Kamu İdarelerinin Girişimcilik Aracı Olarak Kamu
advertisement
PROCEEDINGS УДК 33 4 ББК 65.9(2)29 Ш - 52 Procedia VI International Congress on Entrepreneurship. – Bishkek, 2014. -580. ISBN 978-9967-27-362-7 © IAAU, 2014 3 TABLE OF CONTENTS Urmat TYNALIEV IS ENTREPRENEURSHIP A NECESSITY OR AN OPPORTUNITY IN THE KYRGYZ REPUBLIC? PANEL DATA ANALYSIS USING STATA. ................................................................................................. 9 Sevay Ipek TUTUNCU ARTICULATION OF NEW ENTREPRENEURS TO CLUSTERS ............................................................... 17 Merve Alemtac YERCAN & Funda YERCAN THE VENTURING PROCESS OF A COMPANY: THE CASE OF A WORLDWIDE SUCCESSFUL SOCIAL ENTREPRENEUR ........................................................................................................................ 24 Kerim ÖZDEMİR & Kadırbek SULTAKEEV IMPACT OF MICROCREDIT ON MICROENTERPRISE INCOME IN KYRGYZSTAN............................. 30 Nurettin CAN & Lütfü ŞAĞBANŞUA INNOVATION POLICIES OF TURKEY IN THE PROCESS OF JOINING EU AND A COMPERATIVE ANALYSIS.................................................................................................................................................. 40 Чубурова Ж.Т & Расулова Н.К ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ ГОСТИНИЧНОГО БИЗНЕСА В КР. ............................................................... 50 Aziz BOSTAN & G.Afşin RAVANOĞLU GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE KIRGIZİSTAN EKONOMİSİNDE KAYIT DIŞI EKONOMİ SORUNU ......... 55 Kadir KARAGÖZ GİRİŞİMCİLİK – EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİ: TÜRKİYE İÇİN EKONOMETRİK BİR ANALİZ ...... 65 İclal ÇÖGÜRCÜ İKTİSAT TEORİSİNDE GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GİRİŞİMCİLİĞİN ETKİLEYİCİ ROLÜ.................... 73 Damira BAYGONUŞOVA & Cunus GANİYEV KIRGIZİSTAN’DA DIŞ TİCARETİN EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİLERİ............................................. 83 Mehmet MECEK & Fehmi AKIN KAMU İDARELERİNİN GİRİŞİMCİLİK ARACI OLARAK KAMU İŞLETMELERİ ................................. 89 Şerife SOYLU GİRİŞİMCİLİK ÜZERİNDE SOSYO-KÜLTÜREL ETKİLER: TÜRK TOPLUMU İÇİN GENEL BİR DEĞERLENDİRME .................................................................................................................................. 100 İclal ÇÖGÜRCÜ, Ufuk Serdar AKALIN & İbrahim Mert DURSUN KAPİTALİZMDE SOSYALİZMDE VE SOSYAL DEVLET ANLAYIŞINDA GİRİŞİMCİLİK .................. 106 Cüneyt TOKMAK & Cemal İNCE TURİZMDE ÇEVREYE DUYARLI GİRİŞİMCİLİK YAKLAŞIMI ........................................................... 110 Sibel AYBARÇ BURSALIOĞLU & Mustafa KIRLI GİRİŞİMCİLİKTE EKOLOJİK BİR MALİYET UNSURU: KARBON VERGİSİ ....................................... 117 Ömer Akgün TEKİN, Gökhan ÖZKUL & Yusuf DEMİR TURİZM ÖĞRENCİLERİNİN GİRİŞİMCİLİK DÜZEYLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME: SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ ........................................................................................................ 124 4 Mesut DOĞAN, Feyyaz YILDIZ & Yusuf TOPAL GİRİŞİMCİLİK EĞİTİMİ ALMIŞ ÖĞRENCİLERİN GİRİŞİMCİLİĞİN FİNANSMANI KONUSUNDA ALGILARININ ÖLÇÜLMESİ: AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ VE KIRGIZİSTAN TÜRKİYE MANAS ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ ........................................................................................................... 135 Kenan ÖZDEN, Azamat MAKSÜDÜNOV & Seyil NAJİMUDİNOVA ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN İŞ ETİĞİNE YÖNELİK TUTUMLARI: KIRGIZİSTAN VE TÜRKİYE ÖRNEĞİ .................................................................................................................................................... 144 Şenol ÇAVUŞ & Halit KARAKAŞ İŞLETME EĞİTİMİ ALAN ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN GİRİŞİMCİLİK KONULARI İLE İLGİLİ DÜŞÜNCELERİ ........................................................................................................................................ 156 Şenol ÇAVUŞ & Refika GERİ KIRGIZİSTAN-TÜRKİYE MANAS ÜNİVERSİTESİ SON SINIFINDA OKUYAN ÖĞRENCİLERİNİN GİRİŞİMCİLİK ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ .............................................................................. 171 Selçuk Burak HAŞILOĞLU, Ozan ÇAPRAZ &Yasemin TANRIVERDİ MISIR İPLİK SANAYİSİ GİRİŞİMCİLERİNİN WEB SAYFALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ ........... 180 Kemalettin ÇONKAR, Veysel AĞCA & Handan Deniz YUMUŞAKİPEK AFYONKARAHİSAR’DA FAALİYET GÖSTEREN AİLE İŞLETMELERİNİN SOSYAL GİRİŞİMCİLİK POTANSİYELİ VE BİLİNCİ ..................................................................................................................... 189 Celaleddin SERİNKAN & Marat NURTAZİN KIRGIZİSTAN’DAKİ TÜRK FİRMALARININ YÖNETİM VE ORGANİZASYON SORUNLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ ........................................................................................................................... 199 M. Hakan YALÇINKAYA, Coşkun ÇILBANT, Neslihan YALÇINKAYA & İsmet GÜNEŞ KÜRESELLEŞMENİN ULUSAL GİRİŞİMCİLERİN REKABET GÜCÜ ÜZERİNE ETKİLERİ: “FIRSATLAR VE TEHDİTLER” ................................................................................................................. 211 Yücel AYRIÇAY, Mahmut YARDIMCIOĞLU & Meltem KILIÇ KREDİ TEMERRÜT SWAPI VE DEVLET İÇ BORÇLANMA SENETLERİ İLİŞKİSİ .............................. 219 Fazıl ŞENOL, & Halit KARAKAŞ KIRGIZİSTAN’DA FAST FOOD SEKTÖRÜNDE FAALİYET GÖSTEREN TÜRK GİRİŞİMCİLERİN YATIRIM MEMNUNİYETLERİ ÜZERİNE AMPİRİK BİR ARAŞTIRMA ............................................... 227 Anil BOZ, Zhanar TEMIRBEKOVA & Azize ERGENELI KAZAKİSTAN, KIRGIZISTAN VE TÜRKİYE’DEKİ KADIN GİRİŞİMCİLERİN KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE KÜLTÜRLERARASI BİR ARAŞTIRMA......................................................................................235 Mahmut YARDIMCIOĞLU & Hilal KOCAMAZ İŞLETMELER VE İŞLETMECİLİĞİN VAZGEÇİLMEZ İKİ UNSURU: MUHASEBE VE VERGİ............ 241 Ersan ÖZ, Selçuk GÜLTEN & Arkan YUSUFOĞLU KIRGIZİSTAN'DA GİRİŞİMCİLİK FAALİYETLERİNİN FİNANSAL VE VERGİSEL YÖNLERİ ........... 249 Sinem Yapar SAÇIK YABANCI GİRİŞİMLERİN KAR TRANSFERLERİ VE CARİ AÇIK İLİŞKİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ....... 255 Nevzat TETİK & Ersin KANAT 21.YÜZYIL GİRİŞİMCİLERİ İÇİN MELEK SERMAYENİN MODERN FİNANSAL TEKNİKLER İÇERİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ ............................................................................................................ 264 5 Şerife PEKKÜÇÜKŞEN KADIN GİRİŞİMCİLERİN DESTEKLENMESİ AÇISINDAN SOSYAL BELEDİYECİLİK ...................... 273 İpek SÜRMELİ KADIN GİRİŞİMCİLİĞİNİN DESTEKLENMESİNDE VE SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDEYEREL YÖNETİMLERİN ROLÜ........................................................................................................................... 278 Duygu KIZILDAĞ & Belkıs ÖZKARA GİRİŞİMCİLİKTE SOSYAL AĞLARIN ROLÜ......................................................................................... 283 Necmettin ŞAHİN & Yaşar NARI GİRİŞİMCİ NESLİN OLUŞTURULMASI BEŞERİ SERMAYENİN EĞİTİMİ EKONOMİK BÜYÜME VE KALKINMA İLİŞKİSİ............................................................................................................................... 294 Elifhan KÖSE & Arzu MALTAŞ KÖR ALANLAR: BELEDİYELERİN DÖNÜŞÜMDE TOPLUMSAL CİNSİYET ALGISI ........................ 303 Lütfü ŞAĞBANŞUA TIME AND INFORMATION AS FACTORS OF PRODUCTION .............................................................. 309 Ramis AKHMEDOV WAYS TO USE ONLINE SOCIAL NETWORK TO ADVERTIZE AND BUILD BRAND IMAGE: CASE OF FACEBOOK.COM............................................................................................................................... 313 Laura BUKHARBAYEVA COUNTRY, CITY AND INSTITUTIONAL IMAGE FACTORS’ RELATION TO DECISION MAKING, SATISFACTION AND LOYALTY OF INTERNATIONAL STUDENTS. EXPLORATIVE CASE STUDY321 ИЗЕКЕНОВА Асель, ОСКЕНБАЕВ Есенгали, & АХМАДИЕВА Зарема ПОВЫШЕНИЕ ФИНАНСОВОЙ ГРАМОТНОСТИ СОТРУДНИКОВ ПРЕДПРИЯТИЙ В СФЕРЕ ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ......................................................................................................... 330 ОРОЗБАЕВ Кылыч Орозбаевич & ОМУРБЕКОВА Марина Олеговна ГОСУДАРСТВЕННО-ЧАСТНОЕ ПАРТНЕРСТВО КАК ИНСТРУМЕНТ РАЗВИТИЯ МАЛОГО И СРЕДНЕГО БИЗНЕСА ............................................................................................................................. 333 Aykut BEDÜK, Alpay KARASOY & Kemalettin ERYEŞIL MICRO-CREDIT AND CASES OF MICRO CREDIT SUCCESS IN TURKEY.......................................... 336 Orhan ÇOBAN, Günter FANDEL & Alper SÖNMEZ PRODUCTIVITY IN TURKISH AND GERMAN AUTOMOTIVE INDUSTRIES ..................................... 344 Aziz BAKAY IMPACT OF ETHNOCENTRISM ON CONSUMER BEHAVIOR: DEVELOPMENT OF A CONCEPTUAL MODEL..................................................................................................................................................... 355 Murat BAY & Nagehan KAYA GİRİŞİMCİLİK - YENİLİK İLİŞKİSİ VE TÜRKİYE’DEKİ KOBİ’LERİN SEKTÖRLERE GÖRE ANALİZİ363 Emrah AKER, Hızır GİRGİN & Özdemir YAVAŞ GİRİŞİMCİLİKTE İNOVASYONUN ÖNEMİ KÜRESEL BİR ANALİZ ................................................... 372 Esra SEZEN, Kübra SAĞLAM & Hanife YİĞİT AKDEMİR KOBİ’LERİN 2008-2013 YILLARI ARASINDAKİ YENİLİKÇİLİK FAALİYETLERİNİN İNCELENMESİ379 6 Ömer Kürşad TÜFEKCİ, Nezihe TÜFEKCİ & Ömer Faruk ÜNAL PAZARLAMA İNOVASYONU İLE PAZARLAMA PERFORMANSI İLİŞKİSİNİ AÇIKLAMAYA YÖNELİK BİR VAKA ÇALIŞMASI: SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ OLİMPİK YÜZME HAVUZU ÖRNEĞİ ................................................................................................................................... 389 Kübra SAĞLAM, Şerife DEMİROĞLU & Fatma TOYGAR İZMİR İLİNDEKİ KOBİLER’İN SEKTÖREL AÇIDAN İNCELENMESİ .................................................. 398 Burulça SULAYMANOVA & Adilya YAMALTDİNOVA ŞEHİRİÇİ ULAŞIM TALEBİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN ANALİZİ: KIRGIZİSTAN-TÜRKİYE MANAS ÜNİVERSİTESİ İİBF ÖĞRENCİLERİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA ......................................... 408 Celaleddin SERİNKAN & Gülnaz MARKİSOVA KIRGIZİSTAN-TÜRKİYE MANAS ÜNİVERSİTESİ’NİN MEZUNLARININ MESLEK DURUMLARININ ARAŞTIRILMASI ..................................................................................................................................... 414 Murat BAY & Fuat EROL ÜRETİM İŞLETMELERİNDE KALİTE YÖNETİMİ FAALİYETLERİ KAPSAMINDA KAİZEN YAKLAŞIMI VE ÖNEMİ: BİR ÖRNEK OLAY ........................................................................................ 422 Mahmut AKBOLAT, Gültekin YILDIZ, Cemal SEZER & Sebat ÇAVUŞ SAĞLIK SEKTÖRÜNDE KAMU-ÖZEL ORTAKLIĞI MODELİNİN KULLANILMASINA İLİŞKİN YÖNETİCİ GÖRÜŞLERİNİN BELİRLENMESİ........................................................................................ 428 Celaleddin SERİNKAN, Gauharşat TEMURMALİKOVA & Ali ELEREN KIRGIZİSTAN TÜRKİYE MANAS ÜNİVERSİTESİNDE ÇALIŞAN AKADEMİK PERSONELİN MOBBİNG ALGILAMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................... 438 Funda YERCAN ÜNİVERSİTELERDE GİRİŞİMCİLİK EĞİTİMİ: “ANADOLU KAPLANLARI & EGE EFELERİ” ÖRNEĞİ447 Lutfiye ÖZDEMİR KİŞİLİK ÖZELLİKLERİNİN BİR GİRİŞİMCİLİK BOYUTU OLAN DENETİM ODAĞI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ ...................................................................................................................................................... 454 Mustafa BOZ & Jarkyn BOZ GİRİŞİMCİLİK MOTİVASYONU VE BAŞARI İÇİN GEREKLİ GİRİŞİMCİ ÖZELLİKLERİ: ÇANAKKALE ÖRNEĞİ............................................................................................................................ 463 Gökşen TOPUZ TÜRK GİRİŞİMCİLERİNİN SOSYO- KÜLTÜREL TEMELLERİ ............................................................. 477 Özdemir YAVAŞ, Hızır GİRGİN & Emrah AKER ÜLKELERDEKİ YÜKSEKÖĞRETİM DÜZEYİNİN GİRİŞİMCİLİĞE ETKİSİ: KÜRESEL BİR ANALİZ 486 Elifhan KÖSE & Arzu MALTAŞ TÜRK KADIN GİRİŞİMCİLİĞİNİN SOSYO-POLİTİĞİ: YÖNELİMLER VE ELEŞTİRİLER ................... 493 Nevzat TETİK, & Hızır GİRGİN TÜRK MENŞELİ ÜRÜNLERE KARŞI TÜKETİCİLERİN TUTUM VE DAVRANIŞLARI: BİŞKEK / KIRGIZİSTAN UYGULAMASI ................................................................................................................ 497 Aslıhan Kocaefe CEBECİ & Öğr. Gör. Begüm MARAL TÜRK MARKALARININ ULUSLARARASI PAZARLARA GİRİŞİ VE TURQUALİTY® PROGRAMI ... 504 7 Şerife DEMİROĞLU & Ali ELEREN KAMU GİRİŞİMCİLİK ÖRNEĞİ OLARAK LİMAN İŞLETMECİLİĞİ VE REKABET EDEBİLİRLİK AÇISINDAN SEÇİLMİŞ AB ÜLKELERİ LİMANLARI İLE TÜRKİYE LİMANLARININ KARŞILAŞTIRILMASI............................................................................................................................. 509 Haluk DUMAN, Rabia ÖZPEYNİRCİ, Mehmet YÜCENURŞEN & İbrahim APAK GİRİŞİMCİLİK AÇISINDAN PORTER’IN JENERİK (REKABET) STRATEJİLERİ VE İŞLETME PERFORMANSINA ETKİSİ...................................................................................................................... 515 Ali Talip AKPINAR, Ekrem ÖZDEMİR & Golip KHOLJİGİTOV HAVAALANI SEKTÖRÜNDE BAŞARILI BİR GİRİŞİMCİLİK MODELİ : T.A.V. .................................. 523 Hanife YİĞİT AKDEMİR, Kübra SAĞLAM, & Fatma TOYGAR LOJİSTİK SEKTÖRÜNDEKİ GİRİŞİMCİLERİN DEMOGRAFİK AÇIDAN İNCELENMESİ................... 529 Hakan CANDAN & Arzu MALTAŞ KENTLERİN YENİ AÇMAZI: GİRİŞİMCİLİK BİR ÇARE Mİ YOKSA SORUN MU? ............................. 537 Ahmet UÇAR & Uluç ÇAĞATAY YERİNDEN YÖNETİM KURULUŞLARININ STRATEJİK PLANLARINDA YERALAN GİRİŞİMCİLİK FAALİYETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ......................................................................................... 542 Ercan OKTAY & Selime YILDIRIM YEREL YÖNETİMLERİN İŞ YAPTIRMA YÖNTEMLERİ ÇERÇEVESİNDE 6360’A BAKIŞ ................. 548 Mustafa Cem KIRANKABEŞ, Kerim ÖZDEMİR & Bülent ÖZKAN KÜMELENME YAKLAŞIMININ GİRİŞİMCİLİK VE BÖLGESEL KALKINMA ÜZERİNDE ETKİSİ: TÜRKİYE - TRC1 BÖLGESİNDE GERÇEKLEŞTİRİLEN AMPİRİK BİR ÇALIŞMA .............................. 555 İrfan ATEŞOĞLU, Ozan ÖZDEMİR & Şükrü TOYDEMİR GENÇ GİRİŞİMCİLİK VE FİNANSMAN DESTEKLERİ: TEKNOGİRİŞİM SERMAYE DESTEĞİ.........568 Fatma TOYGAR, Hanife YİĞİT AKDEMİR & Şerife DEMİROĞLU TÜRKİYE’DE LOJİSTİK SEKTÖRÜNÜN GİRİŞİMCİLİK PROFİLİNİN İNCELENMESİ........................576 8 KAMU İDARELERİNİN GİRİŞİMCİLİK ARACI OLARAK KAMU İŞLETMELERİ PUBLIC ENTERPRISES AS A ENTREPRENEURSHIP TOOL IN PUBLIC ADMINISTRATION Öğr. Grv. Mehmet MECEK Afyon Kocatepe Üniversitesi, [email protected] Doç. Dr. Fehmi AKIN Afyon Kocatepe Üniversitesi, [email protected] ABSTRACT Even though state administration adopted neo-liberal economic policies by year 1980, it didn’t abandon enhancement policies of the national capital and entrepreneurship. When state determines general policies, guides and inspects sectors, so entrepreneurs, through regulatory and supervisory institutions, nongovernmental public administrations take an active role in economics day by day. This study will assess the reason for beings and types of public enterprises in a conceptual framework. Public enterprises which are established by state and other public administrations (local administrations) will be discussed in a historical framework with respect to practices in EU and other states and their future will be predicted. Public enterprises will be analyzed in a critical view with regard to their business types, affiliated public administrations and service region. Besides, this study makes use of statistical data by reviewing the literature. It is thought that this study will contribute to the field. Key Words: Public Enterprises, Public Entrepreneurship, Public Administrations, Public Economic Enterprises Jel Classification: H1, H54, L32, L33, R53 ÖZET Devlet idaresi her ne kadar 1980 itibariyle neo-liberal ekonomik politikaları benimsemiş olsa da milli sermaye ve girişimciliği arttırma politikalarından da vazgeçmiş değildir. Devlet, genel politikalar tesis etmekte, düzenleyici ve denetleyici kurumlar aracılığıyla sektörleri dolayısıyla girişimcileri yönlendirmekte ve denetlemekte iken, devlet dışı diğer kamu idareleri ekonomik alanda her geçen gün daha etkin bir rol üstlenmektedir. Bu çalışmada kamu girişimi aracı olan kamu işletmeleri kavramsal bir çerçevede ele alınarak varlık nedenleri ve türleri hakkında değerlendirmeler yapılacaktır. Devlet ve diğer kamu idareleri (mahalli idareler) tarafından tesis edilen kamu işletmeleri tarihsel süreçleri ile birlikte ele alınarak AB ve diğer dünya devletlerindeki uygulamalar da esas alınarak gelecekleri ile ilgili öngörülerde bulunulacaktır. Kamu işletmeleri; faaliyet türleri, bağlı oldukları kamu idareleri ve hizmet çevresi açısından ayrı ayrı eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirilecektir. Ayrıca araştırmada literatür taraması yapılarak istatistiki verilerden yararlanılacaktır. Çalışmanın literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Kamu İşletmeleri, Kamu Girişimciliği, Kamu İdareleri, KİT Jel Sınıflandırması: H1, H54, L32, L33, R53 1. GİRİŞ Klasik dönem devletler ile sanayi devrimi sonrası modern devletlerin önemli ortak özelliklerinden birisi de güçlü bir ekonomiye ihtiyaç duymalarıdır. Sahip olunmak istenen modern yaşam koşulları, teknoloji ve teçhizat; amaçlanan sosyal barış, refah, demokrasi ve adalet; bağımsızlığın bekası için öngörülen askeri güç, uluslararası etkinlik ve kendi kendine yeterlilik ancak güçlü bir ekonominin varlığı ile mümkün olabilmektedir. Güçlü bir ekonominin kurulabilmesi devletler için bu kadar önemliyken söz konusu devletlerin ekonomik politikalar oluşturmaması düşünülemez. Devletlerin doğrudan girişimci olması, girişimciyi desteklemesi hatta özgür girişimcilerin oluşması adına piyasadan çekilmesi ya da piyasaya dolaylı müdahalesi birer politika örnekleridir. Devletlerin ekonomi politikaları ve bu politikaları gerçekleştirmek için kullandıkları araçları genel olarak ele almak kitap ya da tez formatında bir çalışmayı gerektirmesinden dolayı çalışmamızın amaç ve kapsamını 89 aşacaktır. Bu nedenle devletimizin ekonomi politikalarına ışık tutabilmesi açısından çalışmamızda yalnızca kamu idarelerinin doğrudan girişimci olduğu politikalar ile bu politikaların bir aracı olarak kamu işletmeleri tarihsel süreç içerisinde ele alınacaktır. Çalışmamızın kapsamının - amacının daha iyi anlaşılabilmesi ve kavramsal kargaşaların önlenmesi açısından kamu idaresi (kamu kurumundan farkı) ve girişimcilik kavramlarının kısaca açıklanması gerektiği düşünülmektedir. Kamu idareleri; gerçek kişilerin belirli bir amaç doğrultusunda bir araya gelmesiyle oluşturulan, yönetim ve karar organları kendisini oluşturan gerçek kişiler arasından seçilen ve asli unsuru insan olan kişi topluluğu şeklindeki kamu tüzel kişileridir (Gözler, 2011: 839; Gözler, 2009: 161; Mecek, 2013: 489). Kamu idareleri; merkezi idare ya da genel idare olarak adlandırılan Devlet ile Mahalli idarelerden (yerel yönetimler) oluşmaktadır. Yasama, yürütme ve yargı organlarınca tesis edilen devlet, merkez teşkilatı (Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık, bakanlıklar, bakanlıklara bağlı ve ayrı bir tüzel kişiliği olmayan müsteşarlık, başkanlık, genel müdürlük, vs.) ile taşra teşkilatından (iller, ilçeler, bucaklar) meydana gelmektedir. Yer yönünden yerinden yönetim kuruluşları olarak da ifade edilen mahalli idareler ise il özel idareleri, belediyeler ve köylerden oluşmaktadır (Derdiman, 2011: 142; Gözler, 2011: 142; Mecek, 2013: 489). Kamu kurumları; bir kamu idaresi tarafından belli bir mal varlığının belli bir amacın gerçekleştirilmesine tahsis edilerek kurulan ve onun vesayet denetimi altında bulunan, çalışanları ve karar organları kendisini kuran kamu idarelerince atanan, asli unsuru mal varlığı olan, mal topluluğu şeklindeki kamu tüzel kişileridir (Gözler, 2011: 840-841; Gözler, 2009: 186-188; Mecek, 2013: 490). Hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşları olarak da ifade edilen kamu kurumları; devlet tarafından kurulan ve ülke geneline hizmet veren milli kamu kurumları (Üniversiteler, TRT, TÜBİTAK, Orman Genel Müdürlüğü, vs.) ile mahalli idarelerce kurulan ve yerel düzeyde (mahalli, bölgesel) hizmet sunan kurumlardan oluşmaktadır. Girişimcilik ekonomi, finans, işletme, sosyoloji, psikoloji başta olmak üzere siyaset bilimi, tarih ve diğer birçok disiplinin ilgi odağı haline gelen çok boyutlu bir kavramdır. Bu nedenle de literatürde tüm disiplinleri kapsayan, genel kabul görmüş, ortak bir girişimcilik tanımı yapılamamış olup; girişimciliği inceleyen her disiplin dalınca kendi bilimsel teknik ve alanına uygun olarak girişimcilik tanımları geliştirilmiştir (Mecek, 2013: 491). Mevcut çalışmamız içerik itibariyle başta yönetim (siyaset) bilimi, ekonomi, işletme ve finans olmak üzere girişimciliği inceleyen birçok disiplin ile ilişkili olduğu için bu disiplinleri kapsayacak genel bir tanıma ihtiyaç duyulmuştur. Bu nedenle girişimciliği; “Belirli bir mal ya da hizmeti üretmek ve/veya pazarlamak amacıyla bazı fırsatları önceden görebilen, yeni teknik ve teknolojiler kullanarak ya da mevcut teknik ve teknolojileri geliştirerek, gerekli kaynakları tespit ve temin eden, birtakım beceriler (bireysel, yönetsel ve teknik) ile donatılmış gerçek veya tüzel kişinin (girişimcinin) kar ya da zarar etme riskini göze alarak hayata geçirdiği ekonomik, yönetsel ve psiko-sosyolojik süreçtir” şeklinde tanımlayabiliriz (Mecek, 2013: 494). 2. GİRİŞİMCİLİK ARACI OLARAK KAMU İŞLETMELERİ 2.1. Kamu İşletmelerinin Kavramsal Çerçevesi Kamu idarelerinin doğrudan girişimci olması dolayısıyla ekonomik alanda meydana getirdikleri oluşumlar işletme yönetimi, iktisat, ticaret hukuku, idare hukuku, anayasa hukuku, muhasebe ve diğer disiplinlerce farklı terimler ile ifade edilmiştir. Şirket, işletme, iştirak, girişim, teşebbüs, teşekkül, müessese, bağlı ortaklık, kuruluş, vb. yakın ve/veya eşanlamlı terimlerin hukuk normlarında birbiri yerine kullanılması literatürde farklı anlaşılmalara neden olabilmektedir. Çalışmamızda bir girişim-teşebbüs çeşidi olan işletme kavramının kullanılmasının nedeni; anayasa ve diğer hukuk normlarında devlet ve diğer kamu idarelerine ait ekonomik oluşumları ifade eden şirket, kuruluş, teşekkül, müessese, bağlı ortaklık ve iştirak kavramlarını kapsayıcı olmasıdır1. 1 Kamu işletmeleri kavramı; yeni kamu yönetimi anlayışına göre yönetişim olarak ifade edilen “Kamu-Hizmet İşletmeciliği” kavramı ile karıştırılmamalıdır. 90 Kamu işletmesi kavramı ülkeden ülkeye farklılıklar gösterebilmektedir. Avrupa Birliği (AB) mevzuatına (2006/111/EC sayılı Şeffaflık Direktifi) göre kamu işletmeleri, “ödenmiş sermayesinin yarısından fazlası kamuya (merkezi veya mahalli) ait olup, oy hakkının yarısından fazlası kamu kontrolündeki ya da yönetim ve denetim kurulu üyelerinin yarısından fazlasının atama hakkı kamuya ait olan işletmeler” olarak tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre AB tarafından kamu şirketleri merkezi idare (devlet) ve yerel idareler ayrımına tabi tutulmamıştır. Ayrıca sermayesinin yarısı kamuya ait olmamasına rağmen imtiyazlı hisseler ya da yapılan düzenlemeler sayesinde oy hakkının yarıdan fazlası kamunun elinde olan işletmeler ile yönetim ve/veya denetim kurulu üyelerinin yarıdan fazlasının kamu tarafından atandığı işletmeler de kamu işletmeleri kapsamında yer almaktadır (Hazine Müsteşarlığı, 2013: 15). Ülkemiz mevzuat ve literatürü açısından kamu işletmelerinin tasnifinin AB’nin aksine dar bir kapsamda ele alındığını görmekteyiz. İdare hukukçularımız genel olarak kamu işletmeleri yerine “iktisadi kamu kurumları” kavramını (Milli Kamu Kurumları içinde) kullanmayı tercih etmektedirler. İktisadi kamu kurumlarını da Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT) kavramı altında toplamaktadırlar (Günday, 2002: 461; Gözler, 2009: 568-569; Yayla, 2010: 260-263; Derdiman, 2011: 336-343). Ayrıca bazı kamu işletmelerinin KİT içerisinde yer almadığı bilgisi ile mahalli idarelerin kamu kurumu kurabilecekleri ifade edilir. Söz konusu kaynaklarda KİT dışı kamu işletmelerinin tasniflerinin yapılmaması çalışmaların kapsamı nedeniyledir. 233 sayılı KHK kapsamında yer almayan kamu sermayeli bankalar, özelleştirme portföyündeki kuruluşlar, döner sermaye işletmeleri, bütçe dışı fonlar ve mahalli idarelerce kurulan iktisadi teşebbüsler (şirketler) arasında mevcut olan farklılıklar nedeniyle çalışmamızda bu işletmelere ayrı ayrı yer verilerek kamu işletmeleri türlerine göre kapsamlı bir şekilde tasnif edilecektir. 2.2. Türkiye’de Kamu İşletmelerinin Türleri Türkiye’de kamu işletmelerini faaliyet türlerine, hizmet sundukları coğrafi alana ve bağlı bulundukları idareye - kuruma göre farklı şekillerde tasnif edilebilir. Kamu işletmeleri arasındaki ortak ve ayırt edici unsurlar dikkate alınarak Şekil-1’de kapsamlı bir tasnif yapılmıştır. Buna göre; Şekil 1 - Kamu İşletmeleri Tablosu Kaynak : Yazarlar tarafından oluşturulmuştur. 91 2.2.1. Mahalli İdareler Tarafından Kurulan Kamu İşletmeleri; İl özel idareleri, belediyeler ve köyler tarafından ayrı ayrı ya da birlikte kurulan işletmeler ile mahalli idare birliklerce kurulan işletmeler bu kapsamda değerlendirilmektedir. Mahalli idarelerin hizmet sunumlarını işletme kurarak ifa etmeleri çok fazla yaygın değildir. Genellikle işletme kurarak yerel hizmetlerin özelleştirilmesine gelişmiş kentlerde kurulan büyükşehir belediyelerinde karşılaşılmaktadır. Ayrıca 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanununun 6/a maddesi gereği Büyükşehir Belediyesi olan illerde il özel idareleri kaldırılmıştır. Kamu işletmelerine en sık rastlanan büyükşehir belediyelerine ait işletme sayıları aşağıdaki gibidir; Sıra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Tablo 1 – 2010-2013 Verilerine Göre Kamu İdareleri/Kurumları İşletmeleri/İştirakleri Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu TOPLAM İdaresi/Kurumu İşletmesi İşletmesi İşletmesi İşletmesi iştirakleri (işletme + Adı Sayısı (2010) Sayısı (2011) Sayısı (2012) Sayısı (2013) sayısı (2013) iştirak) İstanbul B.B. 22 23 23 23 1 24 Ankara B.B. 15 16 16 14 0 14 Kayseri B.B. 4 5 5 5 8 13 Eskişehir B.B. 12 12 12 12 0 12 İzmir B.B. 7 7 7 7 4 11 Bursa B.B. 4 4 4 4 3 7 Kocaeli B.B. 6 6 6 6 0 6 Adana B.B. 5 5 5 5 0 5 Gaziantep B.B. 5 5 5 5 0 5 Antalya B.B. 4 4 4 4 0 4 Malatya B.B. 3 3 3 3 1 4 Konya B.B. 5 2 2 2 0 2 Sakarya B.B. 1 1 1 1 1 2 Samsun B.B. 1 2 2 2 0 2 Balıkesir B.B. 1 1 1 1 0 1 Denizli B.B. 1 1 1 1 0 1 Erzurum B.B. 1 1 1 1 0 1 Hatay B.B. 1 1 1 1 0 1 Kah.maraş B.B. 1 1 1 1 0 1 Manisa B.B. 1 1 1 1 0 1 Mersin B.B. 1 1 1 1 0 1 Şanlıurfa B.B. 1 1 1 1 0 1 Trabzon B.B. 1 1 1 1 0 1 Van B.B. 1 1 1 1 0 1 Aydın B.B. 0 0 0 0 0 0 Diyarbakır B.B. 0 0 0 0 0 0 Mardin B.B. 0 0 0 0 0 0 Muğla B.B. 0 0 0 0 0 0 Ordu B.B. 0 0 0 0 0 0 Tekirdağ B.B. 0 0 0 0 0 0 Kaynak: Yazarlar tarafından ilgili büyükşehir belediyelerinin web sayfaları ve Hazine Müsteşarlığı (2013: 4191) verilerinden yararlanılarak oluşturulmuştur 2.2.2. Merkezi Yönetim (Devlet) İle İlgili Kamu İşletmeleri; Bu grupta 9 (dokuz) kamu işletmesi türü yer almaktadır. 2.2.2.1. Kamu İktisadi Teşekkülleri (KİT); Anayasamızın 165’inci maddesinde “sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıkları” şeklinde tanımlanan KİT’ler İDT (İktisadi Devlet Teşekkülleri) ve KİK (Kamu İktisadi Kuruluşları) olarak ikiye ayrılır (Mecek, 2013: 496). 92 İktisadi Devlet Teşekkülleri (İDT); sermayesinin tamamı devlete ait olan, iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan, kamu iktisadi teşebbüsleridir. Kamu İktisadi Kuruluşları (KİK) ise; sermayesinin tamamı devlete ait olup; tekel niteliğindeki mal ve hizmetleri kamu yararı gözeterek üretmek ve pazarlamak üzere kurulan ve gördüğü bu kamu hizmeti dolayısıyla ürettiği mal ve hizmetler imtiyaz sayılan kamu iktisadi teşebbüsüdür (Mecek, 2013: 496). Tablo 2 – 233 Sayılı KHK Kapsamındaki Kamu İktisadi Teşekkülleri (İDT + KİK) Sıra No Kamu İktisadi Teşekkülü (KİT) Adı 1 Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. 2 Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) 3 Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) 4 Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt A.Ş. (TETAŞ) 5 Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu 6 Türkiye Taşkömürü Kurumu 7 Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü 8 Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) 9 Türkiye Elektromekanik Sanayi Genel Müdürlüğü 10 Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü 11 Devlet Malzeme Ofisi Genel Müdürlüğü (DMO) 12 Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü 13 Makina ve Kimya Endüstrisi Kurumu (MKE) 14 Posta ve Telgraf Teşkilatı Genel Müdürlüğü 15 T.C. Devlet Demiryolları İşletmesi Genel Müdürlüğü 16 Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü 17 Et ve Balık Kurumu Genel Müdürlüğü 18 Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü 19 Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü Kaynak: Yazarlar tarafından Hazine Müsteşarlığı (2013:41-91) verilerinden oluşturulmuştur. KİT’ler genellikle ekonomik faaliyetlerini doğrudan doğruya kendisi yapmak yerine müessese, bağlı ortaklık ve kamu iştirakleri eliyle yürütmeyi tercih eder. Kendisi finansman, planlama ve eşgüdüm görevlerini yerine getirirler (Yıldırım, 2012: 143; Mecek, 2013: 496). Müesseseler; sermayesinin tamamı bir İDT veya KİK’e ait olup, bunlara bağlı işletme veya işletmeler topluluğuna denir (Yıldırım, 2012: 143; Akyılmaz ve Sezginer, 2001: 194; Mecek, 2013: 496). Bağlı Ortaklıklar; sermayesinin yüzde ellisinden fazlası bir İDT veya KİK’e ait olup ona bağlı işletme veya işletmeler topluluğundan oluşan anonim şirketlerdir (Yıldırım, 2012: 144; Akyılmaz ve Sezginer, 2001: 195; Mecek, 2013: 496). İştirakler; bir İDT veya KİK veya bağlı ortaklığın, özel kesime ait anonim şirketlerinde sahip oldukları en az yüzde on beş, en çok da yüzde elli paya denir (Yıldırım, 2012: 145; Gözübüyük, 2004: 158-159; Mecek, 2013: 496). Tablo 3 – 233 Sayılı KHK Kapsamındaki Bağlı Ortaklıklar Sıra No Kamu İktisadi Teşekküllerine (KİT) Ait Bağlı Ortaklığın Adı 1 Hamitabat Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. 2 Kemerköy Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. 3 Soma Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. 4 Yeniköy – Yatağan Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. 5 Türkiye Demiryolu Makinaları Sanayi A.Ş. 6 Türkiye Lokomotif ve Motor Sanayi A.Ş. 7 Türkiye Vagon Sanayi A.Ş. Kaynak: Yazarlar tarafından Hazine Müsteşarlığı (2013:93-108) verilerinden oluşturulmuştur. 93 2.2.2.2. Hazine Sermayeli 233 Sayılı KHK Dışı İşletmeler; Sermayesinin tamamı veya bir kısmı Devlet Hazinesine ait olup, 233 sayılı KHK’ya tabi olmayan işletmelerdir (Hazine Müsteşarlığı, 2013:19). Türksat Uydu Haberleşme Kablo TV ve İşletme A.Ş. (TÜRKSAT) ve Atatürk Orman Çiftliği Müdürlüğü (AOÇ) bu kapsamda yer alan kamu işletmeleridir. 2.2.2.3. Çoğunluk Sermayesi Devlete Ait Olan Kamu Sermayeli Bankalar; Hazinenin pay sahibi olduğu ilgili bankalar 4603 sayılı yasa ile KİT statüsünden çıkartılarak yeniden yapılandırılmışlardır. Bu grupta yer alan kamu sermayeli bankalar aşağıdaki gibidir; Tablo 4 – Çoğunluk Sermayesi Devlete Ait Olan Kamu Sermayeli Bankalar Sıra No Kamu Sermayeli Bankanın Adı 1 T.C. Ziraat Bankası A.Ş. 2 Türkiye Halk Bankası A.Ş. 3 Türkiye Vakıflar Bankası T.A.O. 4 Tasfiye Halinde Türkiye Emlak Bankası A.Ş. 5 Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. 6 Türkiye İhracat Kredi Bankası A.Ş. 7 İller Bankası A.Ş. 8 T.C. Merkez Bankası A.Ş. Kaynak: Yazarlar tarafından Hazine Müsteşarlığı (2013:125-142) verilerinden oluşturulmuştur. 2.2.2.4. Çoğunluk Sermayesi Devlete Ait Olmayan Kamu Hâkimiyetli İşletmeler; Çoğunluk sermayesi devlete ait olmayan, ancak yönetimin yarısından fazlasının kamu kuruluşlarınca atandığı işletmelerdir. Türk Hava Yolları Anonim Ortaklığı gibi işletmeler bu grupta yer almaktadır. 2.2.2.5. Şirket Statüsünde Olmayan Özel Statülü İşletmeler; Şirket statüsünde olmadığı halde yaptığı faaliyetler nedeniyle kamu işletmesi niteliğine sahip, özel statülü işletmelerdir. Spor Toto Teşkilatı Başkanlığı ve Milli Piyango İdaresi bu grupta yer almaktadır. 2.2.2.6. Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (ÖİB) Portföyündeki Kuruluşlar; Özelleştirme kapsamına ve programına alınan, Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (ÖİB) tarafından pay sahipliği yürütülen kuruluşlar bu kapsamdadır. Bu kuruluşlar alt organizasyonlarıyla birlikte oldukça fazladır. Çalışmamızda örnek teşkil etmesi açısından yalnızca % 50’den fazla payı kamuya ait olan işletmelere yer verilmiştir. Tablo 5 – Kamu Payı %50’den Fazla Olan ÖİB Portföyündeki Kuruluşlar Sıra No Kuruluş (İşletme) Adı 1 Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ) 2 Ankara Doğal Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. 3 Sümer Holding A.Ş. 4 Türkiye Denizcilik İşletmeleri A.Ş. 5 Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. 6 Gayrimenkul A.Ş. Kaynak: Yazarlar tarafından Hazine Müsteşarlığı (2013:109-124) verilerinden oluşturulmuştur. 2.2.2.7. KİT (Kamu İktisadi Teşekkülü) Dışı İştirakler; 233 sayılı KHK kapsamı dışında kalan iştirakler bu kapsamda yer almaktadır. Bu grubu oluşturan kamu işletmeleri 6 (altı) alt başlık içerisinde incelenecektir. 2.2.2.7.1. Toplu Konut İdaresi Başkanlığı (TOKİ) ve İştirakleri; Başbakanlık ile ilgili olan kurumun Hazine Müsteşarlığı verileri ve web sayfasında yer alan bilgiler ışığında 2 kamu işletmesi ve 4 kamu iştirakine sahip olduğu görülmektedir (www.toki.gov.tr 01.03.2014; www.hazine.gov.tr 01.03.2014). İlgili işletmeler; Emlak Konut GYO A.Ş. ve Vakıf İnşaat Restorasyon ve Tic. A.Ş. işletmeleridir. Ankara Büyükşehir Belediye 94 Başkanlığı ve çeşitli organizasyonlarla iş ortaklığını sürdüren TOKİ’nin birçok girişimde ortaklığı da bulunmaktadır. 2.2.2.7.2. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) İştirakleri; TMSF’nin 2013 yılı Hazine Müsteşarlığı verilerine göre 6 (altı) adet kamu işletmesi bulunduğu görülmektedir. İlgili işletmeler; Merkez Yayın Holding A.Ş., Eskişehir Yem Sanayi A.Ş. (ESYEM), Nergis İnş.ve Tic. A.Ş., Yaz Bilgi Sistemleri Tic. A.Ş., RCT Varlık Yönetim A.Ş., Tasfiye Halinde Türk Ticaret Bankası A.Ş. işletmeleridir. Ayrıca TMSF’ye ait 27 adet bağlı ortaklık ve iştirakler bulunmaktadır (Hazine, 2013:162). 2.2.2.7.3. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) İştirakleri; Emek İnşaat ve İşletme A.Ş. ile Conrad Otel ve Radisson Blu (stad) Otel ilgili kurum iştirakidir. 2.2.2.7.4. Türk Hava Kurumu (THK) İştirakleri; Holdingleşme sürecine doğru giden Gökçen Havacılık İktisadi İşletmesi ve 8 (sekiz) işletme iştiraki bu grupta yer almaktadır. İlgili iştirakler; Göksun Turizm Seyahat Acentesi, Gökbil Bilişim ve Güvenlik, THK Sigorta Aracılık Hizmetleri İktisadi İşletmesi, THK Uçak İmalat A.Ş., THK Teknik, TAMROM Havacılık Savunma San. ve Tic. A.Ş., THK Uçuş Akademisi ve ASAL Aeronautics işletmeleridir. 2.2.2.7.5.Savunma Sanayi Müsteşarlığı (SSM) İştirakleri; TSKGV, KİT’ler ile birlikte özel kuruluşlar ve yabancı ortaklı kuruluşlar ile birlikte sahip olduğu askeri giyim fabrikaları, tersaneleri, ikmal ve ana bakım merkezleri bu kapsamda yer almaktadır. Söz konusu iştirakle hava, kara ve deniz araçları üretimi, elektronik/yazılım, lojistik ve roket-füze-mühimmat üretimi alanlarında faaliyet göstermektedirler. 2.2.2.7.6. Türk Silahlı Kuvvetleri Güçlendirme Vakfı (TSKGV) İştirakleri; TSKGV’nin pay sahibi olduğu 17 (onyedi) şirket vardır. Bu şirketlerin 4 tanesi dolaylı bağlı ortaklıktır. TSKGV, 5 şirket ve 3 dolaylı bağlı ortaklıkta % 50 ve üzerinde paya (hisseye) sahipken 9 (dokuz) şirkette ve dolaylı bağlı ortaklıkta % 50’den daha az hisseye (paya) sahiptir. TSKGV’nın % 50 ve üzeri hisseye sahip olduğu şirketler; İŞBİR Elektrik Sanayi A.Ş., HAVELSAN, ASPİLSAN, ASELSAN ve TAI’dır. Dolaylı bağlı ortaklıklar ise; MİKES, EHSİM ve STM’dir. 2.2.2.8. Bütçe Dışı Fonlar; Mali şeffaflık ve hesap verilebilirliğin daha fazla sağlanabilmesi adına ülkemizde faal olan tüm bütçe dışı fonlar 2000 ve 2001 yılında kanunla kaldırılmıştır. Şirket statüsünde faaliyet göstermeyen bu kamu işletmelerinin bağımsız gelir ve giderleri vardır. 2014 itibariyle ülkemizde bu kapsamda sadece 5 (beş) adet bütçe dışı fon bırakılmıştır. Bu fonlar; Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF), Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Fonu, Özelleştirme Fonu, Savunma Sanayi Destekleme Fonu ve Tanıtma Fonu’dur. 2.2.2.9. Döner Sermaye İşletmeleri (DSİ); Genel idare esaslarına göre üretilmesi mümkün olmayan hizmet ya da malların üretilmesini sağlamak amacıyla bu idarelere ait sermaye ile kurulan ve bu idarenin esas faaliyetlerinin bir parçası olarak faaliyetlerine devam eden işletmelerdir. Ülkemizde mevcut olan 2802 döner sermaye işletmesinin bağlı olduğu idare ve bütçesine göre dağılımı aşağıdaki gibidir; Sıra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tablo 6 – DSİ’lerin Kurumsal Dağılımı DSİ’lerin Bağlı Olduğu Kuruluş Adı DSİ Sayısı Sağlık Bakanlığı 1064 Milli Eğitim Bakanlığı 893 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 186 Orman ve Su İşleri Bakanlığı 82 Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı 73 Milli Savunma Bakanlığı 60 Diğer Bakanlıklar 20 Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü 23 Orman ve Su İşleri Bakanlığı 301 Üniversiteler 99 Bütçe Türü Genel Genel Genel Genel Genel Genel Genel Genel Özel Özel 95 11 Vakıflar Genel Müdürlüğü 1 Özel Kaynak: Yazarlar tarafından Hazine Müsteşarlığı (2013:169) verilerinden oluşturulmuştur. 2.3. Türkiye’de Kamu İşletmelerinin Kurulma Nedenleri Türkiye’de kamu işletmelerin kurulma nedenleri çok fazladır. Bu nedenleri ekonomik-mali, sosyal, politik (stratejik – ideolojik), askeri, kültürel vb. olarak ana gruplandırmalar yaparak tasnif etmek mümkündür. Ancak bu gruplar arasındaki sınırı ortaya koymak her zaman mümkün olamamaktadır. Bazen bir neden aynı zamanda birden çok grup kapsamında olabilmektedir. Kamu işletmelerinin türleri dikkate alınmadan genel kurulma nedenlerini yani kurulma amaçlarını başlıca 3 (üç) ana başlıkta değerlendirecek olursak2; 2.3.1. Ekonomik-Mali Nedenler; Ekonomik büyüme ve kalkınmayı sağlamak temel nedenlerdir. Bu kapsamda; Ekonomik planlamalar yapmak, Ekonomiyi yönlendirmek, Ekonomiye ivme kazandırmak, Çeşitli piyasalardaki mal ve hizmet kalitesini arttırmak, Girişimci sayısının yetersiz olduğu piyasalarda girişimci sayısını arttırmak, Sermaye piyasası oluşturmak, Özel sektöre öncülük etmek ve teşvik etmek, Özel sektörün girişimde bulunmadığı ya da yetersiz kaldığı alanlarda mal ya da hizmet üretmek, Doğal tekelleri (su, elektrik, gaz, vs.) işletmek, Karaborsa ve tekelleşmeyi önlemek, Özel finans kuruluşlarının sunduğu kredi imkânlarından daha kolay ve etkin yararlanabilme, Vergi, resim, harç ve benzerleri dışında yeni gelirler elde etme. 2.3.2. Sosyal Nedenler; Eşitlik ve adalet ilkesi çerçevesinde toplumsal yapıdaki gelir ve servet dağıtımını sağlamak, Halkın sosyo-kültürel ihtiyaçlarının kaliteli ve yeterli sayıda karşılanması, Yerel ve bölgesel hizmetleri etkin, esnek ve ekonomik bir şekilde yerine getirmek, İstihdam olanaklarını arttırmak ve nitelikli işgücü oluşturmak, Personel istihdam etmek, Çevre kirliliğini önlemek, İş güvenliğini arttırmaktır. 2.3.3. Politik Nedenler; Stratejik ve ideolojik nedenlerde bu grupta değerlendirilmektedir. Siyasi kontrollerden uzaklaştırılmış piyasa yapısına uygun hizmet yönetimi sağlamak, Ulusal ve uluslar arası ekonomik güçler karşısında ülkeyi korumak, Ekonomik alandaki siyasi plan, program ve kararları daha etkin uygulayabilmektir. 2.4. Türkiye’de Kamu İşletmelerinin Tarihsel Gelişimi ve Geleceği Girişimciliğin ülkemizdeki başlangıcını cumhuriyet tarihi ile özdeşleştiren yazarların yanında Osmanlının son dönemleri, Sultan Abdülmecit’in ilk dış borç alımı sonucu oluşan Hayriye Tüccarları, ahilik teşkilatının kuruluşu, Anadolu’nun fethi, hatta cilalı taş devrine geçişe kadar öncesine götüren yazarlara rastlanılmaktadır (Mecek, 2013: 497). Girişimciliğin geçirdiği tarihsel süreç dikkate alındığında ilk girişimcilik örneklerinin ya da girişimciliğin ilk şekillerinin cilalı taş devrine kadar gitmesi fikri kanaatimizce de isabetli bir görüştür. Diğer fikirler ise girişimciliği başlangıcı değil, girişimciliğin ülkemizde geçirdiği gelişim ve dönüşüm süreçlerini ifade etmektedir (Mecek, 2013: 498). 2 Söz konusu ana başlıklar ve içerikleri Dura (2006: 24-26), Özdemir (2008: 48), Vural ve Teyyare (2011: 7174) çalışmalarından yararlanılarak özetlenmiştir. 96 Girişimciliğin ülkemizdeki gelişimini cumhuriyet öncesi dönem ve cumhuriyet sonrası dönem olmak üzere iki ana dönemde incelenmesi literatürde oldukça yaygındır. Girişimcilik ekseninde bu dönemlerde kurulan özel ve kamu işletmeleri hakkında verilecek temel bilgilerin konunun daha iyi anlaşılması açısından faydalı olacağı düşünülmektedir. 2.4.1. Cumhuriyet Öncesi Dönem; Avrupa’da IX. Yüzyıl itibariyle kurulan lonca benzeri mesleki birlikler girişimciliğin gelişimi açısından önemli bir aşama olmuştur. Bu gelişmeler Anadolu’da hüküm süren Selçukluları da etkilemiştir. XIII. Yüzyılda merkezi Kırşehir olan Ahilik Teşkilatı Ahi Evran Veli tarafından kurulmuştur. Meslek loncası (meslek odası) olarak kurulan teşkilat ile meslek ahlakı, meslek ilkeleri, mesleki ve sosyal dayanışma, mesleki eğitim, mesleki denetim gibi hususlar teşkilatın bünyesinde gerçekleştirilmeye başlanılmıştır. XV- XVII yüzyıllar arasında teşkilatta bazı çözülmeler ve bu çözülmelere bağlı değişimler yaşanmıştır. VII. Yüzyılda gayrimüslim tebaa teşkilata dahil edilmiş, XVIII. Yüzyılda esnaf çeşidi ve sayısının sırlandırıldığı gedik sistemi uygulanmaya başlanılmıştır. Ayrıca dünyanın ilk kadın teşkilatı olan ve Ahi Evran’ın eşi Fatma Bacı tarafından kurulan Bacıyan-ı Rum Teşkilatı Anadolu kadınların sosyo-ekonomik ve kültürel yönden gelişmesini sağlayıp, dünyadaki günümüz kurumsal kadın girişimciliğinin de temelini atmıştır. Kurulan çeşitli vakıflar da ekonomik gelişmeler açısından oldukça önemlidir. 1777 yılında İTO’ya kayıtlı olarak günümüzde de faaliyetini devam ettiren en eski girişim olan Ali Muhittin Hacı Bekir lokum işletmesini kurmuştur (İTO, 2013:172-175). Yerli sermayedarların/girişimcilerin oluşması, korunması ve geliştirilmesi amacıyla 1820 yılında fikri temelleri atılarak 1829 yılında Osmanlı padişahı II. Mahmut tarafından hayata geçirilen Hayriye tüccarları ülkemiz girişimciliğinin gelişiminde önemli bir dönüm noktasıdır (Genç, 2005: 23; Esen ve Çetin, 2012:71; Mecek, 2013:501). Böylelikle yerli girişimciler de yabancı girişimcilerin sahip oldukları ayrıcalıklara sahip olmuşlardır. 1854 yılında ilk dış borç alımı gerçekleştirilmiştir. Ancak 1879 yılına kadar alınan 17 dış borç alımından elde edilen paranın sadece % 7,8’i yatırım amaçlı kullanılabilmiştir. Yaklaşık %92’lik kısmı cari harcamalara gitmiştir (Tabakoğlu, 2003: 194). 1858 tarihli arazi kanunnamesi ile devlet (miri) arazileri üzerinde şahsi teşebbüslerin (girişimlerin) yapılabilmesi kabul edilmiştir. 1867 yılında esnafı yabancı rekabetine karşı korumak amacıyla Islah-ı Sanayi Komisyonu kurulmuştur (Doğangün, 2013:14-15). 1880 yılı itibariyle devlet teşvik ve imtiyazlarından faydalanan bazı yerli Müslüman girişimcilerin tarım ürünlerini dönüştüren-işleyen değirmen, tuğla ocakları ve muhtelif hafif sanayi dallarında ruhsatlar aldığı görülmektedir (Ortaylı, 2005: 204). 1912 yılı itibariyle sanayi, ticaret ve finans sektörlerinde yabacı unsurların ve yerli gayrimüslim tebaanın hâkimiyeti söz konusudur. Finans sektörü açısında İstanbul Anadolu ve Rumeli bölgeleri ile Ara toprakları haricindeki tüm Asya topraklarında tüm bankacıların Rum, Ermeni, Yahudi, Levanten ve Avrupalı olduğu görülmektedir. Sadece Eskişehir ve Harput’ta 2 Türk bankacı bulunmaktadır. Türk-Müslüman girişimcilerin sanayi ve ticaretteki etkinlikleri her ne kadar finans sektörüne oranla daha fazla olsa da bu sektörlerde de hâkimiyet yabancıların ve/veya gayrimüslim tebaanın elindedir (Doğru, 2008: 87). 1913 yılında sanayiyi canlandırmak için Teşvik-i Sanayi Kanunu çıkartılmıştır. 1913 ve 1915 yıllarında yapılan sanayi sayımlarına göre ülkede 1908 yılı öncesi kurulmuş çeşitli sektörlerde 169 işletmenin3 olduğu belirtilmektedir (Tokgöz, 2001: 9; Boratav, 2007: 20-21; Doğangün, 2013: 16). 1889 yılında kurulan İttihat ve Terakki üyeleri, özellikle İngiliz ve Fransız emperyalizmine karşı, millî iktisat denemesine girişmişler, 1914'de kapitülasyonları kaldırıp, devletin para basma yetkisini Osmanlı Bankası’nın elinden alarak, tarım ve sanayiyi özendirecek yeni bir gümrük sistemi kurmuşlardır (Boratav, 2007: 27; Doğangün, 2013: 8-9). Bu politikaları daha etkin kılmak amacıyla Şubat 1923 yılında İzmir İktisat Kongresi yapılmıştır. 2.4.2. Cumhuriyet Sonrası Dönem; Cumhuriyet sonrası dönem literatürde yaygın olarak beş ayrı dönemde incelenmiştir. 1929 yılı büyük ekonomik kriz, ikinci dünya savaşı, petrol krizi, neo-liberal akım bu dönemlerin oluşmasına önemli etkiler yapmış olmasına rağmen bu konudaki en büyük etkinin ülkemizde yaşanan siyasi gelişmeler olduğu düşünülmektedir (Mecek, 2013:502-503). 3 Tokgöz, işletme sayısı 159 olarak tespit etmiştir. 97 2.4.2.1. 1923 – 1929 Dönemi (Özel Girişimciliğe Teşvik); Bu dönemde, yabancıların ekonomideki hâkimiyetlerine son verilip, ekonomik güç amacıyla yerli bir girişimci sınıf oluşturmaya çalışılmış ve girişimciliği teşvik etmek için bir takım önlemler alınmıştır. Ancak tüm bu çabalara rağmen bazı yetersizlikler ve savaşın olumsuz etkilerinin sürmesi nedeniyle önemli bir gelişme sağlanamamıştır (Tügiad, 1993: 19; Mecek, 2013: 503).Ayrıca patent, model, marka yasaları çıkartılmış, ulaşım alt yapısı geliştirilmiş, teknoloji transferleri yapılmış, doğrudan ya da dolaylı olarak parasal fayda sağlayan bazı önlemler alınmıştır (Bülbül, 2010: 96-146). 2.4.2.2. 1930 – 1946 Dönemi (Devletçilik Politikaları); Bu dönemde özel sektörün yetersiz kaldığı alanlarda devletin yatırım yapmasını amaçlayan devletçilik politikaları uygulanmaya başlanmış ve bazı KİT’ler kurulmuştur. Ayrıca özel sektörün gelişmesi için bir dizi önlem alınarak Beş Yıllık Sanayi Planları hazırlanmıştır. Sermaye ve nitelikli işgücü eksikliği ile bazı uluslararası gelişmeler (1930 Bunalımı, II. Dünya Savası) nedeniyle hedeflere istenilen düzeyde ulaşılamamıştır. Ancak özel sektörün girişimciliğinde bir önceki döneme göre önemli gelişmeler sağlanmıştır (Mecek, 2013:503; Tügiad, 1993: 19; Köseoğlu, 2005: 5-6). 2.4.2.3. 1946 – 1960 Dönemi (Liberal Ekonomiye Geçiş); 2.Dünya Savaşı sonrası ABD tarafından yapılan Marshall Yardım programından yararlanılması kapsamında devletçi – müdahaleci politikalar yerini liberal ekonomiye doğru ilerleyen geçiş politikalarına bırakmıştır. Özellikle özel girişimlerin özendirilmesi, özel işletmelerin sayı, tür ve nitelik olarak arttırılması temel bir politika olarak benimsenmiştir. Liberal ekonomiye geçiş sürecinde özel girişimin sanayideki payı % 70’e çıkmıştır (Tügiad, 1993: 19; Mecek, 2013: 504). Ülkemizdeki işletmelerin % 96.8’i 1950 yılından sonra kurulmuştur (Tekin, 2005: 25). 2.4.2.4. 1960 – 1980 Dönemi (Planlı Ekonomiye Geçiş); DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) kurularak devletin birçok alanda planlama öncülüğünü üstlenmesi bu dönemin en belirgin özelliğidir. 1963 ve 1968 tarihlerinde Beş Yıllık Kalkınma Planları hazırlanarak uygulanmasına geçilmiştir. Daha önce mevcut olan devletçilik politikalarının bazı etkilerinin devam etmesinin yanı sıra, özel sektör yatırımlarının sayı ve niteliklerinin arttırılmasına önem verildiği ve bu politikalar sonucunda da özel sektöre ait işletme sayılarında artış meydana geldiği görülmektedir (Mecek, 2013:504-505). Holding sayılarında meydana gelen ciddi artışlar özel girişimciliğin gelişmesi açısından oldukça önemlidir. 2.4.2.5. 1981 – Günümüz Dönemi (Dışa Açık Liberal Ekonomi); Devletin ekonomik alandaki aktif rolünden sıyrılarak düzenleyici – denetleyici konuma geldiği dönemdir. Devlet hacminin küçültülmesi amacıyla özelleştirmelerin yoğunlaşmaya başlaması, yabancı sermayenin yurt içindeki yatırımlara özendirilmesi, dış piyasalar ile rekabete girilmesi, ihracatın arttırılması, özel sektördeki sermaye birikiminin teşvik edilmesi bu dönemin öne çıkan özellikleridir (Tügiad, 1993:20; Köseoğlu, 2005:6; Mecek, 2013:505). 3. SONUÇ Ülkemizdeki en temel kamu idaresi olarak devletin ve mahalli idarelerin (il özel idareleri, belediyeler, köyler) yerel, bölgesel ve ulusal müşterek ihtiyaçların karşılanması amacıyla kurdukları kamu işletmeleri ilgili kamu idarelerinden ayrı bir tüzel kişiliğe sahip olarak kamu hizmeti sumaktadırlar. Ekonomik-mali, sosyal, politik (stratejik – ideolojik), askeri, kültürel vb. amaçları yerine getirmek için kurulan bu işletmelerin bazıları tekel niteliğinde olup, tek başlarına kamu hizmetini ifa etmektedirler. Bu işletmelerin bazıları her ne kadar stratejik amaçlar için tekel niteliğinde bırakılsalar da bazıları özel sektörün karsız bulduğu ve yatırım yapmadığı ve/veya yeterli yatırım yapmadığı sektörlerdeki eksikliği gidermişlerdir. Özellikle kurtuluş savaşı sonrasındaki olumsuz ekonomik-mali atmosferde ülke ekonomisini yönlendirmiş, özel sektöre cesaret vermiş, ekonominin gelişmesindeki en önemli katalizör görevini yerine getirmişlerdir. 1980 sonrası uygulanan neo-liberal ekonomi politikaları nedeniyle devlet tarafından kurulan kamu işletmelerinin büyük çoğunluğu özelleştirme sürecinden geçerken; il özel idareleri ve belediyeler kamu işletme sayılarını arttırmışlardır. Bu farklılık nedeniyle her ne kadar yerel yönetimler ile devlet arasında zıt ekonomik politikaların uygulandığı, özellikle de mahalli idarelerin neo-liberal ekonomik politikalara uygun olmayacak şekilde daha çok ekonomik-mali alanda yer almaya başlandığı düşünülse de genel olarak neo-liberal ekonomik düşünceye uymayan genel bir politika uygulanmamaktadır. 98 Yerel idarelerin kamu işletmeleri kurmalarındaki ana sebep; yerine getirmeleri gereken birçok görevlerini kamunun bazen hantal sayılabilecek bürokratik-siyasal yapısından uzaklaştırarak özel piyasa koşullarına göre yerine getirmesidir. Bir nevi görev ve sorumluluklarını özelleştirmektedirler. Kamu idareleri ile ilgili birçok verinin derlendiği, hatta bazılarının ilk kez oluşturulduğu çalışmamızın literatüre katkı sağlaması ve daha sonra yapılacak çalışmalara ışık tutması amaçlanmıştır. KAYNAKLAR AKYILMAZ, Bahtiyar ve Sezginer, Murat (2001), İdare Hukuku Dersleri, Konya, Göksu Matbaası BORATAV, Korkut (2007), Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul, İmge Yayınları BÜLBÜL, Yaşar (2010), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Özel Girişimciliğe Yönelik Devlet Politikaları, İstanbul, İTO Ekonomik ve Sosyal Tarih Yayınları, Yayın No: 2010-11 DERDİMAN, Ramazan Cengiz (2011), İdare Hukuku, Bursa, Alfa Aktüel Yayınları, 4.baskı DOĞANGÜN, Bengü (2013), “19.Y.Y.’dan Cumhuriyete Osmanlı İmparatorluğundan Devralınan Girişimcilik Mirası”, Akademik Bakış Dergisi (e-dergi), Celalabat (Kırgızistan), Sayı:39, s.1-21 http://www.akademikbakis.org/dergi/tur20131264f4a.pdf) (01.03.2014) DURA, Yahya Can (2006), Mülkiyet Tartışmaları: Kamu İşletmeleri Verimsiz mi?, İstanbul, İleri Yayınları, 1.baskı ESEN, Şaban ve Çetin, Sabahattin (2012), “Siyasi Parti ve Hükümet Programlarında Girişimcilik ve İnovasyon”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:34 GENÇ, Mehmet (2005), “Yeni Girişimciliği Koruma ve Geliştirme ‘Hayriye Tüccarları’yla Başlıyor”, Çerçeve Dergisi, Yıl:13, Sayı:35 GÖZLER, Kemal (2009), İdare Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi, 2.baskı, 1. Cilt GÖZLER, Kemal (2011), “5018 ve 6085 sayılı Kanunlarda Bazı İdare Hukuku Terimlerinin Yanlış Kullanımı Üzerine”, AÜHFD, Sayı: 60 (4) GÖZÜBÜYÜK, A.Şeref (2004), Yönetim Hukuku, Ankara, Turhan Kitabevi, 21.Baskı GÜNDAY, Metin (2002), İdare Hukuku, Ankara, İmaj Yayıncılık, 5.baskı İTO - İstanbul Ticaret Odası (2013), Türkiye’nin ve İstanbul’un Asırlık Şirketleri, İstanbul, İTO Ekonomik ve Sosyal Tarih Yayınları, Yayın no: 2013-01 KÖSEOĞLU, Mehmet Akif (2005), Kamu İktisadi Teşebbüslerinde Performans Ölçümü, Ankara, DPT yayınları, http://ekutup.dpt.gov.tr/ (01.03.2014) MECEK, Mehmet (2013), “Kamu Kurumları ve Kamu İdarelerinin Tarihsel Süreç İçerisinde Girişimcilik Üzerine Etkileri”, Uluslararası Girişimcilik ve Kariyer Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayını, 1-3 Aralık 2013 ÖZDEMİR, Gürbüz (2008), “Belediye İktisadi Teşebbüslerinin Özelleştirilmesi”, Sayıştay Dergisi, Sayı:71 T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı (2013), Kamu İşletmeleri 2012 Raporu, Ankara, Hazine Müsteşarlığı Yayınları TABAKOĞLU, Ahmet (2003), Türk İktisat Tarihi, İstanbul, Dergah Yay., 6.b. TEKİN, Mahmut (2005), Girişimcilik, Konya, Günay Yayıncılık TOKGÖZ, Erdinç (2001), Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi (1914-2001), Ankara, İmaj Yayınevi TÜGİAD (1993), Ekonomik Kalkınmada Girişimciliğin Önemi ve Değişen Girişimcilik Nitelikleri, İstanbul VURAL, Tarık ve Teyyare, Erdoğan (2011), “Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Kuruluş Gerekçeleri Çerçevesinde Değerlendirilmesi: Türkiye Taşkömürü Kurumu Çalışanları Üzerinde Bir Araştırma”, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 7(13) YAYLA, Yıldızhan (2010), İdare Hukuku, İstanbul, Beta Yayınları, 2.baskı YILDIRIM, Ramazan (2012), İdare Hukuku Dersleri 1, Konya, Mimoza Yayınları, 4.Baskı http://www.hazine.gov.tr (Erişim Tarihi: 01.03.2014) http://www.toki.gov.tr (Erişim Tarihi: 01.03.2014) 99
