Satın Alma Gücü Paritesi Yaklaşımı A

DÖVĐZ PĐYASASINDA DENGE,
DÖVĐZ KURU SĐSTEMLERĐ VE
DÖVĐZ KURUNU BELĐRLEMEYE
YÖNELĐK YAKLAŞIMLAR
DR. DĐLEK SEYMEN
ASLI SEDA BĐLMAN
Döviz Piyasasında Denge
Esnek kur sisteminde döviz piyasasında denge, döviz
arz ve talebinin karşılaşması sonucu sağlanmaktadır.
Döviz Piyasasında Đstikrarlı Denge
e
D
S
A
Arz fazlası
e1
C
e2
Arz fazlası
e0
D
L
H
e4
e3
B
K
Talep fazlası
F
G
Talep fazlası
Q
0
Q0
2
Döviz Piyasasında Denge
Döviz Piyasasında Đstikrarsız Denge
e
e
S
D
e2
A
A
e2
B
e1
e1
C
e3
C
e3
D
0
B
Q1
(a)
E
E
S
Q
0
Q
Q1
(b)
3
KUR SĐSTEMLERĐ
Dolarizasyon
Tamamen
Sabit
Kur Sistemi
Para Kurulu
Hedef Alanı
Yönetilen
Serbest Kur
Sistemi
Geniş Marjlı
Pariteler/Bant
Sürünen Sabit
Kur/Bant
Crawlingpeg
Tamamen
Serbest
Kur Sistemi
Serbest Kur Sistemleri
Sabit Kur Sistemleri
Aslında bir kur sistemi değildir
ancak güçlü para ekonomiye
hakim olunca had safhada bir sabit
kur sistemi gibi düşünülebilir.
4
Döviz Kurlarının Belirlenmesine
Yönelik Yaklaşımlar
Dış Ticaret Akımları Yaklaşımı
Satın Alma Gücü Paritesi
Parasalcı Yaklaşım
Portföy Dengesi Yaklaşımı
Döviz Kurlarında Hedefi Aşma
Spekülatif Kabarcıklar Teorisi
5
Dış Ticaret Akımları Yaklaşımı
Bir ülkenin parasının değerini belirleyen unsur, o ülkenin
mal ihracatı ve ithalatıdır.
Đhracatın ithalattan büyük olması (dış ticaret
bilançosunun fazla vermesi) durumunda ulusal paranın
dış değeri yükselir.
Dış ticaret bilançosunun açık vermesi durumunda ise
ulusal paranın dış değeri düşer.
Bu yaklaşımın en önemli eksikliği, sermaye akımlarının
etkisinin göz ardı edilmesidir.
6
Satın Alma Gücü Paritesi Yaklaşımı
A- Tek Fiyat Kanunu
Tam rekabetin ve serbest ticaretin varlığında bir
malın yurt içi fiyatı (P) ile yurt dışı fiyatı (P*) farklı
olduğunda mal arbitrajı ortaya çıkar.
Malın yurt içi ve yurt dışı fiyat düzeyleri
arasındaki farklılık devam ettikçe arbitraj da
sürecek ve sonunda yurt içi ve yurt dışı fiyatlar
eşitlenecektir.
P > eP*
P< eP*
eP* , P
eP* , P
P =eP*
P=eP*
7
A- Tek Fiyat Kanunu
Tam rekabetin ve serbest ticaretin varlığında bir
malın yurt içi fiyatının o malın ulusal para birimi
cinsinden yurt dışı fiyatına eşit olmasına tek fiyat
kanunu (law of one price) denir.
P=eP*
Gerçek hayatta tek fiyat kanunu geçerli değildir.
Bunun nedenleri:
Eksik rekabet şartları,
Ulaştırma masraflarının varlığı,
Serbest ticareti engelleyici politikalar.
8
B- Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi
Tek fiyat kanununun n sayıda malı kapsayacak biçimde
ifade edilmiş halidir. Başka bir deyişle, tam rekabet
şartlarında ve serbest ticaretin varlığında belirli bir
sepetin yurt içi fiyatının aynı sepetin ulusal para
cinsinden yurt dışı fiyatına eşit olduğu biçimindeki
değerlendirmeye mutlak satın alma gücü paritesi
(absolute purchasing power parity) denir.
Bu durum, tüketim mallarından oluşan bir sepetin (CB)
ortalama fiyatını ölçen tüketim malları fiyat endeksi
itibariyle aşağıdaki gibi gösterilebilir:
PCB = ePCB*
9
B- Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi
PCB
e=
PCB *
Satın alma gücü paritesi yaklaşımının tek fiyat kanunundan farkı,
satın alma gücü paritesinde mal arbitrajının artık döviz kurunun
değişmesine neden olmasıdır.
e < PCB / PCB * → e ↑→ e = PCB / PCB *
e > PCB / PCB * → e ↓→ e = PCB / PCB *
Bu yaklaşımda, döviz kurunun içsel değişken; iç ve dış fiyatların ise
dışsal değişken olduğu kabul edilmektedir.
10
B- Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi
Bu yaklaşımının gerçek hayatta geçerli
olmamasının nedenleri şu şekilde özetlenebilir:
Ulaştırma masraflarının varlığı,
Serbest ticareti engelleyici politikaların varlığı,
Eksik rekabet şartları,
Dış ticarete konu olan malların üretilmesinde dış
ticarete konu olmayan malların kullanılması,
Yatırımcıların gerçekleştirdikleri işlemler,
Ülkelerin tüketici fiyat endekslerinin gerek
kapsadıkları mallar gerekse bu malların sepetteki
ağırlıkları açısından farklı olması.
11
C- Nispi Satın Alma Gücü Paritesi
Mutlak satın alma gücü paritesinin dinamik
versiyonudur:
PCB ( t ) − PCB ( t −1) e(t ) − e( t −1) PCB*(t ) − PCB*(t −1)
=
+
PCB ( t −1)
e( t −1)
PCB*(t −1)
e( t ) − e( t −1)
e( t −1)
e(t ) − e( t −1)
e( t −1)
=
PCB ( t ) − PCB (t −1)
PCB (t −1)
= π −π *
−
PCB*(t ) − PCB*(t −1)
PCB*(t −1)
Döviz kurunda zaman içinde
meydana gelen değişme, iç ve
dış enflasyon oranları arasındaki
farka eşittir.
12
C- Nispi Satın Alma Gücü Paritesi
Buna göre, yurt içi enflasyon oranı
oranından büyük (küçük) olduğunda
fark kadar yükselir (düşer), döviz
oranının dış enflasyon oranını aşan
kaybeder (kazanır).
yurt dışı enflasyon
döviz kuru aradaki
kuru iç enflasyon
kısmı kadar değer
π>π* iken ülke anti-enflasyonist politikalar izlerse fiyatlar
genel düzeyinin düşmesi ile birlikte döviz kuru da düşer.
Bu durum, ceteris paribus, ülkenin rekabet gücünü
azaltır, cari hesap dengesinin kötüleşmesine yol açar.
Cari hesap dengesindeki bozulma sermaye girişi ile telafi
edilemezse ödemeler dengesi de kötüleşir.
Yapılan ampirik çalışmalar, nispi satın alma gücü paritesi
yaklaşımının
uzun
dönemde
geçerli
olduğunu
göstermektedir.
13
Parasalcı Yaklaşım
A-Parasalcı Yaklaşım ve Döviz Kuru
1970’li yıllarda geliştirilmiştir. Bu yaklaşıma
göre para piyasasında denge, reel para
arzı (M/P) reel para talebine eşit
olduğunda sağlanır.
M / P = L (Y , i )
P = M / L(Y , i )
M * / P* = L * (Y *, i*)
P* = M * / L * (Y *, i*)
14
Parasalcı Yaklaşım
A-Parasalcı Yaklaşım ve Döviz Kuru
Döviz
kurunun
nasıl
belirlendiğini
açıklamak için, analize mutlak satın alma
gücü paritesi ilave edilir:
P = eP *
e = P/P*
P
M
L * (Y *, i*)
e=
=
×
P* M *
L(Y , i )
15
Parasalcı Yaklaşım
A-Parasalcı Yaklaşım ve Döviz Kuru
Bu denkleme göre, döviz kurunu belirleyen iki
unsur vardır:
Yurt içi para arzının yurt dışı para arzına oranı (M/M*),
Yurt dışı para talebinin yurt içi para talebine oranı
[L*(Y*,i*)/L(Y,i)].
Esnek kur sisteminde döviz kuru, yabancı ülke
hükümetlerinin izledikleri politikalardan bağımsız
değildir.
16
Parasalcı Yaklaşım
B-Parasalcı Yaklaşım ve Ödemeler Dengesi
Parasalcı yaklaşım sabit döviz kuru
sisteminin geçerli olduğu bir ekonomi için
ödemeler dengesi teorisi niteliğindedir. Bu
yaklaşımın
geleneksel
versiyonunda
nominal para talebinin nominal gelire bağlı
olarak değiştiği kabul edilir:
M D = kPY
M S = kPY
Para piyasasında denge,
para arzı para talebine
eşit olduğunda sağlanır.
17
B-Parasalcı Yaklaşım ve Ödemeler Dengesi
Parasal yaklaşıma göre ödemeler dengesi
açığının nedeni, para arzının artmasıdır
veya kısaca parasaldır. Örneğin; ödemeler
dengesi fazlasının nedeni, para arzının
azalmasıdır.
Parasal
yaklaşıma
göre,
ödemeler
dengesizlikleri
kendiliğinden-otomatik
olarak bertaraf edilir.
18
Portföy Dengesi (Varlıklar) Yaklaşımı
Parasalcı model, para dışındaki varlıkları da kapsayacak
biçimde genişletilmiştir. Kişilerin ve firmaların servetlerini
para, yurt içi tahvil ve yurt dışı tahvil gibi üç mali varlık
biçiminde tuttukları ve karşılanmayan faiz oranı
paritesinin geçerli olduğu kabul edilmektedir.
Ayrıca, yurt içi ve yurt dışı tahvillerin tam ikame
olmadıkları, bir başka deyişle, yurt dışı tahvil tutmanın
yurt içi tahvil tutmaya kıyasla riskli olduğu
varsayılmaktadır. Bu varsayım gereği, karşılanmayan
faiz oranı paritesi aşağıdaki gibi yazılır:
i − i* = [(e
]
− e) / e − RP
i = i * + x − RP
e
e
19
Portföy Dengesi (Varlıklar) Yaklaşımı
M D = f (i, i*, x, RP, P, Y ,W )
-
-
-
+
+
+
+
BD = f (i, i*, x, RP, P, Y ,W )
+ -
-
+
-
-
+
eBD* = f (i, i*, x, RP, P, Y ,W )
-
+ +
-
-
-
+
W = M D + BD + eBD*
W = M S + BS + eBS *
20
Portföy Dengesi (Varlıklar) Yaklaşımı
Varlıklar piyasasında denge koşulu, para
talebinin para arzına, yurt içi tahvil talebinin yurt
içi tahvil arzına ve yurt dışı tahvil talebinin yurt
dışı tahvil arzına eşit olmasıdır:
M D = M S , BD = BS , eBD* = eBS *
Varlıklar piyasasında denge sağlanınca, yurt içi
tahvilin fiyatı, yurt dışı tahvilin fiyatı, yurt içi faiz
oranı, yurt dışı faiz oranı ve denge döviz kuru
(sabit kur sisteminde ödemeler dengesi)
belirlenir.
21
Döviz Kurlarında Hedefi Aşma
Dornbush’un öncülüğünü yaptığı bu analizde, mal
fiyatlarının kısa dönemde katı olduğu, fiyatların denge
düzeyine uzun dönemde intibak ettiği varsayılmaktadır.
Bu varsayım gereği, yurt içi para arzında bir artış
olduğunda, fiyatlar da katı olduğundan, reel para arzı artar
ve yurt içinde faiz oranları düşer.
Para arzı artınca ve buna bağlı olarak yatırımcıların uzun
dönemde geçerli olacağını bekledikleri günlük döviz kuru
yükselince, vadeli döviz kuru da yükselir.
Bu analizde, faiz paritesinin geçerli olduğu ve yurt dışı faiz
oranının sabit olduğu da varsayılmaktadır. Buna göre,
para arzı artıp faiz oranı düşünce karşılanan faiz
paritesinin geçerli olabilmesi için, cari günlük döviz
22
kurunun vadeli döviz kurundan daha fazla artması gerekir.
Döviz Kurlarında Hedefi Aşma
Para arzındaki artışın etkisiyle fiyatlar zaman içinde
yükselmeye başlayınca, reel para arzı azalır ve yurt içi
faiz oranı yükselir. Günlük döviz kuru karşılanan faiz
paritesini geçerli kılacak şekilde düşer ve uzun dönem
denge değerine yönelir.
Bu şekilde, para arzındaki artış sonucu günlük döviz
kurunda kısa dönemde, fiyatlar veri iken meydana gelen
artış, günlük döviz kurunda uzun dönemde meydana
gelen artıştan büyüktür.
Bu duruma, yani döviz kurunun parasal bir değişmeye
kısa dönemde uzun dönem denge değerinin üstüne
çıkarak intibak etmesine döviz kurunda hedefi aşma
(döviz kurunun aşırılığı, exchange rate overshooting) adı
verilir.
23
Döviz Kurunda Hedefi Aşma: Karşılanan Faiz Paritesi Yaklaşımı
e, F
e1
eLR = F1
e0 , F0
t
t0
P
i
PLR
i1
i0
P0
t
t0
t
t0
24
Döviz Kurlarında Hedefi Aşma
Döviz kurunda hedefi aşma analizi,
Dornbush’un orijinal çalışmasındaki gibi,
karşılanmayan faiz paritesi itibariyle de
tekrarlanabilir.
Bu yaklaşımda, malların fiyatlarının kısa
dönemde katı olduğu varsayılmaktadır.
25
Döviz Kurunda Hedefi Aşma: Karşılanmayan Faiz Paritesi Yaklaşımı
e
(a)
(b)
M
e2
M2
−
e
M1
0
P
e1
t
t1
0
(c)
(d)
i
−
t
t1
P
i1
i2
P1
t
0
t1
0
t
t1
26
Döviz Kurlarında Hedefi Aşma
Döviz kurunda hedefi aşma analizi döviz
kurunda kısa dönemde ortaya çıkan ve
ekonominin temel göstergeleri ile pek tutarlı
olmayan aşırı hareketlerin, aslında makul ve
uzun dönemde istikrar sağlayan değişmeler
niteliğinde olabileceğini içerir.
Dornbush’un “Yapışkan
satın alma gücü paritesi
geçersizken, kurlar, satın
gerektirdiği uzun dönem
üzerine çıkmaktadır.
Fiyatlar” Modeli’nde,
ilişkisi kısa dönemde
alma gücü paritesinin
denge değerinin de
27
Döviz alım satımı yapanlar, rasyonel bekleyişler içinde oldukları için,
faiz oranının gerektirdiği denge, uzun dönem denge yoluna doğru
giderek azalan kur sayesinde yeniden sağlanır. Çünkü, bu sırada
fiyatlar yavaş yavaş artmakta ve yeniden daralan yurt içi reel para
arzı sayesinde yurt içi faiz oranı tekrar dış faiz oranı düzeyine doğru
yükselmektedir.
Bu modelde adı geçen değişkenlerde zaman içinde meydan gelen
değişmeler; para arzı, döviz kuru, fiyat düzeyi ve faiz oranı
endekslerinin başlangıçtaki değerinin 100 olduğu varsayılarak
aşağıdaki şekildeki gibi gösterilebilir.
Buna göre, bir para arzı artışı karşısında para, döviz ve mal
piyasalarındaki uyum süreci tamamlanıp uzun dönem dengeleri
sağlandığında, yurt içi para arzı, döviz kuru ve fiyat düzeyi başlangıç
değerlerine kıyasla hep aynı oranda artmış; faiz oranı ise, yurt dışı
faiz oranı aynı dönemde değişmediğine göre yeniden başlangıç
düzeyine dönmüş olmaktadır.
28
Dornbush Modeli: Yapışkan Fiyatlar
(Dornbush, 1976)
Endeks Değeri
Döviz Kuru, e
Para Arzı, MS
Fiyat Düzeyi, P
100
Faiz Oranı, i
Zaman
29
Spekülatif Kabarcıklar Teorisi
Beklenmeyen iktisadi veya siyasi bir olaya haber (news) denir.
Haberler, temel iktisadi büyüklüklerin (faiz oranı, para arzı, fiyatlar
genel düzeyi, cari denge vb.) değişmesine yol açar.Bu
büyüklüklerde meydana gelen değişiklikler ise, döviz kurunun
değişmesine neden olur.
O halde, döviz kurunu öngörmek için haberleri öngörmek gerekir.
Oysa, haberleri öngörmek, tanım gereği mümkün değildir.
Gerçek hayatta yatırımcılar, döviz kurunu temel iktisadi göstergelere
göre değil, mevcut döviz kuru trendinin kısa dönemde geçerli
olacağını beklerler.
Đstikrar bozucu spekülasyon durumunda döviz kurunda meydana
gelen değişme spekülatif köpük-balon (speculative bubble) olarak
adlandırılmaktadır.
Yatırımcılar döviz kurunu mevcut trendin tam tersi biçiminde de
tahmin edebilirler (istikrar sağlayıcı spekülasyon).
30
Referanslar
Kibritçioğlu, Aykut, (Ed.), (1996), Uluslararası (Makro)
Đktisat Okumalar, 72 Tasarım Dizgi Fotokopi Ofset
Bilgisayar Yayıncılık Ltd. Şti., Ankara.
Seyidoğlu, Halil, (2003), Uluslararası Đktisat Teori
Politika ve Uygulama, Güzem Can Yayınları, No: 20,
Geliştirilmiş 15. Baskı, Đstanbul.
Ünsal, Erdal M., (2005),Uluslararası Đktisat Teori,
Politika ve Açık Ekonomi Makro Đktisadı, Đmaj
Yayınevi, Ankara.
31