Turkish Studies

Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016, p. 39-66
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9797
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi
 Received/Geliş: 14.07.2016
Accepted/Kabul: 20.09.2016
 Referees/Hakemler: Doç. Dr. Ahmet İNANIR – Doç. Dr. Abdullah
ÇOLAK
This article was checked by iThenticate.
İSLAM HUKUKU AÇISINDAN TEDARİK SÖZLEŞMESİNİN
MEŞRÛİYETİ (TÜRK BORÇLAR HUKUKU’NDAKİ MAHİYETİ
BAĞLAMINDA)
Recep ÇETİNTAŞ*
ÖZET
Çağımızda sanayinin süratle gelişmesi sonucu pekçok ürünün
hızla artması ve uluslararası ticaretin yaygınlaşmasından sonra çeşitli
sözleşmeler ortaya çıkmıştır. Bu sözleşmelerden biri de tedarik
sözleşmesidir. Tedarik sözleşmesiyle kastedilen, akit yapan taraflar
arasında, ileride toptan veya taksit taksit ödenecek malum bir ücret
karşılığında, belirli tarihlerde, vasıfları belli bir takım taşınır veya
taşınmaz malları yahut elektrik, su ve doğal gaz gibi muayyen hizmetleri
temin etmek amacıyla yapılan sözleşmelerdir. Bu özellikleriyle tedarik
sözleşmesi Türk Borçlar Hukuku’ndaki “satım sözleşmesi” ve
“eser/istisnâ’ sözleşmesi”ni içine alan geniş bir kapsama sahiptir. Gerek
tedarik sözleşmelerinde gerekse satım sözleşmesinde mal sözleşme
sırasında tedarikçinin elinde bulunabileceği gibi henüz mevcut olmayıp
sonradan üreterek veya temin ederek teslim edeceği bir şey olabilir.
Burada önemli olan satıcının malı teslime muktedir olmasıdır. Müşteri
de ücreti, malı teslim aldıktan sonra bir defada toptan veya taksit taksit
ödeyebilir. Bu sözleşmelerde, sözleşmenin konusu olan eşya, bir
fabrikanın ürettiği sınaî bir ürün olabileceği gibi bir üreticinin ürettiği
tarımsal veya hayvansal ürün yahut elektrik, su ve doğalgaz gibi doğal
güçler de olabilir.
Bu sözleşmelerde satıcının malı ileriki tarihlerde teslim etmeyi,
müşterinin de ücreti malı teslim aldıktan sonra ödemeyi taahhüt
etmesinden dolayı bedeller genellikle veresiyedir. Bu açıdan tedarik
sözleşmelerinin caiz olup olmadığı çağdaş âlimler arasında tartışma
konusu olmuştur. Bir kısım âlimler bazı gerekçelerle bunun caiz olmadığı
görüşünü benimsemişlerdir. Buna karşılık çağdaş âlimlerin çoğunluğu
İslam fıkhındaki benzer akitlerden hareketle bunun caiz olduğu
kanaatine sahip olmuşlardır. Bu makalede, lehte ve aleyhte ileri sürülen
gerekçeler dikkate alınarak İslam fıkhındaki benzer akitlerden hareketle
tedarik sözleşmesinin caiz olup olmadığının ele alınması uygun olacaktır.
Anahtar Kelimeler: İslam Fıkhı, Tedarik, Tedarikçi, Müşteri, Eşya
*
Yrd. Doç. Dr. Bülent Ecevit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi İslam Hukuku, El-mek: [email protected]
40
Recep ÇETİNTAŞ
THE LEGITIMACY OF THE SUPPLY CONTRACT IN TERMS OF
ISLAMIC LAW (IN THE CONTEXT OF NATURE IN TURKISH
OBLIGATIONS LAW)
ABSTRACT
In our age, the result of the rapid development of the industry, after
the rapid expansion of many products and the increase of international
trade, has emerged a variety of contracts. One of these contracts is the
supply contract. What is meant by supply contract, are agreements
between contracting parties in order to provide the characteristics of
certain movable or immovable goods, on certain dates, or certain services
such as electricity, water and gas in return for a known price will be paid
wholesale or in installments in the future. Supply contract, with these
characteristics, has a wide coverage comprising "sale contract" and
"work/order contract” in the Turkish Obligations Law. In both supply
contracts and sale contracts, as well as the goods can be found in the
hand of the supplier during the contract, may be something which not
yet available but he will deliver it to, by providing or producing later. What
is important here, is that the supplier is able to deliver the goods. The
purchaser, too, can pay the price wholesale at once after taking delivery
of the goods or pay in installments. İn these contracts, the goods which
is the subject of the contract can be things such as industrial product to
be produced by a factory or agricultural and animal products to be
produced by a manufacturer or naturel forces like electric, gas and water
too.
In these contracts, due to the commitment of the supplier to deliver
the goods at a later date, the customer also to pay the price after receiving
the goods, the costs are on credit. In this respect, it has been the subject
of debate among contemporary scholars whether it is permissible to
supply contracts. Some scholars have adopted the view that it is
impermissible for some reasons. In contrast, the majority of
contemporary scholars have had the the conviction that it is permissible,
moving from similar contracts in Islamic Jurisprudence. İn this article,
taking into account the pros and cons of reasons put forward, we will try
to analyze whether the permissible to supply contracts with moving from
similar contracts in Islamic Fiqh.
STRUCTURED ABSTRACT
Supply contract is a new type of contract emerged in parallel with
the development of the economic life of the industrial revolution. Supply
contract is a contract between the supplier and the purchaser, in return
for a certain amount of payment will be paid in the future, on certain
dates, about to provide the certain characteristics of the goods and
certain services. The goods of the subject of this contract as may become
industrial products manufactured in series in a factory, can also be
agricultural or animal products which produced by a manufacturer.
Likewise, this can be natural forces such as electricity, water, natural gas
and phone which can be taken under the sovereignty. The seller (supplier)
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
in which can be a person who produces them, he can be also a trader
who trades such goods. The property which is the subject of this contract,
does not matter if it will be delivered after producing subsequently by the
presence in parliament or by obtaining contracts. What is important here,
is to make sure that the seller is able to deliver. Supply contracts with
these features, is as almost same as "contract of sale" defined in Turkish
Obligations Law with the outline of match. Because the goods which are
the subject of the "contract of sale" defined in Turkish Obligations Law
and the price may also be generally credit. The property which sold can
be something exist during the contract as well, it also can be something
that will be delivered by hand afterwards. Here it is essential that the
seller is able to deliver the goods. With these qualifications, there is no
basic difference between the "contract of sale" and the supply contract we
address. But the legislator has defined it, as a "contract of sale" rather
than "supply contract". In addition, contracts which contain industrial
products, specifically has been identified by name "work/order contract"
in Turkish Obligations Law. According to this, the supply contract has a
wide coverage to include the "contract of sale" and "work/order contract"
in Turkish Obligations Law whith their outlines.
Due to the commitment of supplier to supply the goods at a later
date and due to the customer's commitment to pay the fee after receiving
the goods wholesale or in installments, both in the supply contract we
have dealt with and in contracts mentioned in Turkish Obligations Law,
the costs are usually on credit. In this respect, it is questionable among
contemporary scholars whether supply contract is permissible. A number
of scholars said that it is not permissible on the grounds that it is the
sale of the debt in exchange for debt prohibited by Sunnah and ijma
(consensus) and that fall within the scope of sale of non-existent or nonowned things. In the same way, they argued that it is similar to the
contracts being attributed to the future (outstanding), and it carries the
risk of deception, for this reason, it was prohibited by the majority of
jurists. Likewise, according to them this contract in not binding contract
on the contrary it is consists of an agreement made between the two
parties. Shopping is possible only after the actual change in value.
The majority of scholars had said that the hadith prohibits the sale
of the creditor's debt is not authentic and even if it is accepted authentic,
it would not preclude to permissibility of supply contract by movement of
the principles of necessity. The consensus (icmâ') on this issue did not
occur on all kinds of sales of the creditor's debt. The hadith that prohibits
non-owned thing has been allocated to the sale of food by the previous
scholars. For this reason, the ban does not include the sale of other
things outside the foods. As for illusion, as the previous jurists staded,
non of the contracts is outside a less illusion. As for little illusion, it is
forgiven. The claim of the similarity of supply contract to the contracts
attributed to the future, too, has been refused by the majority of scholars
by analogy to similar contracts in Islamic jurisprudence. This contracts
are the contracs such as the sale of things that could not ready by saying
their qualifications which means "al-bay ala's-sıfa" buying step by step
that means "bay'u'l-isticrar", "salam contract", and "work/order contract"
and other similar contracts.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
41
42
Recep ÇETİNTAŞ
The majority of previous scholars, said that the sale of things that
could not exist at the presence during the contract by saying their
qualifications is permissible under certain conditions. According to them,
it is not necessary to pay the cost in these purchases, on the contrary, it
is permissible to pay the price on credit as well as it may be advance too.
Hanafits have seen legitimate the "work/order contract" which was
postponed its fee and this point was enacted by Macalla too. Shafiits also
accept the "salam contract" which its fee was postponed is authentic. In
this case, it must be judged to the legitimacy of supply contracts by
putting it to the place in thes contracts.
Thus, the 12th session of the Islamic Fiqh Academy which held in
Riyadh in 2000, has also been judged to be permissible the contracts
performed with a factory as subjecting to the provisions of work/order
contract. In my opinion, besides the "seeing freedom and shame freedom"
there is no obstacle to the legitimacy of supply contract which does not
include interest. The legitimacy of the supply contract provided that there
are no obstacles include interest. Because this ban is contrary to the
best interests of society.
Keywords: Islamic Fiqh, supply, supplier, purchaser, goods
Giriş
Sanayi inkılabının sonucu olarak pekçok ürünün hızla artması ve milletlerarası ticaretin
yaygınlaşmasına bağlı olarak bir takım akitler ve sözleşmeler ortaya çıkmıştır. Bu sözleşmelerden
biri de tedarik sözleşmesidir. Tedarik sözleşmesi kısaca satıcı ile müşterinin hem ücreti hem de
satılan malı ileriki bir tarihte toptan veya peyder pey ödemek üzere yaptıkları ticarî anlaşmalardır.
Bu özelliği itibariyle tedarik sözleşmesi Türk Borçlar Hukuku’ndaki “satım sözleşmesi” ve
“eser/istisnâ’ sözleşmesi”ni içine alan geniş bir kapsama sahiptir. Bu sözleşmelerde tedarikçi, seri
üretim yapan bir fabrika yahut tarımsal veya hayvansal ürünler üreten bir üretici veya bunların
ticaretini yapan bir tüccar da olabilir. Aynı zamanda bu sözleşmelerde, sözleşmenin konusu olan mal,
sözleşmenin yapıldığı sırada henüz mevcut olmayıp ileride üretcilecek yahut satıcının elinde
bulunmayıp sonradan elde ederek teslim edeceği bir şey olabilir. Keza, elektrik, su, doğalgaz ve
telefon gibi muayyen hizmetlerin temin edilmesi de bu sözleşmelerin kapsamına dâhildir.
Bu sözleşmelerde satıcı malı gelecek tarihlerde teslim etmeyi, müşteri de ücreti (semen),
malı teslim aldıktan sonra toptan veya taksit taksit ödemeyi taahhüt ettiğinden ücret de satılan şey de
genellikle veresiyedir. Bazı istisnaları olmakla birlikte İslam Hukuku’ndaki genel kurala göre yapılan
akdin sahih ve meşru olabilmesi için akit meclisinde usulüne uygun olarak yapılan icab ve kabulden
sonra bedellerin peşin olarak ödenmesi esastır. Bu açıdan tedarik sözleşmelerinin caiz olup
olmayacağı çağdaş âlimler arasında tartışma konusu olmuştur. Fakat tüm dünyada olduğu gibi
ülkemizde de ticârî müesseselerin faaliyetlerini sürdürebilmeleri ve kapasitelerini arttırabilmeleri
için bu tür sözleşmelere zaruri ihtiyaç bulunduğu bilinen bir gerçektir. Zira günümüzde ticârî
faaliyetlerin sürdürülmesi ancak ihtiyaç duyulan eşya ve maddelerin zamanı geldiğinde temin
edilmesini mümkün kılacak sağlam bir sözleşme ile mümkün olmaktadır. Diğer bir ifadeyle
insanların maslahatlarından pekçoğu bu sözleşmelerle temin edilmektedir. Bu sebeple biz burada
tedarik sözleşmesinin caiz olmadığı konusunda ileri sürülen gerekçeleri dikkate alarak İslam
fıkhındaki benzer akitlerden ve zaruret prensibinden hareketle konuya çözüm aramaya çalışacağız.
Konunun ayrıntılarına girmeden önce tedarik sözleşmesinin tanımına ve Türk Borçlar Hukukundaki
karşılığına bir göz atmamız uygun olacaktır.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
43
I. Tedarik Sözleşmesinin Tanımı ve Türk Borçlar Hukukundaki Karşılığı
Tedarik kelimesi, Arapçadan dilimize girmiş bir isim olup sözlükte “hazırlama, elde
bulundurma, sağlama ve temin etme” anlamlarına gelmektedir. (Doğan, 1994, 1054). Terim olarak
tedarik sözleşmesiyle ilgili görebildiğimiz en uygun tanım Abdullah Mutlak’ın şu tanımıdır; “Akdi
yapanlardan birinin akdin muktezasına göre karşı tarafa muayyen bir ücretle taşınır birtakım malları
teslim etmeyi tekeffül ettiği bir akittir.” (Mutlak, 1993, 25). Çağdaş araştırmacılardan Âtıf Ebû
Herbîd ile Ahmed Ziyâb Şuveydeh de Mutlak’ın bu tanımını benimsemişlerdir.” (Âtıf Ebû HerbîdAhmed Ziyâb Şüveydeh, 2007, 1240) Ancak bu tanım, tanım tekniği açısından eleştiriye açıktır. Zira
elektirik, su, doğalgaz ve telefon gibi muayyen hizmetlerin tedarikini içermemektedir. Aynı zamanda
tedarik sözleşmesinin konusu taşınır mallar olabileceği gibi taşınmaz mallar da olabilir. Bu yönüyle
efradını câmi değildir. Bize göre tedarik sözleşmesinin şu şekilde tanımlanması daha uygundur:
“Satıcı ile müşteri arasında, ileride ödenecek malum bir ücret karşılığında, belirli tarihlerde, vasıfları
belli bir takım malları yahut muayyen hizmetleri temin etmek üzere yapılan bir sözleşmedir.”
Bu tanıma göre şer’an mal değeri taşıyan, taşınır ve taşınmaz tüm nesnel varlığa sahip,
mülkiyet konusu olmaya elverişli eşya ile birlikte, elektrik, su, telefon ve doğalgaz gibi hizmetlerin
tedariki bu sözleşmenin kapsamına girer. Bu özellikleriyle tedarik sözleşmesi, anahatlarıyla Türk
Borçlar Hukukundaki “satım sözleşmesi” ve “eser (sipariş) sözleşmesi”ni içine alacak şekilde geniş
bir kapsama sahiptir.
Ülkemizde yürürlükte olan Türk Borçlar Hukuku’nda mal ve hizmet tedarik işlemleri
hakkında belirli düzenlemeler yer almakla birlikte gerek Türk Borçlar Kanunu’nda gerekse Türk
Ticaret Kanunu’nda tedarik sözleşmesi adıyla bir tanıma rastlanmamaktadır. Fakat Borçlar Kanunu
m. 207’ de tanımlanan ve hakkında gerekli düzenlemelerin yapıldığı “satım sözleşmesi” teriminin
temel unsurları bakımından tedarik sözleşmesiyle büyük ölçüde uyuştuğu görülmektedir. Söz konusu
maddede satım sözleşmesi şu şekilde tanımlanmıştır: “Satım sözleşmesi, satıcının, satılanın zilyetlik
ve mülkiyetini alıcıya devretmesi, alıcının ise buna karşılık bir bedel ödeme borcunu üstlendiği
sözleşmedir.”
Türk Borçlar Kanunu’ndaki mal kavramı, doktrin ve uygulamada geniş bir yoruma sahiptir.
Bu kavram ile taşınır ve taşınmaz niteliğindeki tüm nesnel varlığa sahip ve mülkiyet konusu olmaya
elverişli olan eşya ile birlikte, egemenlik altına alınabilen ve mülkiyet konusu olmaya elverişli
bulunan doğalgaz, elektrik, havagazı gibi doğal güçler (TMK. m. 762), alacaklar, malvarlığına girip
de para değeri bulunan tüm haklar satım sözleşmesinin konusunu oluşturabilir (Korkmaz, 2011, 9899). Satım sözleşmesinin konusu olan malın, sözleşmenin yapıldığı sırada mevcut olması veya
satıcının malvarlığında bulunması gerekmez. Gerçekten de, satıcı bu malı daha sonra elde ederek
alıcıya vermeyi yüklenmişse, böyle bir satım sözleşmesi de geçerlidir. Meselâ, yapılan bir sözleşme
ile altı ay sonra toplanacak ürünün teslim edileceğinin kararlaştırılması, ileride bir fabrika ile seri
halinde imal edilecek eşyanın satımı, inşa edilmemiş bir binada kat mülkiyeti satımı veya müstakbel
alacağın devri konularını içeren bir satım sözleşmesi geçerlidir (Korkmaz, 2011, 98-99). Bununla
birlikte satıcı sözkonusu malı bir şekilde elde ederek teslim etme imkânına sahipse, buna rağmen
sözleşme konusu malı elde ederek teslim etmemişse, sözleşme geçersiz değildir. Çünkü malın
teslimi, imkân dâhilindedir. Böyle bir durumda satıcı, alıcıya karşı tazminat ödemekle yükümlüdür.
(TBK. m. 112). Şu halde satım sözleşmesinin kurulduğu anda mevcut olmayıp da ileride
gerçekleşecek bir şeyin satımı mümkündür (Tandoğan, 1987, II, 43- Korkmaz, 2011, 99).
Bu özellikleri itibariyle Türk Borçlar Hukuku’ndaki “satım sözleşmesi”nin çalışmamızda ele
alınan tedarik sözleşmesiyle anahatlarıyla uyuştuğu görülmektedir. Zira tedarik sözleşmelerinde de
mal akit sırasında onu üreten veya ticaretini yapan tedarikçinin elinde bulunabileceği gibi henüz
mevcut olmayıp sonradan üreteceği veya temin ederek ileride teslim edeceği bir şey olabilir. Müşteri
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
44
Recep ÇETİNTAŞ
de ücreti, malı teslim aldıktan sonra toptan veya taksit taksit ileride ödeyebilir. Bu sözleşmede akdin
konusu bir fabrikanın ürettiği sınaî bir ürün olabileceği gibi tarımsal bir ürün yahut elektrik, su ve
doğalgaz gibi muayyen hizmetler de olabilir. Fakat Türk Borçlar Kanunu’nda kanun koyucu bu tür
sözleşmeleri “tedarik sözleşmesi” değil, “satım sözleşmesi” adıyla tanımlamıştır. Yine sınâî
ürünlerin tedarikiyle ilgili sözleşmeler için eski Borçlar Kanunu’nun 355. maddesinde “istisnâ’
sözleşmesi” terimi kullanılmışken 6098 sayılı Türk Borçlar Kanununun 470. maddesinde onun
yerine “eser sözleşmesi” terimi kullanılmıştır. 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nda eser (istisnâ’)
sözleşmesi, doktrindeki eleştirileri de dikkate alarak yeniden düzenlenmiştir. Bu maddenin
gerekçesinde “eser sözleşmesi, yüklenicinin bir eser meydana getirmeyi, iş sahibinin de bunun
karşılığında bir bedel ödemeyi üstlendiği sözleşmedir.” şeklinde tanımlanmıştır… Eser
sözleşmesinin rızâî bir sözleşme olması sebebiyle, bu sözleşmenin kurulabilmesi için, taraflardan
birinin ödemeyi taahhüt ettiği bir ücret karşılığında diğer tarafın da bir eser meydana getireceği
konusunda anlaşmış olmaları gerekir. Eser sözleşmesinin hukuki niteliği ve özelliklerine yakından
bakıldığında, bu tür sözleşmelerin tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmeler olduğu açıkça görülür
(Korkmaz, 2011, 107-108). Türk Borçlar Kanunu’nda ele alınan eser (istisnâ’) sözleşmesi herhangi
bir fabrikanın yahut sanatkârın ürettiği ürünlerin satımını içeren tedarik sözleşmesinin kapsamına
girmektedir.
Halen yürürlükte olan Türk Ticaret Kanunu’nun 1530. maddesinin 1. fıkrasında da şu
düzenlemelere yer verilmiştir: Ticari işletmeler arasında mal ve hizmet tedariki amacıyla yapılan
işlemlerde, alacaklı, kanundan veya sözleşmeden doğan tedarik borcunu yerine getirmiş olmasına
rağmen, borçlu, gecikmeden sorumlu tutulamayacağı haller hariç, sözleşmede öngörülmüş bulunan
tarihte veya belirtilen ödeme süresinde borcunu ödemezse, ihtara gerek olmaksızın temerrüde düşer.
Görüldüğü gibi Türk Borçlar ve Ticaret Kanunu’nda yer verilen tedarik işlemlerinde de
tedarikçinin malı gelecek tarihlerde teslim edeceği müşterinin de ücreti malı teslim aldıktan sonra
ileri bir tarihte ödeyeceği öngörülmekte ve anlaşılan sürelerde bedellerin ödenmesi, aksi takdirde
tazminat (TBK m. 112) ve temerrüd hükümlerinin (TTK. m. 1530/1) uygulanacağı belirtilmektedir.
Türk Borçlar Hukuku’nda “satım sözleşmesi” ve “eser (istisnâ’) sözleşmesi” şeklinde ayrı
başlıklar altında ele alınan sözleşmeler Arap ülkelerinde geçerli hukuk sistemlerinde “tedarik
sözleşmesi” adıyla ele alındığından çağdaş Arap âlimler tedarik sözleşmesini yukarıda yaptığımız
tanıma benzer şekillerde tarif ederek bunun İslam Hukuku açısından caiz olup olmadığını
tartışmışlardır. Zira gerek Türk Borçlar Hukuku’ndaki satım ve eser (istisnâ’) sözleşmelerinde
gerekse yukarıda tanımını yaptığımız tedarik sözleşmesinde bedeller genellikle veresiye olmaktadır.
Ayrıca satılan mal bazan akit meclisinde hazır olmadığı gibi hariçte de mevcut olmayıp ileride
üretilecek bir şey olabilmektedir. Bu sebeple çağdaş âlimlerin bir kısmı tedarik sözleşmelerinin
cevazına hükmederken bazıları çeşitli gerekçelerle bunun caiz olmayacağı görüşünü ileri sürmüştür.
Bu durumda tedarik sözleşmelerinin ve kapsamına giren Türk Borçlar Hukuku’ndaki mal ve hizmet
tedarik işlemlerinin İslam fıkhına göre caiz olup olmayacağının incelenmesine ihtiyaç
duyulmaktadır.
II. Tedarik Sözleşmelerinin Çeşitleri
Tedarik sözleşmeleri tarafların konumu, akdin tabiatı ve konusu itibariyle çeşitli kısımlara
ayırılır.
A. Sözleşmenin İçeriğini Karşılıklı Olarak Belirleme YönündenTedarik Sözleşmeleri
Tarafların akdin şartlarını belirleme yetkileri bakımından tedarik sözleşmeleri iki kısma
ayrılır:
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
45
1. Standart (Tip) Tedarik Sözleşmeleri
Bu sözleşmeler su, elektrik, doğalgaz ve telefon gibi muayyen hizmetleri tedarik etmek üzere
yapılan sözleşmelerdir. Bu sözleşmelerde akdi yapan taraflardan biri -ki o hizmetleri sunan taraf
olup- güçlü ve müstağni pozisyonunda bulunurken diğer taraf kendisine şartların yazılı olarak
sunulduğu muhtaç ve boyun eğen konumundadır. (Mutlak, 1993, 31; Şahin, 2011,120-122). Bu tür
sözleşmelerde ikinci tarafın anlaşmaya ihtiyacından dolayı şartları kabul etmekten başka bir imkânı
bulunmaz. Bu akitler daha ziyade iz’ân akitlerine benzemektedir. Birinci taraf tartışma kabul
etmeksizin nihâî ve kesin bir şekilde şartların kabul edilmesini teklif ederken, diğer tarafın
ihtiyacından dolayı vazgeçme imkânı olmadığı için şartlara boyun eğerek kabul etmekten başka
çaresi olmaz. Bu tür sözleşmeler genel olarak Türk Borçlar Kanunu’ndaki “satım sözleşmesi” ve özel
olarak da “hizmet sözleşmesi”nin kapsamına girmektedir.
2. Serbest Tedarik Sözleşmeleri
Bu sözleşmeler, sözleşmenin kurulmasında ve şartlarının belirlenmesinde sözleşmenin
taraflarından her birinin eşit söz hakkına sahip olduğu sözleşmelerdir. Tedarik sözleşmelerinin
ekserisi bu nevin kapsamına girer.
B. Tabiatı Açısından Tedarik Sözleşmeleri
Bu açıdan tedarik sözleşmeleri iki kısma ayrılır:
1. İdârî Tedarik Sözleşmeleri
Bu sözleşmeler, taraflarından birinin idare olduğu sözleşmelerdir. Bu sözleşmelerin mevzuu,
askeri kurumlar için teçhizat, gıda maddeleri, devlet hastaneleri için teknik cihaz, ilaç, devlet
memurları için yiyecek, giyecek ve devlet daireleri için mefruşat, bilgisayar ve benzeri böro aletleri
tedarik etmek gibi kamu kuruluşlarının maslahatıyla alakalıdır. Bu sözleşmeler devlete özel
imtiyazlar tanıyan sözleşmeler olup devletin umumi kanunlarına tabidir. Devlet akit yapana tartışma
fırsatı vermeksizin sözleşmenin şartlarını kendisi belirler. Bu yönüyle daha ziyade iz’an (tip)
akitlerine benzer.(Mutlak, 1993, 32; Şahin, 1431, 112; Mısrî, 2010, 30-31).
2. Bireysel Tedarik Sözleşmeleri
Bu sözleşmeler kendisinde herhangi bir idari tarafın yer almadığı sözleşmelerdir. Bu
sözleşmelerde iki taraf da fertlerden ve özel şirketlerden ibarettir. Özel bir şirketin özel bir okula,
okul eşyaları veya özel bir hastahaneye teknik cihaz ve ilaç tedarik etmek üzere sözleşme yapması
böyledir (Mutlak, 1993, 32; Şahin, 1431, 114-115).
C. Mevzûu Açısından Tedarik Sözleşmeleri
Bu açıdan tedarik sözleşmeleri de iki kısma ayrılır.
1. Normal Tedarik Sözleşmeleri
Bu sözleşmeler mevzuu, vasıfları üzerinde anlaşma sağlanan mallardan ve vasıfları belli
eşyadan ibaret olan ve tedarikçinin söz konusu malları temin edeceği kaynağı seçmede özgür olduğu
sözleşmelerdir. (Mutlak, 1993, 33; Şahin, 1431, 118-119). Bu sözleşmeler bazan özel bazan da idari
olabilir (Mısrî, 2010, 30).
2. Sanatsal Tedarik Sözleşmeleri
Bu sözleşmeler, mevzûu tedarikçinin ürettiği sınaî malları teslim etmekten ibaret olan
sözleşmelerdir (Mutlak, 1993, 33; Şahin, 1431, 118-119). Bunlardan bir kısmı özel bir kısmı da idari
olabilir ve idare bu malı hazırlama ve üretme sürecine müdahil olma bakımından büyük bir hürriyete
sahiptir (et-Tamâvî, 1991, 125). Sanata dayalı tedarik sözleşmeleri İslam Hukukundaki istisnâ’
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
46
Recep ÇETİNTAŞ
akitleri kapsamına girmektedir. Mesela idarî veya özel bir tarafın, tedarikini üstlendiği muayyen
vasıflardaki eşyaları üretmesi için bir eşya fabrikasıyla anlaşma yapması böyledir. Bu tür sözleşmeler
Türk Borçlar kanununda “eser (istisnâ’) sözleşmesi” olarak tanımlanmıştır. (TBK. m. 470).
III. İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmeleri
Çağdaş araştırmacılardan bir kısmı çeşitli gerekçelerle tedarik sözleşmelerinin caiz olmadığı
görüşünü ileri sürmüşlerdir. Bu gerekçelerden biri de tedarik sözleşmelerinin borcun borç
karşılığında satışı kapsamına gireceğidir. Burada sırasıyla onların ileri sürdükleri gerekçeleri ele
alacağız.
A. Borcun Borca Karşılık Satışı Meselesi
Borcun borca karşılık satışı; bir kimsenin bir kimseye muayyen bir vakte kadar mühlet
verilmiş bir şeyi muayyen bir vakte kadar mühlet verilmiş bir şey karşılığında satması yahut bir
kimsenin bir kimseye vadeli borcunu (‫ )دين‬başka bir kimsedeki vadeli borcuna/alacak (‫ )دين‬karşılık
satması şeklinde yorumlanmıştır.
Bazı çağdaş fakihler tedarik sözleşmelerinde bedellerin veresiye olmasından dolayı bunun
borcun borç karşılığında satışı kapsamına girdiğini dolayısıyla da caiz olmayacağı görüşünü ileri
sürmektedirler. (Osmânî, 2000, II, 314; Sebîtî, 1996, II, 320) Uluslararası İslam konferansı teşkilatı
tarafından 2000 yılında Riyad’da düzenlenen İslam Fıkıh Akademisinin 12. dönem toplantısında da
bu şeklilde bir karar çıkmıştır. Bu karara göre; “Tedarikçi akit sırasında ücreti tamamen peşin olarak
almazsa, bu durumda tarafları bağlayıcı karşılıklı söz vermeye dayandığı için bu akit caiz değildir.
Çünkü bağlayıcı nitelikte karşılıklı söz verme bizatihi akde benzediğinden buradaki alışveriş borcun
borca karşılık satışı olur.” Bu görüş sahipleri, görüşlerini ispat etmek için bazı deliller ileri sürerler.
Bu delillerin birincisi, “‫ =ان النبي نهي عن بيع الكالئ بالكالئ‬Hz. Peygamber borcun borçla satışını
yasakladı.” (Abdürrezzak, 1403, VIII, 90; Dârakutnî, 1966, III, 71-72, 269; Hâkim, 1990, II, 65-66).
hadisidir. Dilbilimciler buradaki “‫ ”بيع الكالئ بالكالئ‬lafzıyla veresiyenin veresiye satılmasının
kastedildiğini söylemişlerdir. (Dârakutnî, 1996, III, 71-72; Hâkim, 1990, II, 65, 66; İbnü’l-Esîr, ts.
IV, 194). Ancak bu hadis Musa b. Ubeyde er-Rebezî’nin tek başına rivayet ettiği zayıf ve munkatı’
bir hadis olduğundan borcun borca karşılık satışının caiz olmayacağı konusunda delil olmaya
elverişli görülmemiştir. Nitekim İmam Şâfiî, muhaddisler bu hadisi zayıf sayarlardı, demiştir
(Şevkânî, ts. V, 156). Ahmed b. Hanbel, bana göre Musa b. Ubeyde’den hadis rivayet edilmesi helal
değidir. Bu hadisi ondan başka bir kimsenin rivayet ettiğini bilmiyorum. Bu konuda sahih olan hiçbir
hadis yoktur. Fakat borcun borç karşılığında satışının caiz olmadığı hususunda âlimlerin icmâ’ı
vardır, demiştir (İbn Teymiyye, 1949, I, 235; İbn Hacer, 1991, V, 572; Şevkânî, ts. V, 156). Yahya
b. Maîn, Musa b. Ubeyde’nin hadisiyle istidlâl edilmez, demiştir (Zehebî, 1963, IV, 213). İbn Hacer,
bu hadisi Musa b. Ubeyde’nin tek başına rivayet ettiğini, kendisinin çok zayıf bir râvi olduğunu ve
tek başına rivayet ettiği hadislerin hüccet olmadığını söylemiştir. (İbn Hacer, 1986, III, 28).
Buna rağmen çağdaş araştırmacılardan es-Sebîtî, bu hadisle istidlal ederek şöyle demiştir:
“İster akit yapan tarafların ülkesinde ister başka yerde olsun, vasıfları belirtilen mevcut aynın
satışının tamamlandığı akitlerde akit meclisinde ücretin teslim edilmesi şart koşulmaz. Ancak satılan
şey zimmette tavsif edilen veya selem olan akitlerde bedellerin zimmete taalluk etmemeleri için akit
meclisinde ücretin teslim edilmesi şarttır. Zira bu, senedi ve metni hakkında bazı itirazlar olsa da
ümmetin kabul ettiği meşhur hadiste yasaklanan borcun borç karşılığında satışına girer.” (Sebîtî,
1996, II, 320). Bir kısım âlimler ise ümmet kabulle karşılamış olsa bile borcun borçla satışını
yasaklayan hadisin sabit olmadığını -ayrıca tedarik sözleşmelerinin borcun borçla satışı kapsamına
girmeyeceğini- söylemişlerdir (Mısrî, 2010, 46- 2000, II, 482; Mutlak, 1993, 34; Darîr, 1996, II, 332;
Selâmî, 1996, II, 325). Zira “deyn”, alışveriş yapanlardan birinin zimmetinin diğerine karşı borçla
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
47
meşgul olmasıdır. Tedarik sözleşmesinde böyle bir borç söz konusu değildir. O sadece ittifak ve
karşılıklı söz vermekten ibarettir. Bu sebeple satılan şeyin teslimi tamamlanıncaya kadar feshi
mümkün olmak üzere akit caiz olmaya devam eder. (Ebû Süleyman, 2000, II, 402). Buna göre ( ‫بيع‬
‫=الكالئ بالكالئ‬Borcun borca karşılık satışı) hadisi sahih bile olsa, umumi ihtiyaca binaen tedarik
sözleşmelerinin cevazına engel teşkil etmez. Zira umumi ihtiyaç zaruret mertebesine konulur (Mısrî,
1996, II, 220; Selâmî, 2000, II, 547).
İkincisi, borcun borç karşılığında satışının haram olduğu konusunda âlimlerin icmâ’ıdır. Bu
icmâ’ı Ahmed b. Hanbel, İbnü’l-Münzîr ve İbn Rüşd nakletmiştir (İbnü’l-Münzir, 1981, 92; İbn
Rüşd, 1985, II, 104; İbn Teymiyye, 1949, I, 235; İbn Kayyım, 1977, I, 388.). İbn Rüşd, iki kişi
arasında meydana gelen ve her iki taraftan veresiye olan bütün muamelelerin icma ile caiz olmadığını
ve bunun yasaklanan borcun borç karşılığında satışı kapsamına gireceğini belirterek şöyle demiştir:
“Aynda olsun zimmette olsun iki taraftan veresiye olan alışveriş icma ile caiz değildir. Çünkü bu
yasaklanan borcun borç karşılığında satışıdır.” (İbn Rüşd, 1985, II, 104). Fakat borcun borç
karşılığında satışının haramlığı hususunda icma iddiası sabit değildir. Zira bu konudaki icmâ’ borcun
borç karşılığında satışının bütün şekilleri hakkında meydana gelmemiş aksine bazı şekilleri hakkında
vaki olmuştur. İcma ile yasaklanan borcun borçla satışı, bir kimsenin bir kimseye muayyen bir vakte
kadar mühlet verilmiş bir şeyi muayyen bir vakte kadar mühlet verilmiş bir şey karşılığında selem
yapması gibi (muameleler)dir. Bu tür bir selem icma ile caiz değildir ( İbn Teymiyye, 1949, I, 235;
İbn Kayyım, 1977, I, 388). Tedarik sözleşmesi ise âlimlerin haramlığında ittifak ettikleri borcun
borçla satışı şekillerinden değildir. Çünkü bunlar eşyanın nakit ile veya hizmetin nakitle
mübadelesidir. Dolayısıyla bu söleşmelerde bedeller farklı olduğundan onlara haram kılınan faiz
karışmaz (Mısrî, 2010, 46; Mutlak, 1993, 34).
İmam Mâlik, "(‫ )=بيع الكالئ بالكالئ‬borcun borçla satışı" ifadesini bir kimsenin bir kimseye
vadeli borcunu (‫ )دين‬başka bir kimsedeki vadeli borcuna (alacak/‫ )دين‬karşılık satması şeklinde
yorumlamıştır (Mâlik, 1985, II, 660). İbnü’l-Esîr, yasaklanan borcun borca karşılık satışı, bir
kimsenin bir şeyi herhangi bir vadeye kadar satın aldıktan sonra vadesi geldiğinde onu ödeyecek
semeni bulamayıp "bunu bana başka bir vadeye kadar bir miktar fazlasıyla sat" demesi, satıcının da
aralarında karşılıklı olarak teslim alma (kabz) meydana gelmeden onu satmasıdır.” demiştir. (İbnü’lEsîr, ts, IV, 194). İbn Kayyım da borcun borçla satışını yasaklayan ne umumi bir nas, ne de icmâ
mevcuttur. Sadece veresiyenin veresiye satışından nehiy varit olmuştur. Veresiye (‫)الكالئ‬,
kabzedilmeden ertelenmiş (‫ )المؤخر‬bedeldir. Mesela bir kimsenin bir şeyi zimmetteki bir şey
karşılığında selem yapması böyledir. Burada her iki bedel de veresiyedir. İşte bu, ittifakla caiz
değildir ve borcun borçla satışı (‫ )بيع الكالئ بالكالئ‬budur, demiştir. (İbn Kayyım, 1977, I, 388).
“(‫ )= بيع الكالئ بالكالئ‬Borcun borca karşılık satışı” ifadesinin, âlimler tarafından bu şekilde farklı
yorumlanması tek bir husus üzerinde icmâ olmadığına delildir. Ancak bazıları icmâ’ın hükmü ihtilaf
edilen konu hakkında da devam eder. Başlangıçta borcun borç karşılığında satışının haramlığı
konusunda icmâ meydana geldiğine göre bunu ihtilaf edilen konuda da devam ettiririz, derler (Şebel,
2016, 1). Fakat muhakkik usulcülerin sahih olan görüşüne göre ihtilaf edilen mevzû hakkında icmâ’ın
hükmü devam etmez. Çünkü ihtilaf edilen mevzû hakkında icmâ sabit değildir. Bu konuda aslolan
cevazdır. Dolayısıyla bu cevaz caizliğini menedecek bir delil gelinceye kadar devam eder. Tahrime
delalet eden bir delil ise yoktur. Bu durumda asıl olan devam eder ki o da cevazdır (Ebû Yaʻlâ, 1990,
IV, 1265; Kelvezânî, 1985, IV, 254; İbn Akîl, 1999, I, 45; İbn Kudame, 2002, I, 449; İbn Kayyım,
1977, I, 341).
Diğer taraftan bütün mezhep imamları borcun havale yoluyla naklini câiz görmüşlerdir
(Karaman, 1991, II, 602). Bu da bir borcun diğer bir borç (alacak) karşılığında satılması
mahiyetindedir. Fukahanın çoğuna göre “borcun borç ile mübadelesi câiz olmadığı” halde insanların
borcun havale yoluyla nakline ihtiyaçları bulunduğundan kolaylık ve müsâmaha olması için câiz
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
48
Recep ÇETİNTAŞ
görülmüştür (Râfiî, ts. X, 338; Karaman, 1991, II, 602). Aslında bu hüküm, Hz. Peygamber’in
“Ödeme gücü olanın borcunu ödememesi haksızlıktır; herhangi biriniz ödeme gücü olan birine
havale edildiğiniz zaman bunu kabul etsin” (Buhârî, Havâlât, 1-2). buyruğuna dayanmaktadır
(Karaman, 1991, II, 602). Bu durumda borcun borçla satışı konusundaki haramlık, hakkında ihtilaf
edilen şekillerinde değil, üzerinde ittifak meydana gelen şekilleri hakkında sabit olur. Tedârik
sözleşmesi, ulemanın hakkında ittfak ettiği borcun borçla satışı şekillerden olmayıp bilakis hakkında
ihtilaf meydana gelen şekillerden olduğu için hakkında haramlık hükmü sabit olmaz. O, eşyanın veya
hizmetin nakitle mübadelesi olduğundan buna faiz de karışmaz. Çünkü bedeller farklıdır (Mısrî,
2010, 46; Şebe, 2016, 1).
Bazı âlimler tedarik sözleşmesini istisnâ’ akdine benzetmişlerdir. Nitekim Hanefilere göre
istisnâ’’ akdinde semenin peşin ödenmesi zorunlu olmayıp belli bir süreye kadar ödenmesi caizdir.
(Mısrî, 2010, 47; Cevâhirî, 2000, II, 435). Mecelle “İstısnâ’da semenin peşin verilmesi lazım
değildir.” kuralını kanunlaştırmıştır. (Berkî, 1982, 74). Bu yönüyle aralarında bir benzerlik söz
konusudur.
Tedarik sözleşmeleri Mâlikî mezhebinde “ ‫= بيعة اهل المدينة‬Medine halkının alışverişi” diye
meşhur olan alışverişe de benzemektedir. İbnü’l-Kâsım şöyle demiştir: Medine halkı belli bir fiyatla
et satın alırlar müşteri hergün belli bir miktar et alır ücreti maaşa kalırdı da insanlar bunda bir sakınca
görmezlerdi. Et ve insanların alıp-sattıkları türden pazarlarda satılan her şey malum bir şekille olup
müşteri her gün alacağı miktarı beyan ederse ücret (semen) belli bir vadeye veya maaşa kadar tehir
edilse o da böyledir. Bu durumda maaşın malum ve emniyetli olması ve müşterinin de satın aldığı
şeyi almaya başlaması halinde Mâlik bunu borcun borçla satışı olarak görmezdi. (Sehnûn, 2005, IV,
299). Malik’in rivayet ettiğine göre Salim b. Abdillah şöyle demiştir: “Şu kadar rıtıl1 eti her gün şu
kadar miktar almak üzere bir dinara ve ücreti maaşa kadar satın alırdık. Hiç kimse bunu borcun borca
karşılık satışı olarak görmezdi. Medîneliler bunda bir sakınca görmezlerdi.” (Sehnûn, 2005, IV, 300;
Hattâb, 2003, VI, 516-517). Mâliki âlimler kıyasa aykırı olsa da bu şekil bir alışverişi istihsânen caiz
görmüşler ve istihsan yaparken de Medine ehlinin ameline ittiba ettiklerini söylemişlerdir. (Hattâb,
2003, VI, 517).
İmam Şâfiî, selem konusunda müşterinin hazırda olmayan bir şeyi bilinen bir vadeye kadar
borç olarak satın almasında bir sakınca yoktur. Bu vade, alışverişin meydana geldiği günden itibaren
başlar, demiştir (Şâfiî, 2008, IV, 77). Şîrazî selem, bey’ (alışveriş) lafzıyla meydana geldiği zaman
alışveriş (bey’) olur ve bunda ücretin mecliste teslim alınması şart koşulmaz demiştir (Şirâzî, 2003,
II, 121). Ücreti tehir edilmekle birlikte selem akdi caiz olunca bedelleri ertelenen tedarik sözleşmesi
de caiz olur. Zira her iki akitte de bedeller veresiyedir.
Bu durumda bedellerin her iki taraftan veresiye olması sebebiyle tedârik sözleşmeleri borcun
borç karşılığında satışını yasaklayan icmâ’ın kapsamına girmez. İcmâ’ın kapsamına girmeyen böyle
bir alışveriş şekli faiz ve aldatma unsurlarından hali olduğu zaman onda aslolan cevazdır. (Ebû
Süleymân, 2000, II, 415; Darîr, 1996, II, 333; Şebel, 2016, 1). Alışverişin bu şeklinde ise bedeller
zamanı geldiğinde ödendiği takdirde riba ve aldatma yoktur. Hakkında icmâ da sabit değildir.
Abdullah b. Beyyih, alışveriş konularını tabiunun en iyi bilenlerinden Said b. Müseyyeb’in, açıkça,
alışverişte bedellerin vadeli olmasını caiz gördüğünü, dolayısıyla bu konuda bir icma ile karşı karşıya
olmadığımızı belirtmiştir (Beyyih, 2000, II, 554).
1
Rıtl, on iki okka değerinde bir ağırlık olup her okka 40 dirhemdir. Bu ölçü Bağdat, Şam vb. şehirlere göre değişmekte olup
Şam’da 480 dirhemdir. Bir dirhem 3, 12 grama tekabül ettiğine göre bir rıtl yaklaşık 1498 gramdır.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
49
B. Tedarik Sözleşmelerinde Belirsizlik (Ğarar) Meselesi
İslâm Hukukunda isimsiz akid anlayışı hâkim olduğundan belli ilkelere uymak ve temel
yasakları ihlâl etmemek kaydıyla insanların her tür ticarî faaliyete girişmesi, farklı yapıya ve işleve
sahip muameleler yapması tabii karşılanmış, hatta teşvik edilmiştir. Ancak ticarî muamelelerin
anlaşmazlığa yol açmayacak biçimde açık olması, aldatma ve haksızlığa meydan verilmemesi ve
esaslarının önceden açıkça belirlenmesi, akdin haram kazanç, faiz ve beklenmedik risk içermemesi
gibi İslâm borçlar ve ticaret hukukunun genel esasları üzerinde önemle durulmuştur. (Gözübenli,
2010, XXXIX, 200).
Bu açıdan tedarik sözleşmelerinde bedellerin her ikisinin de veresiye olması sebebiyle
belirsizlik unsuru bulunduğundan bazı çağdaş âlimler tarafından bu sözleşmenin caiz olmayacağı
ileri sürülmüştür. Ancak geçmişte bazı müçtehidlerin belirsizlik ihtimali bulunmasına rağmen bu
sözleşmeye benzeyen bir kısım akitleri meşru gördükleri bilinmektedir. Bunlardan biri de hem
ücretin hem de malın veresiye olduğu selem akdidir. Genel kural selemde ücretin peşin, eşyanın
veresiye olmasıdır. Ancak İmam Şâfiî, “Selem yapılabilen her şeyde peşin veya vakti gelip edası
gerekli olduğu bir vadeye kadar veresiye olarak selem yapılmasında sakınca yoktur. Selemin yarısını
bir müddete (vadeye) kadar veresiye satın alsa, yarısını peşin olarak satın alması helal olur.” demiştir.
(Şâfiî, 2008, IV, 72). Buna binâen Şîrâzî, “Âyet2 sebebiyle veresiye olarak selem caizdir. Peşin olarak
da caizdir. Çünkü veresiye olarak caiz olunca peşin olarak caiz olması –ki bu belirsizlikdan oldukça
uzaktır- daha evladır.” ifadelerine yer verir. (Şîrâzî, 2003, II, 121). Bu durumda bedelleri veresiye
olan selem akdiyle tedarik sözleşmeleri arasında bir fark olmadığı anlaşılmaktadır. Bedellerden biri
peşin diğeri veresiye olan selem akdi caiz olunca tedarik akdinin de caiz olması gerekir. Zira bu
konuda ileri sürülen belirsizlik unsuru selem akdinde de her zaman mevcuttur. Nitekim bazı fakihler
şöyle demişlerdir: “…selemde (ğarar) belirsizlik mevcuttur, fakat ihtiyaçtan dolayı caiz görülmüştür.
İhtiyaç olmaksızın buna ücretin geciktirilmesinden doğan belirsizlik ilave edilmez.”(Remlî, 1984,
IV, 151; Ensârî, II, 1986, II, 122; Şirbînî, 1415, II, 296). Bu âlimlerin ifadelerinin son kısmından
ihtiyaç olduğu zaman alışverişlerde ücretin veresiye olmasının caiz olduğu sonucu çıkmaktadır.
Çağdaş âlimlerden Refik Yunus Mısrî şöyle demektedir: Bu âlimler taraflara değil bedellere
bakarak belirsizlikte bir fazlalık görmektedirler. Onlar akit yapan taraflara bakmış olsalardı, burada
belirsizlikte bir fazlalık olmayacak akit yapan taraflar riski yüklenmekte eşit olacaklardı. Çünkü
belirsizliğe mahiyeti yönünden bakılmaz sadece akit yapanlar üzerindeki neticesi yönünden bakılır.
Bu durumda bedellerden birinin veresiye olmasından doğan belirsizlik ile her ikisinin veresiye
olmasından doğan belirsizlik arasında fark olmayacaktır (Mısrî, 2011, 48-49). Fakat Muhammed
Emin Darîr, Mısrî’nin bu açıklamasının ikna edici olmadığını ve belirsizliğin mevcut olduğunu fakat
bu gibi sözleşmelere ihtiyaç hâsıl olduğu zaman fukahanın ittifakıyla bu belirsizliğin mazur
görüleceğini söyler (Darîr, 1996, II, 329). Çünkü “ihtiyaç ister umumi olsun ister hususi olsun zaruret
mertebesine konulur” (Suyûtî, 1959, 88). ve “ihtiyaç umumi olduğu zaman zaruret gibi olur.”
(Suyûtî, 1959, 88). Bu sebeple Zerkâ genel ekonomik hayatın gelişmesinin bir sonucu olarak
sözleşme çeşitleri konusundaki serbestliğe zaruri ihtiyaç bulunması sebebiyle tedarik sözleşmesini
caiz görürken, Darîr bunun cevazına kesin olarak hükmetmeyip hakkında tevakkuf etmiştir. (Darîr,
2000, II, 562).
İmamiyye’den Cevâhirî ise, satılan eşya bilinen sürelere kadar taksitli, ücret de bilinen
sürelere kadar taksitli ve belirli olduğundan tedarik sözleşmelerinde bedellerin veresiye olmasında
bir belirsizlik olmadığını ve yasaklanan belirsizliğin sadece satılan şeyin mevcut olmakla yok olmak
arasında mütereddit olması durumunda sözkonusu olduğunu belirtir. (Cevâhirî, 1996, II, 262).
Cevâhirî’nin tedarik sözleşmelerinde belirsizlik olmadığını söylemesi yasaklanan çok belirsizliği
2
Bakara, 2/282. Şirâzî selemin cevazı konusunda bu ayetle istidlal eder.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
50
Recep ÇETİNTAŞ
kastetmiş olduğuna hamledilir. Zira tedarik edilmesi istenen mal muayyen vasıflarla, malum ve
belirli miktarla sınırlıdır. Bu mal ya akit esnasında ya da akdin gerçekleşme zamanında bol miktarda
mevcut olur. Bundan dolayı belirsizlik sözleşmenin sıhhatine tesir etmeyecek kadar az olur. Ücrete
nisbetle de durum böyledir. Çünkü ücret miktar, sıfat ve vâde bakımından malum olacaktır. Çok da
olsa tedarik sözleşmesinde belirsizliğin mevcut olduğunu kabul etsek bile ihtiyaç umumî olduğundan
zaruret merbesine konulur. Bundan dolayı belirsizlik mazur görülür ve akdin sıhhatine mani olmaz
(Ahmed Ziyâb Şüveydeh-Âtıf Ebû Herbîd, 2007, 1245; Mısrî, 2010, 47). Nitekim mütekaddimundan
Bâcî, az miktarda belirsizliğin mazur görüldüğünü ve bundan hâli olan hiçbir aktin olmadığını
belirtmiştir (Abderî, 1994, VI, 230).
Esasen âlimlere göre belirsizlik; teslimi imkânsız, meçhûl ve meydana geleceği bilinmeyen,
bilgisi gizlenen, akibeti belli olmayan şeylerle risk ve kumara giren satışlarda sözkonusu olur.
Fukaha, teslimi imkânsız olan şeylerle kaçan köleyi, yitik eşyayı, gasp edilen şeyi, havadaki kuşu,
sudaki balığı, ana karnındaki yavruyu, gebe olan deve doğurup onun yavrusu da doğuruncaya kadar
(vade ile) satışı, erkek hayvanın sulbündeki tohumu vb. şeyleri satmayı kastetmişlerdir. Bilmeme ile,
sana avucumdaki veya sandığımdaki şeyi sattım demesi gibi cinsini bilmeme, evimdeki elbiseyi
sattım demesi gibi vasıflarını bilmeme, falanın eşyasını satacağı veya Zeydin hükmedeceği şeyle
sana şunu sattım demesi gibi ücretin cinsini, miktarını ve müddetini bilmemeyi kastederler. Yine
bununla iki ücretten biri lazım olmak üzere sana bu elbiseyi peşin olarak on liraya yahut herhangi bir
süreye kadar on beş liraya sattım demesi gibi bir alışveriş içinde iki alışveriş kastedilir. Aynı şekilde
bu, derisinin içindeki eti ve samanın içindeki buğdayı satma, Zeyd’in gelmesi ve falanın ölmesine
bağlanan meçhul bir vadeyle uzayıp giden muhayyerlik şartı içeren alışverişlerde söz konusu olur.
Riske gelince ölüm halindeki hasta gibi iyileşme ümidi olmayan şeylerin ve olgunlaşmadan önce
meyvenin satışı gibi zannı galibe göre selametine karine olmayan ve kurtulacağı veya telef olacağı
bilinmeyen şeylerin satışında söz konusu edilir. Kumar ise bir kişinin elbiseye dokunduğunda,
anlamasa bile dokunmasıyla alışverişin bağlayıcı olduğu “bey-i mülamese” türü şeylerde olur. Keza
bu, bir kimsenin diğerine elbisesini atması, diğerinin de elbisesini ona gerekli kılmasıyla alışverişin
bağlayıcı olduğu bey-i münabezede sökonusu olur. Bunların hepsi cahiliyye alışverişleridir.
Bunlarda bilgisizlik ve kaçan köle örneğinde olduğu gibi teslim etme imkânsızlığı söz konusu olur.
Bunlara bir de ücreti bilmeme veya vade ilave edilince sebeplerin çokluğundan dolayı belirsizlik
kesinleşir (Bağdâdî, 1415, II, 382-383). Tedarik sözleşmelerinin mahiyetine bakıldığında ulema
tarafından sözkonusu edilen bu unsurların hiç birisi onda bulunmaz. Şöyle ki;
a. Malı Teslimin İmkansızlığı
Tedarik sözleşmelerinde müşteri, satıcının belirlenen zamanda malı teslime güç
yetireceğinden, bunu gerçekleştirme arzusundan ve sözleşmeye uyacağından emin olmak için ona
kanunla belirlenmiş bazı malî sorumluluklar yükler. Müşterinin kendisine yüklediği malî ve kanunî
sorumluluklar karşısında satıcı sözleşmeye uyup onu sonuçlandıracağını ve maddi imkânlarının buna
elverdiğini teyid etmek için sözleşmeyi yazıya geçirir ve imzalar. Bu suretle teslime güç yetirememe
unsuru ortadan kalkar. Nitekim Türk Borçlar Hukuku’nda satım sözleşmelerinde taraflardan birinin
sorumluluğunu yerine getirmemesi halinde karşı tarafın uğradığı maddî zararı tazmin edeceği hükme
bağlanmıştır (TBK. m. 96).
b. Malın Cinsini ve Vasıflarını yahut Ücretin Cinsini ve Miktarını Bilmeme
Malın cinsini ve vasıflarını yahut ücretin cins ve miktarını bilmeme veya uzayıp giden
muhayyerlik şartı ve bilinmeyen vade gibi hususlar çağdaş tedarik sözleşmelerinde hiçbir şekilde
görülmez. Aksine, akit yapan taraflardan her biri diğerinin sorumluluklarını belirleme ve malın
cinsini ve teslim zamanını beyana azami özen gösterir. Aynı şekilde müşteri malın cinsinin,
vasıflarının, miktarının ve tedarikçi tarafından uzatma ve geciktirme olmadan teslim alacağı zamanın
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
51
beyan edilmesine son derece titizlik gösterir. Bütün bu hususlara riayet edilmesini sağlamak için
çoğu zaman cezaî bir takım şartlar ve güç yetirilemeyecek mali cezalar konulur (Ebû Süleyman,
2000, II, 399). Nitekim Türk Borçlar Kanunu m. 96’da bu konuyla ilgili tazminat hükümlerine yer
verilmiştir.
c. Tesliminden Emin Olunmayan Şeyi Satma Riski
Satıcı olsun, müşteri olsun, üretici olsun asrımızda ticaret yapan hiç kimse eşyanın salimen
ulaşmasından ve sahiplerine tesliminden emin olmadıkça tedarik sözleşmesi veya başka bir sözleşme
yapmaya teşebbüs etmez. Bütün dünyada tüccarlar, ilk önceliği ve en fazla önemi eşyalarının
müşterilerinin eline salimen ulaşmasını garanti etmeye verirler. Uluslararası ve mahalli ticaretin
güvenliği ve bir beldeden başka bir beldeye intikali devletlerin, müesseselerin ve devlet kurumlarının
bu hususta akla gelen öncelikli ve en mühim meselesi haline gelmiştir. Bu sebeple sigorta şirketleri
kurulmuş, devletler ticareti himaye amacıyla maddî ve beşeri imkânlarını seferber etmiş, savaşta ve
barışta bunun için kanunlar ve kurallar vaz’ etmiştir. Bu şekilde belirsizlik unsurlarının ortadan
kalkmasıyla tedarik sözleşmesi mübah olur. Bir cedel meselesi olarak az bir belirsizliğin varlığını
kabul etsek bile bu hakkında tölerans gösterilmesi gereken şeylerden olup tedarik sözleşmesinin
sıhhatine tesir etmez. Bundan başka söylenecek her şey ümmeti meşakkat ve sıkıntıya sokarki
müsamahakâr İslam şeriatı bundan uzaktır (Ebû Süleyman, 2000, II, 400).
C. Tedarik Sözleşmesinin Geleceğe İzafe Edilen Akitlere Benzemesi Meselesi
Tedarik sözleşmesinin caiz olmayacağı konusunda ileri sürülen gerekçelerden biri de bu
sözleşmenin geleceğe izafe edilen (muallak) akitlere benzediğidir. Çağdaş âlimlerden Muhammed
Takî Osmânî tedarik sözleşmesinin geleceğe izafe edilen akitten farksız olduğunu, bunun da
fukahanın cumhuru tarafından yasaklandığını ifade eder. (Osmânî, 2000, II, 313, 317). Onun bu
şekilde düşünmesinin sebebi eşyanın akit meclisinde hazır olmaması hatta talebe göre üretildiğinden
bazan onu üreten beldede bile yok olması ve akdin eşyanın vasıflarını belirterek veya örneğini
görerek tamamlanmasının gerekliliğidir. Bunun yanısıra müşterinin ücreti peşin olarak ödemeyip
eşyayı teslim aldığı sırada ya bir defada ya da taksit taksit ödemesidir. Fakat iki sebeple tedarik
sözleşmelerininin geleceğe izafe edilen akitlerden sayılamayacağını ve onun meşru olduğunu
söylemek mümkündür. Bunlardan birincisi tedarik sözleşmesinin, kendisine en fazla benzeyen ve
mahiyet bakımından en çok uyuşan akitler yerine konulmasıdır. İkincisi tedarik sözleşmesini
vasıfları itibariyle yeni bir akit kabul edip “muamelatta asıl olan mubahlıktır” kaidesine göre
cevazına hükmedilmesidir.
Tedarik sözleşmesi, fukahanın cumhurunun belli şartlarla meşru kabul ettiği “bir şeyin
vasıflarını söyleyerek alım-satım (‫ ”)عقد البيع علي الصفة‬yahut “vasıfların alım-satımı (‫ ”)بيع الصفات‬diye
isimlendirilen akitlere benzediğinden bunların yerine konularak ele alınması gerekir. Zira tedarik
sözleşmesi bazı temel vasıfları itibariyle bu akitlerle uyuşmaktadır. Bunlardan birincisi her iki alımsatımda da akit eşyanın tam vasıflarını söyleme veya önceden görme yahut bir örneğini veya
numunesini görme esasına dayanmaktadır. İkincisi, her iki alım-satımda eşya akit meclisinde
bulunmamaktadır. Tedarik sözleşmesi bazan akit sırasında hariçte de bulunmayıp ileride üretilecek
veya akit tamamlandıktan sonra yetiştirilecek olmasıyla diğerinden ayrılır. Bazan da eşya mevcut
olur fakat yüzlerce hatta binlerce kilometre uzak bir beldede bulunur. Ancak tedarikçi üzerinde
anlaşılan yer, zaman ve vasıflarda eşyayı noksansız olarak tedarik etme sorumluluğunu üstlenir.
Üçüncüsü akdin konusu zarûrî, hâcî, tekmîlî ve tahsînî olan umumi eşya olur. İki akitte temel maksat,
müşterinin kendi ihtiyaçlarına veya piyasanın ihtiyaçlarına cevap vermek için talep edilen eşyayı
elde etmesi, tedarikçinin de ürünlerini pazarladığı için kâr elde etmesi ve her ikisinin de akit sırasında
belirtilen yer, zaman ve vasıflarda üzerinde akdin tamamlanacağı şeyin teminine razı olmasıyla
eşyanın fiili değişimidir. Her iki akit de aynların değil, “vasıfların satışı” anlamına gelen şer’î
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
52
Recep ÇETİNTAŞ
alışveriş akdinin muhtevasına uygundurlar. Akit esnasında semen (ücret) de müsemmen (mal) de
hazır olmayıp semenin tamamının teslimi veya taksit taksit verilmesi ancak müşterinin eşyayı teslim
almasından sonra tamamlanır (Ebû Süleyman, 2000, II, 338-339).
D. Akit Meclisinde Hazır/Mevcut Olmayan Şeyin Satımı Meselesi
1. Hanefîlere Göre Akit Meclisinde Hazır/Mevcut Olmayan Şeyin Satışı Meselesi
Hanefî mezhebinde muteber olan görüşe göre iki şartla akit meclisinde mevcut olmayan
eşyanın vasıfları söylenerek alım-satımı sahih olur.
Birincisi; eşyanın satıcının mülkü olması veya belirlenen zamanda teslimine muktedir
olmasıdır. Bu ifadenin birinci şıkkı, Hakîm b. Hizam rivayetindeki Hz. Peygamber’in “Yanında
olmayan şeyi satma”3 hadisinin yorumuna dayanmaktadır (Ebû Süleyman, 2000, II, 339). İbnü’lHümâm bu hadisin yorumuyla ilgili olarak şöyle der: “Yanında olmayan şeyi satmaktan nehiyle
kastedilen ittifakla mülkünde olmayan şeydir, yanında olmayan şey değildir. Biz bu satış konusunda
malın satıcının mülkü olmasını şart koştuğumuz için malın onun sorumluluğunda olmasına
hükmettik.” (İbnü’l-Hümâm, ts. VI, 336). Belirlenen zamanda teslimine güç yetirmeye gelince,
Bedrüddîn el-Aynî şöyle demiştir: İbn Binti Nuaym’ın Nevâdiru’l-fukaha adlı eserinde
nakledildiğine göre “Sahabe hazırda olmayıp teslimine güç yetirilen şeyin satışının cevazı ve
müşterisinin onu gördüğü zaman görme muhayyerliği olduğu konusunda icmâ etmişlerdir.” (Aynî,
2000, VIII, 83).
İkincisi; malın hakkında aşırı bilgisizliği ortadan kaldıracak şekilde vasıflarının
zikredilmesidir. Mevsılî bu şartı ayrıntılı bir şekilde beyan ederek şöyle demiştir: “Anlaşmazlığı
önlemek için bilgisizliği ortadan kaldıracak bir bilme ile satılan şeyin bilinmesi şarttır. Satılan şey
akit meclisinde hazır ise dokunmakla yetinilir. Çünkü bu, ayırdetmeyi gerektirir ve anlaşmazlığı
ortadan kaldırır. Mal akit meclisinde hazır değil, fakat keylî,4 veznî5 ve adediyyât-ı mütekaribe6 gibi
numune ile bilinecek şeylerden ise numuneyi görmek tamamını görmek gibidir. Ancak mal
örneğinden farklı olursa müşterinin ayıp muhayyerliği vardır. Elbise ve hayvan gibi örnekle
bilinemeyecek şeylerden ise anlaşmazlığı önlemek için müşteriye malın bütün vasıfları söylenir ve
onun için görme muhayyerliği sabit olur.” (Mevsılî, 1975, II, 5).
Hanefî mezhebinde bazı muhakkik âlimler satılan şeyin cinsini belirtmekle de yetinileceği
görüşünü benimsemiştir. Mesela Şürünbülâli bu görüşü savunarak şöyle der: “Cinsi belirtilen malda,
sıhhate mani olan bilgisizlik görme muhayyerliğinin sübutu ile ortadan kalkacağı için ona yahut
mekânına işaret edilmese de miktarını ve vasfını beyana ihtiyaç yoktur. Çünkü satılan şey vasıflarıyla
uyuşmazsa müşteri onu reddeder dolayısıyla bilmeme anlaşmazlığa yol açmaz…” (İbn Âbidîn, 1984,
IV, 529). Satılan şeyin akit esnasında şart koşulan vasıflara uymaması halinde müşteriye
muhayyerlik ve akdi feshetme hakkının verilmesi malın akit meclisinde hazır olmamasından doğacak
herhangi bir zarardan onu korur.
Dâvud, Buyû’, 68; Tirmizî, Buyû’, 19; Nesâî, Buyû’, 60; İbn Mâce, Ticârât, 20. Buradaki hadiste Hakim b. Hizam şöyle
demiştir: Resulüllah’a; bana bir adam gelip yanımda olmayan şeyi satmamı istiyor. Pazardan onun için satın aldıktan sonra
mebi’i ona satayım mı? dedim. Peygamber; yanında olmayan şeyi satma!” buyurdu. Nesâî’nin rivayetinde “O malı ona satıp
sonra onun için pazardan bu malı satın alayım mı?” dedim. Hz. Peygamber: “yanında olmayan şeyi satma buyurdu”
şeklindedir. Nesâî, Buyû’, 60.
4 Keylî mal; süt ve petrol gibi ölçek ve litre ile satılan maldır. Buna mekîlât da denir.
5 Veznî mal, tartı/kilo ile satılan maldır. Buna mevzûnat da denir.
6 Adedü’l-mütekaribe veya adediyyât-ı mütekaribe, yumurta ve ceviz gibi tane ile satılan, taneleri arasında küçüklük büyüklük
bakımından önemsenecek fark bulunmayan şeylerdir. Bunlar mislî mal kabul edilir.
3
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
53
Hanefî mezhebinde muteber olan görüşe göre bu nevi alışverişlerde eşyayı teslim alıncaya
kadar müşterinin o malın ücretini ödemesi şart değildir. Çünkü akit meclisinde hazır olmayan mal
ile ilgili alışveriş müşterinin malı görmesiyle tamamlanır. Müşteri malı görmeden şer’an alışveriş
tamamlanmayacağı için satıcının müşteriden ücreti isteme hakkı yoktur. Satılan şey satıcı ve alıcının
yanında hazır değilse müşteri, mal hazır oluncaya kadar ücreti teslimden kaçınabilir. Çünkü ücreti
önceden teslim etmek eşitliği sağlamak içindir. Mal hazır olmadığı zaman ücreti önceden vermekle
eşitlik sağlanmaz. Bilakis satıcının hakkı öne geçirilmiş müşterinin hakkı tehir edilmiş olur. (Kâsânî,
2010, VII, 224). Haskefî, müşterinin görmediği bir şeyi satın alması halinde malı görmeden önce
satıcının ondan ücreti talep etme hakkının olmadığını söylemiştir. (Haskefî, 2002, 406).
2. Mâlikîlere Göre Akit Meclisinde Hazır Olmayan Şeyin Satışı
Mâlikîler akit meclisinde hazır olmayan malın vasıflarını söyleyerek satışını câiz gördükleri
gibi görme muhayyerliği şartı ile akit tamamlandığı takdirde hazırda olmayan şeyin vasıflarını
söylemeksizin alım-satımını da caiz görürler.
Mesela Mâlikîlerden İbnü’l-Cellâb, “bey’us-sıfât/vasıfların satışı” konusunda şöyle demiştir:
“Hazırda olmayan aynların vasfı söylenerek satışında bir sakınca yoktur. Söylenen vasıflar mala
uygun olursa bu konuda alışveriş bağlayıcı olur ve müşteri için görme muhayyerliği yoktur. Vasıf ile
mal farklı olursa müşteri alışverişi geçerli saymakla reddetmek arasında muhayyerdir… Vasıfları
söylenerek satılan şeyden emin olunursa ücretin peşin ödenmesinde sakınca yoktur. Emin olunmazsa
teslim alınmadan önce ücreti peşin ödenmez… Malda mevcut olan vasıflar, kendisinde mevcut
olduğu zaman örneklerin satışında da sakınca yoktur. Müşteri satın aldığı malı vasıflarına uygun
bulursa onu satın alması lazım olur. Malı gördüğünde onun için muhayyerlik hakkı yoktur.” (İbnü’lCellâb, 2007, I, 94). Mezhepte kabul edilen görüş budur. İbn Rüşd bu hususu açıkça tasrih ederek
şöyle der: “Hazırda olmayan eşyanın vasıfları söylenerek satışı (‫ )البيع علي الصفة‬İmam Mâlik’in ve
bütün ashabının mezhebine göre Hz. Peygamber’in yasakladığı (‫ )=بيع الغرر‬belirsizlik satışının
dışındadır.” (İbn Rüşd, 1988, II, 76).
Bununla birlikte Mâlikîler vasıf üzere satışın caiz olması için iki şart ileri sürerler. Birincisi
malın bulunduğu mekânsal uzaklığın satılan şeyin vasıflarının değişmesine veya yok olmasına
sebebiyet vermemesi, ikincisi de görülmesinde sıkıntı ve meşakkat bulunmasıdır. Ancak alışveriş
müşteri için görme muhayyerliği ile meşrut olursa bu şartlar aranmaz. (Ebû Süleyman, 2000, II, 373).
Mâlikîler hazırda olmayan malın vasıfları söylenerek satışında ücretin peşin olarak
verilmesini caiz görmemiş, aksine, malı teslim alıncaya ve kusursuzluğunu teyid edinceye kadar
ücretinin ertelenmesini şart koşmuşlardır. Mâlikî fukahasından et-Tenûhî hazırda olmayan bir şeyi
vasıflarını söyleyerek satmanın bazan alışveriş (bey’) bazan da selem olma ihtimalinden dolayı
semeni peşin ödemenin caiz olmadığı hususunda ittifak edildiğini söyler. (Tenûhî, 2007, II, 131).
Çünkü hazır olmayan mal hakkındaki alışveriş akdinin tamamlanması müşterinin malı görmesine
bağlıdır. Şer’an müşteri malı gördükten sonra teslim alarak alışveriş tamamlanmadığı zaman
satıcının müşteriden ücreti isteme hakkı bulunmaz. Müşteri gönüllü olarak ücreti verirse bunda bir
sakınca yoktur. Ancak mâlikîlere göre hazırda olmayıp vasıfları söylenerek satılan mal, ister peşin
ödeme şartıyla ister veresiye satılmış olsun, kusursuz ve noksansız olarak müşteri tarafından teslim
alınıncaya kadar satıcının sorumluluğundadır. Satıcı akit esnasında müşteriye bunu şart koşmadığı
müddetçe sorumluluk müşteriye ait olmaz. (Zürkânî, 2002, V, 72). Mezhepte muteber olan görüşe
göre bu nevi alışverişte gerek akdin muktezasına göre gerekse şart koşulmak suretiye malda belirtilen
vasıflara aykırılık veya ayıp ve noksanlıktan dolayı müşterinin muhayyerlik hakkı vardır. (Ebû
Süleyman, 2000, II, 374).
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
54
Recep ÇETİNTAŞ
3. Şâfiîlere Göre Hazırda Olmayan Şeyin Satışı
İmam Şâfiî’nin el-Üm’deki ifadelerinden, ücreti veresiye olmakla birlikte vasıfları
belirtilerek hazırda olmayan malın satışını ve bedelin malın teslimi sırasında verilmesini caiz
gördüğü anlaşılmaktadır. Şâfiî şöyle der: “Müşteri bilinen bir müddete kadar garanti edilen vasıf
üzere malı satın alsa satıcı da belirtilen vasıfta malı getirse hoşlansın veya hoşlanmasın müşteriye
(alması) lazım olur.” (Şâfiî, 2008, IV, 76). İmam Şâfiî’ye göre “Muhayyerlikle birlikte hazırda
olmayan mal için de hazırda olan mal için de ücreti peşin ödemesi caizdir. Bu hiçbir şekilde bey ve
selem değildir. Bir kimse bir müddete kadar bir şeyi satın aldıktan sonra gönüllü olarak nakit öderse
bunda sakınca yoktur… Müşterinin hazırda olmayan bir şeyi bilinen bir vadeye kadar borç olarak
almasında da bir sakınca yoktur. Bu vade alışverişin meydana geldiği günden itibaren başlar.” (Şâfiî,
2008, IV, 77). Şâfiî’nin bu ifadeleri de mefhumen veresiye olan ve hazırda bulunmaksızın vasıfları
belirtilerek satılan malda peşin ödemenin gerekmediğine delalet ediyor. Bu hususlar İmam Şâfiî’nin
yeni görüşünü temsil etmekte ve diğer üç mezheple uyuşmaktadır. Fakat Şâfiî mezhebinde bu
meseleler hakkında kabul edilen görüş Şâfiî’nin eski görüşüdür. Buna göre vasıfları belirtilmeksizin
hazırda olmayan aynın satışı batıldır. Cinsi ve nevi zikredilerek vasıfları belirtilen hazırda olmayan
aynın satışı konusunda iki görüş vardır: Birinci görüşe göre bu caiz, ikincisine göre caiz değildir.
Mezhebte muteber ve daha kuvvetli olan görüş ikinci görüştür. (Ebû Süleyman, 2000, II, 388). Fakat
Hatib eş-Şirbînî gibi bazı alimer mezhepte zahir olan görüşün hilafına; sana Türk olan kölemi veya
Arap atımı sattım demesi gibi, cinsini ve nevini zikredek vasıflarını söylediği zaman anlatılana itimad
edilerek akdin sahih olacağı görüşünü benimsemiştir. (Şirbînî, 1994, II, 357).
4. Hanbelîlere Göre Hazırda Olmayan Şeyin Satışı
Hanbelîler akit meclisinde hazır olmayan malın vasıfları söylenerek alım-satımının caiz
olduğu görüşünü benimsemiş ve bu akdi iki kısma ayırmışlardır: Birincisi muayyen, mevcut fakat
akit meclisinin yakınında veya uzağında olduğu için hazır olmayan malın satışıdır. Buna tüccârların
mahallî veya haricî depo ve stok yerlerine koydukları yahut harici beldelerdeki temsilcilerinin
yanında bulunan ve muayyen bir kısmını belirli marketlere sattıkları eşya ve ürünleri misal
verilebilir. (Ebû Süleyman, 2000, II, 379). Bu vasıfları söylenerek satılan muayyen mal, ister akit
meclisinde bulunmasın isterse peçeli câriye veya ambalajlarında bulunan eşya gibi hazır ama
gizlenmiş olsun fark etmez. Bu nevi alışverişte tarafların ücreti ve malı teslim almadan birbirlerinden
ayrılmaları caizdir. İkincisi muayyen olmaksızın vasıfları belirtilen malın satışıdır. Satıcı, bunun
hakkında selem yapılması sahih ise selemde yeterli olacak munzabıt bir sıfatla vasıflarını zikreder…
Bu nevi alışverişte akit meclisinde satılan şeyin veya ücretin teslim edilmesi şarttır. Çünkü bu selem
anlamındadır. (Buhûtî, III, 163-165; Hacâvî, ts. II, 65). Ancak mütekaddimûndan Kadı Ebû Ya’lâ
her iki nevi alışveriş arasında fark gözetmeksizin malı ve ücreti teslim almadan önce tarafların akit
meclisinden ayrılmalarını caiz görmüştür. İbn Kudame bu hususta şöyle der: “Vasıflarını söyleyerek
alım-satım iki nevidir: Birincisi muayyen bir aynın alım-satımıdır. Mesela bir kimsenin Türk olan
kölemi sana sattım deyip vasıflarını söylemesi gibi. Hazır olan aynın şatışında olduğu gibi bunda
malı ve ücreti teslim almadan önce tarafların akid meclisinden ayrılmaları caizdir. İkincisi; muayyen
olmaksızın vasıfları belirtilen şeyin alım-satımıdır. Mesela sana Türk olan bir köleyi sattım dedikten
sonra selemin vasıflarını söylemesi gibi… Bunda satılan şeyin veya ücretin teslim alınmasından önce
akit meclisinden ayrılmak caiz değildir… Kadı Ebû Ya’lâ bunda da tarafların bedelleri teslim
almadan önce akit meclisinden ayrılmaları caiz olur. Çünkü bu vasıfların satışıdır. Dolayısıyla aynın
satışında olduğu gibi bedelleri teslim almadan önce bunda da ayrılma caizdir, demiştir.” (İbn
Kudâme, IV, 26-27).
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
55
Her iki nevi alım-satımda vasıfları söylenerek satılan şey muayyen olsun zimmette olsun
yahut genellikle satılan şeyin değişime uğrayabileceği bir zaman önce görmekle olsun, müşteri teslim
alıncaya kadar satıcının sorumluluğundadır. Ancak satıcı satılan şeyi müşteriye takdim eder de
müşteri teslim almaktan kaçınır sonra da mal telef olursa müşterinin sorumluluğuna geçer. Keylî
(ölçek/litre ve benzeri ile satılan) mallardan olup teslim almadan önce semavî bir afetle telef
olanlarda ister tamamı ister bir kısmı telef olsun akit fesholunur. Çünkü bu mal satıcının
sorumluluğundadır. Müşteri bir kısmı telef olup, bir kısmı kalan mallarda kalan kısmı alıp almamakta
muhayyerdir. (Buhûtî, ts. III, 224-243). Her iki nevi akitte hazırda olmayıp sıfatları söylenen mal
müşteri teslim alıncaya kadar satıcının sorumluluğunda olduğu için onda müşterinin teslim almadan
önce tasarrufta bulunması caiz değildir. (Buhûtî, ts. III, 224-243). Hazırda olsun veya olmasın
vasıfları söylenerek satılan şeyde müşteri teslim almadan önce herhangi bir kusur, noksan veya telef
meydana gelirse müşterinin kusur ve eksiklik halinde verdiği ücretten eksilen kısmı, telef olması
halinde kıymetini geri alma hakkı vardır. (Ebû Süleymân, 2000, II, 384). Tedarik sözleşmeleriyle
Hanefîlerin, Mâlikîlerin, Hanbelîlerin ve bir görüşte Şâfiîlerin meşru gördükleri hazırda olmayan
malın vasıfları söylenerek bellirli şartlarla satışı arasında fark olmadığı anlaşılmaktadır. Zira her iki
akitte de bedeller veresiyedir.
Tedarik sözleşmesinin üzerine bina edilebileceği yahut ona yakın meselelerden birisi de
eşyanın peyder pey alındığı “bey’u’l-isticrâr/peyder pey alma akdi”dir. Bu isimlendirme
müteahhirun Hanefiler (İbn Nüceym, 19977, V, 279; İbn Âbidin, 1992, IV, 517) ve Şafiiler arasında
(Heytemî, 1984, III; 375; Remlî, 1984, III, 375) mevcuttur. Muhtemelen bu isimlendirmenin sebebi
müşterinin malı bayiden sözkonusu şu veya bu zamanlar arasında peyder pey almasıdır. Yahut da bu
isimlendirmenin sebebi bu akitte ekseriyetle semenin sonra verilmesidir (Şebel, 2016, 1). Mustafa
ez-Zerkâ tedarik sözleşmesinin şer’an sahih olduğunu ve bunun büyük ölçüde geç dönem Hanefîlerin
caiz gördükleri isticrâr alışverişine benzediğini söylemektedir (Zerkâ, 1999, 487, 488).
Mâlikîler isticrâr satışını “‫ ”بيعة اهل المدينة‬diye isimlendirirler. Bu, sözkonusu satışın
Medineliler arasında meşhur olmasındandır (Hattâb, 1992,IV, 538-Illîş, 1989, V, 384, 385). İbn
Teymiye ve İbn Kayyım buna “‫ ”مسألة السعر‬adını verirler (ibn Müflih, 1404, I, 298-300- İbn Kayyım,
1977, IV, 5-6). Onlar bununla pazar fiyatıyla alım-satım meselesine işaret edip bununla isticrâr
akdini aynı şey saymaktadırlar. İbn Kayyım, akid esnasında ücreti belirlemeksizin fiyatın
kesinleşeceği tarihe göre alışverişin cevazı konusunda fukahanın ihtilaf ettiğini ve çoğunluğa göre
bunun caiz olmadığını belirttikten sonra şöyle der: “Doğru olan, her asırda ve şehirde insanların
yaptığı amel olup bu da fiyatın kesinleşeceği tarihe göre alışverişin caiz olduğudur. İmam Ahmed
bunu açıkça beyan etmiştir. Bunu haram sayan ne Allah’ın kitabında, ne Peygamber’inin sünnetinde,
ne icmada, ne sahabi kavlinde, ne de sahih kıyasta bir delil vardır (İbn Kayyım, 1977, IV, 5-6).
Fukahanın meşruluğunu açıkladığı yukardaki akitlerle benzerlikleri sebebiyle meşru
olacağına ilaveten şer’î ibâhayı gerektiren “el-mukteza ve’l-mâni” kuralına göre de tedarik
sözleşmelerinin caiz olduğunu söylememize bir engel yoktur. Çünkü İslam Hukuku’nun kaide ve
maksatlarıyla uyuşan sahih şekliyle tedarik sözleşmeleri bütün taraflar için çeşitli maslahatları
gerçekleştirmektedir. Bütün olarak bu maslahatlar ibahayı gerektiren (‫ )المقتضي لالباحة‬sebeplerden
birini teşkil eder (Ebû Süleyman, 2000, II, 393-394).
Mesela bâyi açısından baktığımızda o, tedarik sözleşmesi yapmakla zaruri bir takım
maksatları hedefler: Birincisi ticaretini yaptığı veya ürettiği malları pazarlamaktan mutlu olup bu
suretle piyasayı kesattan ve eşyayı helak olmaktan kurtarır. İkincisi ticarette ve sanayide istihdam
ettiği çalışanlara ücretlerini vermekten aciz kalmadan iş verme sorumluluğunu üstlenir. Üçüncüsü
yaptığı iş ticaretse ticarette, zanaat veya zıraatsa üretimde, herhangi bir yavaşlama olmaksızın
dengeli ve belirli bir seviyede devamlılığı sağlar.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
56
Recep ÇETİNTAŞ
Müşteri açısından baktığımızda o da tedarik sözleşmesi vasıtasıyla çeşitli maksat ve hedefleri
gerçekleştirir. Mesela belirlenen ileri bir tarihte istediği eşyayı gecikmeden elde eder. Bu husus
fertlere karşı sorumlulukları yerine getirmek bakımından akitlerde ve muamelatta çok önemlidir.
Tedarik sözleşmesine duyulan ihtiyaç şu veya bu millete mahsus değildir. Bilakis gelişmişlik ve geri
kalmışlık bakımından medenî ve sosyal seviyeleri ne olursa olsun dünyanın her tarafında Müslüman
ve gayr-i müslim milletlerle toplumların ihtiyacı haline gelmiştir. Hükmün çözümünde ve
ilişkilendirilmesinde fukaha nezdinde göz önünde bulundurulan husus da budur. (Ebû Süleyman,
2000, II, 393-394).
İmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî, bireyler hakkında gözetilenin hakîkî zaruret olduğunu,
ancak herkesi içine alan şeylerde zaruretin gözetilmeyeceğini bilakis umumî ihtiyacı gözetmekle
yetinileceğini söyler (Cüveynî, 1400, 485). Cüveynî’nin açıkladığı bu kural, cumhur-ı fukahanın
benimseyip müçtehidlerin içtihat ederken başvurdukları muhkem kaideler haline gelmiştir. Bu
kaidelerden biri “Hâcet umumî olduğunda zarûret gibi olur.” (Suyûtî, 1959, 79), bir diğeri de “Hâcet
umumî olsun husûsî olsun zaruret menzilesine tenzil olunur.” kaidesidir. (İbn Nüceym, 1968, 91;
Berkî, 1982, 21).
Sanayi devrimin ortaya çıkardığı iktisadi ve ticârî ilişkiler sebebiyle fertlerin, şirketlerin,
kurumların, toplumların hatta devletlerin tedarik sözleşmelerine zaruri ihtiyaç duyduğu tartışılmaz
bir gerçekliktir. Bu ihtiyaç da, mezkûr kaidelere ve şer’î ibahayı mucip sebeplere binaen tedarik
sözleşmelerinin cevazına hükmetmeyi gerektirir. Şer’î ibâhayı gerektiren usulî kaidelerden biri de
mâni’in ortadan kalkması (‫ )انتفاءالمانع‬prensibidir. Zira sadece ibâhayı gerektiren şeyin varlığı kâfi
değildir. Aksine İslam hukukunun genel kaide ve maksatlarıyla çatışan her türlü mâni’in yok olması
da şarttır (Ebû Süleyman, 2000, II, 397).
Muamelattaki akitlerde akdin mânileri, mütekaddimûndan Kadı Abdülvehhab elBağdâdî’nin şu ifadesiyle ayrıntılı olarak izah ettiği mânilerdir: “Akdin sıfatına yönelik olan mânilere
gelince birkaç çeşittir. Bunlardan bir kısmı faiz ( ribâ) ve faizin kısımları, bir kısmı belirsizlik ve
belirsizlik kapsamına giren şeyler, bir kısmı müzâbene, bey, selef ve benzerleridir (Bağdâdî, 1415,
II, 361).”
Tedarik sözleşmelerinde fukahanın kastettiği ve akdin sıhhatine tesir edecek mani’lerin
bulunmadığını yukarda belirsizlik başlığı altında açıkladığımızdan burada tekrarına lüzum
görmüyoruz. Şu halde ibahayı gerektiren kurallara göre de tedarik sözleşmelerinin caiz ve meşru
olduğunu söyleyebiliriz.
E. Ma’dumun Yahut Malik Olunmayan Şeyin Satımı
Ma’dum, yokluk, mevcut olmama, bulunmama; bir şeyin yok olması, kaybolması gibi
anlamlara gelen “adem” kelimesi ile aynı kökten gelen ism-i mef’ul olup mevcut olmama,
bulunmama anlamına gelmektedir. (Cevherî, 1990, V, 1982). Ali Haydar Efendi (ö. 1936)
ma’dum’u” henüz zuhur etmemiş esmâr (meyveler) ve kable’n-netâc (doğmadan önce) yavru ve
vakt-ı bey’de (alışveriş anında) satıcının mülkünde mevcut olmayıp ileride temellük edeceği (mülk
edineceği) mal” şeklinde tanımlamıştır. (Ali Haydar Efendi, İstanbul, 1330, I, 606). Tedarik
sözleşmesinde akdin konusu çoğu hallerde akit esnasında satıcının yanında bulunmaz, bazan da
mevcut olmaz. Dolayısıyla bu, insanın yanında olmayan şeyi satışı olur ki bu, Hz. Peygamberin
“Yanında olmayan şeyin satışı ve tazmin edilmeyen şeyin kazancı helal değildir.” (Buhârî, Büyû’,
55; Ebû Davud, Talak, 7; Tirmizî, Büyû’, 19) hadisi ile yasaklanmıştır.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
57
Fukahanın çoğunluğu bu hadisle amel ederek insanın yanında olmayan şeyi satışını
yasaklamıştır. (Tirmizî, ts. III, 535). Ancak âlimler bu hadislerin yorumunda farklı kanaatlere sahip
olmuşlardır. İbn Abbas; Resulüllahın nehyettiği şey, yiyeceğin (‫ )طعام‬teslim alınmadan önce
satılmasıdır. Yiyeceğe benzeyenler dışında her şeyin yasaklandığını sanmıyorum demiştir. (Şâfiî,
2008, IV, 144; İbn Hibban, 1988, XI, 355). Nâfi’, “Abdullah b. Ömer’e, aslı yanında olmadığı halde
bir kimseden belli bir vadeye kadar bir eşya satın alan kişi hakkında sorulduğunda, o, bunda bir
sakınca görmedi.”, demiştir (İbn Ebî Şeybe, ts, X, 600). Malikîler, İbn Ömer’in Hz. Peygamber’den
rivayet ettiği “Kim bir yiyecek satın alırsa teslim alıncaya kadar onu satmasın”( İbn Hibban, 1988,
XI, 355) hadisine binaen, insanın yanında olmayan şeyi satışından nehyi, îne7 satışına girenler hariç,
sadece yiyeceklere hamletmişlerdir. (İbn Abdilber, 1966, XIII, 333). Onlara göre müşterinin teslim
almadan önce satılan şeyde tasarruf etmesi sahihtir. Onu başkasına satabilir. Satılan şey ister taşınır
olsun ister akar ve ağaç gibi sabit şeylerden olsun müsâvidir. Çünkü satılan şey mücerret akitle
müşterinin sorumluluğunda bulunmuş olduğundan teslim alınmış hükmündedir. (Bilmen, ts. VI, 44).
Fakat İmam Şâfiî bu hadisi, insanın malik olmadığı eşyanın satışı ve tazmin edilemeyen şeyin satışı
olarak yorumlamıştır. (Şâfiî, 2008, IV, 144).
Ahmed b. Hanbel’e tazmin edilemeyen şeyin satışı (hakkındaki yasaktan) sorulduğunda bana
göre bu ancak teslim alınmayan yiyeceklerde geçerlidir, demiştir. (Tirmizî, ts. III, 535). Bu sebeple
Hanbelîlere göre teslim almadan önce satılan şeyde tasarruf sahihtir. Müşterinin teslim almadan önce
icâresi, hibesi ve rehini caiz olduğu gibi mekilât (ölçek/litre ile satılan şey) ve emsalinden bir şey
cüzâfen/toptan alınmış bulunursa teslim almadan önce satılabilir. (Bilmen, ts. VI, 44).
İbn Kayyım, malik olunmayan şeyin satışının caiz olmadığına dair ne Allah’ın kitabında, ne
Peygamberin sünnetinde, ne sahabeden herhangi birinin sözünde umumi bir yasağın olduğunu söyler.
Ona göre sünnette, sadece mevcut olan bazı şeyler hakkında yasak söz konusu olduğu gibi mevcut
olmayan bazı şeyler hakkında da yasak bulunmaktadır ve bu yasaktaki illet varlık veya yokluk
olmayıp sadece belirsizliktir. Bu da ister mevcut olsun ister mevcut olmasın teslimine güç
yetirilemeyen şeyin satışıdır. Çünkü alış verişin mucebi (gereği) mebi’in teslim edilmesidir. Satıcı,
satılan şeyi teslimden aciz olduğu zaman, belirsizlik ve kumar olur (İbn Kayyım, 1977, II, 9).
Prensip olarak İslam hukukunda akit mevzuunun mevcut olması şarttır. Akdin yapıldığı
sırada mevcut olmayan mevzuun ileride var olması muhtemel, hatta kesin olsa da akit hükümsüzdür
(Karaman, II, 1991, 159). İslam hukukçularının bu konudaki sıkı tutumu, görmeme ve bilmeme
sebebiyle meydana gelecek belirsizlik (ğarar) ve bunun sebep olacağı anlaşmazlığı önlemektir. Bu
gerekçeyi göz önüne alarak mevzuun varlığı konusunda çeşitli varsayımlar ileri sürülebilir…
Bunlardan bir tanesi de akit esnasında mevcut olmamakla birlikte gelecekte var olacağının kesin
bulunmasıdır. Aslında akdin sıhhatine, konunun varlığı veya yokluğu değil, ğararın (belirsizlik)
varlığı veya yokluğu tesir etmesi gerekirken fukahanın çoğu konunun akit esnasında mevcut
olmamasını butlan sebebi saymışlar, akitten sonra meydana geleceğinin kesin veya muhtemel
olmasını göz önüne almamışlardır (Karaman, 1991, II, 163). Kâsânî, “Mevcut olmayan şey
üzerindeki akit gerçekleşmez. Ortaya çıkmasından önce meyve ve hububatın satışı da böyledir.
Çünkü bunlar mevcut değildir (Kâsânî, 2010, VI, 544). Buğdaydaki unu, zeytin ve susamdaki yağı,
üzümdeki şırayı, sütteki yağı satmak caiz değildir. Fakat dallarında bulunan buğday ve sair hububatın
satışı caizdir. Çünkü buğdaydaki unu, zeytindeki yağı ve benzerlerini satmak mâdumun (mevcut
olmayan) satışıdır (Kâsânî, 2010, VI, 548).” açıklamasını yapmıştır.
7
Iyne, bir kimsenin bir malı bir şahsa bir bedel ile veresiye olarak satıp o malı aynı mecliste aynı şahıstan sattığı bedelden daha
aza peşin olarak satın almasıdır. Bu bir tür örtülü riba işlemi olduğundan şer’an menedilmiştir.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
58
Recep ÇETİNTAŞ
Fakat Senhûrî bu örnekleri inceledikten sonra şöyle der: Bunlar fıkıh kitaplarında zikredilen
pratikten yoksun nazarî örneklerdir… Çünkü halk bu hususlarda muamele yapmak istediklerinde
buğday satandan buğdayın içinde bulunan unu satın almaz; ya buğdayı satın alıp öğütür yahut da
öğütülmüş hazır un alır… Canlı hayvanın etini, sakatatını satın almaya gelince bu hem pratiktir, hem
de halkın buna ihtiyacı vardır. Hayvan ortada mevcut iken ve kesilip yüzüldüğünde etin hâsıl olacağı
kesin iken “et henüz ortada yok” diyerek bunu caiz ve sahih saymamak –sıhhati, ğarar yokluğuna
bağlayan- prensibe uygun dümemektedir (Senhûrî, 1954, III, 33-34- Karaman, 1991, II, 163).”
Fukaha prensip olarak yokluğu butlân sebebi kabul etmekle beraber, bir yandan ihtiyacın
sevki, diğer yandan ilgili nasları göz önüne alarak bazı istisnaları benimsemişlerdir. Bunlardan biri,
kira akdinde mevzû kiralanan şeyden ileride hâsıl olacak, elde edilecek menfaattir, istifadedir.
Menfaat, akit esnasında mevcut olmadığı halde bu akit istihsânen sahihtir ve caizdir. Diğer iki istisna
selem ve istisnâ’’ akitleridir (Karaman, 1991, II, 163). Şirâzî, mahallinde var olması halinde mevcut
olmayan (mâdum) eşyada selemin caiz olduğunu söylemektedir. Zira İbn Abbas’tan rivayete göre
şöyle demiştir: “Peygamber Medine’ye geldiğinde Medîneliler meyvelerde iki ve üç seneliğine selem
yapıyorlardı. Bunun üzerine Peygamber, “Mâlum ölçüde ve mâlum tartıda mâlum bir müddete kadar
selem yapın.” (Buharî, Selem, 1, 2, 7; Müslim, Müsâkât, 127, 128) buyurdu. Mevcut olmayan
(ma’dum) eşyada selem caiz olmasaydı Hz. Peygamber sahabeyi iki üç yıl meyvelerde selem
yapmaktan nehyederdi. Mevcut olan eşyada da selem caizdir. Mâdum olanda caiz olunca mevcut
olanda caiz olması daha evladır. Çünkü bu belirsizlikten daha ziyade uzaktır (Şirâzî, 2003, II, 121Nevevî, ts. VIII, 107-108).
Mevcut olmayan şeyin satışı mahiyetinde olan istisnâ’’ akdi de, kıyasa aykırı olmasına
rağmen halkın ihtiyaç ve teâmülüne bağlı olarak istihsâna dayandığı için sipariş yoluyla yaptırılması
halkın âdeti olan mevzûlarda caiz görülmüş, âdet ve teâmüle uymayan mevzûlarda caiz
görülmemiştir. İstisna’ da akit esnasında mevcut olmamakla beraber ileride mevcut olacağı kesin
bulunan şeyin satışı manasında bir akit değildir. Ğarar (belirsizlik) prensibini esas almadıkça bu
örnekler bizi mevcut olmayan mevzuun satışının cevazına götürmez. İbn Kayyım ve benzeri
usulcülerin incelemeleri göstermektedir ki olmayanın satışı ile ilgili yasaklayıcı naslar mevzuun
yokluğundan ziyade ğarar ihtimaline bağlıdır. Ğarar ihtimali çoğaldıkça mevcudun bile satışı
yasaklanırken ğarar ihtimali azaldıkça mevcut olmayanın satışı caiz olabilmektedir (Karaman, 1991,
II, 166). Bu tür satışların yasaklanması mahallin mevcut olmamasından değil tesliminin garanti
edilemeyişi sebebiyledir. (Bilgili, 2006, 216). Satıcı teslime muktedir olduğu zaman bu tür satışların
cevazına engel yoktur. Zira akit anında ma’dum olsa bile gelecekte varlığı normalde gerçekleşecek
olan akit mahallinin; selem, istisnâ’, icâre, müsâkât, müzara’a, arâyâ, kitâbet ve benzeri akitlerle
satılması veya akde mevzu olması mümkün ve caiz görülmüştür. (Bilgili, 2006, 222). Bu durumda
tedarik sözleşmesinde sırf satılan şeyin akit esnasında mevcut olmamasının mâdumun yahut malik
olunmayan şeyin satışı kabul edilerek yasaklanması doğru değildir. Çünkü bu, insanların maslahatına
aykırıdır. Dolayısıyla bu sözleşmenin konusu (mevzuu) seri üretim yapan bir fabrikanın ürettiği
buzdolabı, çamaşır makinası, bilgisayar vb. gibi sanata ihtiyaç duyan şeyler ise, bu sözleşmeyi
istisnâ’ akdine benzeterek cevazına hükmetmek mümkündür. Zira “İstisnâ’ akdinde de mevcut
olmayan şeyin satışı söz konusudur. İstisnâ’da imal edilmesi gereken şey akit anında satıcının
zimmetindedir.” (Bilgili, 2006, 232). Burada akde konu olan mal akit anında mevcut olmasa bile
ileride var olacağı âdeten mümkün olduğundan satılması hukuken geçerli sayılmıştır. (Bilgili, 2006,
217-219). Fakat tedarik sözleşmesinin konusu tarımsal veya hayvansal ürünlerde olduğu gibi
herhangi bir sanata ihtiyaç duymayan bir şey ise bu durumda İslam fıkhında sözleşmenin konusu
olan bedellerde ğarar, belirsizlik ve gabn-i fahiş unsurunun bulunup bulunmadığına bakılması
gerekir. Zira mâdumun satışını yasaklamanın illetini teşkil eden unsurlar başta ğarar (belirsizlik),
kumar, faiz ve gabn-i fahişe sebebiyet verecek bir şeyin bulunmasıdır.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
59
Tedarik sözleşmelerinde mâdumun satışını yasaklamanın illeti olan bu unsurların fazla
olmaması halinde insanların bu sözleşmelere ihtiyacının zaruri ve umumi olmasını göz önünde
bulundurarak cevazına hükmetmek gerekir. Zira neredeyse hiçbir akit biraz aldanmadan (gabn-i
yesîr) hâlî değildir. Tedarik sözleşmelerinde eşya satıcının elinde o an olmasa bile, satıcı onu üreten
veya yetiştiren bir kimse ise istenen sürelerde mevcut olacağına dair zann-ı gâlip bulunmaktadır.
Satıcı bazan bu eşyanın ticaretini yapan bir tacir olabilir. Satılan eşya (muayyen olmaksızın) vasıfları
belirtilen bir şey ise ve satıcı da onu üreten veya onun ticaretini yapan bir kimse olup teslim etmeye
muktedir ise, bu, malik olunmayan şeyin satışı kapsamına girmez. Hanefilerin aksine fukahanın
cumhuru selemde eşyanın alışveriş esnasında satıcının yanında bulunmasını (memluke) ve alışveriş
vaktinden teslim vaktine kadar genel olarak pazarda bulunmasını şart koşmazlar. Bilakis teslim
vaktinde genel olarak bulunmasına zann-ı gâlip olmasıyla yetinirler. Selem akdi sipariş akitlerinden
olduğu için malın –akit gereği- belirlenecek bir zamanda temin edilerek teslim edilmesi esası üzerine
kurulduğundan selem akdi de madumun satışı kabul edilmektedir. Nitekim Hanefilerle cumhur
selemin de bir bakıma ma’dumun satışı olduğunda birleşirler. Âlimlerin satılamayacağında müttefik
oldukları ma’dum, aslında akit anında olmadığı gibi gelecekte de mevcudiyeti mümkün olmayan
şeylerdir (Bilgili, 2006, 231-233). Selemde satıcı istenen zamanda teslimine muktedir olacağı şeyi
ve buna ehliyeti sattığı söylenebilir. Dolayısıyla bir yönüyle istisnâ’ diğer bir yönüyle seleme
benzeyen tedarik sözleşmesi insanın malik olmadığı şeyi veya yanında bulunmayan şeyi satması
yasağına girmez. Garar unsuru içermedikten sonra ticari hayatta ihtiyaç duyulan sözleşmeler ister adı
belli olsun isterse adı literatüre yeni girmiş sözleşmeler olsun, insanların maslahatlarını temin edecek
şekilde düzenlenmesi gerekir. Neticede ma’dumun satışı âyet ve hadislein ruhsat verdiği bazı
akitlerden ve kuralların maslahatını gözeterek güçlüğün kaldırılıp kolaylığın istenmesi prensibinden
hareketle; akit anında bulunsun veya bulunmasın, gelecekte gerçekleşmesi kesin olan ve tarafları
aldanmaya götürmeyen özellikle mislî malların satışı geçerlidir. (Bilgili, 2006, 238).
F. Vaadin Bağlayıcılığı Meselesi
Çağdaş âlimlerden bir kısmı tedarik sözleşmesinin şer’î yönden iki taraf arasında varılan
karşılıklı bir anlaşma ve söz vermekten öte bir şey olmadığını, fiilî alışverişin ancak bedellerin teslimi
sırasında gerçekleşeceğini söylemektedir. (Osmânî, 2000, II, 314). Çoğunluk âlimler ise ihtiyaç
halinde karşılıklı söz vermenin bağlayıcı olduğu görüşüne sahip olmuşlardır (Zühaylî, 2000, II, 535536; Sebîtî, II, 550; Ebû Süleyman, 2000, II, 516; Abâdî, 2000, II, 532). Nitekim klasik fıkıhta bu
sözleşmenin üzerine bina edilebileceği bey’ bi’l-vefâ8 ve benzer alışveriş çeşitleri ve fukahanın
karşılıklı söz vermenin bağlayıcı olacağına dair ifadelerine rastlamak mümkündür. Mesela
Hanefîlerden Kâdîhân’ın ifadesine göre, “Fukaha, insanların bey’u’l-vefâ (‫ )بيع الوفاء‬yahut bey’u’lcâiz (‫ )بيع الجائز‬diye isimlendirdikleri alışveriş hususunda ihtilaf etmişlerdir. Aralarında İmam Ebû
Şücâ’ ve Kadı Ebü’l-Hasen es-Suğdî’nin de bulunduğu ekseri meşayih bunun hükmünün rehnin
hükmü gibi olduğunu söylemişlerdir… Doğru olan şudur: Taraflar arasında meydana gelen akid,
bey’ (alışveriş) lafzıyla olursa bu rehin olmaz. Sonra bakılır; şayet alışverişte fesih şartını
zikrederlerse bey’ fasit olur. Alışverişte feshi zikretmeyip vefa şartıyla bey’ lafzını telaffuz eder veya
bey-i câiz lafzını telaffuz ederlerse onlara (Ebû Şücâ’ ve Suğdî’ye) göre bu alışveriş lazım olmayan
bir akitten ibarettir. Aynı şekilde şartsız olarak bey lafzını zikrettikten sonra bu şartı karşılıklı söz
verme şeklinde zikrederlerse alışveriş (bey’) caiz olur ve taraflara sözlerine vefa göstermeleri lâzım
(vacip) olur. Çünkü karşılıklı söz verme bazan bağlayıcı (lâzım) olur, bu sebeple de insanların
ihtiyacından dolayı bağlayıcı (lâzım) kabul edilir.” (Kadîhân, 1310, II, 164-165).
8
Bey’ bi’l-vefâ: Bir malı parasını geri verdiğinde iade etmek üzere bir kimseye şu kadar paraya satmaktır. Malikîler buna
“bey’us-seneyâ”, Şâfiîler “bey’u’l-uhde”, Hanbelîler de “bey’u’l-emâne” derler. Bunun sahih ve fasit kısımları vardır.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
60
Recep ÇETİNTAŞ
Bazı Mâlikî âlimleri de, “bey’-i seneya” veya “bey’u’s-senâya” diye isimlendirdikleri “bey’
bi’l-vefâ” hakkında bu fetvaya benzer fetvâ vermişlerdir. Doğrusu bu, onlara göre aslında caiz
değildir, fakat bey’ bu şarttan bağımsız (mutlak) olur, sonradan satıcı müşteriye kendisine ücreti
getirdiği takdirde malı satacağına dair söz verirse şüphesiz bu söz sahih ve bağlayıcı olur. (Osmânî,
2000, II, 315). Hattâb bu hususta şu ifadelere yer verir: “Gazzî, Muînü’l-hükkâm’da şöyle demiştir:
Müşterinin akitten sonra belli bir süreye (şu süreye) kadar ücreti kendisine getirdiği takdirde mala
sahip olması hususunda izin istemesi caizdir. Müşteri bu müddet zarfında yahut bu müddet bittiğinde
veya ona yakın bir tarihten sonra semeni getirdiği zaman alışverişi lüzumlu kılar. Fakat müşterinin
bu süreyi geçirmesi caiz olmaz. Şayet müşteri herhangi bir bey’ (alışveriş) yahut hibe yahut hibeye
benzeyen bir şeyde süreyi geçirirse satıcı isterse (akdi) bozar ve semeni kendisine iade eder.” (Hattâb,
ts. I, 240). Bey-i vefadaki sözün tek bir tarafı ( ki o ilk müşteridir) bağlayıcı olup satıcıyı bağlayıcı
olmaması sebebiyle bu kıyas bazan problem teşkil edebilir. Çünkü bu süre geçinceye kadar ilk
müşterinin onu satın alması caizdir. Fakat bu benzetmeden kastedilen fukahanın aslında lazım
olmayan şeyi lazım kılma konusunda insanların ihtiyacına itibar etmiş olmalarıdır. (Osmânî, 2000,
II, 315). Hâlbuki Kâdîhân’ın ifadesi özel bir sıfatla, karşılıklı söz vermeyi insanların ihtiyacından
dolayı bağlayıcı (lâzım) kabul etmenin mümkün olacağı konusunda sarihtir. Karşılıklı söz verme
ancak iki taraf arasında olur. Bu durumda Hanefîlere göre insanların ihtiyacından dolayı onun
bağlayıcı (lâzım) kabul edilmesinde bir sakınca olmadığı ortaya çıkmaktadır. Sadece tedarik
sözleşmelerinde değil bilakis çağımızdaki ticarî sözleşmelerin birçoğunda, özellikle uluslararası
ticarette karşılıklı söz vermenin bağlayıcı kabul edilmesine ihtiyacın zahir olduğunda şüphe yoktur.
Çünkü alışveriş anlaşmasını gerçekleştirirken belirlenmiş mevcut bir eşya üzerinde satışın meydana
gelmesi birçok hallerde mümkün değildir. Dolayısıyla onlardan herbirinin sözünün bağlayıcı bir söz
olması her iki tarafın da maslahatınadır. Bu karşılıklı söz vermeyi iki taraftan herhangi biri için
bağlayıcı kabul etmemekte apaçık bir meşakkat vardır.( Osmânî, 2000, II, 316-317).
Cessâs, “Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyi niçin söylüyorsunuz.” (Saf, 61/2) âyetinin
tefsirinde şunu söylemektedir: “Kendine bir ibadeti veya taati gerekli kılan ve kendine bir akdi vâcip
kılan herkesin ona vefa göstermesinin vâcip (lâzım) olduğu hususunda bu ayetle istidlal edilir. Çünkü
buna vefayı terk etmek yapmayacağı şeyi söylüyor olmayı gerektirir. Bunu yapanı Allah Teâla
kınamıştır. Bu hüküm, masiyet olmayan sözler hakkındadır. Masiyet olan şeylere gelince onları sözle
vâcip kılmak bunlara vefa göstermeyi gerektirmez… Bu, ancak adaklar gibi, kendisiyle Allah’a
yaklaşılan taatlerden nefsine söz verdikleri hakkında ve kul hakları içerisinde aralarında sözleştikleri
akitlerde bağlayıcı (lâzım) olur.” (Cessâs, ts. III, 442).
Bu ifadenin son kısmından, insanların aralarında yaptıkları akitlere müteallik olduğu zaman
verilen karşılıklı sözleri yerine getirmenin vâcip olduğu sonucu çıkmaktadır. (Osmanî, 2000, II, 321).
Ancak karşılıklı söz vermenin bağlayıcılığına kanaat getiren Takî el-Osmanîye göre iki kişinin
birbirine söz vermesi kesin bir akit değildir. Bu sadece iki tarafın gelecek bir tarihte akdin
kesinleşmesi hususunda birbiriyle mutabakatıdır. Bu ise söz konusu gelecek tarihte icab ve kabule
muhtaçtır (Osmanî, 2000, II, 321). Bize göre tedarik sözleşmelerinin de günümüzde ortaya çıkan
yeni bir akit olduğunu söylemeye hiç bir engel yoktur.
Nitekim Osmânî dışında çağdaş âlimlerin neredeyse tamamı tedârik sözleşmelerinin yeni bir
akit olduğu görüşünde birleşirler. Mesela Vehbe Zühaylî bu konuda şöyle der: “Tedarik sözleşmesi
bugün örflerin tanzim edip sunduğu bir akittir. Bu akdin cevazı konusunda herhangi bir proplem
görmüyorum. Çünkü onda ne bir belirsizlik, ne bir zarar, ne de problem meydana gelmektedir. Bütün
bunlar karşılıklı rıza ve bu konunun bütün kısımlarına şamil olan anlaşma ile tamamlanmaktadır.
Tedarik sözleşmesi hakikatte istifade eden tarafla bu hizmetleri sunan taraf arasında mücerret bir
anlaşmadır. Son tahlilde sürekli tekrarlanan ferdi akitlere dönüşmektedir. Tedarikçi muayyen bir
alışverişi takdim ettiğinde satılan şeyin faturalarını sunar, ücreti söyler, sonra bu sonuçtan istifade
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
61
eden taraf bu ameli ikrar eder ve sunduğu bu alışverişin bedelini (semenini) öder. Bu durumda
kapsayıcı bir alışveriş sürecinde bireysel birçok akit yapılmış olur. Bu durumda alışveriş
gerçekleştiğinde iş anlaşmadan bir akde dönüşür. O zaman şer’î yönden bu akitlerin meziyeti ortaya
çıkar. Akit kesinleştiğinde tedarik sözleşmesini kabul etmeye hiçbir engel yoktur… Hakikatte tedarik
sözleşmesi Hanefî fakihlerin bey’u’l-isticrâr diye isimlendirdikleri alışverişe tamamen uygun
düşmekte ve ona mutabık olmaktadır… Bu durumda tedarik sözleşmesi gerçekte hakkında örf
bulunan ve muhtevası üzerinde ittifak edilen alışverişlerden bir alışveriş olup şer’î yönden bir
proplem yoktur. Nitekim fakihler bunu bey’ul’-isticrar diye isimlendirilen alış veriş perdesi altında
kabul etmektedirler (Zühaylî, 2000, II, 535-536)”
Suûd es-Sebîtî de Takî Osmânî’nin tedarik sözleşmesi bir akit değil bir söz vermedir
görüşünü reddederek “Hakikat, tedarik sözleşmesinin taraflardan herbirini akdettikleri hususta
ilzam etme sonucunu doğuran iki tarafı bağlayıcı bir akit olduğudur. Aksi takdirde bir söz verme
(va’d) olsaydı onunla ilzam ve hakkında şart tertip edilmesi mümkün olmazdı.” demektedir (Sebîtî,
2000, II, 550). Abdüsselam el-Abâdî, Takî Osmânî’nin tedarik sözleşmesinin karşılıklı bir söz verme
olup kesin bir akit olmadığı ifadesine gönderme yaparak “Hakikat onun bir akit olduğudur.
Muhtevasının karşılıklı söz verme kabul edilmesi onu akitler dairesinden dışarı çıkarmaz, aksine o
muhtevası karşılıklı söz vermeye dayanan bir akittir.” der (Abâdî, 2000, II, 532). Cevahirî tedarik
sözleşmesinin geleceğe izafe edilen (muallak) bir akit olmadığını aksine muamele yapanlardan
herbiri icab ve kabul tamamlandığında diğerinin zimmetinde bir şeye malik olduğu için kesin bir akit
olduğunu söyler (Cevâhirî, 2000, II, 540). Cevahirî ayrıca Kur’anî deliller ile amelî ve aklî delile
ilaveten akitlerde bağlayıcılığa delalet eden rivayetler sebebiyle bunun lazım bir akit olduğunu
belirtir (Cevâhirî, 2000, II, 466). Ebû Ğudde ile Ebû Süleyman da tedarik sözleşmesinin fiilen ve
sürekli yenilenen bir akit olduğu görüşünü benimsemişlerdir (Ebû Ğudde, 2000, II, 548; Ebû
Süleyman, 2000, II, 516).
Sonuç
Tedarik sözleşmesi sanayi devriminin sonucu olarak ortaya çıkmış yeni bir akittir. Önceki
dönem fakihlerin cumhuru tedarik sözleşmesiyle temel vasıfları itibariyle örtüşen hazırda olmayan
bir malın vasıflarını söyleyerek satışını belli şartlarla caiz görmüşlerdir. Onların caiz gördüğü bu
alışverişlerle tedarik sözleşmeleri genel özellikleri itibariyle uyuşmaktadır. Keza Hanefiler ücreti
tehir edilen istisnâ’ akdini meşru görmüşler ve bu husus Mecelle tarafından da kanunlaştırılmıştır.
Aynı şekilde Malikîler “Medine ehlinin ameli” diye isimlendirdikleri isticrar akdini meşru
görmüşlerdir. Son dönem Hanefî fukahasına göre de isticrar akdi sahihtir. Şafiîler de ücreti tehir
edilen selem akdini sahih kabul ederler. Bu durumda tedarik sözleşmeleri bu akitler yerine konularak
meşruiyetine hükmedilmesi gerekir. Zira müşteri ve tedarikçiden ibaret herkesin buna zaruri ihtiyacı
bulunmaktadır. Umumi ihtiyaç ise zaruret menzilesine konulur.
Bu hususta farklı görüş serdedenlerin ileri sürdükleri borcun borç karşılığında satışını
yasaklayan hadis sahih değildir. (Sıhhat problemi olan hadisle amel konusunda bk. Savut, 2016,
XI/V, 473) Ayrıca sahih olduğu kabul edilse bile onun manası hakkında ihtilaf edilmiştir. Hakkında
ihtilaf edilen bir meselenin ise haramlığına hükmedilemez.
Yanında olmayan şeyin satışıyla ilgili hadisin kapsamının da sadece yiyecekler konusuyla
sınırlı olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla tedarik sözleşmesini menedecek sahih bir delil yoktur.
“Şâri tarafından men edildiğine dair delil olmadıkça muamelatta aslolan mübahlıktır” kuralına göre
tedarik sözleşmelerinin cevazına hükmedilmesi gerekir. Nitekim uluslarası İslam konferansı teşkilatı
tarafından 2000 yılında Riyad’da düzenlenen İslam Fıkıh akademisinin 12. dönem toplantısından;
“karşılıklı sözverme taraflardan birini veya her ikisini bağlayıcı olmadığı zaman alış veriş yeni bir
akitle veya teslimle tamamlanmak şartıyla tedarik sözleşmesi caiz olur” şeklinde bir karar çıkmıştır.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
62
Recep ÇETİNTAŞ
Aynı şekilde bu toplantıda seri halde eşya üreten fabrika veya şirketlerle yapılan sözleşmeler gibi
sanata dayalı şeyler üzerine tedarik sözleşmesi yapılırsa bunun da istısna akdinin hükümlerine tabi
olarak cevazına hükmedilmiştir. Bu heyet sadece karşılıklı söz verme her iki tarafı bağlayıcı olduğu
zaman bunun bizatihi akde benzediği dolayısıyla borcun borç karşılığında satışı kapsamına gireceği
için caiz olmadığı görüşünü benimsemiştir. Ancak bu görüş yukarda görüşlerini sunduğumuz
mütekaddimun ulemanın görüşleriyle de söz konusu İslam Fıkıh akademisi 12. dönem toplantısına
katılarak görüş bildiren âlimlerin kahir ekseriyetinin görüşleriyle de çelişmektedir. Aynı şekilde
konuyla ilgili eser ve makale yazan çağdaş âlimlerin birçoğunun görüşleriyle de uyuşmamaktadır.
Atıf Ebû Herbîd, Ziyab Ahmed Şüveydeh, Âdil Muhammed Şahin, Refik Yunus Mısrî ve Abdülaziz
b. İbrahim eş- Şebel bunlardandır.
Kanaatimize göre selem, istisnâ’ ve vasıfları söylenerek hazırda olmayan eşyanın satışında
şer’an muteber olan “görme muhayyerliği ve ayıp muhayyerliği” yanında faiz içermemesi şartıyla
tedarik sözleşmelerinin cevazına hiçbir mani yoktur. Çünkü bunları men etmek toplumların
maslahatına aykırıdır. Bütün İslam ülkelerinde hatta dünyada, bu konuda bir çeşit örf oluşmuştur.
Örf ile sabit olan ise şer’ ile sabit gibidir.
KAYNAKÇA
Abâdî, Abdüsselam, Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-islâmî, yıl, 2000, sayı, 12, II, 532.
Abderî, Muhammed b. Yusuf b. Ebî’l-Kâsım, et-Tâc ve’l-iklîl li Muhtasar-i Halîl, Beyrut, 1994.
Abdullah b. Beyyih, Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-islâmî, yıl, 2000, sayı, 12, II, 554.
Abdürrezzâk, Ebû Bekir Abdürrezâk b. Hemmâm San’ânî, el-Musannef (thk. Habîbürrahmân elA’zamî), Hindistan, 1403.
Ahmed Ziyâb Şüveydeh-Âtıf Ebû Herbîd, “Akdü’t-tevrîd ve’l-mukâvele fî dav’i’tahdiyyâti’liktisâdiyye el-muâsıra”, Mu’temru’l-İslam ve ve’tahdiyyâti’l-muâsıra, Câmiatü’l-islâmiyye,
2007, s. 1245.
Ali Haydar Efendi, Dürerü’l-hükkâm, İstanbul, 1330.
Aynî, Bedrüddîn Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed el-Hanefî, el-Binâye şerhu’l-Hidâye, Beyrut,
2000.
Bağdâdî, Kâdî Abdülvehhab b. Ali b. Nasr, et-Telkîn fî’l-fıkhi’l-Mâlikî (thk. Muhammed Sâlis Saîd
el-Ğânî), Mekke, 1415.
Berki, Ali Himmet, Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-I Adliyye), İstanbul, 1982.
Beyhakî, Ahmed b. Ali b. Musa, es-Sünenü’l-kübrâ, Haydarâbâd, 1344.
Bilgili, İsmail, “İslam Hukukunda Ma’dumun Satımı”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, yıl,
2006, sayı. 8, s. 211-238.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslamiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul, ts.
Buhûtî, Mansur b. Yunus b. Selahuddîn, Keşşâfü’l-kınâ’ an metni’l-iknâ’, Beyrut, ts.
Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed, Ahkâmü’l-Kur’ân, Beyrut, ts
Cevâhirî, Hasan, “Ukûdü’t-tevrîd ve’l-münâkasât” Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-islâmîyıl, 2000, sayı,
12, II, 434.
Cüveynî, İmamü’l-Harameyn Abdülmelik, el-Ğıyâsî (Ğıyâsü’l-ümem fî’t-teyâsi’z-zulm) (thk.
Abdülazîm ed-Deyb), Katar, 1400.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
63
Darakutnî, Sünen-i Dârakutnî, Beyrut, 1966.
Darîr, Sıddîk Muhammed Emin, Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-islâmî, yıl, 1996, sayı, 9, II, 332-333.
Doğan, Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul, 1994.
Ebû Ğudde, Abdüssettâr, Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-islâmî, yıl, 2000, sayı, 12, II, 548.
Ebû Süleyman, İbrahim Abdülvehhab, “Akdü’t-tevrîd”, Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-islâmî, yıl,
2000, sayı, 12, II, 402.
Ebû Yaʻlâ Muhammed b. Hüseyin b. Halef b. El-Ferrâ, el-ʻUdde fî usûli’l-fıkh, (thk. Ahmed b. Ali
Seyyid el-Mübârekî), Beyrut, 1990.
Ensârî, Zekeriyya b. Muhammed Zekeriya, Esne’l-metâlib fî şerh ravzi’t-tâlib, (Remlî’nin
Haşiyetü’r-Remlî adlı eseriyle birlikte basılı), Dâru’l-kütübi’l-islamiyye, ts.
Gözübenli, Beşir, “Şirket”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2010, XXXIX, 200.
Hacâvî, Musâ b. Ahmed b. Musa b. Salim, el-İknâ’ fî fıkhi’l-İmam Ahmed b. Hanbel (thk. Abdüllatif
Muhammed Musa es-Sübkî), Beyrut, ts.
Hâkim, Ebû Abdillah, el-Müstedrek, Beyrut, 1990.
Haskefî, Muhammed b. Ali b. Muhammed Alâuddîn, ed-Dürrü’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr ve
Câmiu’l-bihâr (thk. Abdülmün’im Halil İbrâhim), Beyrut, 2002.
Hattâb, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed, Tahrîru’l-kelâm fî mesâili’l-iltizâm (thk. Dr.
Abdüsselam Muhammed eş-Şerîf), Dâru’l-garbi’l-İslami, Beyrut, ts.
Hattab, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed et-Tırablusî, Mevahibü’l-Celîl li Şerhi
Muhtasari Halil (thk. Zekeriyya Umeyrât), Dâru Âlemei’l-kütüb, 2003.
Heytemî, Ahmed b. Muhammed b. Ali b. Hacer, Tuhfetü’l-muhtâc fî Şerhi’l-Minhâc, Beyrut, 1983.
İbn Abdilber, Ebû Amr Yusuf b. Abdillah, et-Temhîd (thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî-Muhammed
Abdülkebîr el-Bekrî), Mağrib, 1966.
İbn Âbidîn, Muhammed Emîn, Reddü’l-muhtâr ale’ddürri’l-muhtâr, Kahraman Yayınları, İstanbul,
1984.
İbn Akîl, Ebi’l-Vefâ Ali b. Akîl b. Muhammed, el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh
Abdülmuhsin et-Türkî), Beyrut, 1999.
(thk. Abdullah b.
İbnü’l-Cellâb, Ebü’l-Kâsım Ubeydullah b. El-Huseyin b. el-Hasen, et-Tefri’ fi fıkhi’l-İmam Mâlik b.
Enes (thk. Seyyid Kesrevî), Beyrut, 2007.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed, el-Musannef (thk. Muhammed Avvame), Daru’lkıble, ts.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Tehzîbü’t-tehzîb, Beyrut, 1991.
İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer Ebü’l-Fazl el-Askalânî, Fethu’l-bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî (thk.
Muhammed Fuad Abdulbâkî- Muhibbüddîn el-Hatîb), Beyrut, 1964.
İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn Ebü’s-Saâdât el-Mübârek b. Muhammed, en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’leser (thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî- Mahmud Muhammed et-Tanâhî), Beyrut, ts.
İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed, Sahîhu İbn Hibbân (thk. Şuayb el-Arnaût), Beyrut,
1988.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddin, Fethu’l-kadîr, Beyrut, ts.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
64
Recep ÇETİNTAŞ
İbn Kayyım el-Cevziyye, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr, İ’lâmü’l-muvakkıîn
(thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamid), Beyrut, 1977, I, 388.
İbn Kudame, Ebû Muhammed Muvafakuddin Abdullah b. Ahmed, Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’lmünâzır, Riyad, 2002.
İbn Kudâme, Abdurrahman b. Muhammed b. Ahmed, eş-Şerhu’l-kebîr alâ metni’l-mukni’ (nşr.
Muhammed Reşîd Rıza), Daru’l-Kitabi’l-arabî, ts.
İbn Müflih, İbrahim b. Muhammed b. Abdillah b. Muhammed Burhanüddin, en-Nüketü ve’lfevâidü’seniyye alâ müşkili’l-muharrar, Riyad, 4141.
İbnü’l-Münzir, Muhammed b. İbrahim, el-İcmâ’ (thk. Fuad Abdülmün’im Ahmed), İskenderiyye,
1981.
İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim b. Muhammed, Bahruraik şerhu Kenzi’d-dekâik, Beyrut, 1997.
İbn Nüceym, Zeynü’l-âbidîn b. İbrahim b. Muhammed, el-Eşbâh ve’n-nazâir, Mısır, 1968.
İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed, Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesıd,
İstanbul, Kahraman Yayınları, 1985.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed, el-Mukaddimâtü’l-mümehhedât (thk. Saîd Ahmed
A’râb-Abdullah el-ensârî), Beyrut, 1988.
İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ebi’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalim, Nazariyyetü’l-akd (=el-Ukûd) (thk.
Muhammed Hamid el-Fakî- Nâsıruddîn el-Elbânî), Riyad, 1949.
Illîş, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Abdillah, Menehu’l-Celîl Şerhu Muhtasari Halîl, Beyrut, 1989.
Karadâğî, Ali Muhyiddin, Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-islâmî, yıl, 1996, sayı, 9, II, 327.
Kâdîhân, el-Fetâvâ’l-hâniyye (el-Fetâvâ’l-hindiyye’nin hâmişinde basılı), Mısır, 1310.
Karaman, Hayrettin, Mukayeseli İslam Hukuku, İstanbul, 1991.
Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekir b. Mes’ûd, Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’ (thk. Ali Muhammed
Muavviz- Âdil Ahmed Abdülmevcud), Beyrut, 2010.
Kelvezânî, Mahfuz b. Ahmed b. Hasen Ebü’l-Hattâb, (510/1117), et-Temhîd fî usûli’l-fıkh, (nşr.
Müfid Muhammed Ebû Amşe), Cidde, 1985.
Korkmaz, Yakup, Tam Zamanında Tedarik Sözleşmesi, Ankara, 2011..
Mâlik, el-Muvatta (thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî), Beyrut, 1985.
Mevsılî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd, el-İhtiyâr li ta’lîli’l-Muhtâr, Beyrut, 1975.
Mısrî, Refik Yunus, Münâkasâtü’l-ukûdi’l-idâriyye; Ukûdü’t-tevrîd ve Mukâvelâtü’-l-eğâli’l-âmme,
Dımeşk, 2010.
Mısrî, Refik Yunus, “Ukûdü’t-tevrîd ve’l-münâkasât”, Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-islâmî, Yıl, 2000,
sayı, 12, II, 482
Mutlak, Abdullah b. Muhammed, Akdü’t-tevrîd (dirâseten şer’iyyeten)”, Mecelletü Câmiati’l-imam
Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, yıl, 1993, sayı, 12, s. 31.
Osmânî, Muhammed takî, “Ukûdü’t-Tevrîd ve’l-münâkasa”, Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-islâmî, yıl,
2000, sayı, 12, II, 314.
Râfiî, Abdülkerim b. Muhammed el-Kazvinî, Fethu’l-azîz bi şerhi’l-veciz, Beyrut, ts.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti…
65
Remlî, Şemsüddîn Muhammed b. Ebi’l-Abbas Şihâbüddîn, Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc,
Beyrut, 1984.
Savut, Harun, Yasin Suresinde Bahsi Geçen Resul Kavramının Rivayetler Bağlamında Analizi,
Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic, Volume 11/5 Winter 2016, p. 461-480, ANKARA-TURKEY.
Sehnûn, İbn Saîd et-Tenûhî, el-Müdevvenetü’l-kübrâ (thk. Âmir el-Cezzâr- Abdullah el-Minşâvî),
Kâhire, 2005.
Selâmî, Muhammed Muhtâr, Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-islâmî, yıl, 1996, sayı, 9, II, 325.
Senhûrî, Abdürrezzak, Mesâdiru’l-hakk, Mısır, 1954.
Suyûtî, Celâlüddin Abdurrahman, el-Eşbâh ve’n-nazâir fî Kavâid ve furû-i fıkhi’ş-Şâfiî, Mısır, 1959.
Şâfiî, Muhammed b. İdris, el-Üm (thk. Rif’at Fevzî Abdülmuttalib), Dâru’l-vefâ, 2008.
Şahin, Adil b. Şahin b. Muhammed, Akdü’t-tevrîd, Riyad, 2011.
Şebel, Abdülaziz b. İbrahim, “Re’yün fî te’cîli’l-ivazayn fî akdi’t-tevrîd”, Mevsûatü’l-buhûs ve’lmakâlâtü’l-ilmiyye, (nşr) , Ali b. Nâyif eş-Şehûd, 2016.
Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Neylü’l-evtâr min ehâdîs-i seyyidi’l-ehyâr şerhu
münteka’l-ahbâr, Kâhire, ts.
Şirâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali, el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmam eş-Şâfiî (thk. Âdil Ahmed
Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz), Beyrut, 2003.
Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb, Muğni’l-muhtâc ilâ ma’rifeti meânî elfâzi’lMinhâc, Beyrut, 1994.
Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed el-Hatîb, el-İknâ’ fî halli elfâzı ebî Şücâ’, (thk.
mektebetü’l-buhûs ve’d-dirâsât), Beyrut, 1415.
Tamâvî, Süleyman Muhammed, el-Üsüsü’l-âmme li’l-ukûdi’l-idâriyye, Kâhire, 1991.
Tandoğan, Haluk, Borçlar Hukuku Özel Borç İlişkileri, Ankara, 1987.
Tenûhî, Kâsım b. Îsâ b. Nâcî, Şerhu İbn Nâcî et-Tenûhî alâ Metni’r-risâle (thk. Ahmed Ferîd elMezîdî), Beyrut, 2007.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre, Sünenü’t-Tirmizî (thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî),
Beyrut, ts.
Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl (thk. Ali Muhammed
el-Buhârî), Beyrut, 1963.
Zerkâ, Mustafa, Fetâvâ’z-Zerkâ, Mısır, 1999.
Zeylaî, Cemalüddin Ebû Muhammed, Nasbur’râye li ehâdîsi’l-hidâye (Thk. Muhammed Avvâme),
Beyrut, 1997.
Zuhaylî, Vehbe, Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-islâmî, yıl, 2000, sayı, 12, II, 535-536
Zürkânî, Abdülbâkî b. Yusuf b. Ahmed, Şerhu’z-Zürkânî alâ Muhtasari Halîl (thk. Abdüsselam
Muhammed Emîn), Beyrut, 2002.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016
66
Recep ÇETİNTAŞ
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
Çetintaş, R. (2016). “İslam Hukuku Açısından Tedarik Sözleşmesinin Meşrûiyeti (Türk Borçlar
Hukuku’ndaki Mahiyeti Bağlamında) / The Legitimacy of the Supply Contract in Terms of
Islamic Law (in the Context of Nature in Turkish Obligations Law)”, TURKISH STUDIES International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-,
ISSN:
1308-2140,
Volume
11/12
Summer
2016,
ANKARA/TURKEY,
www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9797, p.
39-66.
Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 11/12 Summer 2016