve de­mog­ra­fik du­rum­la­rı ara­sın­da be­lir­li ba­zı bağ­lar ku­ru­la­bil­miş­tir. An­cak ku­ral­sız­lı­ğın ha­zır­la­dı­ğı olum­ suz or­tam­da eko­no­mik, kül­tü­rel ve si­ya­sal ko­şul­lar bi­ rey­le­rin ya­ban­cı­laş­ma­sın­da et­ki­li olur­ken, o bi­rey­le­rin sa­hip ol­du­ğu fark­lı ki­şi­lik­ler ve mi­zaç­lar da önem­li bir un­sur ola­rak kar­şı­mı­za çık­mak­ta­dır. Ya­ban­cı­la­şan bi­ rey­le­rin han­gi ey­lem tür­le­ri­ni be­nim­se­ye­ce­ği üze­rin­de de pek çok gö­rüş or­ta­ya atıl­mış­tır. Se­çe­nek­ler bir uç­ta bi­linç­li bir ge­ri çe­kil­me­den, di­ğer uç­ta si­ya­sal şid­de­te ka­dar uza­nan ge­niş bir yel­pa­ze­de yer al­mak­ta­dır. Bu çer­çe­ve­de top­lum­sal ha­re­ket­le­ri ve ni­te­lik­le­ri­ni an­ la­mak önem ka­zan­mak­ta­dır. Top­lum­sal ha­re­ket­ler, top­ 8. Ünite - Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler lum­sal ya­pı­la­ra de­ği­şim ge­tir­me­yi ön­gö­ren, al­ter­na­tif bir dü­zen ara­yı­şı ile bu­nun için ge­rek­li ön­lem­le­ri alan bir ha­yal gü­cü (vi­si­on) ve bir di­zi ko­lek­tif ey­lem an­la­ mı­na ge­lir. Bir top­lum­sal ha­re­ke­te ka­tı­lan­lar yal­nız­ca oto­ri­te­ler­den bel­li ta­lep­ler­de bu­lun­maz, ay­nı za­man­da top­lu­mun do­ku­sun­da ka­lı­cı, ge­niş çap­lı ve önem­li de­ ği­şim­ler de yap­ma­ya ça­lı­şır­lar. El­bet­te her top­lum­sal grup için­de­ki her ki­şi, top­lu­mu bü­tün­cül bir şe­kil­de de­ğiş­tir­me­yi dü­şün­mez. Top­lum­sal ha­re­ket­ler ra­di­kal de­ği­şim is­te­yen grup­lar­dan, re­for­mist ka­tı­lım­cı­la­ra ka­ dar ge­niş bir yel­pa­ze­de sı­ra­la­nır­lar. Ay­rı­ca bir top­lum­ sal ha­re­ket ge­niş çap­ta çe­şit­li­li­ğe sa­hip, fark­lı kül­tür­ler­ den ve sı­nıf­lar­dan ge­len in­san­lar­dan olu­şur. Top­lum­sal ha­re­ket­le­rin son ayır­de­di­ci özel­li­ği bi­na iş­ gal­le­ri, iş boy­kot­la­rı ve cad­de­le­re ba­ri­kat­lar kur­mak gi­ bi ku­tup­laş­ma­lar ya­ra­tan ve dü­ze­ni bo­zan tak­tik­le­ri­dir. Top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ey­lem­ci­le­ri el­bet­te da­va aç­mak ve lo­bi yap­mak gi­bi ya­sal yol­la­ra da baş­vur­mak­ta­dır. Bu­nun­la bir­lik­te, kar­şıt­la­rı­nın tüm suç­la­ma­la­rı­na kar­ şın, top­lum­sal ha­re­ket­ler hiç­bir za­man ba­sit­çe suç or­ ga­ni­zas­yon­la­rı ola­rak ta­nım­la­na­maz. Top­lum­sal ha­re­ket­le­re iliş­kin ça­lış­ma­lar özel­lik­le 1930’lu yıl­lar­dan iti­ba­ren yük­sel­me­ye baş­la­yan iş­çi ha­ re­ket­le­ri­nin top­lum­sal bir ol­gu ola­rak ken­di­ni gös­ter­ me­siy­le gün­de­me gel­miş­tir. Bu ko­nu­da­ki ilk ça­lış­ma­lar iş­çi ha­re­ke­ti­ni oluş­tur­ma­ya ça­lı­şan sos­ya­list dü­şü­nür­ ler ta­ra­fın­dan ya­pıl­mış­tır. Bü­yük oran­da İkin­ci Dün­ ya Sa­va­şı son­ra­sı dö­ne­me ve hat­ta 1960’lı yıl­la­ra ka­dar top­lum­sal ha­re­ket­le­re yö­ne­lik in­ce­le­me­le­rin Mark­sist te­ori­nin et­ki­si al­tın­da kal­dı­ğı söy­le­ne­bi­lir. 1960’lı yıl­ lar ise iş­çi, öğ­ren­ci ve ka­dın ha­re­ket­le­riy­le ge­çen, top­ lum­sal sis­te­min hız­la de­ğiş­ti­ği bir dö­nem ol­muş­tur. Top­lum­sal ya­pı­lar­da­ki de­ği­şim, kı­rıl­ma ya da ye­ni olu­ şum­lar, dö­ne­min top­lum­sal ha­re­ket­le­ri­ne de yan­sı­mış ve şid­det­li ça­tış­ma­lar, ku­tup­laş­ma­lar or­ta­ya çık­mış­tır. Ama asıl önem­li­si “ide­olo­ji­ler” üze­rin­den şe­kil­le­nen ve eko­no­mik-po­li­tik ta­lep­ler­le güç bu­lan ha­re­ket­ler­den zi­ya­de, “kim­lik” po­li­ti­ka­la­rı ve kül­tü­rel-po­li­tik ta­lep­ le­ri ön pla­na çı­ka­ran grup­la­rın ağır­lık ka­zan­ma­sı­dır. Her ne ka­dar alt­mış­lı ve yet­miş­li yıl­lar plan­lı eko­no­mi prog­ram­la­rı ile so­mut­laş­tı­rı­lan kal­kın­ma­cı si­ya­si prog­ ram­la­rın yü­rü­tül­dü­ğü, ide­olo­jik mo­ti­vas­yo­nu yük­sek olan yıl­lar ol­sa da, özel­lik­le sek­sen­ler­le bir­lik­te ço­ğul­ cu de­mok­ra­si kav­ra­mı ve bi­rey­sel kim­lik­ler ön pla­na çı­kar­tıl­mış­tır. Bu çer­çe­ve­de, top­lum­sal ha­re­ket­le­re yö­ne­lik araş­tır­ma­lar da gi­de­rek iki ana ekol et­ra­fın­da top­lan­mış­tır: Fran­sız eko­lü (Ye­ni Top­lum­sal Ha­re­ket­ ler Te­ori­si) ve Ame­ri­kan eko­lü (Kay­nak­la­rın Se­fer­ber­ li­ği Te­ori­si). 181 Kü­re­sel­leş­me­nin gi­de­rek art­ma­sı ile be­ra­ber top­lum­sal ha­re­ket­ler de bel­li bir dö­nü­şüm ya­şa­mış­tır. Ne­o-li­be­ral ide­olo­ji sos­yal hak­lar, çev­re ve eko­no­mik ge­li­şim üze­ rin­de dün­ya­nın pek çok ye­rin­de ben­zer et­ki­ler ya­rat­ mış­tır. Özel­leş­tir­me­ler, kit­le­sel iş­çi çı­kar­ma­la­rı, çev­re kir­li­li­ği, eko­no­mik kriz­ler he­men he­men tüm ül­ke­ler­ de göz­le­nen so­run­lar ha­li­ne gel­miş­tir. Do­la­yı­sıy­la gü­ nü­müz top­lum­sal ha­re­ket­le­ri, tüm bu po­li­ti­ka­la­ra kar­şı koy­mak ve ulus-öte­si bir bir­lik­te­lik ile ha­re­ket et­mek du­ru­mun­da­dır. 182 Siyaset Sosyolojisi Kendimizi Sınayalım 1. 18. yüz­yıl­da Ba­tı Av­ru­pa’da or­ta­ya çı­kan ve top­lum­ sal sis­te­mi de­rin­den et­ki­le­yen ge­liş­me­ler han­gi­le­ri ol­ muş­tur? a. Ye­ni de­niz ke­şif yol­la­rı­nın bu­lun­ma­sı b. Ka­pi­ta­liz­min do­ğu­şu c. Fran­sız ih­ti­la­li ve En­düs­tri dev­ri­mi d. Rö­ne­sans ha­re­ke­ti­nin baş­la­ma­sı e. Hris­ti­yan­lık­ta Re­form ha­re­ket­le­ri 2. En­düs­tri dev­ri­mi­nin ya­rat­tı­ğı ye­ni sı­nıf aşa­ğı­da­ki­ ler­den han­gi­si­dir? a. Aris­tok­ra­si b. Bur­ju­va­zi c. Köy­lü­ler d. İş­çi­ler (Pro­le­tar­ya) e. Tüc­car­lar 3. Ya­ban­cı­laş­ma kav­ra­mı an­lam kö­kü iti­ba­riy­le han­gi dil­den ve ne an­lam­da tü­re­miş­tir? a. Fran­sız­ca - Kent­leş­mek b. La­tin­ce - Uzak­laş­mak c. İn­gi­liz­ce - Ya­ba­ni­leş­mek d. Fars­ça - İçe Ka­pan­mak e. Al­man­ca - Kork­mak 4. “Ano­mi” söz­cü­ğü aşa­ğı­da­ki an­lam­lar­dan han­gi­si­ne kar­şı­lık gel­mek­te­dir? a. Be­lir­siz­lik b. Ka­yıt­sız­lık c. Güç­süz­lük d. An­lam­sız­lık e. Ku­ral­sız­lık 5. Ya­ban­cı­laş­ma­yı bi­rey­sel­li­ğin kay­bı ola­rak de­ğer­len­ di­ren dü­şü­nür aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir? a. Fri­ed­rich He­gel b. Emi­le Durk­he­im c. Karl Marx d. Mur­ray Le­vin e. Pe­ter Thomp­son 6. Bi­re­yin si­ya­sal­laş­mış olan de­ğer­le­riy­le si­ya­sal sis­ te­min ile­ri sür­dü­ğü de­ğer­ler ara­sın­da bir çe­liş­ki­nin bu­lun­ma­sı du­ru­mun­da bi­re­yin ya­şa­dı­ğı sü­reç na­sıl ta­ nım­la­na­bi­lir? a. Si­ya­sal Di­re­niş b. Si­ya­sal Ge­cik­me c. Ano­mi d. Si­ya­sal Ya­ban­cı­laş­ma e. Si­ya­sal Tu­tar­sız­lık 7. Si­ya­sal güç­süz­lük ile si­ya­sal bil­gi­siz­lik ara­sın­da doğ­ ru­dan bir iliş­ki ol­du­ğu­nu ve bu ne­den­le ya­ban­cı­la­şan bi­rey­le­rin kit­le ile­ti­şim araç­la­rı­nı si­ya­sal an­lam­da bil­gi­ len­mek­ten zi­ya­de eğ­len­ce ara­cı ola­rak kul­lan­ma eği­li­ min­de ol­duk­la­rı­nı ile­ri sü­ren sos­yo­log aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si­dir? a. Mel­vin See­man b. Ro­bert Mer­ton c. Da­vid Schwartz d. Gwynn Nett­ler e. Ray­mond Aron 8. Aşa­ğı­da­ki­ler­den han­gi­si top­lum­sal ha­re­ket­le­rin ayırt edi­ci özel­lik­le­rin­den bi­ri ola­rak ka­bul edi­le­mez? a. Al­ter­na­tif bir dü­zen ara­yı­şı b. Ge­niş (ra­di­kal ve ılım­lı) bir ey­lem re­per­tu­va­rı c. Ka­tı­lım­cı­la­rın top­lum­sal çe­şit­li­li­ği d. Suç or­ga­ni­zas­yo­nu­na dö­nü­şe­bil­me­le­ri e. Var­lık­la­rı­nı uzun sü­re de­vam et­ti­re­bil­me­le­ri 9. İlk dö­nem top­lum­sal ha­re­ket­ler için­de yer alan ve be­lir­le­yi­ci olan en önem­li top­lum­sal grup aşa­ğı­da­ki­ler­ den han­gi­si­dir? a. Öğ­ren­ci grup­la­rı b. Din­sel grup­lar c. Fe­mi­nist grup­lar d. Nük­le­er kar­şı­tı - çev­re­ci grup­lar e. İş­çi grup­la­rı 10. Kay­nak­la­rın Se­fer­ber­li­ği Te­ori­si han­gi ül­ke­de ve ne tür bir ik­ti­sa­di - si­ya­si yak­la­şı­mın et­ki­siy­le or­ta­ya çık­ mış­tır? a. Fran­sa - Sos­ya­list Teo­ri b. ABD - Ne­o-Li­be­ral Teo­ri c. Fran­sa - Kol­lek­tif Dav­ra­nış Te­ori­si d. ABD -Key­nes­gil Teo­ri e. Al­man­ya - Kay­nak Yok­sun­lu­ğu Te­ori­si 8. Ünite - Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler 183 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c 2. d 3. b 4. e 5. c 6. d 7. a 8. d 9. e 10. b Yanıtınız yan­lış ise “Gi­riş” konusunu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise “Gi­riş” konusunu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise “Ya­ban­cı­laş­ma ve Ano­mi” ko­nu­su­nun “Ya­ban­cı­laş­ma Kav­ra­mı­nın Kö­ke­ ni” baş­lık­lı kıs­mı­nı ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise “Ya­ban­cı­laş­ma ve Ano­mi” ko­nu­su­nun “Ano­mi (Ku­ral­sız­lık)” baş­lık­lı kıs­ mı­nı ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise “Ya­ban­cı­laş­ma ve Ano­mi” ko­nu­su­nun “Ano­mi (Ku­ral­sız­lık)” baş­lık­lı kıs­ mı­nı ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise “Si­ya­sal Ya­ban­cı­laş­ma” ko­ nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise “Si­ya­sal Ya­ban­cı­laş­ma” ko­ nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise “Top­lum­sal Ha­re­ket­le­rin Ta­rih­sel Öne­mi” ko­nu­su­nun “Top­lum­sal Ha­re­ ket­ler” kıs­mı­nı ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz Yanıtınız yan­lış ise “Top­lum­sal Ha­re­ket­le­rin Te­ori­le­ri” ko­nu­su­nu ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Yanıtınız yan­lış ise “Top­lum­sal Ha­re­ket­le­rin Te­ori­le­ri” ko­nu­su­nun “Kay­nak­la­rın Se­fer­ber­li­ ği (ya da Ha­re­ket­li­li­ği) Te­ori­si” kıs­mı­nı ye­ni­den göz­den ge­çi­ri­niz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sı­ra Siz­de 1 Mar­cu­se, ya­ban­cı­laş­ma ko­nu­sun­da Marx’tan da­ha fark­lı dü­şün­mek­te­dir. Top­lum­sal ha­ya­tın za­man için­ de de­ğiş­ti­ği­ni ifa­de ede­rek, Marx’ın id­di­ası­nın ak­si­ne ka­pi­ta­list top­lu­mun yal­nız­ca iş­çi sı­nı­fı­nı ya­ban­cı­laş­ tır­ma­dı­ğı­nı, ya­ban­cı­laş­ma­nın tüm sı­nıf­lar için ge­çer­li bir ol­gu ol­du­ğu­nu söy­le­miş­tir. Mar­cu­se, iş­çi sı­nı­fı­nın Marx’ın bek­le­di­ği doğ­rul­tu­da ya­ban­cı­laş­ma­yı so­na er­ di­re­bi­le­cek güç ol­mak­tan ar­tık uzak­laş­mış ol­du­ğu­nu vur­gu­la­mak­ta­dır. Ye­ni tek­no­lo­jik iş dün­ya­sın­da ar­tık iş­çi sı­nı­fı­nın olum­suz tu­tu­mu­nun za­yıf­la­mak­ta ol­du­ ğu­nu, ko­şul­la­rı­nın es­ki­ye gö­re da­ha kat­la­nı­la­bi­lir ha­le gel­di­ği­ni ve iş­çi sı­nı­fı­nın ku­ru­lu dü­ze­nin kar­şı­tı ol­ma­ dı­ğı­nı söy­le­mek­te­dir. İle­ri de­re­ce­de sa­na­yi­leş­miş ka­pi­ ta­list top­lum­lar­da ya­ban­cı­laş­ma­nın üre­tim üze­rin­den de­ğil, tü­ke­tim üze­rin­den or­ta­ya çık­tı­ğı­nı di­le ge­tir­mek­ te­dir. İn­san­la­rın ken­di­le­ri­ni ar­tık sa­tın al­dık­la­rı ürün­ ler­le ta­nım­la­dık­la­rı­na dik­ka­ti çek­mek­te­dir. Sı­ra Siz­de 2 Top­lum­sal ha­re­ket­le­ri aşa­ğı­da­ki şe­kil­de sı­nıf­lan­dı­ra­bi­ li­riz: 1. Dev­rim­ci Ha­re­ket­ler (Top­lum­sal ya­pı­yı kök­ten de­ ğiş­tir­me­yi he­def­ler) 2. Re­form­cu Ha­re­ket­ler (Top­lum­sal ya­pı­nın be­lir­li bir bö­lü­mü­nün de­ği­şi­mi­ni he­def­ler) 3. Di­ni Ha­re­ket­ler (Bi­rey­le­rin iç­sel de­ği­şi­miy­le top­lu­ mu de­ğiş­tir­me­yi he­def­ler) 4. Al­ter­na­tif Ha­re­ket­ler (İn­san dav­ra­nış­la­rı­nın sı­nır­lı de­ği­şi­mi­ni he­def­ler) 5. Di­re­niş Ha­re­ket­le­ri (De­ği­şi­mi or­ta­dan kal­dır­ma­yı he­def­ler) Sı­ra Siz­de 3 Bir ulus-öte­si ey­lem ağı, be­lir­li bir ko­nu üze­rin­de ulus­ la­ra­ra­sı çap­ta mü­ca­de­le ve­ren, or­tak de­ğer­ler ve söy­ lem et­ra­fın­da ha­re­ket eden ve bir­bir­le­riy­le yo­ğun bil­gi ve yar­dım alış­ve­ri­şi için­de bu­lu­nan çe­şit­li ak­tör­ler­den olu­şur. İliş­ki­le­ri­nin te­me­lin­de va­ro­lan ol­gu, ye­ni ko­nu­ lar ve ta­lep­ler oluş­tur­ma­ya ve ken­di­le­riy­le kar­şı­laş­tı­rı­ la­ma­ya­cak dü­zey­de güç­lü olan ulus­lar ara­sı ör­güt­ler ve dev­let­le­re kar­şı da­ha faz­la güç el­de ede­bil­me­le­ri­ne, ik­ na ye­te­nek­le­ri­ni art­tır­ma­ya ve bas­kı kur­ma­ya yar­dım­cı olan bil­gi alış­ve­ri­şi­dir. He­def­le­ri ulus­la­ra­ra­sı are­na­da­ki si­ya­si ak­tör­le­rin ba­kış açı­la­rı­nı ve olay­la­rı yo­rum­la­ma tarz­la­rı­nı de­ğiş­tir­me­ye ça­lış­mak­tır. Baş­ka bir de­yiş­le ulus­la­ra­ra­sı dü­zey­de norm oluş­tur­mak, bu norm­la­rı ku­rum­sal­laş­tır­mak ve uy­gu­lan­ma­la­rı­nı sağ­la­ma­ya ça­ lış­mak­tır. Yararlanılan Kaynaklar Aberbach, J.D. (1969). Alienation and Political Behavior. The American Political Science Review, Vol. 63, No. 1 Al­kan, T. ve Do­ğu E. (1980). Si­ya­set Psi­ko­lo­ji­si. An­ka­ra: Tur­han Ki­ta­be­vi. Arrighi, G. Terence K. Hopkins, I. Wallerstein (2012), Anti-Systemic Movements (Radical Thinkers). Verso; Reprint Edition. Coş­kun, M.K. (2007). De­mok­ra­si Te­ori­le­ri ve Top­lum­sal Ha­re­ket­ler. An­ka­ra: Dip­not Ya­yın­la­rı. Durk­he­im, E. (1952). “Anomy”, Ali­ena­ti­on and the So­ ci­al System. A. W. Fi­nif­ter (Ed.), New York: John Wi­ley & Sons. 184 Siyaset Sosyolojisi Finifter, A. W. (1970). Dimensions of Political Alienation. The American Political Science Review, Vol. 64, No. 2 Gam­ son, W. (1990). The Stra­tegy of So­ci­al Pro­test. Wads­worth Pub Co; 2 Sub edi­ti­on. Grams­ci, A. (1971). Se­lec­ti­ons from the Pri­son No­te­bo­ oks. ed. Qu­in­tin Hoa­re & Ge­of­frey No­well Smith, In­ter­na­tio­nal Pub­lis­hers Co. Horton, J. E. and Wayne E. T. (1962). Powerlessness and Political Negativism: A Study of Defeated Local Referendums. American Journal of Sociology, Vol. 67, No. 5 Keck, M. E. & Kathryn S. (1998). Activists Beyond Borders: Advocacy Networks in International Politics. Cornell University Press. Ki­ raz, S. (2011). “Ya­ban­cı­laş­ma­nın Kö­ke­ni Üs­tü­ne”, FLSF (Fel­se­fe ve Sos­yal Bi­lim­ler Der­gi­si), Sa­yı: 12 Kornhauser, W. (1959). The Politics of Mass Society. New York: Free Press. Le­lan­da­is, G.E. (2009). “Sos­yal Ha­re­ket­ler Te­ori­le­ri ve Kü­re­sel­leş­me”. haz. Ba­rış Ço­ban, Ye­ni Kü­re­sel Ha­re­ ket­ler, İs­tan­bul: Kal­ke­don Ya­yın­la­rı. Marx, K. (2000). Ya­ban­cı­laş­ma. çev. Se­vim Bel­li, Ala­ at­tin Bil­gi, Yur­da­kul Fin­can­cı­oğ­lu, Ah­met Kar­dam, Ke­nan So­mer, Sol-Onur Ya­yı­ne­vi. Nach­mi­as, D. (1974). Mo­des and Types of Po­li­ti­cal Ali­ ena­ti­on, The Bri­tish Jo­ur­nal of So­cio­logy, Vol. 25, No. 4. Of­lu­oğ­lu, G. ve Ozan B. (2008). “Ya­ban­cı­laş­ma­nın Teo­ rik Ge­li­şi­mi ve Ta­rih­sel Sü­reç İçin­de Fark­lı Alan­lar­da Gö­rü­nüm­le­ri”. Ka­mu-İş, C:10, S:1 Olsen, M. (1965). “Alienation and Political Opinions”. Public Opinion Quarterly, Volume 29, Issue 2. Ol­son, M. (1971). The Lo­gic of Col­lec­ti­ve Ac­ti­on: Pub­lic Go­ods and the The­ory of Gro­ups. Har­vard Uni­ver­ sity Press; Re­vi­sed edi­ti­on. Opp, K.D. (2009). Theories of Political Protest and Social Movements: A Multidisciplinary Introduction. Critique, and Synthesis, Routledge; 1 edition. Park, R. E. (1972). “The Crowd and the Pub­lic” and Ot­ her Es­says. Chi­ca­go: IL: Uni­ver­sity of Chi­ca­go Press. Re­is­man, D. A. (1990). The­ori­es of Col­lec­ti­ve Ac­ti­on: Downs, Ol­son, and Hirsch. St Mar­tin’s Press. San, C. (2003). “Ya­ban­cı­laş­tır­ma - Ya­ban­cı­laş­ma”. Am­ me İda­re­si Der­gi­si, Cilt: 36 Sa­yı: 3. Schwartz, D. C. (2007). Political Alienation and Political Behavior. Aldine Transaction. Seeman, M. (1959). “On The Meaning of Alienation”. American Sociological Review, Vol.32, No.2 Smith, J. (2007). Social Movements for Global Democracy. The Johns Hopkins University Press. Smith, J. (ed.) (1997). Transnational Social Movements and Global Politics: Solidarity Beyond The State. Syracuse University Press. Thompson, W. E. and John E. Horton, (1960). Political Alienation as a Force in Political Action. Social Forces, Vol. 38, No. 3 Tilly, C. (2004). Social Movements 1768-2004. Paradigm Publishers. To­lan, B. (1980). Çağ­daş Top­lu­mun Bu­na­lı­mı - Ano­mi ve Ya­ban­cı­laş­ma. An­ka­ra: İk­ti­sa­di ve İda­ri İlim­ler Aka­de­mi­si Yay. Touraine, A. (1981). The Voice and the Eye: An Analysis of Social Movements. Cambridge: Cambridge University Press. Ye­şi­lor­man, M. (2002). “Po­li­tik Tür­bü­lans: Si­ya­sal Olan Her­şey de Bu­har­la­şır”. Am­me İda­re­si Der­gi­si, Cilt 35, Sa­yı.3 Zi­rak­za­deh, C.E. (2006). So­ci­al Mo­ve­ments in Po­li­tics. Pal­gra­ve Mac­mil­lan. Başvurulabilecek Kaynaklar Bau­mann, Z. (2003). Mo­dern­lik ve Müp­hem­lik, (çev.) İs­ma­il Türk­men, İs­tan­bul: Ay­rın­tı Ya­yın­la­rı. Bau­mann, Z. (2001). Par­ça­lan­mış Ha­yat. (çev.) İs­ma­il Türk­men. İs­tan­bul: Ay­rın­tı Ya­yın­la­rı. Blauner, R. (1964) Alienation and Freedom: The Factory Worker And His Identity. The University of Chicago Press. Gould, R.V. (1995). Insurgent Identities: Class, Community, and Protest in Paris from 1848 to the Commune. University of Chicago Press. Cham­bers, L. 2005. Göç Kül­tür Kim­lik. Çe­vi­ren: İsma­il Türk­men, Meh­met Beşik­çi. İstan­bul: Ay­rın­tı Ya­yın­ la­rı. De­ bord, D.G. 1996. Gös­te­ri Top­lu­mu ve Yo­rum­la­rı. İstan­bul: Ay­rın­tı Ya­yın­la­rı, Durk­he­im, E. 1992. İnti­har. Çe­vi­ren: Özer Ozan­ka­ya, An­ka­ra: İmge Ki­ta­pe­vi, 1992. Fromm, E.K. Marx. 1972. The­ory of Ali­ena­ti­on. Rea­ ding in Intro­duc­tory So­cio­logy, Edi­ted: Den­nis, H. G., Grac­wey H. L. New York: Gurney, J.N. and Tierney K. (1982). Relative Deprivation and Social Movements: A Critical Look at Twenty Years of Theory and Research, Sociological Quarterly No.23 8. Ünite - Siyasal Yabancılaşma ve Yeni Toplumsal Hareketler Ha­ber­mas, J. 2001. İle­ti­şim­sel Ey­lem Ku­ra­mı. İstan­bul, Ka­bal­cı Ya­yı­ne­vi. Hardin, R. (1982). Collective Action. Johns Hopkins University Press. Obers­chall, A. (1973). So­ci­al Conf­lict and So­ci­al Mo­ve­ ments. Pren­ti­ce-Hall. Ol­son, M. (1965). The Lo­gic of Col­lec­ti­ve Ac­ti­on. Har­ vard Uni­ver­sity Press. Opp, K.D. (1989). The Ra­ti­ona­lity of Po­li­ti­cal Pro­test: A Com­pa­ra­ti­ve Analy­sis of Ra­tio­nal Choi­ce The­ory. West­vi­ew Press. Opp, K.D. (1990). Postmaterialism, Collective Action and Political Protest. American Journal of Political Science No.34 Opp, K.D. Voss, P. and C. Gern (1995). Ori­gins of a Spon­ta­neo­us Re­vo­lu­ti­on: East Ger­many 1989, Uni­ ver­sity of Mic­hi­gan Press. Pi­ven, F.F. and Clo­ward R.A. (1977). Po­or Pe­op­le’s Mo­ ve­ments: Why They Suc­ce­ed, How They Fa­il. Ran­ dom Hou­se. Sand­ler, T. (1992). Col­lec­ti­ve Ac­ti­on: The­ory and App­li­ ca­ti­ons. Uni­ver­sity of Mic­hi­gan Press. Schlozman, K.L. and Zerba S. (1979). Injury to Insult: Unemployment, Class, and Political Response. Harvard University Press. Verba, S. Schlozman, K.L. and Brady H.E. (1995). Voice and Equality: Civic Voluntarismin American Politics. Harvard University Press. Walsh, E.J. 1981. Resource Mobilization and Citizen Protest in Communities around Three Mile Island. Social Problems, No.29 Whitely, P.F. (1995). Rational Choice and Political Participation -Evaluating the Debate, Political Research Quarterly, No.48 Zald, M. N., and John D. McC. (1987). So­ci­al Mo­ve­ ments in an Or­ga­ni­za­tio­nal So­ci­ety: Col­lec­ted Es­says. Tran­sac­ti­on Bo­oks. 185
