5 KONU.FH10

hkm Jeodezi, Jeoinformasyon ve Arazi Yönetimi Dergisi
2007/1 Sayý 96
www.hkmo.org.tr
Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði
Ebru ÇOLAK1, Tahsin YOMRALIOÐLU2
Özet
1. Giriþ
Kanser günümüzün önemli saðlýk konularý arasýnda yer almaktadýr.
Kansere karþý kontrol stratejilerinin geliþtirilmesi ve kanser kontrol
programýnýn uygulamaya aktarýlabilmesi için öncelikle kanser vakalarýnýn zaman içindeki coðrafi deðiþimlerinin çevresel etkenlerle
birlikte incelenmesi gereklidir. Kanserin hangi coðrafi alanlarda ne
sýklýkla görüldüðü, kanser türlerinin çevresel anlamda daðýlýmý ve
hangi bölgelerde daha sýk karþýlaþýldýðýný gösteren istatistiksel haritalara gereksinim vardýr. Bu çalýþmada Trabzon Ýli pilot bölge seçilerek, bu ilde görülen kanser vakalarýnýn yerleþim alanlarýna göre
daðýlýmlarý haritalarla gösterilmiþtir. Vaka daðýlýmlarýný coðrafi
anlamda irdelemek amacýyla bir Coðrafi Bilgi Sistemi (CBS) uygulamasý yapýlmýþtýr. Ýstatistik anlamda kanser yoðunluk bölgelerinin
belirlenmesi için, yerleþim birimlerindeki kanser büyüklük ölçütü
olan insidans deðerleri nüfusa baðlý olarak hesaplanarak, kanser
vaka yoðunluk haritasý oluþturulmuþtur. Kanser türlerinin coðrafya
ile iliþkisinin incelenmesi açýsýndan arazi örtüsü ve topografya
haritalarý kullanýlarak, SPSS yazýlým desteði ile istatistik tabanlý
haritalar üretilmiþtir.
Yapýlan araþtýrmalara göre, dünyada her yýl 10 milyon yeni
kanser olgusu görülmektedir ve bunlarýn 6 milyondan fazlasý
ölümle sonuçlanmaktadýr. Gelecek 20 yýl içerisinde bu sayýnýn
iki katýna çýkmasý beklenmektedir. Ülkemizde ise kanser,
nedeni bilinen ölümcül hastalýklar arasýnda 2. sýraya yükselmiþtir (ÖZET 2005). Toplumlarda sýk görülen bir hastalýk
olan kanser, yüksek oranda öldürücü olmasý, býraktýðý sakatlýklar
ve tedavideki yüksek maliyetler nedeniyle insanoðluna aðýr
kayýplar vermektedir.
Dünya Saðlýk Örgütü (DSÖ - World Health Organization)
tarafýndan tüm dünyada yaygýn bir sorun olan kanser konusunda, kanserin görülme sýklýðý ile kanserden meydana gelen
ölüm oranýný azaltmak ve hastalarýn yaþam kalitesini olabildiðince yükseltmek amacýyla ulusal Kanser Kontrol Programý
(KKP) tasarlanmýþtýr (URL–1 2005). Bu program kapsamýnda
öncelikle ülkedeki kanser daðýlýmý, mevcut kanser vaka yoðunluðu, en sýk karþýlaþýlan kanser türleri gibi hastalýðýn boyutunu
ortaya koyacak tanýmlayýcý istatistiklerin bilinmesi gereklidir
(ÞENGELEN 2002). Bu amaçla Türkiye’de, Saðlýk Bakanlýðý,
Kanserle Savaþ Dairesi Baþkanlýðýnca Ýl Saðlýk Müdürlükleri
bünyesinde, “Kanser Kayýt ve Ýnsidansý” projesi baþlatýlmýþ
ve 11 ilde Kanser Kayýt Merkezi (KKM) kurulmuþtur. Bu
merkezlerde kanser konusunda güvenilir bir veritabaný oluþturulmaya çalýþýlmaktadýr (URL-2 2005).
Ülkemizde Kanser Kontrol Programýnýn etkin bir þekilde
uygulamaya konulabilmesi için, hastalýða ait istatistiksel bilgilerin toplanmasý aþamasýndan sonra, bu bilgilerin mekânsal
daðýlýmlarýnýn daha gerçekçi bir þekilde analiz edilebilmesine
olanak saðlayacak kanser haritalarýnýn üretilmesine gereksinim
vardýr (COLAK 2005). Bu haritalar, kanserin hangi bölgelerde,
türüne göre ne sýklýkta görüldüðü ve çevresel etkenlerin neler
olabileceðini gösterecek önemli altlýklardýr.
Dünya’da kanser haritalarýn oluþturulmasý ve kansere
yönelik analizlerin gerçekleþtirilmesi amacýyla Coðrafi Bilgi
Sistemlerinden (CBS) yararlanýlmaktadýr (GRIMSON 1999,
COWPER vd., 2000, CHARLIN 2001, THORPE 2003).
Kanserle ilgili tutulan istatistik bilgileri bir veritabanýnda
toplayýp, bu verileri mekânla iliþkilendirmek ancak CBS ile
mümkün olabilmektedir. Böylece kanser vakalarýnýn coðrafi
daðýlýmý, kanser türlerinin mekânsal yaygýnlýðý ve bölgelere
göre yoðunluk göstergelerinin araþtýrýlmasý için etkin bir konumsal analiz yapmak mümkündür.
Anahtar Sözcükler
Kanser, Coðrafi Bilgi Sistemleri (CBS), Ýstatistiksel Harita, Kanser
Haritasý, Trabzon.
Abstract
Examining Cancer Cases with GIS: A Case Study of
Trabzon
Cancer takes place as an important health issue nowadays. Forming
cancer control works and putting strategic action plans into practice
became important because it ranked as a second death reason and
the density of its case increased. Examining geographical variations
of cancer cases in time together with environmental factors is
necessary to develop control strategies struggling cancer and to put
cancer control programmes into practice. Creating statistical maps
is necessary for obtaining information about its cases in which region
with which frequency, examining the distribution of cancer types
geographically, and determining that which region has the highest
density of its case. A GIS application was performed in order to
examine the distribution of cancer types geographically. In order to
determine cancer density figures, cancer incidence values of
administrative units were calculated according to local census data.
After then cancer density map was produced. Finally, examining
relationship between cancer types and geography, statistical maps
are spatially produced by the aid of SPSS software.
Key Words
Cancer, GIS, Statistical Map, Cancer Map, Trabzon.
1
Arþ. Gör., 2 Prof. Dr., KTÜ, Müh. Fak., Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliði Bölümü, GISLab, 61080 Trabzon.
-39-
hkm 2007/1
Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði
Bu çalýþmada Trabzon Ýli pilot bölge seçilerek, bu ilde
görülen kanser vakalarýnýn daðýlýmý ve incelenmesine yönelik
CBS destekli bir veritabaný oluþturularak, yerleþim birimlerindeki kanser vakalarý ile ilgili istatistiksel haritalar oluþturulmuþtur. Ýstatistikî kanser haritalarýnýn oluþturulmasýnda Trabzon
Saðlýk Ýl Müdürlüðü Kanser Savaþ Dairesi’nin 2004 yýlý kanser
vaka kayýtlarý esas alýnmýþtýr. Bu verilere baðlý olarak, Trabzon
Ýli’nde görülen kanser vakalarýnýn yerleþim alanlarýna göre
daðýlýmlarý akýllý haritalar üzerinde gösterilerek, bu vakalarýn
nüfus ve çevresel etmenler ile iliþkisi irdelenmiþtir. Sonuçta,
epidemiyolojik çalýþmalara yol gösterici nitelikte çeþitli istatistik
haritalarýn üretilmesi saðlanarak, kansere karþý mücadelede
yeni bir bakýþ açýsý getirilmiþtir.
2. Materyal ve Yöntem
2.1. Uygulama Alanýnýn Seçimi
Bu çalýþmada uygulama alaný olarak Trabzon ili seçilmiþtir.
Uygulama bölgesini belirlerken, “Kanser Kayýt ve Ýnsidansý”
projesi kapsamýnda 11 ilde kurulan KKM’lerinin birinin de
Trabzon’da kurulmuþ olmasý göz önünde bulundurulmuþtur.
Ýl’e ait kanser istatistik bilgileri de bu merkezden elde edilmiþtir.
Uygulamanýn gerçekleþtirildiði Trabzon ili Doðu Karadeniz
Bölgesi illeri içerisinde merkez il konumundadýr. Ýl 38° 30'
- 40° 30' doðu meridyenleri ile 40° 30' - 41° 30' kuzey paralelleri
arasýnda yer almaktadýr. Kuzeyinde Karadeniz, güneyinde
Gümüþhane ve Bayburt, doðusunda Rize, batýsýnda Giresun
ili bulunur. Ýl’e ait 17 ilçe ve toplam 537 köy bulunmaktadýr.
Yüzölçümü 4 664 km2 ve 2000 nüfus sayýmý sonuçlarýna göre
nüfus yoðunluðu ise kilometrekare baþýna 209 kiþi olarak
hesaplanmýþtýr. Ýlin 2000 yýlýna ait nüfusu 975 137’dir. 19902000 dönemindeki yýllýk nüfus artýþ hýzý yaklaþýk %20,3’tür
(DÝE 2002).
Sayý 96
Kanser vakalarýnýn arazi kullaným yapýsý ile iliþkisinin
irdelenmesinde, 2003 yýlýnda KTÜ GISLab tarafýndan iþlenmiþ
LANDSAT 7 TM+ uydu görüntülerinden yararlanýlarak uzaktan
algýlama ve CBS teknikleri ile üretilmiþ olan, arazi örtüsü
kullaným haritasý kullanýlmýþtýr. Kanser türlerinin yükseklikle
iliþkisinin incelenebilmesi için ise, yine GISLab tarafýndan
üretilen 1/100 000 ölçekli dijital topografik altlýk kullanýlmýþtýr.
Topografik yapý üzerinden Sayýsal Yükseklik Modeli ile arazinin 3 boyutlu görünümü ve baký sýnýflarýný gösteren harita
da bu çalýþmada temel altlýklar olarak kullanýlmýþtýr.
Uygulamada kullanýlacak kanser vaka bilgileri belirlendikten sonra, vakalara ait veriler tasarlanan veritabanýna göre
Microsoft Office Excel programýnda düzenlenmiþtir. Kanser
veritabanýný oluþturacak olan bilgiler daha sonra ArcGIS 9
yazýlýmýnda kullanýlabilecek þekilde “dbase” formatýna dönüþtürülmüþtür.
Kanser verilerinin harita üzerine konumlandýrýlmasý ArcGIS
9 üzerinde editleme ile gerçekleþtirilmiþtir. Excel ortamýndaki
vakalarýn konumsal karþýlýklarý harita altlýðý üzerinde Ýl’de
köy bazýnda; þehir merkezinde ise mahalle bazýnda noktasal
olarak yerleþtirilmiþtir. Bu aþamada her bir vakanýn konum
bilgisi olarak, adres bilgileri esas alýnmýþtýr. Dijital altlýk üzerine iþaretlenen her bir vakaya ait öznitelik bilgileri, “dbase”
formatýna dönüþtürülen vaka bilgileriyle iliþkilendirilmek suretiyle elde edilmiþtir. Tablo 1’de kanser vakalarýna ait öznitelik
bilgilerinin yer aldýðý örnek veritabaný görülmektedir.
Tablo 1: Kanser vaka bilgilerinin yer aldýðý veritabaný
2.2. Veri Toplama Ve Altlýk Haritalarýn Temini
Uygulama kýsmýnda kullanýlan kanser vaka verileri, Trabzon
Saðlýk Ýl Müdürlüðü Kanser Savaþ Dairesine baðlý KKM’ne
bildirimi yapýlan resmi kanser vakalarýdýr. Bu merkez 2004
yýlý itibariyle ildeki saðlýk kuruluþlarýnda teþhis edilen kanser
vakalarýný düzenli olarak kayýt altýna almaya baþlamýþtýr.
KKM’de 2004 yýlý içerisinde 1216 adet kanserli vaka kayýt
edilmiþtir. Bu kayýtlarýn içerisinden yeterli adres bilgileri bulunmayan veya nitelikli olmayan kanser vaka verileri elenerek,
sonuçta 1150 adet kanser vakasý irdeleme amaçlý dikkate
alýnmýþtýr.
Kanser vakalarýnýn mekânsal daðýlýmýnýn izlemek amacýyla
altlýk harita olarak Trabzon Ýli idari yapýsýný gösteren fiziki
harita kullanýlmýþtýr. Bu harita altlýðý il, ilçe, belde ve köy
sýnýrlarý ile bu yerleþim birimlerinin merkezlerini içermektedir.
Kullanýlan altlýk ArcGIS yazýlým ortamýnda topolojik veri
yapýsýna kavuþturulmuþ ve SHP (shapefile) formatýndadýr.
Temelde idari sýnýrlar (poligon) ve idari merkezler (nokta)
olmak üzere iki farklý katmandan oluþmaktadýr.
3. Ýstatistiksel Analizler
Kanser vaka daðýlýmlarýnýn harita üzerinden deðerlendirilmesi
için öncelikle yerleþim birimlerinin nüfus büyüklüklerine
dayalý analizler yapýlmýþtýr. Bu aþamada, kanserin yerleþim
birimlerindeki yoðunluðunu ifade eden insidans deðerleri
tespit edilmiþtir. Her bir yerleþim biriminde var olan kanser
vaka sayýsý hesaplanarak, 2000 yýlý nüfus büyüklükleri
yardýmýyla yerleþim birimlerinin insidans deðerleri aþaðýdaki
formül yardýmýyla bulunmuþtur (1). Bu formüldeki “k” katsayý
deðeri, literatürdeki çalýþmalara uygun olarak 100.000 olarak
alýnmýþtýr.
Ýnsidans hýzý =
Belli sürede meydana gelen yeni vaka sayýsý
Toplumdaki kiþi sayýsý
xk
(1)
Kanser vakalarýna ait veritabanýndan, her bir vakanýn hangi
coðrafi yükseklikte, hangi arazi örtüsü kullaným alanýnda ve
hangi kanser türünde olduðuna dair bilgiler, konumsal
-40-
hkm 2007/1
Sayý 96
Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði
analizlerle elde edilerek, tablosal olarak düzenlenmiþtir. Bu
deðiþkenlerin birbiri arasýndaki deðiþimleri ve iliþkilerini
belirlemek amacýyla çapraz tablolardan (Crosstabs) yararlanýlmýþtýr. Çapraz tablolar, iki deðiþkenin sýnýflarýný satýr ve
sütunlarda gösteren ve hücrelerde deðiþkenlerin alt sýnýflarýyla
birlikte gözlendiði birim sayýlarýnýn yer aldýðý tablolardýr.
Deðiþkenlerin birbirleri ile iliþkileri bu tablolar aracýlýðýyla
irdelenebilir ve deðiþkenlerin birbirlerine baðýmlý olup olmadýklarý araþtýrýlabilir (ÖZDAMAR 2003).
Yapýlan çalýþmanýn istatistik deðerlendirme aþamasýnda,
SPSS 10.0 for Windows (Statistical Package for Social Sciences) yazýlýmý kullanýlmýþtýr. Arazi kullanýmý ve arazi yüksekliði
ile kanser vaka türleri arasýnda herhangi bir iliþkinin olup
olmadýðý ayrý ayrý ele alýnarak, çapraz tablolar yardýmýyla
deðerlendirilmiþtir. Çapraz tablolarýn yorumlanmasýnda,
biyoistatistik çalýþmalarla ilgili literatürde ele alýnan Pearson
ki-kare (X2) testi dikkate alýnmýþtýr. Ýstatistiksel anlamlýlýk
için p<0.05 olarak kabul edilmiþtir (FLINTON ve WALTERS
2005, AK vd. 2006, ARINÇ vd. 2005). Pearson kikare test
istatistiði [2], R*C tablolarýnda (R:satýr, C:sütun) iki deðiþkenin
alt kategorileri arasýndaki baðýmsýzlýðýn test edilmesini saðlar.
2
2
X p’nin önemliliði, X a,sd kritik deðerleri ile karþýlaþtýrýlarak
belirlenir ve serbestlik derecesi, sd=(R-1)(C-1) ile hesaplanýr
(ÖZDAMAR 2004).
(2)
fij = tablo hücrelerindeki gözlenen frekans
Eij = hücrelerde beklenen deðer
3.1. Kanser vakalarý daðýlým haritasý
Kanser vakalarý daðýlýmlarýnýn izlenmesi amacýyla üretilen
haritada altlýk olarak idari yapý haritasý kullanýlmýþtýr. Her bir
vakanýn coðrafi anlamda daðýlýmýnýn noktasal bazlý olarak
Trabzon Ýli Kanser Vakalarý Daðýlým Haritasý’nda görülmesi
mümkündür (Þekil 1). Üretilen haritada ilde en sýk görülen
ilk beþ kanser türüne göre sýnýflandýrma yapýlmýþtýr. Ayrýca
bu harita üzerinden her bir ilçe için köy bazýnda kanser vakasý
görülme sýklýðý da görsel olarak sunulmaktadýr.
Kanser vakalarýnýn harita üzerinde nokta detay özelliðinde
daðýlýmý incelendiðinde vaka sayýsýnýn fazla olduðu bölgeler,
nüfusu diðer bölgelere göre daha yoðun olan bölgelerdir.
Özellikle kýyý bölgelerindeki yerleþim birimlerinde, vadi
boylarýnca, þehir ve ilçe merkezlerinde kanser vakalarýnýn
daha sýk görüldüðü görsel olarak harita üzeriden çýkartýlabilecek
sonuçlardýr (COLAK ve YOMRALIOGLU 2005).
Kanser türlerine göre 1150 vaka daðýlýmý incelendiðinde
ilk beþ sýrada Akciðer (%19.1), Deri (%12.3), Meme (%9.9),
Mide (%9.5) ve Mesane (%6.8) kanserlerinin görüldüðü
söylenebilmektedir. Trabzon Ýli için kanser vakalarýnda en sýk
karþýlaþýlan kanser türleri sýralamasýnýn literatürlerdeki en sýk
görülen kanser türleri ile uyumlu olduðu sonucu ortaya
çýkmaktadýr. Erkeklerde en sýk görülen kanser türü akciðer,
kadýnlarda ise meme kanseridir. Tablo 2’de cinsiyetlere göre
en sýk karþýlaþýlan kanser türleri yüzde oranlarý ile birlikte
verilmiþtir.
Tablo 2: Trabzon’da cinsiyetlere göre kanser vaka daðýlýmý
Kanser Türü
Akciðer
Deri
Meme
Mide
Mesane
Prostat
Tiroit bezi
Erkek (%)
28,5
11,1
0,3
9,3
10,5
8,2
1,2
Kadýn (%)
5,2
14,3
24,2
9,7
1,3
10,2
Toplam (%)
19,1
12,3
9,9
9,5
6,8
4,9
4,8
3.2. Kanser insidans haritasý
Yapýlan çalýþmada istatistik araþtýrmalar için karþýlaþtýrma
ölçütü olarak yerleþim birimlerine ait insidans deðerleri kullanýlmýþtýr. Her bir yerleþim birimindeki kanser yoðunluðunu
göstermek amacýyla insidans deðerleri nüfuslarýna baðlý olarak
hesaplanmýþtýr. Trabzon Ýli Kanser Yoðunluk Haritasý, yerleþim
birimlerinin hesaplanan insidans büyüklüklerine göre üretilmiþtir (Þekil 2). Bu haritada kanser yoðunluklarý köy bazýnda
gösterilerek, renk tonlu istatistiksel tabanlý harita sunumu yapýlmýþtýr. Yerleþim birimlerine ait insidans büyüklükleri istatistik
incelemeler sonucunda sýnýflandýrýlarak, her bir sýnýf aralýðýna
düþen insidans deðerlerine sahip yerleþim birimleri farklý renk
tonlarý ile gösterilmiþtir.
DS֒nün belirttiðine göre dünyada her yýl 100.000 nüfus
için 150–300 kiþinin kansere yakalanmasý beklenmektedir
(URL-3 2005). Buna göre, insidans deðeri 300’den büyük
olan yerleþim alanlarý kanser yoðunluðu açýsýndan riskli bölgeler olarak deðerlendirilmektedir. Bu baðlamda, üretilen kanser insidans haritasý üzerinde yapýlan analizler sonucunda,
yerleþim birimlerinin insidans büyüklükleri DS֒nün belirttiði
sýnýr deðerlere göre sýnýflandýrýlarak Tablo 3’de özetlenmiþtir.
Trabzon Ýl genelinde toplam 596 yerleþim biriminde hesaplanan insidans deðerlerine göre 100.000 nüfusta beklenen
kanser vakasý sayýsýný geçen toplam 138 yerleþim birimi bulunmuþtur. Buna göre yerleþim alanlarýnýn %23’ü, üst sýnýr kabul
edilen 300 indans deðerinin üzerinde bir deðere sahiptir. Ancak
il bütününde genel bir insidans deðeri hesaplandýðýnda, insidans
büyüklüðü yaklaþýk olarak 118 olarak bulunmuþtur. Bu ölçüt
Trabzon Ýl bazýnda kanser insidansýnýn 100 000 kiþide beklenen
150–300 sýnýrýnýn altýnda bir deðer olarak görülmektedir.
Tablo 3: Trabzon Ýli Kanser Yoðunluk Haritasý’nda insidans sýnýf
aralýklarýna düþen köy yerleþim birimleri
-41-
Ýnsidans Büyüklüðü
Sýnýfý
0 – 150
150 – 300
300 <
Yerleþim Birimi Sayýsý
(köy bazýnda)
349
109
138
Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði
Þekil 1: Trabzon ili kanser vakalarý daðýlým haritasý (ÇOLAK 2005)
Þekil 2: Trabzon ili kanser insidans (yoðunluk) haritasý (ÇOLAK 2005)
-42-
hkm 2007/1
Sayý 96
hkm 2007/1
Sayý 96
Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði
3.3. Kanser vakalarýnýn coðrafi daðýlýmý ve arazi
örtüsü arasýndaki iliþkinin irdelenmesi
Arazi örtüsü ile kanser türleri arasýnda herhangi bir iliþkinin
olup olmadýðýný irdelemek amacýyla Trabzon Ýli Kanser Vakalarýnýn Arazi Örtüsüne Baðlý Daðýlým Haritasý üretilmiþtir
(Þekil 3). Haritanýn üretilmesinde altlýk olarak, 2003 yýlýna
ait LANDSAT 7 TM+ uydu görüntüsünün iþlenmesiyle üretilen
Trabzon Ýli Arazi Örtüsü haritasý altlýk olarak kullanýlmýþtýr
(REÝS 2003).
Altlýk harita üzerine konumlandýrýlan kanser vakalarýnýn
hangi tip arazi örtüsü üzerine isabet ettiði ArcGIS 9 yazýlýmýnýn
birleþtirme analizlerinden kesiþim (intersect) fonksiyonu ile
tespit edilmiþtir. Ýstatistik anlamda incelemeler yapmak için,
her bir arazi örtüsü sýnýfýnda yer alan vaka sayýlarý konumsal
sorgulamalar yardýmýyla hesaplanmýþtýr. Arazi örtüsü sýnýflarýnda yer alan mevcut kanser vaka sayýlarý Tablo 4’de
verilmiþtir.
Tablo 4: Arazi örtüsü sýnýflarýndaki mevcut kanser vaka sayýlarý
Arazi Örtüsü Sýnýfý
Orman
Tarým
Fýndýk
Yerleþim Alaný
Çay
Toplam
Kanser Vaka Sayýsý
389
299
243
211
8
1150
Arazi örtüsü ile kanser türleri arasýnda mevcut bir iliþkinin
olup olmadýðýný istatistik analizlerle test edebilmek için, öncelikle her bir arazi örtüsü sýnýfýnda hangi kanser türünden kaç
vakaya rastlandýðý belirlenmelidir. Bunun için kanser vaka
bilgilerinin yer aldýðý veritabaný üzerinden sorgulamalar yapýlmýþtýr. Ýstatistik analizlerle incelemelerin yapýlabilmesi için
veriler SPSS istatistik programýnda deðerlendirilebilecek
þekilde düzenlenmiþtir.
Yapýlan çalýþmada, kanser vakalarý ile ilgili veritabanýnda
45 adet kanser türü ve arazi örtüsü ile ilgili veritabanýnda ise
5 adet arazi örtüsü sýnýfý bulunmaktadýr. Kanser vaka bilgilerin
yer aldýðý veritabaný incelendiðinde, bazý kanser türlerinin
daha sýk görüldüðü gözlenmektedir. Ki-kare testi küçük
frekanslardan olumsuz etkilendiði için, beklenen frekans
deðeri 5’den küçük olan sýnýflarýn birleþtirilmesi önerilmektedir
(ÖZDAMAR 2004). Bu nedenle, çalýþmanýn istatistiksel deðerlendirme aþamasýnda Tablo 5’de görülebileceði üzere, çay ve
fýndýk olarak ayrý ele alýnan arazi örtüsü sýnýflarý tarým sýnýfý
içerisinde olmak üzere toplam 3 arazi örtüsü sýnýfý kullanýlmýþtýr.
Ayný þekilde 45 farklý kanser türü de, Akciðer/Bronþ/ Larinks/
Gýrtlak, Deri, Meme, Mide/Kolon/Kalýn Barsak, Mesane,
Prostat, Tiroit Bezi ve diðer kanser türleri olarak 8 ayrý kanser
türü olarak sýnýflandýrýlmýþtýr. Bu sýnýflandýrmada en sýk görülen kanser türleri dikkate alýnmýþtýr. Ayrýca birbirleri ile iliþki
içerisinde olan kanser türleri de tek bir sýnýfta ele alýnmýþtýr.
SPSS yazýlýmý aracýlýðýyla kanser türleri ile arazi örtüsü
sýnýflarý arasýnda iliþkinin test edilmesi aþamasýnda, öncelikle
veriler sýnýflandýrýlarak çapraz tablo oluþturulmuþtur. Yapýlan
analiz sonucunda, arazi örtüsü ile kanser türleri arasýndaki
iliþki Pearson Ki-kare testine göre istatistiksel olarak anlamlý
bulunmuþtur (÷2=24.391, sd=14, p=0.041).
Toplam 1150 kanser vakasý ile oluþturulan çapraz tabloya
iliþkin, sýfýr hipotezinin (H0=kanser türleri ile arazi örtüsü
arasýnda iliþki yoktur) doðru olmasý varsayýmý ile beklenen
frekans deðerleri satýr, sütun, genel yüzdeler ve düzeltilmiþ
sapma deðerleri Tablo 6’de verilmiþtir. Bu tablodan da görülebileceði gibi, 1150 kanser vakasýnýn %47,8’i tarým, %33,8’i
orman ve %18,3’ü yerleþim alanlarýnda görülmektedir. Kanser
türleri açýsýndan inceleme yapýldýðýnda ise, vakalarýn %22,3’ü
akciðer/bronþ/larinks/gýrtlak, %12,3’ü deri, %9,9’u meme,
%13,8’i mide/kolon/kalýn barsak, %6,8’i mesane, %4,9’u
prostat, %4,8’i tiroit bezi ve %25,1’i de diðer kanser türlerinde
olduðu gözlenmektedir.
Sýfýr hipotezinin reddedilmesi durumunda, diðer bir ifadeyle
kanser türleri ile arazi örtüsü arasýnda iliþkinin saptanmasý
halinde, bu iliþkinin hangi ortamlardan kaynaklandýðýnýn da
incelenmesi gerekir. Bu amaçla düzeltilmiþ sapma deðerlerinden yararlanýlmaktadýr. Mutlak deðer olarak düzeltilmiþ
sapma deðerlerinin 2 ya da daha yüksek olmasýnýn iki kategorik
veri (arazi örtüsü-kanser türü) arasýndaki iliþkinin anlamlýlýðýna
neden olduðu bilinmektedir (ÖZDAMAR 2003). Tablo 6
incelendiðinde, diðer ortamlara göre yerleþim alanlarýnda
meme kanserlerinin daha yüksek olduðu (ds=düzeltilmiþ
sapma deðeri=2,1), orman alanlarýnda ise tarým ve yerleþim
alanlarýna göre deri ve tiroit bezi kanser türlerinin diðer kanser
türlerine göre yüksek oranda (ds=2,5) görüldüðü söylenebilir.
Ayrýca bu tablo yardýmýyla deri kanseri vakalarýnýn orman
alanlarýnda gözlemlenen frekansý 61 iken, beklenen frekansýnýn
48 olduðu, deri kanserleri vakalarýnýn arasýnda %43’ünün
orman alanlarýnda görüldüðü ve toplamda genel olarak incelendiðinde orman alanlarýnda görülen deri kanseri vakalarýnýn
tüm vakalar arasýnda %5,3’ünü oluþturduðu söylenebilmektedir.
Ayný þekilde tüm kanser türleri ve arazi örtüsü sýnýflarý arasýndaki iliþki bu þekilde tablo üzerinden yorumlanabilmektedir.
3.4. Kanser vakalarýnýn yüksekliðe baðlý
deðiþimlerinin irdelenmesi
Trabzon Ýlinde görülen kanser türlerinin arazi yüksekliðine
baðlý deðiþimlerini incelemek amacýyla Trabzon Ýli Kanser
Vakalarýnýn Yüksekliðe Baðlý Daðýlým Haritasý üretilmiþtir
(Þekil 4). Altlýk olarak, Trabzon Ýli’ne ait dijital topografik
haritadan yararlanýlmýþtýr. Kanser vakalarýnýn konumlarýna
ait yükseklik bilgileri, ArcGIS yazýlýmýnýn yardýmýyla belirlenerek vaka bilgilerinin yer aldýðý veritabanýna ilave edilmiþtir.
Arazi yüksekliði ile kanser vakalarý arasýndaki iliþkinin
istatistik açýdan incelenmesi için öncelikle yükseklik sýnýflarý
250 metre aralýklarla belirlenerek, bu yükseklikler arasýnda
yer alan kanser vaka sayýlarý kanser türlerine göre veritabaný
üzerinden sorgulamalar yardýmýyla tespit edilmiþtir (Tablo 7).
Ýstatistik analiz aþamasýnda, 5 adet arazi yükseklik sýnýfý ve
8 adet kanser türü sýnýfý kullanýlmýþtýr. Kanser türlerin sýnýflandýrýlmasýnda ise, arazi örtüsü ile kanser türleri arasýndaki istatistik
deðerlendirmelerin sonuçlarýyla karþýlaþtýrma yapabilmek için,
kanser türü sýnýflarý ayný þekilde ele alýnmýþtýr.
-43-
Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði
Þekil 3: Trabzon ili kanser vakalarýnýn arazi örtüsüne baðlý daðýlým haritasý (ÇOLAK 2005)
Tablo 5. Kanser türü - Arazi örtüsü sýnýflarýnda yer alan kanser vaka sayýlarý
Tablo 6. Arazi örtüsü ile kanser türü arasýndaki iliþkiyi gösteren çapraz tablo sonucu
-44-
hkm 2007/1
Sayý 96
hkm 2007/1
Sayý 96
Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði
“Kanser türü ile arazi yüksekliði arasýnda herhangi bir iliþki
var mýdýr?” hipotezinin istatistik olarak araþtýrýlmasý aþamasýnda, SPSS istatistik yazýlýmýnýn tanýmlayýcý istatistik modülünde yer alan “çapraz tablo” özelliði kullanýlmýþtýr. Çapraz
tablo sonuçlarýnýn yorumlanmasýnda, yine literatürdeki çalýþmalara uygun olarak Pearson Ki-Kare istatistik testi dikkate
alýnmýþtýr. Arazi yüksekliðinin kanser türleri üzerindeki etkisi
Pearson Ki-Kare testi sonucuna göre, istatistiksel açýdan
anlamlý bulunmuþtur (÷ 2 =46.466, sd=28, p=0.016).
Oluþturulan sýfýr hipotezinin (Kanser türleri ile arazi
yüksekliði arasýnda iliþki yoktur) doðru olmasý varsayýmýndan
yola çýkarak hazýrlanan çapraz tablo analizi sonucunda elde
edilen beklenen frekans deðerleri, satýr, sütun, genel yüzdeler
ve düzeltilmiþ sapma deðerleri Tablo 6’da verilmiþtir. Bu tablo
incelendiðinde, toplam 1150 kanser vakasýnýn %54,2’sinin 0250 m., %20,7’sinin 251-500 m., %11,1’inin 501-750 m.,
%6,6’sýnýn 751-1000 m. yükseklikleri arasýnda ve %7,4’ünün
de 1000 m.’den daha yüksek olan alanlarda görüldüðü söylenebilmektedir.
Sýfýr hipotezinin reddedilmesi durumda, diðer bir ifade ile
kanser türleri ile arazi yüksekliði arasýnda iliþkinin saptanmasý
halinde, bu iliþkinin hangi arazi yükseklik sýnýflarýnda
görüldüðünün incelenmesi gerekir. Elde edilen çapraz tablo
sonuçlarý yorumlandýðýnda; 0-250 metre yükseklik sýnýfý ile
deri (sd=-2.0), meme (sd=3.0) ve tiroit bezi (sd=-2.4), 501750 metre yükseklik sýnýfý ile meme (sd=-2.1) ve mide&kolon/
kalýn barsak (sd=2.3), 751-1000 metre yükseklik sýnýfý ile
prostat (sd=3.5) ve 1000 metreden daha yüksek bölgeler ile
meme kanseri (sd=-2.0) arasýnda iliþki belirlenmiþtir. Bu
iliþkilerin deðerlendirilmesinde, düzeltilmiþ sapma deðeri “2” ve daha küçük olan hücrelerde, iki kategorik veri (kanser
türü-arazi yükseklik sýnýfý) arasýnda negatif yönde bir iliþki
olduðu ve istatistiksel olarak anlamlý bir sapma gösterdiði
ifade edilebilir. Ayrýca bu iliþkinin deðerlendiril-mesinde,
düzeltilmiþ sapma deðeri “-“ olan hücrelerde iliþki, beklenen
vaka sayýsýndan daha az vaka gözlemlendiðini; “+” olan
gözlerdeki iliþki ise beklenen vaka sayýsýndan daha fazla vaka
gözlemlendiðini göstermektedir.
Çapraz tablo sonuçlarýndan çýkartýlabilecek diðer bir ifade
ise, meme kanseri vakalarýnýn 0-250 metre yükseklikleri arasýnda gözlemlenen frekansýnýn 77 ve beklenen frekansýnýn ise
62 olduðu, meme kanseri vakalarý arasýnda %67,5’inin bu
yükseklik kotlarý arasýnda görüldüðü ve 0-250 metre arasýndaki
meme kanseri vakalarýnýn tüm kanser vakalarý içerisinde %
6,7’lik bir orana sahip olduðu söylenebilmektedir. Ayný þekilde
diðer kanser türleri ile arazi yükseklik sýnýflarý arasýndaki iliþki bu þekilde tablo üzerinden yorumlanabilmektedir (Tablo 8).
Meme kanseri vakalarýnýn hem arazi kullaným sýnýflarý
hem de yükseklik sýnýflarý arasýndaki iliþkisi incelendiðinde,
yerleþim alanlarýnda ve 0-250 metre yükseklik kotlarý arasýnda
daha fazla görüldüðü istatistik incelemeler sonucunda tespit
edilmiþtir. Trabzon Ýli’ndeki yerleþim alanlarýnýn genellikle
kýyý boyunca ve vadi boylarýnca toplandýðý dikkate alýndýðýnda,
yerleþim alanlarýnýn yüksekliklerinin genellikle 0-250 metre
arasýnda yer aldýðý söylenebilmektedir. Dolayýsýyla meme
kanseri vakalarýnýn istatistik açýdan yerleþim alanlarýnda daha
fazla görülmesi iki ayrý istatistik incelemenin de birbiri ile
uyuþumlu olduðunu göstermektedir.
Deri ve tiroit bezi kanseri vakalarý ile bu vakalarýn 0-250
metre yükseklik kotlarýnda görülmesi arasýndaki iliþkiler
deðerlendirildiðinde, bu yükseklik kotlarýnda beklenen kanserli
vaka sayýsýndan daha az sayýda vaka olduðu görülmektedir.
Arazi kullanýmý ve kanser türleri arasýndaki iliþkinin istatistiksel
yönden incelendiði analizde ise; deri ve tiroit bezi kanseri
vakalarý orman bitki örtüsüne sahip alanlarda daha fazla
görülmektedir. Trabzon Ýli için orman alanlarýnýn yüksek
kotlarda görüldüðü dikkate alýndýðýnda, yapýlan iki istatistik
analizin yine birbiri ile uyuþumlu olduðu söylenebilir.
4. Sonuç
Yapýlan bu çalýþmada, Trabzon iline ait kanser vaka daðýlýmlarý
konuma baðlý olarak öncelikle coðrafi bilgi sistemleri
yardýmýyla tematik haritalar biçiminde üretilmiþ, ardýndan
geo-istatistiksel deðerlendirmeler gerçekleþtirmiþtir. Trabzon
ili’ndeki yerleþim birimlerinin nüfus büyüklüklerine baðlý
olarak hesaplanan kanser yoðunluklarý, Dünya Saðlýk
Örgütü’nün belirttiði insidans sýnýr deðerleri dikkate alýnarak
renk tonlu istatistik tabanlý sunum ile harita üzerinde
belirtilmiþtir. Ayrýca kanser türleri ile arazi örtüsü ve
yükseklikler arasýnda herhangi bir iliþkinin olup olmadýðý,
SPSS istatistik yazýlýmý kullanýlarak, irdelenmiþtir. Kansere
neden olan çevresel etkenlerin, CBS’nin avantajlarýndan biri
olan farklý harita katmanlarý üzerinden sorgulanarak
incelenebilmesine olanak saðladýðý yapýlan çalýþma ile
görülmüþtür.
Tablo 7. Kanser türü - yükseklik sýnýflarýnda yer alan kanser vaka sayýlarý
-45-
Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði
Þekil 4: Trabzon ili kanser vakalarýnýn yüksekliðe baðlý daðýlým haritasý
Tablo 8. Yükseklik ile kanser türleri arasýndaki iliþkiyi gösteren çapraz tablo sonucu
-46-
hkm 2007/1
Sayý 96
hkm 2007/1
Sayý 96
Çolak E., Yomralýoðlu T., Kanser Vakalarýnýn Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Ýrdelenmesi: Trabzon Örneði
Bu çalýþma, kanser vakalarý daðýlýmýnýn çeþitli haritalar
üzerinde gösterilmesi ile kansere karþý etkin kontrol
programlarýnýn oluþturulmasýna yol gösterici ve çevresel kanser
yapýcý etkenlerin coðrafi anlamda incelenmesinin saðlanmasý
için örnek bir uygulamadýr. Ülkemizde kanser verilerinin
düzenli bir þekilde kayýt altýna alýnmasý gerekliliði ve bu
kayýtlarýn haritalar üzerinde gösterilmesi ile kanser konusunda
pek çok biyoistatistik ve epidemiyolojik çalýþmalar
yapýlabileceði anlaþýlmaktadýr. Türkiye’deki mevcut kanser
vakalarýnýn, henüz baþlangýçtaki tespit aþamasýnda adres ve
konuma baðlý olarak, bir CBS veri tabaný yapýsýna uygun
olarak kayýt altýna alýnmasý gerekmektedir. Ulusal saðlýk
politikalarý açýsýndan çok daha saðlýklý kararlarýn alýnabilmesi,
verilerin mevcut olmasý yanýnda, nitelikli ve adres iliþkili
olmasý da büyük önem taþýmaktadýr. Ancak bu türden CBS
destekli sistemlere baðlý olarak, epidemiyolojik çalýþmalara
yol gösterici þekilde kanser yoðunluk haritalarý üretilerek,
kansere karþý çok daha etkin önlem ve denetim planlarý
geliþtirilebilecektir.
Teþekkür
Bu çalýþmada kullanýlmak üzere gerekli kanser verilerini
saðlayan Trabzon Ýl Kanser Kayýt Merkezi yetkililerine ve
çalýþanlarýndan Neþe ERDURAN’a, KTÜ Týp Fakültesi Halk
Saðlýðý ABD Baþkaný Prof. Dr. Gamze ÇAN’a, Onkoloji ABD
Baþkaný Prof. Dr. Fazýl AYDIN’a ve istatistik analizlerin
yorumlanmasýnda yaptýðý katkýlarýndan dolayý Prof. Dr. Hakký
YAVUZ’a teþekkürlerimizi sunarýz.
Kaynaklar
ARINÇ S., ÖZVARAN M.K., GÜNGÖR N., ÇELÝK O., SOÐUKPINAR
Ö., ÇOLAK F. ve BARAN R.: Hastanemizde Taný Alan Akciðer
Kanserli Olgularýn Epidemiyolojik ve Histolojik Özellikleri - Orijinal
Araþtýrma, Akciðer Arþivi, sayý 6, 2005; s.149-152.
http://www.akcigerarsivi.com/yazilar.asp?yaziid=275&sayiid=2005
AK G., METÝNTAÞ M., METÝNTAÞ S., ERGÝNEL S., KURT E., ALATAÞ
F., UÇGUN Ý. ve YILDIRIM H.:Akciðer Kanserli Olgularýn Taný
Aþamasýndaki Evrelerini Etkileyen Epidemiyolojik, Klinik Ve
Radyolojik Özellikler, Osmangazi Týp Dergisi, sayý 28(1), 2006, s.1731.
BÝNGÖL Ö.: Deri Kanserleri, Klinik Onkoloji, (ed. Küçüksu M.N. ve
Ruacan Þ.A.), Türk Kanser ve Araþtýrma Kurumu Yayýnlarý, Ankara,1978,
23, s. 419-438.
CHARLIN S.: Community Breast Cancer Mapping--Huntington, Long
Island, ESRI User Conference 2001, http://gis.esri.com/library/userconf/
health01/papers/hc01_p05c/hc01_p05c.html, Mayýs 2005.
ÇOLAK E.: Coðrafi Bilgi Sistemleri ile Trabzon Ýli Kanser Haritalarýnýn
Üretimi, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen
Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, 2005.
ÇOLAK E. ve YOMRALIOGLU T.: Creating GIS-Based Cancer Density
Maps for Trabzon Province of Turkey, 2005 ESRI Health GIS
Conference, Chicago, Illinois, USA, 2005.
COWPER D.C., KUBAL J.D. ve RIPLEY B.A.: Using GIS to Examine
Physician Practice Patterns in the Department of Veterans Affairs
(VA) Healthcare System: The Example of Radical Prostatectomy,
ESRI User Conference 2000, http://gis.esri.com/library/userconf/
proc00/professional/papers/PAP219/p219.htm, Mayýs 2005.
DÝE: 2000 Genel Nüfus Sayýmý Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri
Trabzon Ýli, DÝE yayýnlarý, DÝE Matbaasý, Yayýn No:2688, 2002, Ankara
FLINTON D.M. ve WALTERS N.J.: Occupational activity and risk of
prostate cancer in Ireland, Journal of Radiotherapy in Practice Vol.4,
Nos.2-3, Cambridge University Pres, 2005.
GRIMSON R.C.: Huntington Breast Cancer Action Coalition Community
Breast Cancer Maps, CTSP Newsletter (Web Version), Page 5,
http://www.conservationgis.org/scgis/ScgNews2/ctspsection/ct99hunti
ngton.html, Kasým 1999.
ÖZET A.: Türkiye’de ve Dünyada Kanser Epidemiyolojisi,
http://www,gata.edu.tr/dahilibilimler/onkoloji/kanser_epidemiyolojisi.htm,
Mayýs 2005.
ÖZDAMAR K.: SPSS ile Biyoistatistik, 5.Baský, Kaan Kitabevi, Eskiþehir,
2003.
ÖZDAMAR K.: Paket Programlar ile Ýstatistiksel Veri Analizi, 5.Baský,
Cilt I, Kaan Kitabevi, Eskiþehir, 2004.
REÝS S.: Çevresel Planlamalara Altlýk Bir Coðrafi Bilgi Sistemi Tasarýmý
ve Uygulamasý: Trabzon Ýl Bilgi Sistemi (TÝBÝS) Modeli, Doktora
Tezi, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, 2003.
ÞENGELEN M.: Türkiye’de Kanser Ýstatistikleri, Bilim Uzmanlýðý Tezi,
Hacettepe Üniversitesi, Saðlýk Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2002.
THORPE N.: Childhood Cancer in Maryland: A Geographic Information
Systems Approach, ESRI User Conference 2003,
http://gis.esri.com/library/userconf/health03/papers/pap3006/p3006.htm,
Mayýs 2005.
URL-1. , Kanser Hastalarý Ve Topluluklarý Ýçin Yeni Bir Umut (DSÖ/52
Basýn Bildirisi, 28 Haziran 2002), Mayýs 2005.
URL–2. http://www.saglik.gov.tr, Saðlýk Bakanlýðý, Haziran 2005.
URL-3. http://www.roshe.com.tr/roche/content/tedavi_alanlarimiz/onkoloji/
genel, Genel Risk Faktörleri, Mayýs 2005.
-47-