hücre bölünmesi.indd - Zeka Küpü Yayınları

ISBN : 978 - 605 - 9920 - 32 - 2
HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM
HÜCRE BÖLÜNMESİ
Tüm canlılar hücrelerden oluşur. Bir hücre belirli bir olgunluğa ulaştığında bölünerek sayısını arttırır. Bu olaya “hücre
bölünmesi” denir. Hücrelerde mitoz bölünme ve mayoz bölünme olmak üzere iki çeşit hücre bölünmesi görülür. Canlılarda
büyüme ve üreme hücre bölünmesi ile sağlanır.
1. MİTOZ BÖLÜNME
Tek hücreli canlılardan, çok hücreli gelişmiş tüm canlılarda görülen bölünme şeklidir. Çok hücreli canlılarda büyüme, gelişme,
yıpranan dokuların onarılması, yeni hücrelerin oluşmasını sağlarken, tek hücreli canlılarda çoğalmayı sağlar.
Mitoz bölünme çekirdek bölünmesi ve sitoplazma bölünmesi olmak üzere iki aşamada gerçekleşir.
Mitoz bölünme evrelerine geçmeden önce bazı kavramları öğrenmemiz gerekir.
Nükleik asitler : Hücrelerin kalıtm maddesidirler. Canlıların saç tipinden, göz rengine,
kan grubuna kadar tüm bilgiler nesilden nesile nükleik asitler ile aktarılır. Canlılarda iki
çeşit nükleik asit vardır. Bunlar DNA ve RNA’dır.
DNA :
DNA, nükleotit denilen moleküllerden oluşur. Nükleotitler organik baz, şeker ve
fosfattan oluşur.
Nükleotit = Organik baz + şeker + fosfat
8. Sınıf / Fen ve Teknoloji
3
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM
Kromozom : DNA hücrelerde kromozomlar tarafından taşınır. Kromozomların yapısında kan grubu, saç rengi, göz rengi gibi
kalıtsal özellikleri taşıyan gen adı verilen yapılar bulunur.
Hücre
Çekirdek
(Kromozomlarda kalıtsal özellikleri taşıyan genler bulunur.)
Kromozom
Kromatin : Kromatin, DNA molekülünün bazı proteinler ile birlikte oluşturduğu “kromatin iplikçilerin”den meydana gelir. Kromatin iplikçiler hücre bölünmesi başladığında kıvrılıp kısalarak kromozomları oluşturur.
Homolog kromozomlar : Anneden ve babadan gelen şekil ve büyüklükleri birbirine eşit aynı özelliklerin genlerini taşıyan
kromozom çiftlerine homolog kromozom denir.
Şimdi mitoz bölünme evrelerini inceleyelim.
A. Çekirdek bölünmesi,
Çekirdek bölünmesi birbirini takip eden dört evreden oluşur.
B. Sitoplazma bölünmesi, Çekirdek bölünmesi tamamlandığında hücre sitoplazma bölünmesine başlar. Sitoplazma
bölünmesi bitki ve hayvan hücrelerinde farklılık gösterir.
Bitki hücresinde sitoplazma bölünürken hücrenin ortasında ara lamel denilen çeper kalınlaşması olur. Bu kalınlaşma
hücrenin çeperine ulaşıncaya kadar devam eder.
Hayvan hücresinde ise sitoplazma ikiye boğumlanır. Sitoplazma ikiye bölününceye kadar devam eder.
Sitoplazma bölünmesi tamamlandığında aynı sayıda
boğumlanma
Ara lamel
kromozoma sahip ve aynı kalıtsal özellikleri taşıyan iki
yavru hücre oluşmuş olur. Yavru hücreler ana canlının da
aynısıdır.
Bitki hücresi
Hayvan hücresi
Hücre
Kromozomlar hücrenin
ortasına dizilir.
Sitoplazma
Çekirdek
Ana hücrelerden iki
yavru hücre oluşur.
Kromozomlar belirginleşir.
Çekirdek zarı ve çekirdekcik kaybolur.
Sitoplazma bölünmesi ile
hücre 2 ye boğumlanır.
Çekirdek zarı ve
çekirdekcik oluşur.
Kromozomu oluşturan
kardeş kromatitler
hücrenin kutuplarına
hareket ederler.
Mitoz bölünme sonucunda oluşan hücrelerin kromozom sayıları değişmez.
Her canlı kendine özgü sabit sayıda kromozom içerir. Kromozom sayıları canlıların büyük, küçük, gelişmiş ve ilkel olmasına
bağlı değildir. Fakat aynı kromozom sayısına sahip canlılar aynı tür olmayabilirler. Örneğin tütün bitkisi ve şempanzenin kromozom sayısı aynı olmasına rağmen aynı tür değillerdir.
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
4
8. Sınıf / Fen ve Teknoloji
HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM
Aşağıdaki tabloda bazı canlılara ait kromozom sayıları verilmiştir.
Canlı
Kromozom sayısı
Sığır
60
Şempaze
48
Moli balığı
46
Soğan
16
Eğrelti otu
500
Tilki
34
İnsan
46
Her türün kendine ait kromozom sayısı vardır.
Farklı türler aynı kromozom sayısına sahip olabilir.
Kromozom sayısı canlının gelişmişliğine bağlı değildir.
Soğan bitkisinin kromozom sayısı 16 dır. Mitoz geçiren soğanın yaprak hücrelerinin kromozom
EK
1
ZÜM
1
N
ÖR
sayısı kaçtır?
A) 8
ÇÖ
B) 16
C) 32
D) 64
Soğanın kromozom sayısı 16 olduğuna göre yaprak hücreleride 16 kromozom taşır. Mitoz bölünme
sonucunda kromozom sayısı değişmediği için 16 kromozom sabit kalır.
Cevap “B” seçeneğidir.
Yandaki şekilde kedinin hücresinde gerçekleşen mitoz
bölünmenin üç ayrı evresi gösterilmiştir.
2
K-
NE
ÖR
ZÜM
ÇÖ
Buna göre bu evrelerin gerçekleşme sıralaması hangi
I
-2
II
seçenekte doğru verilmiştir?
III
A) I - II - III
B) III - II - I
C) II - I - III
D) I - III - II
I.
Şekilde kromozomların belirginleştiği ve çekirdek zarının kaybolduğu
II.
Şekilde kardeş kromatitlerin hücrenin karşılıklı kutuplarına hareket ettiği
III. Şekilde kromozomların hücrenin ortasına dizildiği gözleniyor.
Mitoz bölünme sırasında bu olayların oluş sıralaması I - III - II’dir.
Doğru yanıt “D” seçeneğidir.
Mitoz Bölünmenin Önemi: Mitoz bölünme çok hücreli canlılar da büyüme ve gelişme, onarım, yeni hücre oluşumunu
sağlar.
Tek hücreli canlılarda ise üremeyi sağlar. Örneğin;
 Mitoz bölünme kuşta yıpranan dokuların onarımını sağlar.
 Mitoz bölünme Ali’nin boyunun uzamasını sağlar.
 Mitoz bölünme, bakteri ve öglenada çoğalmayı sağlar.
8. Sınıf / Fen ve Teknoloji
5
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM
ÇALIŞMA KÂĞIDI 1
Aşağıdaki kavram haritasında boş bırakılan yerlere uygun kavramları yerleştiriniz.
Tek hücrelilerde sağlar.
Mitoz
Sayısı aynı
kalır.
Ço
s a k hü
ğ l a cre
r.
lile
rde
içerir
ÇALIŞMA KÂĞIDI 2
Aşağıda mitoz bölünmenin evrelerini gösteren bir şekil verilmiştir. Şekli inceleyerek gerçekleşen
olayları yanlarına yazınız. Oluşan yavru hücreler ile ana hücrenin özelliklerini karşılaştırınız.
1)
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
2)
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
3)
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
4)
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
5)
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
6
8. Sınıf / Fen ve Teknoloji
HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM
3.
TEST - 1
Kromozom sayısı 24 olan bir hücre iki defa mitoz
bölünme geçirdiğinde oluşan hücrelerden birinin
kromozom sayısı ne olur?
A) 12
1.
Ana canlı belirli bir olgunluğa ulaştıktan sonra mitoz
bölünme geçirerek iki yeni canlı oluşur.
4.
B) 24
Sığır
Canlılarda büyüme ve üremeyi sağlar.
II. Bölünme sonucu kromozom sayısı korunur.
III. Yavru hücreler ana canlının aynısıdır.
yorumlardan hangileri yapılabilir?
A) I ve II
B) I ve III
C) II ve III
D) I, II ve III
D) 96
Aşağıda bazı canlılara ait kromozom sayıları verilmiştir.
Yukarıda verilen üreme şekli ile ilgili;
I.
C) 48
60
Moli balığı
46
Eğrelti otu
500
İnsan
46
Buna göre;
I.
Farklı türler aynı kromozom sayısına sahip olabilir.
II. Kromozom
sayısı
canlının büyüklüğüne bağlı değildir.
III. Kromozomlar çift sayılıdır.
Zeka Küpü Yayınları 
ifadelerinden hangilerine sadece tabloya bakılarak
ulaşılır?
A) Yalnız I
B) Yalnız III
C) I ve III
D) I, II ve III
5.
DNA
DNA kendini eşler.
2.
Kardeş kromatitler hücrenin
karşılıklı kutuplarına doğru
hareket ederler.
Hücre zarı esneyerek DNA
moleküllerini iki kutba doğru çeker.
Hücre boğumlanır, hücre zarı
büzülür.
Arzu
Arzu’nun anlattığı mitoz bölünmeye ait evrenin
şematik gösterimi hangi seçenekte verilmiştir?
A)
Hücre ikiye bölünerek iki yeni
hücre oluşur.
B)
Yukarıdaki şekilde terliksi hayvanlarda mitoz bölünme görülmektedir. Buna göre aşağıdakilerden
hangisine ulaşılabilir?
A) Mitoz bölünme sonucu dört hücre oluşur.
C)
B) Terliksi hayvan bölünme esnasında besinlerini dışarıdan alır.
D))
C) Mitoz bölünmenin hızı ortam sıcaklığına bağlıdır.
D) Terliksi hayvanlarda bölünme sonucu oluşan hücrelerin genetik yapıları birbirinin aynısıdır.
8. Sınıf / Fen ve Teknoloji
7
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM
KALITIM
Her canlı kendi türüne ait özellikler taşır. Ancak hiçbir canlı (tek yumurta ikizleri
hariç) birbirine benzemez.
Canlılar sahip oldukları özellikleri kendilerini meydana getiren anne ve babalarından alırlar. Fakat anne ve babalarına benzer özellikleri olduğu gibi farklı özellikleri
de vardır.
Bireylerin kendi karakterlerini yavrularına aktarmalarına “kalıtım” denir. Kalıtım bilimi de “genetik” tir.
Ten rengi, saç rengi, göz rengi, kan grubu, dil yuvarlama kalıtsal karakterlere
örnektir. Kalıtsal karakterler, dölden döle aktarılan karakterlerdir.
Aşağıdaki tabloda bazı kalıtım kavramları açıklanmıştır.
GEN
FENOTİP
ALEL GEN
GENOTİP
DOMİNANT
(BASKINI)
GEN
RESESİF
(ÇEKİNİK)
GEN
Kromozomlar üzerinde bulunan ve karakteristik özellikleri taşıyan DNA parçaları
Canlının genetik yapısına bağlı olarak çevrenin de etkisiyle ortaya çıkan dış görünüşüne denir.
Bir canlının fenotipinde (dış görünüşünde) görülen her özelliğe iki gen etki eder. Bu gen çiftine alel gen
denir. Alel genler harfler ile ifade edilir.
Örneğin; insanlarda kahverengi göz geni: K
İnsanda düz saç geni: d gibi
Fenotipin oluşmasını sağlayan genetik yapıya denir. Genotip çift haldeki harflerle gösterilir.
Örneğin: Bezelyede kısa boy: uu gibi
Yavru döllerin görünüşünde etkisini gösteren genlerdir. Büyük harfle gösterilirler.
Örneğin: Bezelyede sarı tohum geni: S
Baskın genle birlikteyken yavru döllerin görünüşünde etkisini gösteremeyen genlerdir. Küçük harflerle
gösterilirler.
Örneğin: İnsanlarda mavi göz rengi geni: m
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
8
8. Sınıf / Fen ve Teknoloji
HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM
Baskın
Çekinik
Uzun boy
Baskın
Kısa boy
A, B kan grubu
Yuvarlak tohum
0 kan grubu
Siyah saç
Sarı saç
Kıvırcık saç
Düz saç
Koyu göz rengi
Açık göz rengi
Siyah deri
1444444442444444443
İnsanlarda baskın ve çekinik bazı özellikler
EK
3
N
ÖR
Yeşil tohum
Uzun gövde
Kısa gövde
Mor çiçek
Beyaz çiçek
Buruşuk meyve
1444444442444444443
Bezelyelerde baskın ve çekinik bazı özellikler
Hatice:
Baskın genle birlikteyken özelliklerini yavru dölde göremediğimiz gendir.
Meryem:
Yavru bireylerin dış görünüşünün oluşmasını sağlayan genetik yapıdır.
Fen ve Teknoloji dersinde kavramların tanımlarını veren Hatice ve Meryem hangi seçenekteki kavramları belirtmiştir?
Hatice
A) Alel gen
ZÜM
Buruşuk tohum
Sarı tohum
Şişkin meyve
Beyaz deri
Çekinik
-3
Meryem
Fenotip
B) Çekinik gen
Genotip
C) Dominant gen
Gen
D) Resesif gen
Alel gen
Hatice:
Baskın genlerle birlikte ortaya çıkmayan çekinik gen kavramını.
Meryem:
Canlıların fenotiplerinin oluşmasını sağlayan genotip kavramını tanımlamıştır.
ÇÖ
Doğru yanıt B seçeneğidir.
HOMOZİGOT : Bir karaktere ait genotipte aynı alel genlerin taşınması durumuna homogizot (arı döl = saf döl) denir.
Örneğin: Bezelyede kısa gövde fenotipi : bb gibi
HETEROZİGOT : Bir karaktere ait genotipte farklı alel genlerin taşınması durumuna heterozigot (melez) denir.
Örneğin: Bezelyelerin mor çiçek genotipi : Mm gibi
ÇAPRAZLAMA : Hayvanlarda çiftleştirme, bitkilerde tozlaştırma
yani canlılar arasında yapılan döllenme çalışmalarına “çaprazlama”
denir.
8. Sınıf / Fen ve Teknoloji
9
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM
MENDEL’İN ÇALIŞMALARI
Gregor Mendel 19. yüzyılın ortalarında yaptığı çalışmalar sonucunda kalıtsal özelliklerin dölden döle aktarıldığını keşfetti.
Mendel çalışmalarında öncelikle tek özellik bakımından farklı olan bezelyeleri çaprazladı. Uzun ve kısa boylu bezelyelerin saf döllerini çaprazladığında birinci kuşakta sadece uzun boylu bezelye elde edildiğini gördü. Mendel daha sonra
Fenotip :
UU
uu
Genotip :
Uzun
kısa
elde ettiği uzun boylu bezelyeleri kendi aralarında çaprazladığında %75 uzun, %25 kısa boylu bezelye elde etti.
UU
uu
1. Kuşak
Uu
Uu
Uu
Uu
Fenotip :
Uu
Uu
Genotip :
Uzun
Uzun
%100 heterozigot uzun (melez)
Uu
Uu
2. Kuşak
UU
%25
homozigot
uzun
Uu
Uu
%50
heterozigot
uzun
uu
%25
homozigot
kısa
Mendel çalışmalarının sonucunda çekinik özelliğe sahip genlerin 1. kuşakta ortaya çıkmazken 2. veya daha sonraki
kuşaklarda ortaya çıkabileceğini ve çekinik genlerin kaybolmadığını ispatlamış oldu.
Saf döl (homozigot) sarı tohumlu bezelye ile, melez (heterozigot) sarı tohumlu bezelyenin çap-
EK
4
N
ÖR
razlanması sonucunda oluşan bezelyelerin sarı tohumlu olma ihtimali yüzde kaçtır? (Sarı tohum,
yeşil tohuma baskındır.)
A) %25
ZÜM
4
B) %50
C) %75
D) %100
Melez sarı tohumu
Bezelye
Saf döl sarı tohumlu
Bezelye
SS
Ss
ÇÖ
SS
Ss
SS
Ss
144444444244444443
% 50 homozigot sarı tohumlu
% 50 heterozgot sarı tohumlu
1444442444443
%100 sarı tohumlu bezelye
Doğru yanıt “D” seçeneğidir.
Hücre Bölünmesi ve Kalıtım
10
8. Sınıf / Fen ve Teknoloji