1 GeV ENERJİLİ VE ÇOK AMAÇLI DOĞRUSAL PROTON

advertisement
 1 GeV ENERJİLİ VE ÇOK AMAÇLI DOĞRUSAL PROTON
HIZLANDIRICISI İÇİN PARAMETRE OPTİMİZASYONU VE DEMET
DİNAMİĞİ
Abdullatif ÇALIŞKAN
DOKTORA TEZİ
FİZİK
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
HAZİRAN 2011
ANKARA
Abdullatif ÇALIŞKAN tarafından hazırlanan “1 GeV ENERJİLİ VE ÇOK
AMAÇLI DOĞRUSAL PROTON HIZLANDIRICISI İÇİN PARAMETRE
OPTİMİZASYONU VE DEMET DİNAMİĞİ” adlı bu tezin Doktora tezi olarak
uygun olduğunu onaylarım.
Yrd. Doç. Dr. Metin YILMAZ
………………………………
Tez Danışmanı, Fizik Anabilim Dalı
Bu çalışma, jürimiz tarafından oybirliği ile Fizik Anabilim Dalında Doktora tezi
olarak kabul edilmiştir.
Prof. Dr. Ömer YAVAŞ
.………………....................
Fizik Mühendisliği Anabilim Dalı, A.Ü.
Yrd. Doç. Dr. Metin YILMAZ
………………………………
Fizik Anabilim Dalı, G.Ü.
Doç. Dr. Eyyüp TEL
……………………………….
Fizik Anabilim Dalı, O.K.Ü.
Prof. Dr. Saleh SULTANSOY
……………………………….
Fizik Anabilim Dalı, TOBB E.T.Ü.
Prof. Dr. Şeref OKUDUCU
………………………………...
Fizik Anabilim Dalı, G.Ü.
Tarih: 29 /06/2011
Bu tez ile G.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulu Doktora derecesini
onamıştır.
Prof. Dr. Bilal TOKLU
Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü
……………………………….
TEZ BİLDİRİMİ
Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde
elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak
hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin
kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.
Abdullatif ÇALIŞKAN
iv 1 GeV ENERJİLİ VE ÇOK AMAÇLI DOĞRUSAL PROTON
HIZLANDIRICISI İÇİN PARAMETRE OPTİMİZASYONU VE DEMET
DİNAMİĞİ
(Doktora Tezi)
Abdullatif ÇALIŞKAN
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
HAZİRAN 2011
ÖZET
Bu çalışmada, Türk Hızlandırıcı Merkezi (THM) projesi kapsamında 1
GeV enerjili ve yüksek akımlı bir doğrusal proton hızlandırıcısı
tasarlanmıştır. DTL, CCDTL ve CCL yapılarından oluşan proton
hızlandırıcısı, enerjisi 3 MeV olan iyon demetini 1 GeV’e kadar
hızlandıracaktır. Hızlandırıcının demet dinamiği ve kavite dizaynı,
simülasyon programları kullanılarak yapılmıştır. Kavite dizaynında,
yüklü demetin enerji kazancını artırmak için geometrik parametreler
optimize edilmiştir. Bunun için, rf kavitesinin temel parametreleri olan
etkin shunt empedans ve geçiş zamanı faktörünün maksimum olması
hedeflenmiştir. Demet dinamiği simülasyonunda ise minimum emittans
büyümesi amaçlanmıştır. 326 tane odaklayıcı kuadrupol magnet içeren
proton hızlandırıcısı, toplam 385,8 m uzunluğundadır.
Bilim Kodu
Anahtar Kelimeler
Sayfa Adedi
Tez Yöneticisi
: 202.1.149
: DTL, CCDTL, CCL, demet dinamiği
: 100
: Yrd. Doç. Dr. Metin YILMAZ
v PARAMETER OPTIMIZATION AND BEAM DYNAMICS FOR 1 GeV
ENERGY AND MULTI PURPOSE LINEAR PROTON ACCELERATOR
(Ph.D. Thesis)
Abdullatif ÇALIŞKAN
GAZİ UNIVERSITY
INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY
June 2011
ABSTRACT
In this study, a 1 GeV energy and high current linear proton accelerator
has been designed in the framework of the Turkish Accelerator Center
(TAC) project. The proton accelerator consisting of DTL, CCDTL and
CCL structures, accelerates the ion beam from 3 MeV to 1 GeV. Beam
dynamics and cavity design of the accelerator have been done using
the simulation codes. In the cavity design, the geometrical parameters
have been optimized in order to increase the energy gain of charged
beam. For this purpose, it has been targeted that the effective shunt
impedance and the transit time factor, fundamental parameters of rf
cavity, are maximum. In the beam dynamics simulation, minimum
emittance growth has been aimed. The length of the proton accelerator
containing 326 focusing quadrupole magnets is totally 385,8 m.
Science Code
Key Words
Page Number
Adviser
: 202.1.149
: DTL, CCDTL, CCL, beam dynamics
: 100
: Ass. Prof. Dr. Metin YILMAZ
vi TEŞEKKÜR
Çalışmalarımda beni yönlendiren, her türlü öneri ve yardımlarını esirgemeyen
danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Metin YILMAZ’a, yardımlarını
gördüğüm Sayın Prof. Dr. Ömer YAVAŞ’a (Ankara Üniversitesi) ve Sayın
Prof. Dr. Saleh SULTANSOY’a (TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi)
teşekkürlerimi sunarım.
Ayrıca maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen aileme ve eşim Ferhan
ÇALIŞKAN’a özellikle teşekkür ederim.
Bu çalışma, Devlet Planlama Teşkilatının DPT-2006K120470 no’lu ve “Türk
Hızlandırıcı
Merkezinin
Teknik
Tasarımı
ve
Test
Kurulması” isimli YUUP projesi tarafından desteklenmiştir.
Laboratuvarlarının
vii
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖZET………………………………………………………………………………...iv
ABSTRACT………………………………………………………………………….v
TEŞEKKÜR…………………………………………………………………………vi
İÇİNDEKİLER……………………………………………………………..............vii
ÇİZELGELERİN LİSTESİ………………………………………………………….x
ŞEKİLLERİN LİSTESİ……………………………………………………………..xi
SİMGELER VE KISALTMALAR…………………………………………………xiv
1. GİRİŞ……………………………………………………………………………...1
2. DOĞRUSAL HIZLANDIRICILAR………………………………………………4
2.1. İlk Hızlandırıcılar……………………………………………………………4
2.1.1. Wideröe linak………………………………………………………..4
2.1.2. Alvarez linak…………………………………………………………6
2.2. Kavite Modları………………………………………………………………7
2.3. Floquet Teoremi…………………………………………………………..11
2.4. Kavitelerde Güç Kaybı……………………………………………………15
2.5. Ağır İyonlar İçin Linak Yapıları…………………………………………..17
2.5.1. Radyo frekans kuadrupol (RFQ)…………………………………17
2.5.2. Drift tüp linak (DTL)………………………………………………..21
2.5.3. Birleşmiş kaviteli drift tüp linak (CCDTL)………………………..23
2.5.4. Birleşmiş kaviteli linak (CCL) …………………………………….25
3. DOĞRUSAL HIZLANDIRICILARDA DEMET DİNAMİĞİ…………………..29
3.1. Boyuna Demet Dinamiği………………………………………………….29
viii
Sayfa
3.1.1. Enerji kazancı………………………………………………………30
3.1.2. Rf kavitesinin temel parametreleri……………………………….33
3.1.3. Faz uzayında hareket denklemi………………………………….35
3.2. Enine Demet Dinamiği……………………………………………………37
3.2.1. Hill denkleminin çözümleri………………………………………..41
3.2.2. Normalize olmuş emittans………………………………………..46
4. DOĞRUSAL PROTON HIZLANDIRICISI TASARIMI………………………48
4.1. DTL Tasarımı……………………………………………………………...51
4.1.1. Hücre tasarımı……………………………………………………..52
4.1.2. Tank tasarımı………………………………………………………58
4.1.3. DTL ana linak tasarımı……………………………………………62
4.2. CCDTL Tasarımı………………………………………………………….63
4.2.1. CCDTL kavite tasarımı……………………………………………63
4.2.2. SFDATA tabloları………………………………………………….67
4.2.3. CCDTL ana linak tasarımı………………………………………..70
4.3. CCL Tasarımı……………………………………………………………...72
4.3.1. CCL kavite tasarımı..……………………………………………..72
4.3.2. CCL ana linak tasarımı..………………………………………….76
4.4. Demet Dinamiği Simülasyonu…………………………………………...78
4.5. Verilerimizin SPL/LINAC4 Proton Hızlandırıcısı ile Karşılaştırılması..84
5. SONUÇ VE ÖNERİLER……………………………………………………….89
KAYNAKLAR………………………………………………………………………92
ix
Sayfa
EKLER……………………………………………………………………………...96
EK-1………………………………………………………………………………...97
EK-2………………………………………………………………………………...98
ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………..99
x
ÇİZELGELERİN LİSTESİ
Çizelge
Sayfa
Çizelge 2.1. CERN/LINAC4 projesinde CCDTL hızlandırıcısının
temel parametreleri………………………………………………...25
Çizelge 2.2. LINAC4 ve JPARC’daki CCL hızlandırıcılarının
karşılaştırılması…………………………………………………….28
Çizelge 4.1. THM-Proton Hızlandırıcısının demet parametreleri……………50
Çizelge 4.2. DTLfish input dosyasında kullanılan parametreler……………...53
Çizelge 4.3. DTL birim hücresinin optimize edilmiş geometrik
parametreleri……………………………………………………. …59
Çizelge 4.4. DTL hızlandırıcısının her bir tankı için linak parametreleri…….63
Çizelge 4.5. CCDTL kavitelerinin optimize olmuş geometrik
parametreleri………………………………………………………..65
Çizelge 4.6. CDTfish input dosyasında kullanılan geometrik parametreler…66
Çizelge 4.7. Tasarlanan CCDTL kavitelerinin SFDATA tabloları…………….70
Çizelge 4.8. CCDTL hızlandırıcısının genel parametreleri……………………71
Çizelge 4.9. CCL kavitesinin optimize olmuş geometrik parametreleri……...75
Çizelge 4.10. CCL hızlandırıcısının genel parametreleri……………………..77
Çizelge 4.11. Proton hızlandırıcısının giriş ve çıkışındaki normalize
olmuş twiss parametreleri………………………………………..79
Çizelge 4.12. THM-PH ve LINAC4 proton hızlandırıcılarının DTL yapısına
ait genel parametrelerin karşılaştırılması (PMQ=Sürekli
Magnet Kuadrupol)………………………………………………86
Çizelge 4.13. THM-PH ve LINAC4 proton hızlandırıcılarının CCDTL
yapısına ait genel parametrelerin karşılaştırılması…………...87
Çizelge 4.14. THM-PH ve LINAC4 proton hızlandırıcılarının CCL
yapısına ait genel parametrelerin karşılaştırılması…………...88
xi
ŞEKİLLERİN LİSTESİ
Şekil
Sayfa
Şekil 2.1. Wideröe linakının şematik görünümü…………………………………5
Şekil 2.2. Alvarez hızlandırıcısının şematik görünümü…………………………6
Şekil 2.3. Pill-box kavitesinde TM010 modu için alan dağılımları……………..11
Şekil 2.4. Bir dalga klavuzu için dispersiyon diyagramı……………………….13
Şekil 2.5. Elektromanyetik dalgaların faz hızını yavaşlatan diskli
silindirik kavite…………………………………………………………13
Şekil 2.6. Periyodik yapılı hızlandırıcılar için dispersiyon diyagramı………...15
Şekil 2.7. Dört kanat şekilli RFQ hızlandırıcısı için; a) kesitten
görünüm, b) oluşan elektrik alan çizgileri..………………………….18
Şekil 2.8. RFQ hızlandırıcısında, alternatif voltajın demeti odaklama
sürecinin şematik gösterimi…………………………………………..19
Şekil 2.9. Modüle edilmiş elektrotlardan oluşan RFQ hızlandırıcısının
şematik görünümü…………………………………………………….20
Şekil 2.10. DTL hızlandırıcısının iç mekaniksel yapısı………………………..21
Şekil 2.11. DTL tankında ileri birleştirici (post coupler) çubuklarının
yerleşimi………………………………………………………………22
Şekil 2.12. CERN/LINAC4 hızlandırıcısının üç tanktan oluşan CCDTL
modülünün şematik görünümü……………………………………..24
Şekil 2.13. CERN/LINAC4 projesindeki SCL hızlandırıcısına ait, köprü
hücresiyle birleşmiş iki tankın şematik görünümü………………..26
Şekil 2.14. JPARC linak hızlandırıcısında, iki ACS tankının şematik
görünümü……………………………………………………………..27
Şekil 3.1. L uzunluğundaki rf aralığı ve uygulanan sinüzoidal elektrik
alan bileşeni……………………………………………………………31
Şekil 3.2. İdeal A parçacığının ve diğer parçacıkları temsil eden
B parçacığının izlediği yörünge (koordinat sistemi)………………..38
xii
Şekil
Sayfa
Şekil 3.3. Betatron salınımı yapan parçacıkların x (konum), x’ (açı)
faz uzayında oluşturduğu faz-uzay elipsi…………………………...45
Şekil 4.1. THM proton hızlandırıcısının blok diyagramı……………………….51
Şekil 4.2. Üç tanktan oluşan DTL hızlandırıcısının blok diyagramı………….52
Şekil 4.3. DTL hızlandırıcısının hücre şekli ve geometrik parametreler…….54
Şekil 4.4. Farklı beta değerleri için kavite çapının etkin shunt
empedansa göre grafiği………………………………………………55
Şekil 4.5. Farklı beta değerleri için kavite çapının geçiş zamanı
faktörüne göre grafiği……………………………………………...….56
Şekil 4.6. Farklı beta değerleri için köşe yarıçapının etkin shunt
empedansa göre grafiği………………………………………………58
Şekil 4.7. Optimize edilen DTL hücrelerinin sırasıyla β=0,11, β=0,21
ve β=0,29 değerlerindeki görünümü ve içindeki elektrik
alan dağılımları (eksenler cm birimindedir)…………………………60
Şekil 4.8. DTL hızlandırıcısının etkin shunt empedans grafiği……………….61
Şekil 4.9. DTL hızlandırıcısının 1., 2. ve 3. tanklarına (yukarıdan
aşağıya) ait elektrik alan dağılımları………………………………...61
Şekil 4.10. Tek drift tüplü bir CCDTL kavitesinin geometrik şekli……………64
Şekil 4.11. CCDTL kavitelerinin farklı enerjilerdeki elektrik alan
desenleri, a) 56 MeV, b)71,7 MeV ve c) 90 MeV…………………67
Şekil 4.12. İki kaviteli bir CCDTL modülünün altı hücresinin şematik
görünümü……………………………………………………………..68
Şekil 4.13. CCL kavitesinin geometrik şekli…………………………………….73
Şekil 4.14. CCL kavitesinde, köşe yarıçapının farklı değerlerinin etkin
shunt empedansa etkisi……………………………………………..74
Şekil 4.15. CCL kavitesinde koni açısının farklı değerlerinin etkin
shunt empedansa etkisi……………………………………………..75
Şekil 4.16. Farklı enerjilerdeki yarım CCL kaviteleri ve elektrik alan
dağılımları…………………………………………………………….76
xiii
Şekil
Sayfa
Şekil 4.17. Proton hızlandırıcısının giriş ve çıkışındaki x-emittans grafiği…..79
Şekil 4.18. Proton hızlandırıcısının giriş ve çıkışındaki y-emittans grafiği…..80
Şekil 4.19. DTL hızlandırıcısı için PATH ve PARMILA’dan elde edilen
sıfır akımdaki emittans grafiklerinin karşılaştırılması…………….81
Şekil 4.20. DTL için PARMILA’dan elde edilen sıfır akımdaki x, y
demet profili ve faz gelişim grafiği………………………………….81
Şekil 4.21. Proton hızlandırıcısının DTL, CCDTL ve CCL yapıları için
normalize olmuş emittansın demet enerjisine göre
değişim grafiği (PATH)………………………………………………82
Şekil 4.22. Proton hızlandırıcısının DTL, CCDTL ve CCL yapıları için
x ve y yönündeki rms-demet boyutu grafiği (PATH)……………..83
Şekil 4.23. THM ve LINAC4 proton hızlandırıcılarının DTL ve CCDTL
kısımlarına ait etkin shunt empedans grafiklerinin
karşılaştırılması………………………………………………………84
Şekil 5.1. Dünya çapındaki önemli proton hızlandırıcısı merkezlerinin,
akım ve enerji özelliklerine göre grafiği……………………………. 90
xiv
SİMGELER VE KISALTMALAR
Bu çalışmada kullanılmış bazı simgeler ve kısaltmalar, açıklamalarıyla birlikte
aşağıda sunulmuştur.
Simgeler
Açıklama
T
Geçiş zamanı faktörü
ZTT
Etkin shunt empedansı
U
Kavitede depolanan enerji
P
Kavite duvarlarında harcanan güç
Q
Kalite faktörü
Фs
Senkronizasyon fazı
є
Emittans
∆W
Enerji kazancı
∆P
Momentum farkı
Kısaltmalar
Açıklama
CCDTL
Birleşmiş Kaviteli Drift Tüp Linak
CCL
Birleşmiş Kaviteli Linak
DTL
Drift Tüp Linak
IS
İyon Kaynağı
LEBT
Düşük Enerjili Demet Taşıma Kanalı
MEBT
Orta Enerjili Demet Taşıma Kanalı
RFQ
Radyo Frekans Kuadrupol
THM
Türk Hızlandırıcı Merkezi
1 1. GİRİŞ
Parçacık hızlandırıcı teknolojileri; elektron, proton ve müon gibi yüklü
parçacıkları
elektromanyetik
alanlarla
yüksek
enerjilere
kadar
hızlandırılmalarını sağlayan ve birçok alt teknolojiye lokomotiflik yapan
21.yüzyılın jenerik teknolojileri arasında yeralmaktadır. Yüzlerce alanda
uygulama, araştırma ve geliştirme potansiyeli olan parçacık hızlandırıcıları,
yapısal olarak doğrusal (lineer) ve dairesel olmak üzere iki gruba ayrılır.
Dairesel hızlandırıcılardaki yüklü parçacık demeti, dairesel bir yörüngede
istenilen enerjiye ulaşıncaya kadar defalarca döndürülür. Böyle bir yörüngede
demeti tutabilmek, teknik açıdan zorlu bir süreçtir. Demeti belirli bir açı kadar
büken dipol magnetlerin yanı sıra, odaklayıcı kuadrupoller ve kromatik
aberasyonu1 düzeltmek için sextupol magnetler kullanılır. Çeşitli magnet ve
alan hataları, parçacıkları ideal yörüngeden uzaklaştırabilir. Doğrusal
hızlandırıcılarda ise demet doğrusal bir yörüngede ilerlediğinden parçacıkları
ideal yörüngede tutmak daha kolaydır.
Yüksek enerjili ve yüklü parçacık demeti, maddenin iç yapısını araştırmak için
çarpıştırıcılarda veya sabit hedef deneylerinde kullanılır. Sabit hedef
deneyleri için tasarlanan ve bu çalışmanın da konusu olan proton
hızlandırıcılarında, proton demetine ilave olarak nötron ve müon ikincil demet
kanalları oluşturularak pek çok alanda deney ve araştırma yapılabilmektedir.
Müon laboratuarında, çeşitli özellikte (enerji, akım vb.) müon kanalcıkları
oluşturularak başta µSR (müon spin rezonans) tekniği ve µCF (müon
katalizörlü füzyon) araştırması olmak üzere bir çok konuda deneysel çalışma
yapılabilecektir [1-4]. Nötron laboratuarında ise saçılmış nötron demetini
farklı
yönleriyle
inceleyen
çok
sayıda
spektrometre
kurularak
fizik,
yerbilimleri, polimer ve mühendislik gibi çeşitli dallarda çalışma imkanı
oluşacaktır [5,6].
1
Kromatik Aberasyon : Kuadrupol magnet içindeki yüklü parçacıklar odaklandığında, enerji
farkından dolayı farklı farklı odak uzaklığına sahip olur. Buna kromatik aberasyon denir.
2 Proton hızlandırıcısının en önemli uygulama alanlarından biri de Hızlandırıcı
Sürümlü Sistemler’e (ADS) dayalı enerji üretimidir. 1990’lı yıllarda C.Rubbia
önderliğindeki bir grup fizikçi tarafından önerilen bu sistem, yakıt olarak
Toryum kullanan yeni tip bir nükleer teknolojidir. Böyle bir sistemde, proton
hızlandırıcısı için gereken akım 30 mA ve enerji 1 GeV civarındadır.
Oluşturulacak yeni tip nükleer reaktörde, yüksek enerjili protonların sabit
hedefe çarptırılmasıyla hızlı nötronlar elde edilir. Bu nötronlar ise hedefin
etrafına yerleştirilen Toryum yakıtı ile etkileşerek enerji üretecektir. Nükleer
çevrim, hızlandırıcıya bağlı olduğundan Çernobil türü kazalar prensip olarak
imkansızdır. Ülkemizdeki zengin Toryum yatakları dikkate alındığında,
Türkiyede kurulacak bir proton hızlandırıcısı 21.yüzyılda enerji problemimizin
çözümüne önemli katkı sağlayabilir [7-9].
Yüksek akımlı bir proton hızlandırıcısı tasarımını içeren bu çalışma, Türk
Hızlandırıcı Merkezi (THM) projesi kapsamında yapılmıştır. Türk Hızlandırıcı
Merkezinin; parçacık fabrikası amaçlı linak-halka (ring) tipli bir elektronpozitron çarpıştırıcısı, 1 GeV enerjili proton hızlandırıcısı, linak temelli
Serbest Elektron Lazeri (SEL) ve halka temelli 3. nesil Sinkrotron Işınımı (SI)
kaynağı tesislerinden oluşması planlanmaktadır. Projenin 1997 yılında
başlayan Fizibilite çalışması 2001 yılında [10], Genel Tasarım Raporu (GTR)
ise 2005 yılında tamamlanmıştır. 2006 yılında başlayan ilk tesis ve Teknik
Tasarım Raporu (TTR) çalışmaları ise halen devam etmektedir. Ankara
Üniversitesi Gölbaşı kampus alanında kurulumu devam eden ilk hızlandırıcı
tesisi, 15-40 MeV enerjili linaka dayalı Serbest Elektron Lazeri ve
Bremsstrahlung tesisi olarak planlanmıştır [11-14].
Dünyadaki proton hızlandırıcı tesisleri incelendiğinde, son yıllarda kurulan iki
proton hızlandırıcı sistemi ön plana çıkmaktadır. Bunların ilki Japonyanın
Tokai şehrinde kurulan Japon Proton Hızlandırıcısı Araştırma Merkezi
(JPARC)’dir. J-PARC, ön hızlandırıcı olarak linak ve enerjileri 3 GeV ile 50
GeV olan iki sinkrotron halkasından oluşur. Kurulumu tamamlanan ve bu yıl
(2010-2011) çalışmaya başlayan tesiste, malzeme bilimi, yaşam bilimleri,
3 nükleer fizik, parçacık fiziği ve hızlandırıcı sürümlü sistemler (ADS) gibi çeşitli
konularda çalışmalara başlanacaktır [15]. İkinci önemli sistem, İsviçre-Fransa
sınırındaki
Avrupa
Nükleer
Araştırma
Merkezi
(CERN)
bünyesinde
kurulmakta olan Süper Proton Linak (SPL) hızlandırıcısıdır. Hızlandırıcının
160 MeV’e kadar olan ve normal iletken yapılardan oluşan kısmına LINAC4
ismi verilmiştir. Sonrasında ise süper iletken kavitelerle GeV mertebesine
ulaşarak sinkrotron halkasına (PS2) enjekte edilip, özellikle nötrino ikincil
demetleri ile deneyler yapılacaktır [16].
Bu çalışmada, 1 GeV enerjili ve 30 mA’lik ortalama akıma sahip olan
doğrusal bir proton hızlandırıcısının hem kavite hem de demet dinamiği
dizaynı yapılmıştır (4. bölüm). DTL, CCDTL ve CCL linak yapılarıyla yüklü
demetin enerjisi 3 MeV’den 1 GeV’lik enerjiye çıkarılması planlanmıştır.
Hızlandırıcı
yapısının
seçiminde,
LINAC4
ve
J-PARC’ın
linak
ön-
hızlandırıcısı model alınmıştır. 2. bölümde, ilk rf hızlandırıcılarından ve
günümüzde
standart
olarak
kullanılan
proton
linak
yapılarından
bahsedilmiştir. Hızlandırıcıların mekaniksel yapısı ve çalışma prensiplerinin
yanı sıra, elektromanyetik alanın kavitedeki dağılım şekillerini tanımlayan
kavite modlarına ve kavite duvarlarındaki güç kayıplarına da değinilmiştir. 3.
bölümde, elektrik alan ve manyetik alan içindeki yüklü parçacıkların
hareketinin incelendiği demet dinamiğinden bahsedilmiştir. Manyetik alan
içindeki yüklü parçacıklar ideal parçacığın yörüngesi etrafında betatron
salınımı hareketi yaparken, elektrik alan içinde ise senkronizasyon fazı
etrafında sinkrotron salınımı hareketi yapmaktadır. Enine ve boyuna demet
dinamiği adı altında incelenen bu iki salınım hareketinin, hareket denklemleri
çıkarılmıştır.
4 2. DOĞRUSAL HIZLANDIRICILAR
Bu bölümde, ilk doğrusal hızlandırıcılardan başlayarak günümüzde kullanılan
standart linak yapılarının mekaniksel yapısı ve çalışma prensibi anlatılmıştır.
Ayrıca elektromanyetik alan-kavite etkileşiminde, elektrik alanların kavite
içindeki dağılım şekillerini özetleyen kavite modlarına, periyodik yapılı
linakların teorisini anlatan Floquet teoremine ve güç kayıplarına değinilmiştir.
2.1. İlk Hızlandırıcılar
İlk parçacık hızlandırıcıları elektrostatik hızlandırıcılardır. Yüklü iyon demeti
sabit bir elektrik alandan geçerek enerjisini arttırır. Böyle bir mekanizmada
yüklü parçacığın kazanacağı enerji, elektriksel yük ile sabit potansiyel
farkının çarpımına eşit olur. Bu ifade, günümüz hızlandırıcı terminolojisinde
elektronvolt (eV) olarak bilinen enerji biriminin temelini oluşturur. Elektrostatik
hızlandırıcılarda yüksek enerjilere ulaşmanın tek yolu potansiyel farkını
artırmaktır. Fakat elektriksel kırılma (breakdown)’dan dolayı bu artışa
sınırlama gelmektedir. Elektrostatik hızlandırıcılardaki bu limit, değişken
yapılı harmonik elektromanyetik alanların kullanımıyla aşıldı. Fakat harmonik
elektromanyetik alanların pozitif kısmı parçacıkları hızlandırırken, negatif
kısmı yavaşlatıyordu. Böyle bir rf voltajını yüklü demete uygulayabilmek için
içi boş metalik tüplerin kullanımı gündeme geldi. 1924 yılında Gustav Ising
böyle bir doğrusal hızlandırıcı önermiş ama deneysel olarak test etmemişti.
2.1.1. Wideröe linak
İlk rf doğrusal hızlandırıcısı 1927 yılında Wideröe tarafından Almanya’da
tasarlandı ve deneysel olarak test edildi. Wideröe, deneyinde 1 MHz frekanslı
25 kV’luk bir rf voltajını içi boş silindirik elektrotlara uyguladı. Kaynaktan
gelen yüklü potasyum iyonları elektrottan geçirildi ve demet enerjisi 50 keV
olarak ölçüldü. Deneyde sadece bir drift tüp kullanıldığı için demet iki kere
voltaja maruz kalır ve enerjisini 50 keV’e çıkarır. Yapılan ölçümle bu sistemin
5 doğruluğu kanıtlandı. Wideröe tarafından gerçekleştirilen bu küçük deney
günümüzdeki modern rf doğrusal hızlandırıcılarının temelini oluşturur.
Sonraki yıllarda daha fazla drift tüp içeren wideröe-tipli linak üzerinde
çalışmalar yapıldı. Wideröe linakının en karakteristik özelliği, elektrotlar
arasındaki rf aralığında elektrik alan voltajının salınım yaptıkça işaretinin
sürekli yer değiştirmesidir. Şekil 2.1’de görüldüğü gibi elektrotlara uygulanan
elektromanyetik voltaj sonrasında, rf aralıklarında durağan dalgalar oluşur ve
bunların yönelimi ardı ardına gelen rf aralığı için zıt yönde olur. Yani rf
aralıkları arasındaki geçişte, elektrik alanda
Bu yüzden Wideröe linakı
kadarlık bir faz kayması olur.
-modda çalışır. İyon demetinin sürekli
hızlanabilmesi için voltajın hep pozitif kısmını görmelidir. Dolayısıyla demet
ile rf voltajı uyumlu hareket etmelidir. Bunun için yüklü demet iki rf aralığı
arasındaki L mesafesini, rf voltajının T/2 yarım periyodunda almalıdır. Buna
göre Wideröe linakı için, hızı v olan yüklü demetin elektromanyetik voltajla
olan senkronizasyon koşulu aşağıdaki eşitlikteki gibi olur.
L=v
T
2
(2.1)
Şekil 2.1. Wideröe linakının şematik görünümü
Yüklü parçacıklar hızlandırıcıda ilerledikçe enerjisi ve hızı artar. Eş.2.1’deki
denkleme göre, senkronizasyonun devam edebilmesi için ya drift tüplerin
6 boyu arttırılmalı ya da rf periyodu azaltılmalıdır. Periyodu azaltmak daha
yüksek frekanslı rf kaynağı anlamına gelir ki o yıllarda yeterince yüksek
frekanslı kaynaklar yoktu. Dolayısıyla tek seçenek olarak drift tüplerin boyu
arttırılmalıydı. Özellikle elektron ve proton için demet hızı, ışık hızına
yaklaştığında, drift tüplerin boyu baş edilemez boyutlara ulaşır. Bu yüzden
Wideröe linakı yüksek enerjilere ulaşmak için uygun bir yapı değildir. Ayrıca
Wideröe linakında güç kayıpları çok fazla olmaktadır. Elektromanyetik alan,
elektrotlar üzerinde salınım yaptıkça sağ ve sol yönlerde akımlar oluşur ve
iletkenin direncine bağlı olaral ısısal enerji kayıpları olur. Bu kayıpları
azaltmanın bir yolu drift tüpleri silindirik bir kaviteyle kaplamaktı. Bu çözüm
önerisi daha sonra Luis Alvarez tarafından yapıldı [17].
2.1.2. Alvarez linak
İkinci dünya savaşında radar teknolojileri için geliştirilen yüksek frekanslı güç
jeneratörleri, temelinde Wideröe linakı olan yeni bir doğrusal hızlandırıcı
yapının gelişmesine yol açtı. Kaliforniya Üniversitesinden Luis Alvarez ve
arkadaşları tarafından önerilen bu modelde, Wideröe linakından farklı olarak
drift tüpler silindirik bir kaviteyle kapatılmıştır.
Şekil 2.2. Alvarez hızlandırıcısının şematik görünümü
Yüksek frekanslı bu yeni modeli test etmek için çapı 1 metre, uzunluğu 12
metre ve frekansı 200 MHz olan Alvarez linak kuruldu ve protonlar 4
7 MeV’den
32
MeV’e
kadar
başarıyla
hızlandırıldı.
Şekil
2.2’de
de
görülebileceği gibi hızlandırıcının silindirik bir kaviteyle kapatılması güç
kayıplarını önemli ölçüde azaltmıştır. Alvarez yapısında tüm rf aralıklarında
elektrik alanlar pozitif yönde olup demeti daima hızlandıracak niteliktedir.
Buna göre elektromanyetik voltajın rf aralıkları arasındaki geçişte faz
kayması sıfırdır. Bu yüzden Alvarez hızlandırıcısı 0 veya
-modda çalışır.
Demet ile voltaj arasındaki uyumun sağlanabilmesi için parçacıklar iki rf
aralığı arasındaki L mesafesini T rf periyodunda almalıdır. Bu durumda
hızlandırıcının hücre uzunluğu
olurken, senkronizasyon koşulu ise L=vT
olur. Demetin hızı arttıkça drift tüplerin boyu da artmalıdır. Frekans çok
yüksek olduğundan periyot çok küçüktür. L=vT denklemine göre, T’nin çok
küçük
değerde
sabit
kalması
yüksek
enerjilere
ulaşmayı
mümkün
kılmaktadır. Günümüz hızlandırıcı teknolojisinde, yüksek frekanslı güç
kaynağı için klastron isimli özel yapılar kullanılmaktadır [17].
2.2. Kavite Modları
Hızlandırıcılarda, silindirik rf kavitelerine elektromanyetik voltaj uygulanarak
yüklü demete yüksek verimlilikte enerji aktarmaya çalışılır. Elektromanyetik
dalgaların kaviteyle etkileşimi, silindirik kavitedeki elektrik ve manyetik alan
dağılımlarını belirler. Bu bölümde, hızlandırma işlemi için en uygun dağılım
şekli belirlenecektir.
Elektromanyetizma’da elektrik ve manyetik alanların birbiriyle ilişkisi Maxwell
denklemleri ile verilir. Elektromanyetik dalgaların kavite içindeki davranışı bu
denklemler yardımıyla anlaşılabilir. Elektromanyetik teoriye göre, bu dalgalar
boşlukta (ρ=0 ve j=0) ışık hızında ilerler ve aşağıdaki denklemlerde
görüldüğü gibi her bir alan bileşeni klasik dalga denklemi formundadır.
r
r 1 ∂2E
∇ E= 2 2
c ∂t
2
(2.2)
8 r
r 1 ∂2B
∇ B= 2 2
c ∂t
2
(2.3)
şeklinde boşluğun elektrik ve
Denklemlerde c ışık hızı olup,
manyetik geçirgenliğine bağlıdır. Denklemlerde eşitliğin sol tarafı konuma,
sağ tarafı ise zamana bağlıdır. Elektromanyetik dalgalar periyodik olduğu için
birinci denklem için önerilen çözüm E(r,t) = E(r) exp (iωt) şeklindedir.
Manyetik alan için de çözüm aynıdır. Bu çözüm fonksiyonları diferansiyel
denklemlerde yerine yazılırsa, sadece konuma bağlı olan aşağıdaki
denklemler elde edilir.
r
r
∇ 2 E (r ) + k 2 E (r ) = 0
(2.4)
r
r
∇ 2 B(r ) + k 2 B(r ) = 0
(2.5)
Bu ifadeler, matematikte Helmholtz denklemi olarak bilinir. Elektromanyetik
dalganın bulunduğu ortama uygun bir koordinat sistemi seçilerek, Helmholtz
denklemi çözülür ve elektromanyetik alan bileşenlerine ait çözümler
bulunabilir. Hızlandırıcılarda silindirik kaviteler kullanıldığı için, bu denklemler
silindirik koordinatlarda çözülmelidir. Bu koordinatlar için her bir elektrik ve
manyetik alan bileşeninin z, r ve Ф bileşeni ayrı ayrı çözülmelidir. Burada
sadece elektrik alanın z-bileşeni çözülüp diğer bileşenlerin sonuçları
yazılacaktır.
Çünkü
Ez
bileşeni,
demet
eksenine
paralel
olan
ve
hızlandırmadan sorumlu bileşendir. Helmholtz denkleminin, bu bileşen için
silindirik koordinatlardaki ifadesi;
r
1 ∂ ⎛ ∂E z
⎜r
r ∂r ⎜⎝ ∂r
r
r
r
⎞ 1 ∂ 2 Ez ∂ 2 Ez
2
⎟+ 2
+
+
k
E
z =0
⎟ r ∂φ 2
∂z 2
⎠
(2.6)
şeklindedir. Bu denklemde gerekli düzenlemeler yapılırsa, aşağıdaki eşitlik
elde edilir.
9 ∂ 2 E z (r , φ , z ) 1 ∂E z
1 ∂ 2 Ez ∂ 2 Ez
+
+ 2
+
+ k 2 Ez = 0
2
2
2
r ∂r r ∂φ
∂r
∂z
(2.7)
Denklemin birinci ve ikinci terimi r’ye, üçüncü terimi Ф’ye ve dördüncü terimi
ise sadece z-bileşenine bağlıdır. Ez alanı, E z (r , φ , z ) = R(r )Φ(φ )Z (z ), şeklinde üç
bileşene sahip olup denklemde ayrı ayrı çözülürse aşağıdaki üç diferansiyel
denklem elde edilir.
∂ 2 Φ (ϕ )
+ m 2 Φ (ϕ ) = 0
2
∂ϕ
(2.8)
∂ 2 Z (z )
2
+ k z z (z ) = 0
2
∂z
(2.9)
∂ 2 R(r ) 1 ∂ R(r ) ⎡ 2 m 2 ⎤
+
+ ⎢k c − 2 ⎥ R(r ) = 0
r ∂r
∂r 2
r ⎦
⎣
(2.10)
İlk iki denklem, basit harmonik ossilatör formundadır. Dolayısıyla Ф ve Z
bileşenleri periyodik yapıda olup çözümleri
Φ(φ) = e − imφ
(2.11)
Z ( z ) = e − ik z z
(2.12)
şeklindedir. Radyal bileşeni temsil eden üçüncü diferansiyel denklemdeki kc
sabiti, k c 2 = k 2 − k z 2 şeklinde k ve kz sabitlerine bağlıdır. Eş.2.10 denkleminde
her iki taraf r2 ile çarpılırsa,
r2
∂ 2 R(r )
∂ R(r ) 2 2
+r
r k c − m 2 R(r ) = 0
2
∂r
∂r
[
]
(2.13)
eşitliği elde edilir ki bu matematikte Bessel diferansiyel denklemi olarak bilinir.
Denklemin çözümü J m (k c r ) şeklinde derecesi m olan bessel fonksiyonlarıdır.
Buna göre Ez-bileşeninin zamana bağlı kısmını da içeren en genel çözümü
aşağıdaki gibi olur.
10 E z (r , φ , z ) = E0 J m (kc r )e i (ωt − mφ −k z z )
(2.14)
Elektrik alanın diğer bileşenleri için ve manyetik alan için benzer çözümler
yapılıp silindirik kavitedeki sınır şartları da uygulandığında elde edilecek tüm
çözümler aşağıda eşitliklerde gösterilmiştir [18].
E z = E0 J m (k mn r ) cos mφ cos
Er = −
pπz
exp(iωt )
L
(2.15)
pπ a
pπz
E0 J m′ (k mn r ) cos mφ sin
exp(iωt )
L xmn
L
(2.16)
pπ ma 2
pπz
Eφ = −
E0 J m (k mn r )sin mφ sin
exp(iωt )
2
L x mn r
L
(2.17)
Bz = 0
(2.18)
Br = −iω
ma 2
pπz
E0 J m (k mn r )sin mφ cos
exp(iωt )
2
2
x mn rc
L
(2.19)
Bφ = −iω
a
pπz
E0 J m′ (k mn r ) cos mφ cos
exp(iωt )
2
xmn c
L
(2.20)
m, n ve p indislerine bağlı olan bu çözümler yardımıyla çeşitli kavite modları
tanımlanabilir. Kavite modları enine manyetik (TM) ve enine elektrik alan (TE)
olarak ikiye ayrılır. TM-modunda manyetik alan silindir eksenine dik, elektrik
alan ise eksene paralel yöndedir. TE-modu ise bunun tam tersidir. Parçacık
hızlandırıcılarında eksene paralel elektrik alanlar kullanmak istediğimiz için
TM-modu en uygunudur. Buna göre m, n ve p indislerine göre TMnmp kavite
modları
oluşturulmalıdır.
m
indisi
silindirik
kavitenin
Ф-yönündeki
periyodikliğini belirler ve m=0,1,2,… şeklinde sıfırdan başlayan değerler alır.
n-indisi radyal yöndeki periyodikliği belirler ve n=1,2,3,… şeklinde 1’den
başlayan değerler alır. p ise z-yönündeki periyodiklikle ilgili olup n=0,1,2,,…
şeklinde sıfırdan başlayan değerler alır. En düşük mod TM010 olup, sonsuz
sayıda TM-modu türetilebilir. Parçacık hızlandırıcılarında kullanılabilecek en
uygun kavite modu TM010 modudur. Çünkü, m, n ve p indislerinin değeri
denklemlerde yerine yazılırsa, sadece Ez ve Bφ bileşenleri kalır. Uzunluğu L
11 ve yarıçapı a olan basit bir pill-box kavitesi için TM010 modundaki alan
dağılımı Şekil 2.3’de görüldüğü gibidir.
Şekil 2.3. Pill-box kavitesinde TM010 modu için alan dağılımları
Bu modda elektrik alanlar silindir eksenine ve dolayısıyla demet eksenine
paralel olur, manyetik alan ise eksen etrafında dolanır ki demet üzerinde bir
etkisi yoktur. Tüm hızlandırıcı yapılarında, bu temel mod kullanılır.
2.3. Floquet Teoremi
Hızlandırıcılarda, parçacık demeti ile elektromanyetik dalganın hızları uyumlu
olmalıdır. Fakat elektromanyetik dalgalarda, faz ve grup hızı olmak üzere iki
çeşit hız vardır. Bilindiği gibi elektromanyetik dalgalar farklı frekanstaki bir çok
dalganın süperpozisyonundan oluşur ve dalga paketçikleri şeklinde yayılır.
Paketçik pulslarının hızına grup hızı denir ve formülü aşağıdaki gibidir.
vg =
dω
dk
(2.21)
Dalga paketinin içindeki en yüksek genliğe sahip dalganın hızına ise faz hızı
denir. Faz hızının ifadesi,
12 vf =
ω
(2.22)
k
şeklindedir. Hızlandırıcılarda, elektromanyetik dalgaların faz hızı önemlidir.
Çünkü yüklü demetin hızı ile elektromanyetik dalganın faz hızı aynı olmalıdır.
Boşlukta ilerleyen elektromanyetik dalgalar için faz hızı, ışık hızına eşittir.
Buna göre faz hızı ifadesi
ω k = c olur. Silindirik kavitelerdeki faz hızını
bulmak için Eş.2.14’deki kz dalga sayısı, faz hızı ifadesinde yerine
yazılmalıdır. Eş.2.14’de, k z = k 2 − kc 2
olduğu için silindir içindeki faz hızı,
aşağıdaki eşitlikte görüldüğü gibi ışık hızından büyük olmaktadır.
vf =
ω
k 2 − kc
k z = k 2 − kc
2
2
>
ω
=c
k
(2.23)
ifadesinde boşluk için dalgasayısı olan k yerine k=ω/c
yazılırsa aşağıdaki eşitlik elde edilir.
ω2
= k c2 + k 2z
2
c
(2.24)
Bu eşitlik bir hiperbol denklemidir ve dispersiyon bağıntısı olarak isimlendirilir.
Dispersiyon diyagramı Şekil 2.4’de görüldüğü gibi, ilerleyen bir dalganın
açısal frekansının, ortamdaki dalga sayısına göre grafiğini gösterir. Bu
grafikteki eğrinin herhangi bir noktasının eğimi ω/k olacağından, dalganın faz
hızını verir. Faz hızının ışık hızına eşit olduğu vf=c grafiği, hiperbolün
asimtotudur ve boşlukta ilerleyen elektromanyetik dalganın dispersiyon
grafiğidir. Bu grafiğin fiziksel yorumu, asimtot eğrisine göre yapılır. Buna
göre, asimtotun üst kısmında kalan tüm nokta veya eğrilerde, dalganın faz
hızı ışık hızından büyük olmaktadır. Şekil 2.4’deki hiperbol, içi boş bir
silindirik kavitede ilerleyen dalganın grafiğidir ve asimtotun yukarısında
olduğundan faz hızı daima ışık hızından büyük olmaktadır. Hiperbol eğrisinin
minimum olduğu, kz=0 noktasındaki frekansa Cut-off frekansı (ωc) ve kc
dalgasayısına da cut-off dalgasayısı denir.
13 Şekil 2.4. Bir dalga klavuzu için dispersiyon diyagramı
Dolayısıyla içi boş bir silindirik kavite, demeti hızlandırmak için kullanılamaz.
Silindir içinde ilerleyen elektromanyetik dalgaların faz hızının yavaşlatılması
problemi, Floquet teoremiyle aşılmıştır . Bu teoreme göre silindirik kavitenin
içi belirli bir d mesafesinde periyodik olacak şekilde modüle edilirse, salınım
yapan dalganın genliği de periyodik olur ve faz hızı yavaşlatılmış olur [19].
Bunu sağlamak için Şekil 2.5’de görüldüğü gibi silindirin içine iris denilen
diskler periyodik olarak yerleştirilir.
Şekil 2.5. Elektromanyetik dalgaların faz hızını yavaşlatan diskli
silindirik kavite
14 Floquet teoremine göre, periyodik bir yapı için dalga denklemi, diskler
tarafından oluşturulan periyodik sınır koşullarını sağlamalıdır. Buna göre
dalga denkleminin çözümü aşağıdaki formda olmalıdır,
E(r, θ, z) = e -ikz f(r, θ, z)
(2.25)
burada f periyodik bir fonksiyondur ve f(r,θ,z+d)=f(r,θ,z) eşitliğini sağlar.
Bunun fiziksel anlamı; belirli bir frekans ve salınım modu için, çözüm
fonksiyonunun bir periyottan diğerine geçişinde e-ikd faz faktörü kadar faz farkı
olur. Hücreden hücreye geçişteki kayıp bölgeler için bu faktör e-γd’dır. Elektrik
alanlar e-γd’nın haricindeki bölgelerde kendini tekrar eder. f fonksiyonu
periyodik olduğundan sonsuz Fourier serisine açılabilir.
∞
f(r,θ , z) = ∑ f n (r , θ )e −i 2 nπz / d
(2.26)
-∞
Kayıpsız bir yapı için γ=iβ0 şeklinde imajinerdir ve alan ifadesi;
∞
f(r, θ, z) = ∑ f n (r, θ)e −iβ n z
(2.27)
-∞
şeklindedir. Burada, β n = β 0 + 2nπ ‘dir. Bu çözüme göre, periyodik disk yüklü
d
yapıdaki sınır şartlarını sağlayan sonsuz sayıda ilerleyen dalga vardır. nindisiyle gösterilen bu çözüm fonksiyonlarına uzay harmonikleri denir.
Çözümü sonsuz uzay harmonikleri olan periyodik yapılar için dispersiyon
eğrisi Şekil 2.6’daki gibi olur. Dispersiyon fonksiyonu, 2d dalgasayısı
aralıklarda ilerleyen bir kosinüs fonksiyonu gibi davranır. Fakat sürekli bir
fonksiyon olmayıp, belirli bir açısal frekans aralığında geçiş bantlarına
(passband) ve duruş bantlarına (stopbands) sahiptir. Geçiş bantları hücre
içindeki salınımları, duruş bantları ise hücreler arası geçiş bölgesindeki
salınımları göstermektedir.
15 Şekil 2.6. Periyodik yapılı hızlandırıcılar için dispersiyon diyagramı
Uzay harmoniklerinin açısal frekansı ve grup hızları aynı, dalga sayıları ve
faz
hızları
farklıdır.
Dispersiyon
diyagramı,
ilerleyen
ve
durağan
elektromanyetik dalga hızlandırıcılarına göre farklı yorumlanır. İlerleyen dalga
hızlandırıcıları için (disk yüklü elektron hızlandırıcısı gibi), geçiş ve duruş
bantları bahsedildiği gibidir. Fakat periyodik durağan dalga hızlandırıcıları
(iyonları yüksek enerji bölgesinde hızlandıran CCL yapıları gibi) ise duruş
banda sahip değildir. Sinüzoidal dispersiyon eğrisinin tamamı, geçiş bandıdır.
İlerleyen dalga hızlandırıcıları genellikle (n=0) 1.geçiş bandının ortasında
(v=c noktası), durağan dalga hızlandırıcıları ise geçiş bantlarının ya en düşük
ya da en üst noktasında çalışır. Çünkü sadece bu noktalarda grup hızı sıfırdır
[19,20].
2.4. Kavitelerde Güç Kaybı
Elektromanyetik alanlar kavite içinde salınım yaparken, kavite duvarlarında
güç kayıpları oluşur. Bu yüzden kaviteler, sistem çalışırkan güç kaynakları ile
sürekli desteklenmelidir. Kaviteye uygulanan voltajdaki toplam gücün bir
kısmı demete aktarılırken, bir kısmı da duvarlarda ısıya dönüşmektedir. Bu
16 mekanizmayı anlamak için elektromanyetik dalgaların iletken ortamdaki
davranışı incelenmelidir.
Elektromanyetik dalgalar iletken bir ortamla karşılaştığı zaman, dalganın
elektrik alan bileşeni ortamdaki serbest elektronlarla etkileşerek, metal
r
r
yüzeyinde J = σE denklemine göre yer yer J akım yoğunlukları oluşturur.
Burada σ , metalin iletkenliğidir. Akım yoğunlukları oluştuğu esnada, yükler
artık akımlara dönüşür ve ρ=0 olur. Buradaki Maxwell denklemleri yazılmak
istendiğinde boş uzaydan farklı olarak, elektrik ve manyetik geçirgenlik
katsayılarında ε 0 → ε
ve
µ0 → µ
dönüşümü yapılmalıdır. Buna göre,
aşağıdaki iki Maxwell denklemi serbest uzaydaki durumdan farklı olur.
r
r r
r
∂E
∇xB = µσE + µε
∂t
(2.28)
v r
∇ .E = 0
(2.29)
Elektrik ve manyetik alanların E=E0exp[i(ωt-kx)] ve B=B0exp[i(ωt-kx)]
şeklindeki düzlem dalga çözümleri Maxwell denklemlerinde yerine yazılırsa
aşağıdaki eşitlik elde edilir.
k 2 = ωµ (− iσ + ωε )
(2.30)
iyi iletken maddeler için σ >> ωε yaklaşıklığı kullanılırsa
k≅
ωµσ
2
(1 − i )
eşitliği elde edilir [21]. Burada
(2.31)
δ=
2
tanımlaması yapılır ki buna
ωµσ
(1 − i ) olur.
dalma derinliği (skin depth) denir. Bu durumda yeni k ifadesi k ≅
δ
Elde ettiğimiz bu değer elektrik alan ifadesinde yerine konulursa;
r
⎡⎛
x ⎞⎤
⎡ x⎤
E = E0 exp ⎢i⎜ ωt − ⎟⎥ exp ⎢− ⎥
δ ⎠⎦
⎣ δ⎦
⎣⎝
(2.32)
17 eşitliği elde edilir. Elektromanyetik teoriye göre, kavite duvarlarında harcanan
güç,
P=
1
2
R s H ds
∫
2s
eşitliği ile tanımlanır. Eşitlikte Rs, iletkenin yüzey direnci olup
(2.33)
Rs =
1
σδ
şeklinde, metalin iletkenliğine ve dalma derinliğine bağlıdır. Bu eşitliğe göre,
kavitedeki güç kayıplarını azaltmak için, kavitenin yapılacağı metalin
iletkenliği ve dalma derinliği parametresi yüksek olmalıdır. Eğer kaviteler
süperiletken malzemelerden yapılırsa, şüphesiz ki güç kayıpları en düşük
seviyede olacaktır. Böylelikle demete maksimum seviyede güç aktarması
sağlanabilir. Günümüzde normal iletken hızlandırıcılar için iyi bir iletken olan
bakır kullanılmaktadır.
2.5. Ağır İyonlar İçin Linak Yapıları
Elektron ve proton arasındaki kütle farkı, özellikle düşük enerjili kısımlar için,
kullanılacak hızlandırıcının yapısını etkilemektedir. Elektronlar kaynaktan
çıktıklarında, zaten enerjileri yüksektir ve kısa zamanda relativistik olur.
Elektron hızlandırıcısı için bölüm 2.3’de bahsedilen periyodik iris yüklü yapılar
uygundur. Doğrusal proton hızlandırıcıları için, demetin enerjisine bağlı
olarak farklı hızlandırıcı yapıları geliştirilmiştir.
2.5.1. Radyo frekans kuadrupol (RFQ)
Radyo-frekans kuadrupol (RFQ), kaynaktan gelen düşük enerjilerdeki sürekli
yapıdaki iyonları, keV mertebesinden MeV mertebesindeki enerjilere kadar
hızlandıran, aynı anda demeti paketleyen ve odaklayan özel bir doğrusal
hızlandırıcı yapısıdır. Radyo frekans kuadrupol fikri, ilk kez 1970 yılında
Kapchinskij ve Teplyakov isimli iki rus bilim adamı tarafından önerildi. Bunun
ilk deneysel testi 1974 yılında Rusya-Protvino’daki USSR yüksek enerji fiziği
enstitüsünde yapıldı. Burada 148.5 MHz’li RFQ, protonları 100 keV’den 620
18 keV’e %50 verimlilikle hızlandırdı. RFQ kavramının batı dünyasında
duyulması 1977 yılında gerçekleşti. Özellikle Los Alamos laboratuarının
ilgisini çekti ve bu hızlandırıcıyla ilgili bilgisayar programları geliştirmek için
çalışmalara
başlandı.
1979
yılında
yapılan
deneysel
testte
RFQ
hızlandırıcısı, protonları 100 keV’den 640 keV enerjiye kadar %90 verimlilikle
hızlandırdı ve deney sonuçları simülasyon sonuçlarıyla karşılaştırıldı.
Kullanılan bilgisayar programı, Los Alamos laboratuarında geliştirilen
PARMTEQ kodudur [22]. Las Alamos laboratuarındaki bu gelişmeler
sonrasında RFQ hızlandırıcısı, tüm dünyada tanındı ve kullanılmaya
başlandı.
Günümüzde
çalışır
vaziyette
yüzlerce
RFQ
hızlandırıcısı
bulunmaktadır.
RFQ hızlandırıcısı yapısal olarak dört elektrottan oluşur ve bu elektrotların
şekli,
hızlandırıcının
geometrisini
tanımlar.
RFQ
hızlandırıcısı
çeşitli
geometrilerde kurulmasına rağmen en yaygın olanı Şekil 2.7’de görüldüğü
gibi, dört kanat (four-vane) şekilli geometridir.
Şekil 2.7. Dört kanat şekilli RFQ hızlandırıcısı için; a) kesitten görünüm, b)
oluşan elektrik alan çizgileri
19 Elektrotların yerleşimi, aynı yüklü olanlar karşı karşıya gelecek şekilde olur ve
böylelikle bir elektrik kuadrupolü oluşturulur. Elektrotlara alternatif voltaj
uygulanır, dolayısıyla voltaj salınım yaptıkça elektrotların işareti sürekli yer
değiştirir. Bu mekanizma, kuadrupol magnetlerde manyetik alanın yaptığı gibi
demetin odaklamasını gerçekleştirir. Şekil 2.8’de görüldüğü gibi voltaj, A
noktasında pozitif yönde iken demet y-ekseninde odaklanır ve x-ekseninde
dağıtılır. B noktası voltajın sıfır olduğu noktadır ve demet üzerinde etkisi
yoktur. İlerleyen voltajın negatif kısmı etkin olduğunda (C noktası),
elektrotların işareti değişir ve öncekinin aksine x-ekseninde odaklama olurken
y-ekseninde dağıtma olur. Bu odaklama düzeni, kuadrupol magnetlerdeki
FODO sistemi ile aynıdır. RFQ ile kuadrupol sistemi karşılaştırıldığında,
yapısal farklılıkların yanı sıra temelde iki fark vardır. Birincisi, RFQ’da sadece
enine elektrik alan, kuadrupollerde ise enine manyetik alanlar kullanılır.
İkincisi, RFQ’daki odaklama daha verimlidir.
Şekil 2.8. RFQ hızlandırıcısında, alternatif voltajın demeti odaklama sürecinin
şematik gösterimi
20 RFQ yapısında, demetin hızlandırılması ve paketlenmesi için eksensel
elektrik alan bileşenlerine ihtiyaç vardır. Bunu sağlamak için elektrotların iç
yüzeyi, Şekil 2.9’de görüldüğü gibi sinüzoidal bir şekilde modüle edilmiştir.
Oluşan eksensel alan bileşenleri demeti hızlandırır. RFQ yapısının en önemli
özelliklerinden biriside demeti adyabatik olarak paketlemesidir. RFQ’dan
önceki olağan ağır iyon linak sistemlerinde, kaynaktan gelen sürekli yapıdaki
demeti paketlemek için rf kaviteleri kullanılıyordu. Paketleyici (buncher)
kaviteler olarak bilinen bu yapılarda, demete uygulanan elektrik alan ile,
referans parçacığına göre erken gelen parçacıklar yavaşlatılıyor ve geç
gelenler ise hızlandırılıyordu. Uygun bir drift mesafesi sonrasında demet
paketlenmiş yapıda linaka enjekte edilmek üzere hazır hale getiriliyordu.
Paketleyici kavitesindeki bu işlemine bunching etkisi denir. Böyle bir
paketleme işlemi, özellikle yüksek akım ve yoğunluklu demetler için çok
verimli değildir. Çünkü bu paketleme sürecinde, düşük hızlarda çok baskın
olan uzay-yük kuvvetlerinden dolayı demetin yoğunluğu artar ve sonuçta
emittans büyümesine yol açar. Dolayısıyla kaliteli bir demet elde edilemez.
RFQ hızlandırıcısında ise paketleme işlemi %100 verimlilikte gerçekleştirilir
ve demet kalitesi çok yüksektir [23,24].
Şekil 2.9. Modüle edilmiş elektrotlardan oluşan RFQ hızlandırıcısının şematik
görünümü
21 2.5.2. Drift tüp linak (DTL)
Drift tüp linak (DTL), alvarez yapılı bir hızlandırıcı olup yaklaşık olarak 1- 85
MeV enerji aralığı için uygundur. Linak sistemlerinde genellikle RFQ’dan
sonra kullanılır. Hızlandırıcı, yapısal olarak içerisinde drift tüpler bulunan
silindirik kaviteden oluşur. Bu uzun silindirik kaviteye tank denilir. Alvarez
yapısından
hatırlanacağı
gibi
demetin
enerjisi
giderek
arttığı
için,
senkronizasyonu sağlamak için drift tüplerin boyu da tank içinde artarak
devam etmektedir. Drift tüpler, tankın içini βλ uzunluğunda hücrelere böler.
Buna göre hücre, bir drift tüpün ortasından sonraki drift tüpün ortasına kadar
olan mesafe olarak tanımlanır. Drift tüplerin uzunluğu arttığı için hücre
uzunluğu da giderek artmaktadır.
Şekil 2.10. DTL hızlandırıcısının iç mekaniksel yapısı
DTL hızlandırıcısında, demetin hızlandırılmasının yanı sıra, drift tüplerin içine
yerleştirilen kuadrupol magnetlerle güçlü odaklama da yapılmaktadır. Çünkü
düşük enerjilerde uzay-yük kuvvetleri çok baskındır. Şekil 2.10’da görüldüğü
gibi drift tüpler, tankın iç yüzeyine mekaniksel olarak stem denilen destek
22 çubuklarıyla tutturulmuştur. Stem’lerin yarıçapı ve uzunluğu tank içindeki alan
dağılımını etkilemektedir. Ayrıca, kuadrupol magnetlerin soğutma ihtiyacı,
stemlerden geçen kanallarla sağlanır. Şekil 2.10’da görülen ayar dalgıçları
ise belirli aralıklarla tankın içine yerleştirilir ve deneysel olarak kavitenin
rezonans frekansını tam olarak ayarlamaya (ince ayar) yarar. DTL tankının
bir başka önemli parçası post coupler denilen çubuklardır. Post coupler
çubukları, tank içindeki alan dağılımını daha kararlı yapmak (stabilization) için
kullanılır. Bu sayede, elektrik alan dağılımı hatalara karşı daha az hassas
olur ve hücreler arasındaki herhangi bir faz kayması önlenmiş olur. Post
coupler çubukları, tankın iç yüzeyinden her bir drift tüpün ortasına doğru
yerleştirilir ve drift tüpe temas ettirilmeksizin boşluk bırakılır. Mekaniksel
olarak, post coupler çubuğu drift tüp yönüne doğru radyal olarak
genişlemektedir. Şekil 2.11’de görüldüğü gibi stem çubukları ile post coupler
arasında 900’lik açı vardır. Her drift tüp için bir post coupler çubuğu kullanılır
ve bunlar ardı ardına gelen drift tüpler için karşılıklı yönlerde yerleştirilir.
Şekil 2.11. DTL tankında ileri birleştirici (post coupler) çubuklarının yerleşimi
DTL hızlandırıcısının, kavite modu TM010 ve yapı modu 0 veya
’dir. Tank
içindeki elektrik alan çizgileri, drift tüpler arasındaki rf aralığı denilen
bölgelerde yoğunlaşır. Durağan elektrik alan çizgilerinin oluştuğu bu küçük rf
23 aralıklarında, demete enerji aktarımı gerçekleşir. Elektrik alan salınımları,
Faraday yasasına göre özellikle tankın iç duvarlarında ve drift tüpler üzerinde
yer yer akım yoğunlukları oluşturur. Fakat net bir akım oluşmaz. Bu akımların
tek olumsuz yönü tankın ısınmasını sağlar. Manyetik alanlar ise, stem’ler
üzerinde girdap akımlarını tetikler ve bu, kavitede güç kayıplarını oluşturur
[18].
2.5.3. Birleşmiş kaviteli drift tüp linak (CCDTL)
Birleşmiş kaviteli drift tüp linak, DTL ile CCL hızlandırıcılarının yapısal olarak
birleştirilerek elde edilen yeni bir doğrusal hızlandırıcı yapısıdır. İlk kez Los
Alamos laboratuarında geliştirilmiştir [25]. Genellikle düşük enerjili DTL ile
yüksek enerjili CCL yapıları arasındaki orta enerjili bölgede kullanılır. Yapısal
olarak, kavite içinde DTL’deki gibi drift tüpler kullanılır ve kaviteler ise
CCL’deki
gibi
hızlandırıcısı
küçük
coupling
modda
hücreleri
çalışır.
ile
birleştirilmiştir.
CERN/LINAC4
projesinin
CCDTL
CCDTL
hızlandırıcısı, günümüzdeki kullanımına en güzel örnek olarak gösterilebilir
[26]. Buradaki CCDTL, DTL’nin çıkışından aldığı 50 MeV enerjili H- iyonlarını
102,9 MeV’e kadar
hızlandırmaktadır.
Şekil 2.12’de görüldüğü gibi
kavitelerde iki drift tüp kullanılarak üç rf aralığı oluşturulmuştur. Üç kavite, zıt
yönlerde
iki
coupling
hücresiyle
birleştirilerek
bir
CCDTL
modülü
oluşturulmuştur ve her modül bir klastrondan beslenir. Coupling hücreleri,
DTL’e göre daha kısa olan birden çok kaviteyi tek bir güç kaynağı ile
beslemek için kullanılır. Kuadrupol magnetler ise DTL’den farklı olarak
kavitelerin dışına yerleştirilir. Bir modülde iki kuadrupol ve modüller arasında
bir kuadrupol kullanılır.
24 Şekil 2.12. CERN/LINAC4 hızlandırıcısının üç tanktan oluşan CCDTL
modülünün şematik görünümü
Kavite içinde hücre uzunluğu βλ’dır. Kaviteler arasındaki geçiş mesafesi,
senkronizasyonun devam etmesi için βλ’nın katları olacak şekilde ayarlanır.
LINAC4 projesinde, LEP’ten kalan klastronlar kullanılacağı için rf frekansı
DTL, CCDTL ve CCL için aynı olup değeri 352,2 MHz’dir. LINAC4 projesi için
CCDTL hızlandırıcısının temel parametreleri Çizelge 2.1’de gösterilmiştir.
25 Çizelge 2.1. CERN/LINAC4 projesinde CCDTL hızlandırıcısının temel
parametreleri
PARAMETRE
DEĞERİ
BİRİM
Giriş enerjisi
50
MeV
Çıkış enerjisi
102,3
MeV
Frekans
352,2
MHz
Gradyen E0
2,8/3,9
MV/m
Senkronizasyon fazı
Kuadrupol örgüsü
-20
FODO
Açıklık yarıçap
14
mm
Tank çapı
52
cm
Modül sayısı
8
Modül başına tank sayısı
3
Tank başına rf aralığı sayısı
3
Drift tüp çapı
85
mm
Uzunluk
25
m
1,4/1,7
kilpatrik
6,4
MW
Max. yüzey alanı
Pik rf gücü
Klastron sayısı
8
Stem çapı
24
mm
2.5.4. Birleşmiş kaviteli linak (CCL)
Birleşmiş Kaviteli Linak (CCL), doğrusal hızlandırıcıların yüksek enerjili
kısımlarında kullanılan ve
modda çalışan bir doğrusal hızlandırıcıdır.
Genellikle CCDTL yapısından sonra kullanılarak, iyon demetini daha yüksek
enerjilere kadar hızlandırmaktadır. Demet yüksek enerjiye ulaştığı için,
elektron hızlandırıcılarında olduğu gibi, kavitelerde drift tüpler kullanılmaz.
Kaviteler, periyodik hücrelerden oluşur ve bu hücreler küçük coupling
hücreleriyle birleştirilir. CCL hızlandırıcısının günümüze kadar yapısal olarak
26 dört farklı şekli geliştirilmiştir. Bunlar; yandan-birleşmiş linak
(SCL=side-
coupled linac), eksen-üzerinde birleşen linak (on-axis coupled linac), halkalıbirleşen yapı (ACS=annular coupled structure) ve disk-yıkayıcı (disk and
washer) yapıdır. Bunlardan en yaygın kullanılanları ise SCL ve ACS
yapılardır. SCL hızlandırıcısı, CERN/LINAC4 projesinde [27], ACS yapısı ise
JPARC’ın
linak
ön-hızlandırıcısında
kullanılmaktadır
[28].
LINAC4
hızlandırıcısındaki SCL yapısı, negatif H iyon demetini 102,3 MeV’den 160
MeV’e kadar hızlandıracaktır. Şekil 2.13’de görüldüğü gibi SCL linak
yapısında, hızlandırıcı hücreler yan kısımlarından coupling hücreleriyle
birleştirilmiştir. Bir tank, 11 hücreden oluşmakta ve tanklar köprü hücreleriyle
birleştirilerek modüller oluşturulmuştur. Bu projede modül başına 5 tank
kullanılacaktır. Kuadrupol magnetler ise tanklar arasındaki geçiş bölgesine
yerleştirilmiştir.
Şekil 2.13. CERN/LINAC4 projesindeki SCL hızlandırıcısına ait, köprü
hücresiyle birleşmiş iki tankın şematik görünümü
JPARC hızlandırıcısında kullanılan ACS linakta, hücreler disk şeklindeki
coupling hücreleriyle birleşmiştir (bak. Şekil 2.14). Dairesel coupling
hücreleri, demet eksenine göre eksensel simetriye sahip olduğundan,
27 coupling hücrelerini ana hücreye bağlayan yuvalar (slot) da simetrik olarak
yerleştirilmiştir. Bu hızlandırıcıda, 23 ACS modülü kullanılarak demet enerjisi
190 MeV’den 400 MeV’e çıkarılmaktadır. Çizelge 2.2’de, CERN/LINAC4’deki
SCL
ile
JPARC’daki
ACS
hızlandırıcılarının
bazı
parametreleri
karşılaştırılmıştır.
Şekil 2.14. JPARC linak hızlandırıcısında, iki ACS tankının şematik
görünümü
28 Çizelge 2.2. LINAC4 ve JPARC’daki CCL hızlandırıcılarının karşılaştırılması
PARAMETRE
LINAC4-SCL
JPARC-ACS
BİRİM
Giriş enerjisi
102,3
190,8
MeV
Çıkış enerjisi
160,1
400
MeV
Rf frekansı
352,2
972
MHz
Gradyen E0
4
4,12
MV/m
Senkronizasyon fazı
-20
-30
derece
Açıklık yarıçapı
16
20
mm
Modül sayısı
4
21
Modül başına tank sayısı
5
2
Tank başına hücre sayısı
11
17
Klastron sayısı
4
21
Mak. yüzey alanı
1,2
0,82
kilpatrik
Uzunluk
28
107,1
m
12,5
42,5
MW
Pik rf gücü
29 3. DOĞRUSAL HIZLANDIRICILARDA DEMET DİNAMİĞİ
İyon demetini oluşturan parçacıkların, hızlandırıcı içindeki davranışını
anlamanın tek yolu; tek parçacık için hareket denklemini çıkarmaktır.
Hareket denklemi
bize, parçacığın belirli bir andaki konumunu verir.
Hızlandırıcı içerisindeki yüklü parçacıklar, sürüklenme tüplerinin haricindeki
bölgelerde ya elektrik alana ya da manyetik alana maruz kalır. Elektrik alan,
rf kavitelerinde kullanılır ve asıl amaç olan hızlandırma işleminden
sorumludur. Rf kavitesinde elektrik alan voltajı ile uyumlu hareket eden yüklü
parçacıkların senkronizasyon fazı, ideal faz etrafında salınım hareketi yapar.
Enerji-faz uzayındaki bu salınım hareketinde faz kararlılığı esastır. Manyetik
alanlar ise demeti odaklamak veya bükmek için kullanılır. Manyetik alan
içindeki yüklü parçacıklar, ideal parçacığın yörüngesi etrafında harmonik
salınım hareketi yapar. Bu hareket gerçek uzayda olup x ve y bileşenlerine
sahiptir. Bu bölümde, demetteki yüklü parçacıkların elektrik ve manyetik alan
içindeki davranışı incelenecek ve ilgili hareket denklemleri çıkarılacaktır.
Parçacıkların elektrik alan içindeki hareketi boyuna demet dinamiği ve
manyetik alan içindeki hareketi ise enine demet dinamiği başlıkları altında
incelenecektir.
3.1. Boyuna Demet Dinamiği
Hızlandırıcılarda
demete
güç
aktarımı,
radyo-frekans
kavitelerinde
gerçekleşir. TM010 modunda çalışan silindirik kavitelerde, demet eksenine
paralel olan Ez-elektrik alan bileşeni, yüklü demet ile etkileşimde olduğu süre
boyunca bu aktarımı gerçekleştirir. Doğrusal proton hızlandırıcılarında,
durağan elektrik alan kullanılır. DTL ve CCDTL yapısındaki durağan elektrik
alanlar, kavite içinde bulunan drift tüpler arasındaki rf aralıklarında oluşur. Rf
aralığındaki yoğun elektrik alandan geçen yüklü parçacıklar, enerjisini belirli
bir miktar artırır.
30 3.1.1. Enerji kazancı
Belirli bir enerjisi olan yüklü parçacık, rf aralığında z-yönünde ilerlerken
enerjisini w kadar artırır. Enerji değişimini bulmak için dE/dz oranı
hesaplanmalıdır. Relativistik bir parçacık için enerji-momentum eşitliği;
2
E 2 = E0 + p 2 c 2
(3.1)
şeklindedir. Bu ifadede, eşitliğin her iki tarafının z’ye göre türevi alınırsa
dE =
pc 2
dp
E
(3.2)
ifadesi elde edilir. Denklemde, pc/E=v/c eşitliği yerine yazılıp gerekli
düzenlemeler yapıldığında;
dE
dp dp
=v
=
= eEz
dz
dz dt
(3.3)
denklemi elde edilir. Dolayısıyla enerji kazancı, aşağıdaki eşitlikteki gibi olur.
∆W = e ∫ E z dz
(3.4)
Durağan dalgalar için elektrik alan ifadesi
r
E z (z , t ) = E ( z ) cos(ωt + φ )
(3.5)
şeklindedir ve Şekil 3.1’de görüldüğü gibi L uzunluğundaki bir rf aralığından
geçen parçacığın kazanacağı enerji miktarı;
+L
2
∆W = q ∫ E ( z ) cos[wt + φ ]dz
−L
olacaktır .
2
(3.6)
31 Şekil 3.1. L uzunluğundaki rf aralığı ve uygulanan sinüzoidal elektrik
alan bileşeni
Eş.3.6’daki enerji kazancı denkleminde görüldüğü gibi elektrik alan şiddeti
z’ye bağlı olarak değişken yapıdadır ve integralin dışına çıkamaz. Bu yüzden
farklı yöntemler uygulanmalıdır [19].
Kare dalga yaklaşımı
Bu yaklaşımda, elektrik alan bir kare dalgası şeklinde düşünülür. Bunun
avantajı, rf boşluğu boyunca elektrik alan şiddetinin sabit olmasıdır. Elektrik
alan şiddeti sabit olunca, denklemdeki E(z) ifadesi integralin dışına çıkabilir.
V=E.L ve z=v.t ifadeleri de dikkate alındığında, kare dalga yaklaşımında
enerji kazancı ifadesi;
32 ∆W =
2qVv ⎛ ωL ⎞
sin ⎜
⎟
Lω
⎝ 2v ⎠
şeklinde olur. θ =
∆W = qV
ωL
v
(3.7)
tanımlaması yapılıp denklemde yerine konulursa;
sin (θ 2 )
θ 2
(3.8)
sin θ 2
tanımlamasına geçiş zamanı
θ 2
faktörü denir ve yüklü parçacığın hızıyla doğru orantılıdır. Bu durumda enerji
eşitliği elde edilir. Denklemdeki
T=
kazancı ifadesi aşağıdaki eşitlikte görüldüğü gibi potansiyele ve geçiş zamanı
faktörüne bağlıdır.
∆W = qVT
(3.9)
Kompleks notasyon
Sinüzoidal dalga (gerçek durum) durumunda, enerji kazancını hesaplamak
için kompleks notasyon kullanılabilir. Buna göre kosinüslü ifade Euler
açılımına göre yeniden yazılırsa;
⎡ i ⎛⎜ w vz −ϕ p ⎞⎟ ⎤
⎠
∆W = q ∫ E z ( z ) Re ⎢e ⎝
⎥ dz
⎥⎦
⎢⎣
(3.10)
denklemi elde edilir. Bu denklemdeki ϕ p ifadesi, parçacığın rf aralığına giriş
fazıdır.
ϕ p − ϕi = φ
faz farkı tanımlaması da kullanılarak gerekli
düzenlemelerden sonra aşağıdaki eşitlik elde edilir.
L
iωz
v
∆W = q cos φ ∫ E z ( z )e dz
0
Bu ifadede geçiş zamanı faktörü aşağıdaki gibi tanımlanır.
(3.11)
33 ∫ E (z )e
L
T=
z
0
iωz
v
dz
(3.12)
∫ E (z )dz
L
z
0
Geçiş zamanı faktörü ifadesi, enerji kazancı denkleminde yerine yazılırsa;
∆W = qV0T cos φ
(3.13)
eşitliği elde edilir. L uzunluğundaki rf aralığı için V0=E0.L şeklinde ortalama bir
elektrik alan tanımlanabilir. Bu durumda enerji kazancı ifadesi aşağıdaki gibi
olur.
∆W = qE0TL cos φ
(3.14)
Bu eşitlikten anlaşıldığı gibi rf aralığındaki enerji kazancı, ortalama elektrik
alan değerine, geçiş zamanı faktörüne, rf boşluğunun uzunluğuna ve
senkronizasyon fazına bağlıdır. Geçiş zamanı faktörü, 0 ile 1 arasında
değerler alır ve yüklü parçacığın hızıyla doğru orantılıdır. Parçacığın hızı, ışık
hızına yaklaştıkça geçiş zamanı faktörü de maksimum değer olan 1’e
yaklaşır. Elektrik alan şiddeti (E0) ve rf aralığının uzunluğu (L) arttıkça enerji
kazancı da artar.
3.1.2. Rf kavitesinin temel parametreleri
TM010 modunda çalışan bir rf kavitesinde, elektromanyetik voltaj tarafından
kavitede depolanan enerji Eş.3.15’de ve kavite duvarlarında harcanan enerji
ise Eş.2.33’de verildiği gibidir.
U=
µ
H
2∫
v
2
dV =
ε
E
2∫
2
dV
(3.15)
v
Özellikle normal iletken yapılarda, rf voltajı tarafından depolanan enerjinin
büyük bir kısmı kavite duvarlarında (iletkenliğe bağlı olarak) kaybolurken,
34 demete çok az miktarda güç aktarımı yapılabilmektedir. Kavitenin demete
güç aktarabilme yeteneği, kalite faktörü olarak isimlendirilen bir parametre ile
ifade edilir. ω-açısal frekansına da bağlı olan kalite faktörünün formülü
Eş.3.16’da verilmiştir.
Q=
ωU
P
(3.16)
Bu formüle göre, kavite duvarında kaybedilen güç ne kadar az olursa,
kavitenin kalite faktörü o kadar büyük olur. Kalite faktörü birimsiz olup, normal
iletken bakır kavitelerindeki tipik değerleri 20 000 - 40 000 civarında ve
süperiletken kavitelerde ise 108-1010 mertebesindedir. Rf kavitesinin bir
başka karakteristik parametresi shunt empedans (Z) değeridir. Birim
uzunluktaki güç kaybı başına shunt empedansın matematiksel ifadesi
aşağıdaki eşitlikte verilmiştir.
2
E
Z= 0
P L
(3.17)
Shunt empedans, kalite faktöründe olduğu gibi güç kaybıyla ters orantılıdır.
Elektrik alan şiddetinin etkin değeri olan E0T, formülde yerine yazılırsa, etkin
shunt empedans (ZT2 veya ZTT) parametresi elde edilir. Geçiş zamanı
faktörünün kullanımıyla elde edilen etkin değerler, parametrenin gerçek
değeridir. Buna göre etkin shunt empedansın formülü;
ZT
2
2
(
E0T )
=
P L
(3.18)
şeklindedir. Hızlandırıcılarda kavite tasarımı bu parametreye göre yapılır.
Hızlandırıcı yapı seçiminde ve geometrik parametrelerin optimizasyonunda,
ZTT’nin yüksek değerlere sahip olmasına çalışılır. ZTT’nin birimi MOhm/m
olup normal iletken yapılar için tipik değerleri 30-50 MOhm/m civarındadır.
35 3.1.3. Faz uzayında hareket denklemi
Hızlandırıcıların rf aralığında gerçekleşen demet-elektrik alan etkileşiminde,
demetteki yüklü parçacıklar farklı farklı senkronizasyon fazına sahip olacaktır.
Doğru faz değerine sahip olan parçacığa ideal veya senkronizasyon
parçacığı denir. İdeal parçacık için dE/dz enerji değişimi ifadesi;
dE s
= eE 0 sin φ s
dz
(3.19)
şeklinde yazılır. Buradaki Фs fazı, ideal fazdır. Farklı faz ve enerjiye sahip
olan diğer parçacıklar için aşağıdaki indirgenmiş değişkenler kullanılmalıdır.
w = W − Ws = E − E s
(3.20)
ϕ = φ − φs
(3.21)
Bu ifadelerde Es ve Фs, ideal parçacığın enerji ve faz değeri,
w ve φ ise
diğer parçacıklara ait olan bağıl enerji ve bağıl faz değeridir. Eş.3.20’deki
denklemin her iki tarafı z’ye göre türevi alınıp, Eş.3.19’daki değerleri yerine
yazılırsa sırasıyla Eş.3.22 ve Eş.3.23 denklemleri elde edilir.
dw dW dWs
=
−
dz
dz
dz
(3.22)
dw
= eE 0 [sin(φ s + ϕ ) − sin(φ s )]
dz
(3.23)
Eş.3.23’deki denklemde, sin (a+b)=cosa. sinb + sina.cosb açılımı ve küçük
açılar için sinφ≈φ yaklaşımı uygulanırsa aşağıdaki denklem elde edilir.
dw
= eE 0ϕ cos φ s
dz
(3.24)
Bu ifade, bağıl fazı φ olan bir parçacığın rf aralığının birim uzunluğunda
kazanacağı enerjiyi gösterir. Parçacığın faz değişim hızını (dφ/dz) bulmak
36 için Eş.3.21’deki denklemin her iki tarafı z’ye göre türevi alınmalıdır. Φ=ωt ve
Фs=ωts eşitlikleri de dikkate alındığında aşağıdaki denklem elde edilir.
⎡1 1 ⎤
dϕ
w
⎡ dt dt ⎤
= w⎢ − s ⎥ = w⎢ − ⎥ ≅ − 2 (v − v s )
dz
vs
⎣ dz dz ⎦
⎣ v vs ⎦
(3.25)
Denklemdeki v − v s ifadesi için aşağıdaki işlemler yapılır.
v − v s = c( β − β s ) = c( β − β s )
=
≅
c
2β s
β + βs
c
≅
( β 2 − β s2 )
β + β s 2β s
[(1 − β ) − (1 − β )] = 2βc
2
s
2
(
s
1
γ
2
s
−
1
γ2
)
E − Es
c (γ − γ s ) m0 c
w
w
=
=
=
3
2
2
β s γ s m0 c m0 cβ s γ s m0 cβ s γ s m0 v s γ s2
(3.26)
Elde edilen v − v s ifadesi, ana denklemde yerine yazılırsa aşağıdaki eşitliğe
ulaşılır.
ω rf
dϕ
=−
w
dz
m0 v s2 γ s2
(3.27)
Eşitliğin her iki tarafının z’ye göre türevi alınırsa;
ω rf dw
d 2ϕ
=−
2
dz
m0 v s2 γ s2 dz
(3.28)
eşitliği elde edilir. Eşitliğin sonundaki dw/dz ifadesi daha önce türetilmişti.
Buna göre Eş.3.24’deki dw/dz ifadesi yerine yazılırsa aşağıdaki denklem elde
edilir.
eE 0 cos φ s ω rf
d 2ϕ
ϕ
=
−
dz 2
m0 v s2 γ s2
(3.29)
Φ’nin yanındaki katsayıları Ω2’ye eşitlersek basit harmonik ossilatör formunda
aşağıdaki diferansiyel denklem elde edilir [29].
37 d 2ϕ
+ Ω 2s ϕ = 0
2
dz
(3.30)
Bu denklemin anlamı; yüklü parçacıklar, hareket boyunca sürekli fazını
değiştirerek ideal faz etrafında salınım hareketi yapmaktadırlar. Bu
salınımlara sinkrotron hareketi denilmektedir. Basit harmonik hareket
denkleminde Ω2’nin işareti negatif olursa hareket sönümlü olur. Bu yüzden,
kararlı bir faz salınımı için Ω2 pozitif ve reel olmalıdır. Ω2’nin pozitif olması
için cosФs terimi pozitif olmalı ve dolayısıyla sinФs pozitif olmalıdır. Bu iki
π
koşul birleştirildiğinde, kararlı bir faz hareket için ideal faz değeri 0 < φ s <
aralığında olmalıdır. Bu koşul, faz kararlılığı prensibidir.
2
3.2. Enine Demet Dinamiği
Hızlandırıcılarda manyetik alanlar kuadrupol, dipol ve sextupol gibi çeşitli
magnetlerde üretilir. Kuadrupol magnetler demetin odaklanmasını, dipol
magnetler ise belirli bir açı kadar bükülmesini sağlar. Manyetik alanlar yüklü
parçacıkları dairesel bir yörüngeye zorladığından, hareket denklemini
çıkarmadaki başlangıç noktamız; manyetik alan içindeki yüklü parçacıklar
olacaktır. Elde edilecek hareket denklemi, sonrasında manyetik alan olmayan
bölgelere (B=0) indirgenebilir. Bu bölgelere drift veya sürüklenme uzayı denir.
Yüklü parçacıklar, manyetik alan bölgesine belirli bir hızda girdiklerinde,
yarıçapı ρ olan dairesel
bir yörüngede hareket eder. Demet içindeki
parçacıklar farklı özelliklere sahip olduğundan her biri farklı yörünge
izleyecektir. Ama bunlardan bir tanesi ideal yörüngeye sahiptir. Bu parçacığa
referans parçacığı veya dizayn parçacığı denir. Hızlandırıcı bu parçacığa
göre dizayn edilir. Şekil 3.2’de görüldüğü gibi ideal A parçacığı ρ yarıçaplı
yörüngede hareket etmektedir. Demet içindeki diğer parçacıkları temsil eden
B parçacığı ise ideal parçacığa x-kadarlık mesafede hareket eder. Yani
yörüngeler arasındaki fark x’dir. x, değişken yapıda olup s’nin bir
fonksiyonudur [x(s)].
38 Şekil 3.2. İdeal A parçacığının ve diğer parçacıkları temsil eden B
parçacığının izlediği yörünge (koordinat sistemi)
İdeal parçacık için en genel ivme ifadesi;
d 2ρ
⎛ dθ ⎞
a = 2 − ρ⎜
⎟
dt
⎝ dt ⎠
2
şeklindedir. Bu denklemde,
a=
(3.31)
v
dθ
= ω ve ω =
ρ
dt
ifadeleri yerine konulursa;
d 2ρ v2
−
ρ
dt 2
(3.32)
denklemi elde edilir. İdeal parçacık etrafındaki diğer parçacıkların ivmelerini
bulmak için, denklemde ρ= ρ+x değişikliğini yapmamız gerekir. Buna göre
yeni ivme ifadesi aşağıdaki eşitlikteki gibi olur.
a=
d 2 ( ρ + x)
v2
−
ρ+x
dt 2
(3.33)
Parçacık üzerine etki eden manyetik kuvvet, ivme ifadesi de kullanılarak
aşağıdaki gibi yazılır.
F =m
d 2 ( ρ + x) mv 2
−
= qvB y
ρ+x
dt 2
Eş.3.34’deki denklemde aşağıdaki işlemler sırasıyla yapılır.
(3.34)
39 2
2
• Birinci terimde, ρ’yu sabit alırsak : m d ( ρ 2+ x) = m d 2x
dt
dt
• İkinci terimde x; mm mesafesinde, ρ ise metre mesafesindedir. Yani x,
çok küçük olup ihmal edilebilir niteliktedir. Bu özellik kullanılarak
dönüşümü yapılır.
x
1
1
≈ (1 − )
x+ρ ρ
ρ
• Eşitliğin sağ tarafındaki manyetik alan bileşeni (By ),
Taylor serisine
açılabilir. Lineer yaklaşım için ilk iki terim alınır:
B y = B0 + x
∂B y
∂x
• Denklemdeki her terim m’ye bölünür.
• Denklemde t→s dönüşümü yapılarak zaman bağımlılığından bağımsız
değişkenlere geçilir. Bu geçiş için
denklemde yerine yazılır.
dx dx ds
=
dt ds dt
ifadesinin türevi alınıp
• Denklemdeki her terim v2’ye bölünür.
Yukarıdaki işlemlerden sonra denklemin son hali;
x"−
1⎛
x ⎞ eB
exg
⎜⎜1 − ⎟⎟ = 0 +
ρ ⎝ ρ ⎠ mv mv
(3.35)
şeklindedir. Denklemdeki g, manyetik alan gradyeni olup
g=
∂B y
‘e eşittir.
∂x
Magnetin uzunluk başına düşen manyetik alan şiddetini ifade eder. Eşitlikteki
mv
ifadesi , parçacığın momentumudur. İdeal parçacık ile diğer parçacıklar
farklı momentuma sahiptir.
Bu farkı hesaba katabilmek için hareket
denkleminde p=p0+∆p düzeltmesi yapmalıyız. ∆P «P0 olduğu için ;
1
1 ∆P
≈
−
P0 + ∆P P0 P02
(3.36)
40 yaklaşıklığı yazılabilir.
1
ρ
=
eB
P
ge
P
ve k =
hareket denklemimiz;
x"+ x(
1
ρ
2
− k) =
ifadeleri de dikkate alındığında
∆P 1
P0 ρ
(3.37)
şeklinde lineer olmayan diferansiyel denklem formundadır. Bu denklemde
1
K ( s ) = 2 − k tanımlamasını yaparsak;
ρ
x"+ K ( s ) x =
∆P 1
P0 ρ
(3.38)
şeklinde genel hareket denklemi türetilmiş olur [30].
Hareket denklemindeki
∆P P0
terimi,
ideal parçacığa göre momentum
sapmasını ifade eder. Eğer parçacıkların ideal momentuma veya ideal
enerjiye sahip olduğunu düşünürsek,
∆P P0 = 0 olur ve hareket denklemi
ikinci mertebeden homojen diferansiyel denkleme dönüşür.
x"+ K ( s ) x = 0
Bu ifadeye, Hill denklemi
(3.39)
denir.
Hill denklemi kuadrupol magnetleri ve
sürüklenme uzayını kapsar. Çünkü bu bölgelerde momentum farkından
doğan dispersiyon oluşmaz . Dipol magnetlerin temel görevi demeti bükmek
olduğu için dispersiyon görülür. Bu durumda,
∆P / P0 ≠ 0 ’dır ve homojen
olmayan diferansiyel denklem çözülmelidir. Bu çözümler daha ziyade
dairesel hızlandırıcılarla ilgilidir. Doğrusal hızlandırıcılarda sadece kuadrupol
magnetler kullanıldığı için bu tezde, Hill denklemi üzerinde yoğunlaşılacaktır.
Hill denkleminin yapısı, basit harmonik ossilatör formundadır. Bunun anlamı;
hareket denklemi çıkarılan parçacık, hareket boyunca referans parçacık
etrafında, değişen x(s) değerlerine göre salınım hareketi yapar. Bu denklem
tüm parçacıklar için (referans parçacık hariç) geçerlidir, dolayısıyla hepsi de
41 hareket boyunca bu salınımı yapmalıdır. Bu salınım hareketine,
betatron
salınımları adı verilir.
3.2.1. Hill denkleminin çözümleri
Hill denklemindeki K(s) ifadesi, hızlandırıcı boyunca değişken yapıdadır.
Örneğin parçacık drift uzayından geçiyorsa K(s)=0, odaklayıcı magnetten
geçiyorsa K>0 ve dağıtıcı kuadrupolden geçiyorsa K<0 olur. Ama sadece bir
eleman içerisinde sabit olur. Odaklayıcı bir kuadrupol’e giren parçacık için
kuadrupolden çıkıncaya kadar;
K ( s) =
1
ρ2
−k
(3.40)
ifadesindeki ρ ve k sayıları sabit olur. Dolayısıyla özel bir çözüm olarak K(s)
sabit alınabilir. Ama bu çözüm sadece tek eleman için geçerlidir (kuadrupol
veya drift). Buna göre K’nın sabit olup olmamasına göre iki farklı çözüm
yapılabilir.
K=sabit ise
K>0 durumu için (odaklayıcı kuadrupol); genel çözüm Eş.3.41’deki sinüs ve
kosinüs benzeri çözümlerin lineer toplamıdır.
x( s ) = a cos( K s ) + b sin( K s )
(3.41)
x' ( s ) = −a K sin( K s ) + b K cos( K s )
(3.42)
a ve b genlik değerleri ise başlangıç koşullarından belirlenir. s=0 için x0=a ve
x'0 = b K
elde edilir. Bunlar da denklemde yerine yazılırsa;
x( s ) = x0 cos( K s ) +
x0
K
sin( K s )
(3.43)
42 (3.44)
x' ( s ) = − x0 K sin( K s ) + x' 0 cos( K s )
şeklinde parçacığın x ve dx/ds değerleri elde edilmiş olur. Bu iki denklem
Eş.3.45’de görüldüğü gibi bir matris denkleminde birleştirilebilir.
(3.45)
Bu denklemde, ortadaki matris ifadesi hareketin dönüşüm matrisidir.
Dönüşüm matrisi, başlangıç durumundaki x0 matrisiyle çarpıldığında son
durumdaki x matrisi elde edilir (x=M.x0). Dolayısıyla hızlandırıcı içindeki her
bir eleman için (Drift, kuadrupol magnet, dipol magnet, sextupol magnet vb.)
dönüşüm matrisi tanımlanır ise hareket denklemi, matris cebiri ile çözülebilir.
Bu matris sistemi, demet dinamiği simülasyon programlarının da temelini
oluşturur.
K<0 durumu için (dağıtıcı kuadrupol);
x"−Kx = 0
denkleminin genel
çözümleri, başlangıç şartları da uygulandığında, Eş.3.46 ve Eş.3.47’deki gibi
elde edilir.
x( s ) = x0 cosh( K s ) +
x0
K
sinh( K s )
x' ( s ) = x0 K sinh( K s ) + x' 0 cosh( K s )
(3.46)
(3.47)
Denklem sisteminin matris ifadesi, aşağıdaki denklemdeki gibi olur.
⎛
⎛ x ⎞ ⎜ cosh K s
⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜
⎝ x' ⎠ ⎜ K sinh K s
⎝
⎞
sinh K s ⎟⎛ x0 ⎞
K
⎟⎜⎜ x' ⎟⎟
cosh K s ⎟⎠⎝ 0 ⎠
1
(3.48)
43 K=0 durumu için (drift uzay); sürüklenme boşluğunda manyetik alan olmadığı
için K=0 durumu, hızlandırıcının drift-uzay bölgelerini tanımlar. Benzer
şekilde hareket denklemi bu eleman için çözüldüğünde dönüşüm matrisi
Eş.3.49’daki gibi olur.
⎛ x ⎞ ⎛ 1 s ⎞⎛ x0 ⎞
⎟⎟⎜⎜ ⎟⎟
⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜
⎝ x' ⎠ ⎝ 0 1 ⎠⎝ x' 0 ⎠
(3.49)
burada s, sürüklenme uzayının uzunluğudur.
Yüklü parçacık, hızlandırıcı içerisinde örneğin DTL hızlandırıcısında olduğu
gibi drift+kuadrupol+drift +kuadrupol+drift sisteminden geçsin. Parçacığın
başlangıç konumundaki matrisi bilindiği takdirde; bu matris her bir elemanın
dönüşüm matrisi ile çarpılır ve hızlandırıcı boyunca x(s) fonksiyonu
belirlenmiş olur. Bu fonksiyon, parçacığın x-uzayındaki yörüngesidir.
K değişken ise
Önceki bölümde, K(s) fonksiyonu sabit alınarak tek bir eleman için özel
çözümler üretildi. Ama gerçekte K(s) ifadesi, s (konum)’ye göre değişen bir
fonksiyondur. Hill denklemi değişken K(s)’ye göre çözüldüğünde, fazı ve
genliği konuma bağlı olan aşağıdaki faz-genlik fonksiyonu elde edilir.
x( s ) = ε β ( s ) cos[ψ ( s ) + Φ ]
(3.50)
Denklemdeki є ve Ф integrasyon sabitidir ve başlangıç koşullarından
belirlenir. ψ(s), betatron salınımlarının fazı, β(s) ifadesine de beta fonksiyonu
denir. İkiside hareket boyunca konuma göre değişken yapıdadır. Betatron
fonksiyonlarının faz-genlik formu olan bu çözüm, önceki tek eleman için
yapılabilen özel çözümün genelleştirilmiş halidir. Salınım hareketinin genliği,
є sabit olduğu için beta fonksiyonuna bağlıdır. Bu fonksiyon, periyodik
yapıdadır [β(s+L)= β(s)]. Demet içinde genliği maksimum olan tüm
parçacıkları ele aldığımızda, demet zarfı oluşur. Tüm parçacıkların hareketi
44 bu zarf içinde kalır. Maksimum genlik için kosinüslü ifade bire eşit ve demet
x( s ) = ε β ( s ) = σ
boyutu
olur. X(s) fonksiyonunun ikinci türevi alınıp Hill
denkleminde yerine yazılırsa aşağıdaki faz fonksiyonu elde edilir.
s
ψ (s) = ∫
0
ds
β ( s)
(3.51)
Bu fonksiyon, hızlandırıcıda 0 ile s arasındaki betatron salınımlarının faz
gelişimini ifade eder ve beta fonksiyonuna bağlıdır. Eş.3.50’deki faz-genlik
fonksiyonunun birinci türevi alınırsa Eş.3.52 elde edilir.
x' ( s) =
β ' ( s) ε
cos[ψ ( s ) + Φ ] − ε β ( s )ψ ' sin [ψ ( s ) + Φ ]
2 β (s)
faz fonksiyonundan
(3.52)
α ( s) = −
ψ ' = 1 / β ( s ) ifadesi ile
β ' ( s)
tanımlaması
2
denklemde yerine yazılırsa türevli ifadeler kaybolur ve Eş.3.53 elde edilir.
x' ( s ) = −
ε
[α cos(ψ + Φ) + sin(ψ + Φ)]
β
Eş.3.50’deki denklemden
cos(ψ + Φ ) =
denklemde yerine yazılırsa;
(3.53)
x
ε β
εβ sin 2 (ψ + Φ ) = β 2 x' 2 +α 2 x 2 + 2αβ xx'
ifadesi, Eş.3.53’deki
(3.54)
elde edilir. Sin2(ψ)’li terimden kurtulmak için x(s) denkleminin karesi alınıp
taraf tarafa toplanır ve denklem є’ye göre düzenlenirse;
⎛ α 2 +1⎞ 2
⎟⎟ x + 2αxx'+ β x' 2
β
⎝
⎠
ε = ⎜⎜
elde edilir. Burada
yazılır.
ε = γx 2 + 2αxx'+ β x' 2
α 2 +1
γ =
β
(3.55)
tanımlaması yapılır ve denklemde yerine
(3.56)
45 Elde edilen Eş.3.56’daki bu ifade, x ve x’ koordinatlarına bağlı bir elips
denklemidir. Bu denklem, parçacıkların x (konum)-x’ (açı) faz uzayında
yörüngesi elips olacak şekildeki hareketini tanımlar ve demet içinde referans
parçacık dışındaki tüm parçacıklar için geçerlidir. Dolayısıyla betatron
salınımı yapan tüm parçacıklar faz uzayında elipsoidel bir hareket yapar.
Şekil 3.3’de görüldüğü gibi parçacıklar bir t anında,
x (mm)-x’(mrad) faz
uzayında bir nokta şeklinde iken salınım boyunca her parçacık kendi elipsinin
üzerinde hareket eder. Diğer tüm parçacıkları içine alan, faz uzayındaki en
büyük
elipsin alanı, hızlandırıcı fiziğinde önemli bir parametreyi tanımlar.
Liouville teoremine göre hareket boyunca sabit olan bu niceliğe emittans
denir.
Şekil 3.3. Betatron salınımı yapan parçacıkların x (konum), x’(açı) faz
uzayında oluşturduğu faz-uzay elipsi
Elips denkleminin alanı
ε=
alan
π
Alan = πε olduğundan emittans ifadesi;
(3.57)
46 şeklinde tanımlanır. Hareket boyunca elipsin alanı sabit olmasına karşın,
yönelimi sürekli değişir. Bu değişikliği sağlayan, α(s), β(s) ve γ(s)
fonksiyonlarına Twiss parametreleri denir. Twiss parametreleri bilinen bir
demet için, faz uzay elipsinin şekli veya yönelimi biliniyor demektir. Twiss
parametreleri s’ye bağlı birer fonksiyondur. Bu yüzden hareket boyunca twiss
parametreleri farklı değerler alarak, faz uzay elipsinin farklı farklı yönelimlere
sahip olmasını sağlar. x(s) ifadesinde, konuma bağlı bir başka fonksiyon ψ(s)
faz fonksiyonudur. Yüklü parçacıkların ideal parçacık etrafında yaptıkları
betatron salınımları boyunca, konuma bağlı olarak değişen α(s), β(s), γ(s) ve
ψ(s) fonksiyonlarına betatron fonksiyonları denir.
3.2.2. Normalize olmuş emittans
Bir parçacığın konum ve momentumu (x-Px), onun faz uzayını oluşturur.
Hızlandırıcı demet dinamiğinde faz uzayı oluşturulurken momentum yerine
parçacığın açısı (x’) kullanılır. İkisi arasındaki bağlantı;
Px = mv = γm0 v = γm0
ds
v
= vs , β = s
dt
c
ve
dx
dx ds
= γm0
dt
ds dt
(3.58)
dx
= x' olduğundan
ds
Px = γm0 βcx'
(3.59)
ifadesi elde edilir. Buradan ;
x' =
Px
γm0 βc
(3.60)
ve benzer şekilde;
y' =
Py
γm0 βc
(3.61)
47 denklemleri elde edilir. x’ ve y’ açıları γ ve β niceliklerine, bunlarda parçacığın
hızına bağlıdır. Buna göre γ ve β sabit iken x-x’ faz uzayının alanı hareket
boyunca sabit (invariant) kalır. Bunun için hareket süresince hızlanma veya
yavaşlama olmaması gerekir. Gerçekte hızlandırıcı boyunca parçacıkların
hızı arttığı için γ ve β değişken yapıda olacaktır. Buna göre hız artınca γ ve β
değerleri artar ve denklemdeki ters orantıya göre x’ ve y’ açı değerleri
azalacaktır. Bunun sonucunda x-x’ ve y-y’ faz uzaylarının alanı yani emittans
değeri azalır. Bu olaya adyabatik damping denir. Emittans grafiklerinde bu
etkiyi görmemek ve hareket boyunca korunumlu bir emittans elde etmek
istiyorsak, emittansı γ ve β ile çarparak hıza olan bağımlılıktan kurtarmalıyız.
Eş.3.62’de gösterilen bu yeni niceliğe, normalize olmuş emittans denir.
ε N = γβε
(3.62)
48 4. DOĞRUSAL PROTON HIZLANDIRICISI TASARIMI
Bu
çalışmada,
Türk
Hızlandırıcı
Merkezi
(THM)
projesinin
proton
hızlandırıcısı kısmına ait Teknik Tasarım Raporunu (TTR) yazma çalışmaları
çerçevesinde, 1 GeV enerjili ve yüksek akımlı doğrusal bir proton
hızlandırıcısının dizaynı yapılmıştır. Hızlandırıcı için önerilen yapılar sırasıyla;
negatif Hidrojen iyonu kaynağı (IS), düşük enerjili demet taşıma kanalı
(LEBT), radyo frekans kuadrupol hızlandırıcısı (RFQ), orta enerjili demet
taşıma kanalı (MEBT), drift tüp linak (DTL), birleşmiş kaviteli drift tüp linak
(CCDTL) ve birleşmiş kaviteli linak (CCL)’tan oluşur.
Tasarlanan linakta, kaynaktan gelen H- iyonları hızlandırılıp 1 GeV enerjiye
ulaştıktan sonra, ince bir yapraktan geçirilerek protonlara dönüştürülecektir.
Yük-değişimi denilen bu olayda, iyonlar elektronlarından ayrılır. Düşük enerjili
kısımda, kaynaktan sonra kullanılacak LEBT kanalında, sürekli yapıda olan
iyon demeti bir solenoid ile odaklanır. Çünkü iyon demetinin yayılımı çok
geniştir. Odaklanan iyon demeti RFQ hızlandırıcısına giriş için hazırlanmış
olur. RFQ yapısı, demetin enerjisini keV mertebesinden yaklaşık 3 MeV’e
kadar çıkarır. RFQ aynı zamanda demeti yüksek verimlilikte odaklar ve
paketler. Linaktaki iyon demetinin sürekli moddan pulslu moda dönüşümünü,
RFQ yapısı sağlar. Pulslu demet modu, hızlandırma için daha uygundur.
MEBT kanalında, demeti kesme işlemi (chopper) gerçekleştirilir. Bu sayede,
demet buketlerindeki (bucket) bunch sayısı azaltılır. Bu işlem özellikle,
demetin yüksek enerjilerde bir sinkrotron halkasına enjekte edilmesi
sırasındaki kayıpları azaltmak için kullanılır. Çünkü demet pulsundaki bazı
bunch’lar, enjeksiyon esnasında, sinkrotron buketinin kararsız bölgesine
düşmektedir. Yüksek enerjilerdeki demet kayıplarının tetiklediği radyasyon
düşük enerjidekine göre oldukça büyük olur. Bu yüzden, sinkrotron buketinin
kararsız bölgesine düşebilecek bu kararsız bunch’lar, düşük enerjideyken (3
MeV civarı) kesme işlemiyle demetten alınır ve çöpe (dump) yollanır.
Böylelikle düşük enerjide tetiklenen radyasyon minimum olur. LINAC4 ve
JPARC hızlandırıcılarındaki linak, bir sinkrotron halkasına enjektör (booster)
49 olarak kullanılacağı için, MEBT kanalında kesme yapılmaktadır. Sinkrotron
halkasına enjektör olarak kullanılmayacak linaklar için yine kesme sistemi
kullanılmalıdır. Çünkü hızlandırıcı yapılar boyunca, demet pulsundaki
kararsız bunch’lar demet kayıplarına yol açabilir. Düşük enerjideki kesme
işlemi, hızlandırıcı yapılara (DTL, CCDTL, CCL) girmeden önce demeti daha
kararlı yapar.
MEBT kanalındaki kesme işlemi sırasında demetin yapısına müdahale
edildiği için, demetin kendisini yeniden toparlamasını sağlayan paketleyici
(buncher) kaviteler ve kuadrupol magnetler kullanılır. Kuadrupol magnetler
aynı zamanda demetin, DTL hızlandırıcısına x ve y uzayında uygun emittans
yönelimi ile girmesini sağlar (matching). THM proton linakı için; iyon kaynağı,
LEBT, RFQ ve kesme sistemini içeren MEBT kanalı, 3 MeV’lik bir test standı
projesi altında kurulacaktır. Bu çalışma, test standı sonrası için, 3 MeV
enerjili iyonları 1 GeV’e çıkaran DTL, CCDTL ve CCL hızlandırıcı yapılarının
dizaynını kapsamaktadır. Hızlandırıcının rf frekansı düşük ve orta enerjili
kısımda 350 MHz ve yüksek enerjili kısımda ise (CCL için) 700 MHz’dir.
Demetin pik akımı 30 mA’dir. 30 Hz’lik bir demet tekrarlama frekansı önerisi
için, 3 MeV - 1 GeV enerji aralığındaki temel demet parametreleri Çizelge
4.1’de gösterilmiştir.
Hızlandırıcı tasarımı; kavite dizaynı, linak dizaynı ve demet dinamiği
simülasyonu olmak üzere üçe ayrılır. Kavite dizaynı için, belirli bir geometride
elektromanyetik alan problemini çözebilen programlar kullanılır. Öncelikle
temel hücredeki geometrik parametreler, verimli bir hızlandırma için optimize
edilir ve en uygun geometri elde edilir. İkinci aşamada ise simülasyonlar farklı
enerjiler için tekrar edilerek, kavitenin enerji sınırı belirlenir. Linak dizaynında,
enerji aralığı belirlenmiş olan hücrelerden elde edilen veriler kullanılarak ana
linak tasarımı yapılır.
50 Çizelge 4.1. THM-Proton Hızlandırıcısının demet parametreleri
PARAMETRE
DEĞERİ
BİRİMİ
Parçacık türü
H-
-
Giriş enerjisi
3
MeV
Çıkış enerjisi
1000
MeV
Bunch frekansı
350
MHz
Pik akım
30
mA
Ortalama akım
0,03
mA
Demet puls uzunluğu
300
µs
Demet duty faktörü
9
%
Tekrarlama frekansı (önerilen)
30
Hz
5,3x1014
-
Giriş norm. emittansı (x)
0,276
mm.mrad
Çıkış norm. emittansı (x)
0,536
mm.mrad
Puls başına parçacık sayısı
Bu tasarım sonrasında, linakın uzunluğu ve mühendislik anlamındaki iç
parametreler
belirlenmiş
olur.
Son
kısım
olan
demet
dinamiği
simülasyonunda ise, hızlandırıcıdaki kuadrupol magnetlerin uzunluğu ve
gradyeni, minimum emittans büyümesi elde etmek için optimize edilir.
Hızlandırıcının çıkışında, emittans değeri (x ve y) ne kadar küçük olursa
demet de o kadar kararlı ve kaliteli olur. Ama öncelikli olarak, simülasyon
sürecinde demet kayıplarının olmamasına dikkat edilir.
DTL, CCDTL ve CCL yapılarının hücre dizaynı SUPERFISH [31] programı
ile, ana linak dizaynı PARMILA [32] programı ile ve demet dinamiği
simülasyonları ise PATH [33] programıyla yapılmıştır. Demet dinamiği
simülasyonunda 30 mA’lik gerçek akım kullanılmıştır. PARMILA programıyla
linak dizayn etmenin yanı sıra, sıfır akım için demet dinamiği simülasyonu
yapılabilmektedir. DTL hızlandırıcısı için sıfır akımdaki demet dinamiği
simülasyonu, PATH ve PARMILA ile yapılıp sonuçlar karşılaştırılmıştır.
51 Dizayn edilen proton hızlandırıcısının genel blok diyagramı Şekil 4.1’de
gösterilmiştir.
Şekil 4.1. THM Proton Hızlandırıcısının blok diyagramı
4.1. DTL Tasarımı
İlk çalışmalarımızda, 3 MeV’lik başlangıç enerjisiyle sırasıyla 75 MeV [34] ve
100 [35] MeV enerjilere kadar DTL hızlandırıcısının tasarımı yapıldı. Fakat 55
MeV sonrası için CCDTL yapısına geçmek verimlilik açısından daha avantajlı
olduğu için, DTL yapısının 55 MeV’e kadar hızlandırmasına karar verildi
[36,37]. 3 tanktan oluşan DTL yapısı toplam 20,58 metre uzunluğundadır.
Çalışma frekansı 350 MHz olan hızlandırıcının blok diyagramı Şekil 4.2’de
gösterildiği gibidir. DTL tasarımı; hücre dizaynı, tank dizaynı ve ana linak
dizaynı şeklinde küçükten büyüğe doğru yapılır. Temel parametreler, hücre
dizaynında belirlenir ve hücrenin geometrik şeklini tanımlar. Tank dizaynında,
hücreler farklı enerjiler için simüle edilerek bir araya getirilir ve DTL tankı
oluşur. 1.tank oluşturulduktan sonra, enerji değeri kaldığı yerden devam
ettirilerek diğer tanklar oluşturulur. Ana linak dizaynında ise oluşan tankların
temel parametreleri kullanılarak DTL linakı oluşturulur. Bu işlem sonunda,
DTL linakın kurulmadan önceki tüm teknik parametreleri belirlenmiş olur.
52 Şekil 4.2. Üç tanktan oluşan DTL hızlandırıcısının blok diyagramı
4.1.1. Hücre tasarımı
DTL hızlandırıcısının hücre ve tank dizaynı, bir elektromanyetik alan
çözücüsü olan SUPERFISH kod grubundan DTLfish kullanılarak yapıldı.
Program simetrik hücreler tasarladığı için, hücrenin dörtte birlik kısmı
tanımlanır. DTLfish simülasyon programının kullandığı DTL hücre geometrisi
Şekil 4.3’de gösterilmiştir. Burada görülen 10 önemli parametre, hücrenin
geometrisini belirler. Bu parametreler; tank çapı (D), hücre uzunluğu (L), drift
tüp çapı (d), rf aralığı uzunluğu (g), delik yarıçapı (Rb), drift tüp yüzey açısı
(αf), drift tüp köşe yarıçapı (Rc), drift tüp iç burun yarıçap (Ri), drift tüp dış
burun yarıçap (R0) ve drift tüp düzlük (flat) uzunluğudur. Bu parametrelerin
DTLfish’in input dosyasındaki yazılış şekli ve diğer gerekli parametreler
Çizelge 4.2’de açıklamalarıyla birlikte verilmiştir. DTLfish programının
çalışma prensibi, input dosyasına girilen parametrelerden sadece birini
değiştirerek (tuning), tanımlı frekansa ulaşmak şeklindedir.
53 Çizelge 4.2. DTLfish input dosyasında kullanılan parametreler
PARAMETRE
SEMBOL
AÇIKLAMA
TITLE
Problem tanımlaması yapılır (başlık).
ENDTitle
Problem tanımlamasının sonunu gösterir.
;!
Yorum satırı için kullanılır.
PARTICLE
Parçacık tipi seçilir.
FREQuency
Rf frekansı [MHz]
BETA
β
Normalize hız (=v/c)
LENGTH
L
Hücre uzunluğu [cm]
DIAMeter
D
Tank çapı [cm]
BORE_radius
Rb
Açıklık yarıçapı [cm]
G_OVER_Beta_lambda
g/βλ
GAP_Length
g
E0_Normalization
E0
Rf uzunluğunun βλ’ya oranı
Rf uzunluğu [cm]
Alan normalizasyonu için kullanılan E0 değeri
[MV/m]
E0T_Normalization
E0T
Alan normalizasyonu için E0T çarpımı [MV/m]
CORNER_radius
Rc
Köşe yarıçap [cm]
OUTER_nose_radius
Ro
Dış burun yarıçap [cm]
INNER_nose_radius
Ri
İç burun yarıçap [cm]
FLAT_length
F
Burun yarıçapları arasındaki uzunluk [cm]
FACE_angle
αf
Yüzey açısı [derece]
DRIFT_TUBE_Diameter
d
Drift tüp çapı [cm]
Yarım hücre için faz uzunluğu [derece] [DTL için
PHASE_length
Φ1/2
STEM_Diameter
dStem
Stem çapı [cm]
STEM_Count
NStem
Drift tüp başına stem sayısı
START
ENDFile
Nv
180]
Problemi başlatır
İnput dosyası bu komutla sonlandırılır.
54 Şekil 4.3. DTL hızlandırıcısının hücre şekli ve geometrik parametreler
DTLfish’in ayar edebileceği parametreler; kavite çapı (D), drift tüp çapı, rf
aralığı (g) ve drift tüp yüzey açısı (αf)’dır. Bu çalışmada, ayar edilen
parametre rf aralığı olarak seçilmiştir. Ayar edilecek parametre, input
dosyasındaki START komutuyla seçilir. Buna göre rf aralığını ayar
parametresi olarak seçmek için, START komutuna 4 yazılır. Parametrelerin
optimizasyonu, etkin shunt empedans (ZTT) ve geçiş zamanı faktörü (T)’ne
göre yapılır. ZTT’nin yüksek olması hızlandırıcının daha verimli olduğunu
gösterir. Verimli bir kavite, güç kayıplarının az ve demete aktarılan enerjinin
fazla olduğu anlamına gelir. Geçiş zamanı faktörü ise enerji kazancını
doğrudan etkileyen bir parametre olup, maksimum değeri olan 1’e
yaklaştıkça rf aralığındaki kazanç artar. Hücrenin optimum geometrisini
bulmak için tüm geometrik parametreler sırayla optimize edilmelidir.
Optimizasyon süreci, dış ayar ve iç ayar olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Dış
ayar sürecinde; tank çapı, drift tüp çapı, açıklık yarıçapı ve stem yarıçapı
parametreleri optimize edilir. Geriye kalan köşe yarıçapı, yüzey açısı, flat
55 uzunluk, iç burun yarıçapı ve dış burun yarıçapı ise iç ayar sürecindeki
parametreleri oluşturur.
Dış ayar optimizasyonu
İlk parametre, tank çapıdır. Bu parametrenin farklı değerleri, kavite içindeki
elektrik ve manyetik alan dağılımını etkiler. Elektrik alanlar, rf aralığında
yoğunlaşmıştır ve yüklü parçacıkların enerji kazancını belirler. Manyetik
alanlar ise kavitenin iç yüzeyinde güç kayıplarına sebebiyet verir. Dolayısıyla
tank çapı, ZTT ve T parametrelerini doğrudan etkiler. En iyi tank çapı değerini
bulmak için, 40 ve 60 arasındaki değerler simüle edilmiştir. Farklı beta
değerleri için yapılan bu simülasyonun sonuçları Şekil 4.4 ve Şekil 4.5’de
gösterilmiştir.
Şekil 4.4. Farklı beta değerleri için kavite çapının etkin shunt empedansa
göre grafiği
56 Şekil 4.5. Farklı beta değerleri için kavite çapının geçiş zamanı faktörüne
göre grafiği
Etkin shunt empedans grafiğinde eğrilerin maksimum bir noktası olmasına
rağmen, geçiş zamanı faktörü grafiği tüm beta değerlerinde giderek
azalmaktadır. ZTT grafiğindeki maksimum nokta olan 54 cm değeri, T grafiği
için de değerlendirildiğinde, en uygun değer olduğu görülmektedir. Çünkü bu
değerden sonra, T eğrileri hızla azalmaktadır. Bu yüzden kavite çapı 54 cm
alınmıştır. Her iki grafikte ortak olan nokta ise enerji değeri arttıkça ZTT ve T
değerleri de artmaktadır.
İkinci olarak, drift tüp çapı 6-16 cm aralığında simüle edildi. Simülasyon
sonuçlarına göre, optimum ZTT elde etmek için, bu parametre mümkün
olduğu kadar küçük alınmalıdır. Çünkü, drift tüp çapı artarken ZTT grafiği
azalmaktadır. Kuadrupol magnetler, drift tüplerin içine yerleştirileceği için, bu
parametrenin değeri çok fazla küçük seçilemez. Bu sınırlama da dikkate
alındığında drift tüp çapı 8 cm olarak belirlenmiştir. Bir başka önemli
parametre drift tüp açıklık yarıçapıdır. Açıklık yarıçapı, drift tüpler arasındaki
rf aralığının elektrik alan dağılımını etkiler. Yarıçap çok büyük olursa,
57 eksensel elektrik alanlar drift tüplerin içine nüfuz eder. Bu durum, demet ile
alan
arasındaki
enerji
kazancı
mekanizmasını
etkiler
ve
kavitenin
verimliliğinin azalmasına yol açar. Elde edilen ZTT grafiği ise drift tüp çapında
olduğu gibi giderek azalmaktadır ve değeri mümkün olduğu kadar küçük
seçilmelidir. Seçilen yarıçap, aynı zamanda demetin ebatlarından büyük
olmalıdır. Bu gereklilikler dikkate alındığında drift tüplerin açıklık yarıçapı 10
mm olarak belirlenmiştir.
Dış ayar sürecinin son parametresi stem yarıçapıdır. Stem çubukları, drift
tüpler ile kavite arasındaki mekanik bağlantıyı sağlar ve alan dağılımını
etkiler. Özellikle manyetik alanlardan etkilenerek, üzerinde yer yer akım
yoğunlukları oluşur. Simülasyon sonuçları, stem yarıçapının mümkün olduğu
kadar küçük değerde olması gerektiğini göstermiştir. Fakat bu çubukların bir
başka görevi de kuadrupol magnetlerin soğutma ihtiyacının karşılanmasıdır.
Soğutma
kanalı
olarak
ta
kullanılacağı
için
çok
küçük
bir
değer
seçilememektedir. Bu gereksinim dikkate alınarak stem yarıçapı 26 mm
seçilmiştir.
İç ayar optimizasyonu
İç ayar parametreleri drift tüplerin şeklini belirler. İlki köşe yarıçapıdır ve
simülasyon sonuçlarına göre ZTT ve T grafikleri giderek azalmaktadır. Şekil
4.6’da da görüldüğü gibi ZTT grafiği, düşük enerjilerde anormal davranış
göstermektedir. Özellikle β=0,07 ve β=0,09 için Rc=1,5 cm ve Rc=1,85 cm
değerlerinde oluşan hücre geometrisi uygun olmamaktadır. Ayrıca, yapılan
simülasyonlardan yüksek köşe yarıçapı değerlerinin drift tüp burun
geometrisini olumsuz etkilediği görülmüştür. Bu yüzden sıfıra daha yakın olan
0,6 değeri köşe yarıçapı olarak belirlenmiştir.
58 Şekil 4.6. Farklı beta değerleri için köşe yarıçapının etkin shunt empedansa
göre grafiği
İkinci parametre olan yüzey açısı için, 00 ile 100 arasındaki değerler
araştırılmıştır ve sonuçta kaviteyi daha verimli yapan 30, en uygun değer
seçilmiştir. Geriye kalan üç parametre, drift tüp burun geometrisi içindir.
Hesaplamalarda, iç ve dış burun yarıçaplar aynı alınmıştır. Flat uzunluğu ise
bu iki yarıçap arasındaki mesafedir. Flat uzunluğu sıfır alınmıştır. Burun
yarıçapı grafiklerinde, ZTT ve T eğrileri giderek azalmaktadır. Bu yüzden
mümkün olan en küçük değer seçilmelidir. R=0,15’den önceki değerler için
program uygun bir değer yakalayamadığı için drift tüp iç ve dış burun
yarıçapları 0,15 cm olarak belirlenmiştir.
4.1.2. Tank tasarımı
Hücre geometrisinin parametreleri belirlendikten sonra, ikinci aşama olarak
tankın enerji aralığı tespit edilmelidir. Bunun için, input dosyasındaki optimize
edilmiş geometrik parametreler sabit tutularak beta değerleri arttırılır ve farklı
enerjiler için ZTT grafiği elde edilir. ZTT değerlerinin her zaman için yüksek
59 olması ve hızlandırıcı boyunca giderek artması istenilir. 1.tank için yapılan
simülasyonlarda, ZTT grafiği giderek artmakta ve bir noktada pik değeri
yaptıktan sonra azalmaya başlamaktadır. Yaklaşık olarak 13,24 MeV’den
sonra, grafik azaldığı için 1.tankın çıkış enerjisi bu değer olarak belirlenmiştir.
Böylelikle oluşturduğumuz 1.tank, demeti 3 MeV’den 13,24 MeV’e kadar
hızlandıracaktır. Geometrik hücre parametreleri tank boyunca sabit tutulmuş
ve diğer iki tank içinde aynı değerler kullanılmıştır. Bunun sebebi,
hızlandırıcının üretiminin kolay olması ve kompleks geometriden kaçınmak
içindir. Sadece 2. tankta yüzey açısı parametresi değişkenlik göstermektedir.
Tank boyunca ZTT’nin artışını sağlamak için yüzey açısı β=0.165 ve β=0.225
değerleri arasında αf =30’den αf=260’ye kadar lineer olarak artmakta ve bu
değerde sabit kalmaktadır. Çizelge 4.3, her üç tank için de ortak olan
optimize edilmiş geometrik parametreleri listelemektedir.
Çizelge 4.3. DTL birim hücresinin optimize edilmiş geometrik parametreleri
PARAMETRE
DEĞERİ
BİRİM
Tank çapı
54
cm
Açıklık yarıçapı
10
mm
Stem yarıçapı
26
mm
Drift tüp çapı
80
mm
Köşe yarıçapı
60
mm
Yüzey açısı
3
derece
Düzlük (Flat) uzunluğu
0
mm
İç burun yarıçapı
15
mm
Dış burun yarıçapı
15
mm
60 Şekil 4.7. Optimize edilen DTL hücrelerinin sırasıyla β=0.11, β=0.21 ve
β=0.29 değerlerindeki görünümü ve içindeki elektrik alan
dağılımları (eksenler cm birimindedir)
Şekil 4.7 ise bu parametrelerle oluşan hücrenin dörtte birlik kısmının farklı
enerjilerdeki görünümünü göstermektedir. Yapılan simülasyonlar sonucunda,
DTL yapısının 55,6 MeV’e kadar hızlandırmasına karar verilmiştir. 3 tank için
elde edilen ZTT grafiği Şekil 4.8’de görülmektedir. Grafik 2.tank’ta pik
değerine
ulaşmakta
ve
sonra
azalmaktadır.
3.tank
bunun
devamı
niteliğindedir. 55 MeV sonrası için daha iyi bir ZTT grafiği elde etmek
amacıyla CCDTL yapısına geçiş yapılmıştır.
DTL hızlandırıcısının birim hücresi ve her bir tank için enerji sınırları
belirlendikten sonra, yine SUPERFISH kod grubundan MDTfish kullanılarak
tanımlı enerji aralığındaki tüm hücreleri içeren, elektrik alan dağılımı simüle
edilebilir. Buna göre, her bir tankın üst yarısını gösteren elektrik alan dağılım
simülasyon sonuçları Şekil 4.9’da gösterilmiştir. Elektrik alan çizgileri rf
aralıklarında düzgün olarak yoğunlaştığı için iyi bir sonuç elde edilmiştir.
61 Şekil 4.8. DTL hızlandırıcısının etkin shunt empedans grafiği
Şekil 4.9. DTL hızlandırıcısının 1.,2. ve 3. tanklarına (yukarıdan aşağıya) ait
elektrik alan dağılımları
62 4.1.3. DTL ana linak tasarımı
Hücre dizaynı yapıldıktan sonra, tanklarının enerji sınırı belirlenen, DTL
hızlandırıcısının linak dizaynı ise, PARMILA programıyla yapılmıştır.
PARMILA ile hem linak dizaynı, hem de demet dinamiği simülasyonu
yapılabilir. Linak dizaynı için, input dosyasına DesignOnly parametresi
eklenmelidir. Linak dizayn edilirken, bazı temel parametrelerin tasarımcı
tarafından belirlenmesi ve input dosyasına girilmesi gerekir. Bunlardan en
önemlisi eksensel ortalama elektrik alan (E0) parametresidir. Bu parametre
birim uzunluk başına düşen voltaj miktarını tanımlar ve hızlandırıcının
uzunluğunu
doğrudan
etkiler.
Daha
yüksek
bir
değer
girildiğinde,
hızlandırıcının uzunluğu kısalır. Ortalama elektrik alan değeri teknolojik
limitlere bağlıdır. Bu çalışmada, CERN/LINAC4 projesindeki ortalama elektrik
alan değerine yakın değerler alınmıştır. Buna göre; 1.tank için 3,2 MV/m,
2.tank için 3,3 MV/m ve 3.tank için 3,4 MV/m değerleri seçilmiştir.
Tasarımcı tarafından girilmesi gereken bir başka parametre senkronizasyon
fazıdır. Alan ile ideal parçacığın hangi fazda karşılaşacağını belirleyen bu
parametrenin başlangıç değeri -30 seçilmiştir. 1.tankta -20 değerine kadar
azalan senkronizasyon fazı, 2. ve 3. tanklarda bu değerde sabit tutulmuştur.
PARMILA ile bir DTL linakı oluşturmak için DTLfish’den elde edilen SFDATA
tabloları
kullanılmalıdır.
Simülasyon
sonucunda,
toplam
20,5
metre
uzunluğunda DTL linak elde edilmiştir. Hızlandırıcının maksimum yüzey
elektrik alanı, 1,4 kilpatrik değerini geçmemektedir. 350 MHz’lik frekans
değeri için yüzey alanı 18,39 MV/m’dir. Kilpatrik parametresi 2’nin altında
olduğu için elektriksel bozulmalara (breakdown) karşı oldukça korunumlu bir
dizayn
olmuştur.
Çizelge
4.4,
DTL’in
genel
linak
parametrelerini
göstermektedir. Buradaki kuadrupol magnetlerle ilgili parametreler, demet
dinamiği simülasyonlarından elde edilmiştir.
63 Çizelge 4.4. DTL hızlandırıcısının her bir tankı için linak parametreleri
PARAMETRE
1.TANK
2.TANK
3.TANK
Frekans [MHz]
350
350
350
Enerji aralığı [MeV]
3-13,24
13,24-30,84
30,84-55,66
E0 gradyeni [MV/m]
3,2
3,3
3,4
-30/-20
-20
-20
Hücre sayısı
41
37
39
Rf aralığı sayısı
41
37
39
1,01/1,39
1,00/1,38
1,29/1,38
4,26
6,60
9,72
Kuadrupol uzunluğu [cm]
4
6
8
Kuadrupol sayısı
40
37
39
53,3/56,0
44,7
34,5
FFDD
FFDD
FFDD
Açıklık yarıçapı [mm]
10
10
10
Geçiş zamanı faktörü
0,76-0,84
0,84-0,86
0,74-0,84
0,81
1,32
1,99
1
1
1
Senkronizasyon fazı [derece]
Max. yüzey alan [kilp.]
Tank uzunluğu [m]
Kuadrupol gradyeni [T/m]
Kuadrupol örgüsü
Pik rf gücü [MW]
Klastron sayısı
4.2. CCDTL Tasarımı
4.2.1. CCDTL kavite tasarımı
CCDTL yapısı, demeti 55 MeV’den 90,5 MeV’e kadar hızlandıracaktır.
CCDTL
kavitelerinin
dizaynı,
SUPERFISH
kod
grubundan
CDTfish
kullanılarak yapıldı. Bu programın çalışma prensibi, DTLfish’de olduğu gibi,
kavitenin geometrik parametrelerinden sadece bir tanesi tanımlı frekansa
ulaşıncaya kadar ayar edilir. Programın kullandığı CCDTL kavitesinin
geometrik şekli, Şekil 4.10’de gösterilmiştir. Bu geometride, tek drift tüp
görülmektedir. CCDTL kavitelerinde 1 veya daha fazla drift tüp kullanılabilir.
64 Birden fazla drift tüp durumunda, simetrik hücreler dizayn edildiği için, drift
tüp için girilen parametreler hepsi için aynı kabul edilir. Hücre uzunluğu, rf
aralığının ortasından başlayıp bir sonraki rf aralığının ortasına kadar olan
mesafedir ve βλ’ya eşittir. Alan ile demet arasındaki senkronizasyonu devam
ettirmek için, kaviteler arasındaki geçiş uzunlukları βλ veya tam katlarına eşit
olmalıdır.
Şekil 4.10. Tek drift tüplü bir CCDTL kavitesinin geometrik şekli
CDTfish ya kavite çapını ya da rf aralığını ayar eder. Bu çalışmada rf aralığı
ayar edilmiştir. Geometrik parametrelerin optimizasyonunda, DTL yapısında
olduğu gibi, etkin shunt empedansı maksimum yapacak değerler aranır.
CDTfish, input dosyasındaki parametreleri dikkate alarak ya kavitenin
tamamını ya da yarısını simüle eder. Kavitenin tamamı için FULL_cavity ve
yarısı için HALF_cavity komutları girilmelidir. Çizelge 4.6, CDTfish input
dosyasında girilen parametreler listelemiştir.
65 Çizelge 4.5. CCDTL kavitelerinin optimize olmuş geometrik parametreleri
PARAMETRE
DEĞERİ
BİRİM
Tank çapı
53
cm
Ekvator uzunluk
63
mm
İç köşe yarıçap
8
mm
0,5
mm
Flat uzunluğu
0
mm
Koni açısı
40
derece
Drift tüp çapı
80
mm
Stem çapı
20
mm
İç ve dış yüzey açıları
50
derece
Açıklık yarıçapı
15
mm
Drift tüp köşe yarıçapı
20
mm
Drift tüp iç ve dış burun yarıçapı
2
mm
Drift tüp flat uzunluğu
0
mm
Drift tüp başına stem sayısı
2
-
Drift tüp iç ve dış yüzey açısı
50
derece
İç ve dış burun yarıçapları
66 Çizelge 4.6. CDTfish input dosyasında kullanılan geometrik parametreler
PARAMETRE
SEMBOL
AÇIKLAMA
FULL_cavity
Kavitenin tamamını simüle eder.
HALF_cavity
Kavitenin yarısını simüle eder.
BORE_radius
Rb
Açıklık yarıçapı [cm].
BETA
β
Normalize hız (=v/c)
LENGTH
L
Kavite uzunluğu [cm].
DIAMeter
D
Kavite çapı [cm].
G_OVER_Beta_lambda
g/βλ
Rf aralığının βλ’ya oranı.
GAP_Length
g
Rf aralığı [cm].
E0_Normalization
E0
Alan normalizasyonu için E0 değeri [MV/m].
NUMBER_of_gaps
Ng
Full kavitedeki rf aralığı sayısı
EQUATOR_flat
FEq
Kavitenin dış duvarındaki düzlük [cm].
LEFT_BEAM_tube
δTL
Düşük enerjili taraftaki drift tüp uzunluğu[cm].
RIGHT_BEAM_tube
δTR
Yüksek enerjili taraftaki drift tüp uzunluğu [cm].
INNER_CORNer_radius
Rci
Kavite duvarını yüzey açısına bağlayan yarıçap
OUTER_nose_radius
Ro
Dış burun yarıçap [cm].
INNER_nose_radius
Ri
İç burun yarıçap [cm].
FLAT_length
F
Burun yarıçapları arasındaki flat uzunluk [cm].
CONE_angle
αc
Duvar köşelerindeki cone açısı [derece]
DT_Diameter
d
Drift tüp çapı [cm].
DT_CORNer_radius
Rc
Drift tüp köşe yarıçapı [cm].
DT_OUTER_NOSE_radius
Rdo
Drift tüp dış burun yarıçap [cm].
DT_INNER_NOSE_radius
Rdi
Drift tüp iç burun yarıçap [cm].
DT_FLAT_length
Fd
Drift tüp flat uzunluğu [cm].
DT_STEM_Diameter
dStem
Drift tüp stem çapı [cm].
DT_STEM_Count
NStem
Drift tüp üzerindeki stem (destek) sayısı
DT_OUTER_FACE_angle
αfo
Drift tüp dış yüzey açısı [cm].
DT_INNER_FACE_angle
αfi
Drift tüp iç yüzey açısı [cm].
START
Nv
Programı başlatır
67 Dizayn edilen CCDTL kavitelerinde iki drift tüp bulunmaktadır ve her modül iki
kaviteden oluşmaktadır. Parametrelerin optimizasyonu tek tek yapılmıştır.
Her bir parametrenin tanımlı değer aralığı için, program yeniden çalıştırıldı ve
bu işlem, farklı enerji değerleri için tekrar edildi. Elde edilen değerlerden,
etkin shunt empedansı ve geçiş zamanı faktörünü maksimum yapan değerler
dikkate
alındı.
Çizelge
4.5,
CCDTL
kavitelerinin
optimize
olmuş
parametrelerini göstermektedir. Şekil 4.11’de ise dizayn edilen CCDTL
kavitelerinin
farklı
enerjilerdeki
görünümü
ve
içindeki
elektrik
alan
dağılımlarını göstermektedir [38].
(a)
(b)
(c)
Şekil 4.11. CCDTL kavitelerinin farklı enerjilerdeki elektrik alan
desenleri, a) 56 MeV, b) 71,7 MeV ve c) 90 MeV
4.2.2. SFDATA tabloları
Süperfish programıyla yapılan hücre ve kavite dizaynlarında amaç, geçiş
zamanı faktörü tablolarını elde etmektir. Bu tablolar, ilgili yapının ana linak
dizaynını yapan PARMILA programı için gereklidir. Geçiş zamanı faktörü
tabloları, süperfish ileri işlemcisi SFO tarafından hesaplanır, bu yüzden
68 SFDATA tabloları olarak isimlendirilir. Bu tabloları oluşturmak için, dizayn
edilen hücrelerin input dosyası farklı beta değerleri için çalıştırılmalıdır.
Programın çalışması (DTLfish, CDTfish vb.) tamamlandığında, her bir hücre
veya kavite için PMI uzantılı dosyalar ve bunları okuyacak ReadPMI kontrol
dosyası oluşur. Kontrol dosyası çalıştırıldığında, SFDATA tabloları Windows
Notepad formunda oluşacaktır. Bu tablolar, PARMILA’nın input dosyasında
kullanılır.
SFDATA tabloları her bir hücre için; parçacığın beta (=v/c) değerini, geçiş
zamanı faktörünü, geçiş zamanı faktörünün dalga sayısına göre türevini ve
shunt empedans değerini içermektedir. Kavitenin farklı sınır koşullarını doğru
bir şekilde hesaplayabilmek için, bu koşullara uygun olan üç çeşit SFDATA
tablosu vardır. Bu tablolar; SFDATA, SFDATAQ ve SFDATAE olarak
isimlendirilir. SFDATA tablosu iç hücrelerle ilgilidir. DTL tankındaki hücreler
ve birden fazla drift tüpe sahip olan CCDTL kavitelerinin iç kısmında kalan
hücreler için SFDATA tablosu kullanılır.
Şekil 4.12. İki kaviteli bir CCDTL modülünün altı hücresinin şematik
görünümü
69 SFDATAE tablosu, bir hızlandırıcı yapı modülünde kaviteler arasındaki son
hücreler için kullanılır. Bu tablo, CCDTL ve CCL yapılarında kullanılır.
SFDATAQ tablosu ise, hızlandırıcı yapı modülünün ilk ve son hücresi için
kullanılır. Şekil 4.12, iki kaviteden ve iki drift tüpten oluşan bir CCDTL
modülünün altı hücresini göstermektedir. Bunlardan 1 ve 6 numaralı hücreler
için, segmentin ilk ve son hücresi olduğu için SFDATAQ tablosu gereklidir. 2
ve 5 numaralı hücreler için, kavitenin iç kısımda kaldığından SFDATA tablosu
gereklidir. 3 ve 4 numaralı hücreler için SFDATAE tablosu gereklidir. Çünkü
kavitelerin modül sınırında olmayan ilk veya son hücreleridir. Dolayısıyla
PARMILA ile böyle bir CCDTL linakı tasarlamak için SFDATA tablosunun üç
çeşidine de ihtiyaç vardır. DTL dizaynında, tankın ilk ve son hücresi haricinde
kalan hücreler, hep iç kısımda kaldığı için sadece SFDATA tablosu kullanılır.
İlk ve son hücreler için SFDATAQ tablosu kullanmak gerekir ama
SUPERFISH’in bu versiyonu bu özelliği desteklememektedir. Bu yüzden DTL
dizaynında sadece SFDATA tablosu kullanılır.
Çizelge 4.7, dizayn edilen CCDTL kavitelerinden elde edilen SFDATA,
SFDATAQ ve SFDATAE tablolarını listelemektedir. Tablolar beta değeri, 0,32
ile 0,41 arasındadır ki bu 55 MeV ile 90,5 MeV’e karşılık gelmektedir. T ve S
sütunları iki farklı geçiş zamanı faktörünü göstermektedir. T sütunu, elektrik
alanın sinüzoidel olduğu durumdaki geçiş zamanı faktörünü, S sütunu ise
kare dalga yaklaşımında hesaplanan geçiş zamanı faktörünü göstermektedir.
T’ ve S’ değerleri ise geçiş zamanı faktörünün dalga sayısına göre birinci
türevidir. g/βλ, rf aralığının hücre uzunluğuna oranını; Z, shunt empedans
değerini; E/E0, hücreye ait E0 (gradyen) değerinin kavite girişindeki E0
değerine oranını ve Tort, kavite girişindeki geçiş zamanı faktörünün ortalama
değerini göstermektedir.
70 Çizelge 4.7. Tasarlanan CCDTL kavitelerinin SFDATA tabloları
β
T
T’
S
S’
g/βλ
Z
E/E0
Tort
0,25113
0,26331
0,27530
0,28770
0,30058
0,31427
0,32904
0,34620
0,36218
0,33193
67,291
67,624
67,802
67,828
67,703
67,421
66,965
66,253
66,674
64,745
0,97086
0,96419
0,95711
0,94923
0,94063
0,93106
0,92062
0,90533
0,90816
0,91125
0,84845
0,83833
0,82789
0,81672
0,80487
0,79232
0,77912
0,76549
0,74976
0,76950
0,24958
0,26181
0,27385
0,28629
0,29921
0,31288
0,32773
0,34493
0,36094
0,33074
67,291
67,624
67,802
67,828
67,703
67,421
66,965
66,253
66,674
64,745
1,04444
1,05451
1,06517
1,07700
1,08987
1,10404
1,11995
1,13911
1,14578
1,13482
0,84845
0,83833
0,82789
0,81672
0,80487
0,79232
0,77912
0,76549
0,74976
0,76950
0,25113
0,26331
0,27530
0,28770
0,30058
0,31427
0,32904
0,34620
0,36218
67,291
67,624
67,802
67,828
67,703
67,421
66,965
66,253
66,674
0,96987
0,96312
0,95598
0,94808
0,93953
0,93021
0,91943
0,90918
0,89745
0,84845
0,83833
0,82789
0,81672
0,80487
0,79232
0,77912
0,76549
0,74976
SFDATAQ
0,32
0,33
0,34
0,35
0,36
0,37
0,38
0,39
0,40
0,41
0,84941
0,84000
0,83049
0,82060
0,81049
0,80028
0,79033
0,78116
0,76987
0,78152
0,04517
0,04786
0,05054
0,05329
0,05604
0,05874
0,06128
0,06348
0,06670
0,06425
0,43920
0,45233
0,46477
0,47655
0,48744
0,49720
0,50530
0,51125
0,52707
0,52615
0,05767
0,05868
0,05952
0,06014
0,06050
0,06057
0,06028
0,05963
0,06086
0,06324
SFDATA
0,32
0,33
0,34
0,35
0,36
0,37
0,38
0,39
0,40
0,41
0,84629
0,83511
0,82327
0,81016
0,79567
0,77938
0,76063
0,73769
0,71837
0,75328
0,04614
0,04937
0,05277
0,05650
0,06059
0,06513
0,07030
0,07653
0,08171
0,07244
0,44635
0,46297
0,47962
0,49702
0,51514
0,53424
0,55475
0,57789
0,59617
0,56473
0,05860
0,06002
0,06134
0,06257
0,06369
0,06467
0,06547
0,06599
0,06613
0,06623
SFDATAE
0,32
0,33
0,34
0,35
0,36
0,37
0,38
0,39
0,40
0,85059
0,84137
0,83216
0,82276
0,81347
0,80481
0,79793
0,79633
0,78283
0,04489
0,04753
0,05014
0,05276
0,05531
0,05762
0,05938
0,05964
0,06359
0,43836
0,45132
0,46349
0,47481
0,48502
0,49336
0,49866
0,49744
0,51820
0,05774
0,05876
0,05960
0,06022
0,06060
0,06068
0,06043
0,05978
0,06168
4.2.3. CCDTL ana linak tasarımı
SFDATA tabloları oluşturulan CCDTL kavitelerinin linak dizaynı PARMILA
programıyla yapıldı. İnput dosyasına Çizelge 4.7’deki üç çeşit SFDATA
tablosu eklenir. Tasarımcı tarafından girilmesi gereken parametrelerden en
önemlileri; girişteki demet enerjisi, dizayn fazı, ortalama eksensel elektrik
alanın başlangıç değeri, kavite başına drift tüp sayısı ve modül başına kavite
sayısıdır. Modül başına iki kavite kullanılmıştır ve ortalama elektrik alanın
71 başlangıç değeri 3 MV/m seçilmiştir. 10 tane CCDTL modülü kullanıldığında
demetin enerjisi 90,5 MeV’e ulaşmıştır. Toplam kavite sayısı ise 20 olmuştur.
22,3 metre uzunlukta olan CCDTL hızlandırıcısında, 20 tane kuadrupol
magnet
kullanılmıştır.
Kuadrupol
magnetlerin
uzunluk
ve
gradyen
parametreleri demet dinamiği simülasyonlarından belirlenmiştir. CCDTL
hızlandırıcısının genel parametreleri Çizelge 4.8’de listelenmiştir [39].
Çizelge 4.8. CCDTL hızlandırıcısının genel parametreleri
PARAMETRE
Değeri
Birim
Giriş enerjisi
55,6
MeV
Çıkış enerjisi
90,5
MeV
Beta faktörü
0,33~0,41
-
Rf frekansı
350
MHz
Modül başına tank sayısı
2
-
Tank başına rf aralığı sayısı
3
-
Tank başına drift tüp sayısı
2
Tank çapı
53
Modül sayısı
10
Kavite sayısı
20
Kuadrupol magnet sayısı
20
Uzunluk
cm
22,3
m
Eo gradyeni
2,71/3,4
MV/m
Senkronizasyon fazı
-17/-22
Derece
1,5
cm
Açıklık yarıçapı
Kuadrupol magnet örgüsü
FODO
Kuadrupol magnet uzunluğu
10
cm
Kuadrupol magnet gradyeni
27
T/m
1,63/1,88
kilpatrik
4,25
MW
Max. yüzey alanı
Pik rf gücü
Klastron sayısı
10
72 4.3. CCL Tasarımı
Proton
hızlandırıcısının
yüksek
enerjili
kısmı
için
CCL
kaviteleri
kullanılacaktır. Bu kaviteler demetin enerjisini 90 MeV’den 1 GeV’e yaklaşık
olarak
343
metrelik
mesafede
çıkaracaktır.
Bu
yüzden
proton
hızlandırıcısının en uzun kısmını CCL kaviteleri oluşturur. DTL ve CCDTL
kavitelerinden farklı olarak, CCL kavitelerinde rf frekansı 700 MHz’dir.
Hızlandırıcıların yüksek enerjili kısmında, rf frekansı iki katına çıkarılır. Çünkü
demetin enerjisi ve hızı, düşük enerjili kısma göre yüksektir ve rf frekansı iki
katına çıkarılarak E0 gradyeni artırılır. Böylelikle demetin enerji kazancı artar.
CCL kavitelerinde en önemli yapısal farklılık ise, kavite içinde drift tüplerin
kullanılmamasıdır.
4.3.1. CCL kavite tasarımı
CCL kavitelerinin dizaynı, SUPERFISH kod grubundan CCLfish kullanılarak
yapıldı. CCLfish programı üç farklı yapıyı dizayn edebilir. Bunlar; CCL
hızlandırıcısı, paketleyici (buncher) kavite ve elektron hızlandırıcılarında
kullanılan disk yüklü linak hızlandırıcısıdır. CCL hızlandırıcısının kavitelerini
tasarlamak için kullanılan CCLfish, dizayn edilen CCL kavitesinin çap
uzunluğunu, bölme (septum) uzunluğunu, rf aralığını veya koni açısını ayar
(tuning) edebilir. Bu çalışmada, kavitenin rf aralığı ayar edilmiştir. Şekil 4.13,
programın kullandığı CCL kavitesinin geometrik şeklini göstermektedir. CCL
geometrisini oluşturan parametreler; kavite çapı (D), kavite uzunluğu (L),
bölme kalınlığı (s), açıklık yarıçapı (Rb), rf aralığı (g), ekvator uzunluk (Feq),
dış köşe yarıçapı (Rco), iç köşe yarıçapı (Rci), koni açısı (αc), dış burun
yarıçap (R0), iç burun yarıçap (Ri) ve flat uzunluğu (F)’dur. CCLfish’in input
dosyasında
kullanılan
geometrik
parametrelerin
programındakilerle aynıdır (bak. Çizelge 4.5).
çoğu,
CDTfish
73 Şekil 4.13. CCL kavitesinin geometrik şekli
CCL geometrik parametrelerinin optimizasyonunda, DTL ve CCDTL’de
yapıldığı gibi, etkin shunt empedansı maksimum yapan değerler aranmıştır.
Simülasyonlarda, iç köşe yarıçapı (Rci) ile dış köşe yarıçapı (Rco)
parametreleri aynı kabul edilip 0,3 cm ile 1,8 cm aralığında taranmıştır. Şekil
4.4’de görüldüğü gibi, köşe yarıçapının değeri arttıkça etkin shunt empedans
değeri de artmaktadır. Bu yüzden mümkün olan en büyük değer seçilmelidir.
1,8’den sonraki değerlerde program uygun geometriyi yakalayamadığı için
köşe yarıçapı değeri 1,8 cm olarak belirlenmiştir.
74 Şekil 4.14. CCL kavitesinde, köşe yarıçapının farklı değerlerinin etkin
shunt empedansa etkisi
Bir başka önemli parametre koni açısıdır. En uygun koni açısı değerini
bulmak için, bu parametre 150 ile 250 arasında simüle edildi. Farklı açı
değerlerinin, etkin shunt empedansa ve geçiş zamanı faktörüne etkisi benzer
niteliktedir. Şekil 4.15, etkin shunt empedans grafiğini göstermektedir.
Grafiğe göre açı değeri arttıkça shunt empedans değeri azalmaktadır.
Dolayısıyla koni açısı için, mümkün olan en küçük değer seçilmelidir. 150’den
daha küçük değerlerde, geometrik uyumsuzluktan dolayı koni açısı 150
olarak kabul edilmiştir. Diğer geometrik parametreler de benzer şekilde
optimize edilmiştir. Çizelge 4.9, geometrik parametrelerin optimize olmuş
değerlerini listelemektedir.
75 Şekil 4.15. CCL kavitesinde koni açısının farklı değerlerinin etkin shunt
empedansa etkisi
Çizelge 4.9. CCL kavitesinin optimize olmuş geometrik parametreleri
PARAMETRE
DEĞERİ
BİRİM
31
cm
Ekvator Uzunluk
3,75
cm
İç köşe yarıçap
18
mm
Dış köşe yarıçap
18
mm
İç burun yarıçap
0,3
mm
Dış burun yarıçap
0,3
mm
Flat uzunluğu
0,8
mm
Koni açısı
15
derece
Bölme kalınlığı
10
mm
Açıklık yarıçapı
2
cm
Tank çapı
76 Şekil 4.16. Farklı enerjilerdeki yarım CCL kaviteleri ve elektrik alan
dağılımları
CCLfish programından elde edilen CCL kavitelerinin şekli ve içindeki elektrik
alan dağılımı Şekil 4.16’da görülmektedir. Düzgün bir elektrik alan dağılımına
sahip olan kavitelerin uzunluğu gittikçe artmaktadır.
4.3.2. CCL ana linak tasarımı
CCL hızlandırıcısının linak dizaynı PARMILA programıyla yapıldı. CCL yapısı
için SFDATAQ ve SFDATAE olmak üzere iki çeşit data’ya ihtiyaç duyulur.
CCLfish programı sadece SFDATAE tablosunu oluşturmaktadır. CCL
kavitelerinin SFDATAQ tablosu ise CDTfish programından elde edilir. Bunun
için programın input dosyasındaki, Left Beam Tube ve Right Beam Tube
parametreleri kullanılır. CDTfish, hem CCDTL hem de CCL kavitelerini dizayn
edebilir. SFDATA tablolarından sonra, PARMILA input dosyasına girilmesi
gereken önemli parametreler; senkronizasyon fazı, E0 ortalama elektrik alan
gradyeni, kavite başına hücre sayısı, giriş enerjisi ve çıkış enerjisidir.
77 Senkronizasyon fazı -200 olup CCDTL’nin devamı niteliğindedir. E0 elektrik
alanı 4 MV/m olup, CERN/SPL projesinin ACS linakının elektrik alan
gradyeniyle aynı seçilmiştir. Kavite başına hücre sayısı 10 olarak
belirlenmiştir. CCL hızlandırıcısının giriş enerjisi 90,5 MeV ve çıkış enerjisi 1
GeV’dir. Kavitelerin rf frekansı ise 700 MHz’dir. Simülasyon sonucunda elde
edilen, CCL hızlandırıcısına ait genel parametreler Çizelge 4.10’da
listelenmiştir.
Çizelge 4.10. CCL hızlandırıcısının genel parametreleri
PARAMETRE
Değeri
Birim
Giriş enerjisi
90,5
MeV
Çıkış enerjisi
1
GeV
Beta faktörü
0,41~0,875
-
Rf frekansı
700
MHz
Kavite başına hücre sayısı
10
-
Kavite sayısı
187
-
Tank çapı
31
cm
Kuadrupol magnet sayısı
187
Uzunluk
E0 gradyeni
Senkronizasyon fazı
Açıklık yarıçapı
Kuadrupol magnet örgüsü
342,95
m
4
MV/m
-20
derece
2
cm
FODO
Kuadrupol magnet uzunluğu
10
cm
Kud. magnet alan gradyeni
28,9
T/m
Max. yüzey alanı
0,4/0,5
kilpatrik
Pik rf gücü
130,25
MW
78 4.4. Demet Dinamiği Simülasyonu
Proton hızlandırıcısının demet dinamiği simülasyonu PATH programıyla
yapılmıştır. Simülasyonların başlangıç noktasında, enerjisi 3 MeV ve
normalize olmuş enine emittansı 0,276
mm-mrad olan Gausyen bir demet
oluşturulmuştur. 100 000 makro parçacıktan oluşan demetin x ve y enine
emittanslarına ait twiss parametreleri, demetin yönelimini belirler ve DTL
hızlandırıcısına girecek gerçek demetin twiss parametreleriyle uyumlu
olmalıdır. Demet dinamiği simülasyonlarında amaç, hızlandırıcıda kullanılan
kuadrupol magnetlerle ilgili temel parametreleri elde etmektir. Bunlar; magnet
uzunluğu, magnet gradyeni ve kuadrupol düzenidir. Kuadrupol düzeni, temel
magnet örgüsüdür. İlk dört kuadrupol magnet için belirlenen bu örgüde,
kuadrupollerin odaklama (focusing) ve dağıtma (defocusing) özellikleri
sıralanır ve hızlandırıcı boyunca bu örgü kendini tekrar eder. Kuadrupol
örgüsü; DTL yapısında FFDD, CCDTL yapısında FDFD ve CCL yapısında
FDFD olarak belirlenmiştir.
En önemli magnet parametresi, kuadrupol gradyenidir. Birim uzunluk başına
düşen manyetik alan miktarını tanımlayan kuadrupol magnet gradyeninin
birimi Tesla/metre’dir. Simülasyon çalışmalarında gradyen değeri seçilirken,
öncelikle demette parçacık kaybı olmamasına dikkat edilir. İkinci aşamada
ise minimum emittans büyümesi elde edilmeye çalışılır. Bunun için gradyen
değeri PATH programıyla belirli aralıklarda taranır ve en uygun değer seçilir.
CCDTL ve CCL yapılarındaki magnetlerin uzunluğu sabittir ve değeri 10
cm’dir. DTL yapısında ise aynı tanktaki magnetlerin uzunluğu sabit ve bu
değer üç tank boyunca 4 cm, 6 cm ve 8 cm şeklinde kademeli olarak
artmıştır. DTL, CCDTL ve CCL yapılarında toplam 326 kuadrupol magnet
kullanılmıştır. Simülasyonlar parçacık kaybı olmaksızın tamamlanmıştır.
DTL’nin girişindeki 3 MeV enerjili input demeti ile CCL’nin çıkışındaki 1 GeV
enerjili output demetine ait x-x’ ve y-y’ uzayının normalize olmuş twiss
79 parametreleri Çizelge 4.11’de, bunların karşılaştırmalı görünümü ise Şekil
4.17 ve Şekil 4.18’de gösterilmiştir.
Çizelge 4.11. Proton hızlandırıcısının giriş ve çıkışındaki normalize olmuş
twiss parametreleri
UZAY
X-X’
Y-Y’
PARAMETRE
INPUT
OUTPUT
BİRİM
rms emittans
0,276
0,536
mm.mrad
α
2,8699
-1,1829
β
4,4998
2,6521
m/rad
rms emittans
0,265
11,075
mm.mrad
α
-2,3799
1,2740
β
2,1249
2,8502
m/rad
Şekil 4.17. Proton hızlandırıcısının giriş ve çıkışındaki x-emittans grafiği
80 Şekil 4.18. Proton hızlandırıcısının giriş ve çıkışındaki y-emittans grafiği
Demet dinamiği simülasyonu, sıfır akım ve gerçek akım için yapılmıştır. Sıfır
akım, bilgisayar ortamındaki akım olup değeri 0,0056 mA’dir. Gerçek akım
ise linaktaki yüklü demetin akımıdır ve değeri 30 mA’dir. DTL hızlandırıcısı
için PATH ve PARMILA programları sıfır akımda çalıştırılıp sonuçlar
karşılaştırılmıştır. Şekil 4.19’daki emittans grafiğinde de görülebileceği gibi iki
programın sonuçları birbiriyle uyumludur. Normalize olmuş emittans grafiğine
göre özellikle birinci tankta çok az farklılık görülmektedir. Bu farklılık, düşük
enerjilerde uzay-yük kuvvetlerinin daha baskın olmasından kaynaklanır. İyon
demeti üçüncü tanka ulaştığında, özellikle 25 MeV’den sonra emittans
değerlerinin tamamen aynı olduğu görülmektedir. DTL hızlandırıcısında iki
programın karşılaştırılması sadece sıfır akım için yapılmıştır. Bunun sebebi,
PARMILA programının gerçek akım değerini hesaba katamıyor olmasıdır.
Şekil 4.20’deki grafik DTL hızlandırıcısı için PARMILA’dan elde edilmiş ve
sırasıyla x, y demet profili ile faz gelişim grafiklerini göstermektedir. x ve y
demet profili grafikleri demet zarfını gösterir. İdeal parçacık x-ekseni boyunca
ilerler ve diğer parçacıklar ise referans parçacık etrafında betatron salınımı
yapar [40].
81 Şekil 4.19. DTL hızlandırıcısı için PATH ve PARMILA’dan elde edilen
sıfır akımdaki emittans grafiklerinin karşılaştırılması
Şekil 4.20. DTL için PARMILA’dan elde edilen sıfır akımdaki x, y demet
profili ve faz gelişim grafiği
82 Her iki grafikte de bu salınımı yapan yüklü parçacıkların x ve y konumları,
yaklaşık 1 cm’lik demet zarfı içinde kalmaktadır ve bu zarf düzgün
ilerlemektedir. Bu ise, kararlı bir demet anlamına gelmektedir. Faz gelişim
grafiği,
salınım
yapan
parçacıkların
ideal
parçacığa
göre
fazını
göstermektedir. Grafikten görüldüğü gibi başlangıçtaki faz zarfının genişliği
giderek küçülmektedir. Faz değerinin küçülmesi ise betatron salınımının
kararlı olduğunu göstermektedir. DTL, CCDTL ve CCL yapılarının 30 mA’lik
gerçek akım için demet dinamiği simülasyonu PATH programıyla yapıldı.
Simülasyon sonuçlarından elde edilen x ve y yönündeki normalize olmuş
emittans grafikleri Şekil 4.21’de gösterilmiştir. Bu grafiğe göre özellikle x
yönündeki emittans değeri fazla büyümemiştir. Ayrıca hızlandırıcının son
kısmı olan CCL yapısında ise her iki emittans grafiği de yaklaşık olarak sabit
değerde kalmıştır.
Şekil 4.21. Proton hızlandırıcısının DTL, CCDTL ve CCL yapıları için
normalize olmuş emittansın demet enerjisine göre değişim
grafiği (PATH)
83 Şekil 4.22. Proton hızlandırıcısının DTL, CCDTL ve CCL yapıları için x ve y
yönündeki rms-demet boyutu grafiği (PATH)
İyon demetinin x ve y yönündeki rms demet boyutunun enerjiye göre değişim
grafiği Şekil 4.22’de gösterilmiştir. Her bir parçacığın x ve y konumlarının rms
ortalaması alınarak hesaplanan demet boyutu grafiği, CCDTL yapısında pik
değerine ulaşmış ve CCL yapısında kararlı hale gelmiştir. İyon demetinin
boyutu, DTL boyunca giderek küçülmüş ve CCDTL yapısına geçişte büyük
oranda artış göstermiştir. Sonrasında x ve y demet boyutları tekrar azalarak
kararlı hale gelmiştir. DTL’den CCDTL’e geçişte demet ebatının büyümesinin
sebebi, kuadrupol magnet örgüsünün değişmesidir. DTL boyunca FFDD örgü
düzenine sahip olan kuadrupol magnetler, CCDTL ve CCL boyunca FDFD
düzeninde sıralanmıştır.
84 4.5. Verilerimizin SPL/LINAC4 Proton Hızlandırıcısı ile Karşılaştırılması
Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi (CERN) bünyesinde kurulmakta olan
Süper Proton Linak (SPL) projesi, normal iletken ve süper iletken
hızlandırıcılardan oluşmaktadır. 160 MeV’e kadar olan ve normal iletken rf
kavitelerinden oluşan kısma LINAC4 ismi verilmiştir. 160 MeV’den sonra ise
süperiletken
kaviteler
kullanılarak
GeV
mertebesindeki
enerjilere
ulaşılacaktır. Bu bölümde; LINAC4 hızlandırıcısının DTL, CCDTL ve CCL
(PIMS=π modlu yapı) yapıları ile tasarımını yaptığımız benzer yapılar
karşılaştırılmıştır.
Kavitenin
verimliliğini
ölçen
etkin
shunt
empedans
grafiklerinin karşılaştırılması, DTL ve CCDTL için Şekil 4.23’de gösterilmiştir.
Bu grafiğe göre tasarlanan proton hızlandırıcısının etkin shunt empedans
değerleri daha yüksektir. Her iki grafikte de pik değerine DTL’in ikinci
tankında ulaşılmıştır. Bu değer THM-linak için 70 MOhm/m iken LINAC4 için
yaklaşık 55 MOhm/m’dir.
Şekil 4.23. THM ve LINAC4 proton hızlandıcılarının DTL ve CCDTL
kısımlarına ait etkin shunt empedans grafiklerinin karşılaştırılması
85 Etkin shunt empedans parametresinin LINAC4’e göre yüksek olması,
tasarlanan kavitelerin daha verimli olması anlamına gelmektedir. Verimli bir
kavitede, duvarlardaki güç kaybı daha az olur ve böylelikle demete güç
aktarımı daha fazla yapılır. THM ve LINAC4 proton hızlandırıcılarının; DTL,
CCDTL ve CCL kısımlarına ait genel parametreler sırasıyla Çizelge 4.12,
Çizelge 4.13 ve Çizelge 4.14’de karşılaştırılmıştır. Parametreler genel olarak
uyumludur. Sadece CCL yapısında büyük oranda farklılıklar vardır. Bu
farklılık, CCL hızlandırıcısının çıkış enerjisinden kaynaklanmaktadır. THMproton
hızlandırıcısında,
süperiletken
kavitelerin
kullanımı
gündemde
olmadığı için, CCL hızlandırıcısı 1 GeV’lik enerji elde edilinceye kadar
uzatılmıştır. Bunun sonucunda ise yaklaşık 343 metrelik bir CCL elde
edilmiştir.
86 Çizelge 4.12. THM-PH ve LINAC4 proton hızlandırıcılarının DTL yapısına
ait genel parametrelerin karşılaştırılması (PMQ=Sürekli
Magnet Kuadrupol)
PARAMETRE
THM-LINAK
SPL/LINAC4
BİRİM
Giriş enerjisi
3
3
MeV
Çıkış enerjisi
55,6
50
MeV
Rf frekansı
350
352,2
MHz
Pik akım
30
40
mA
3,2/3,3/3,4
3,2
MV/m
1,39/1,38/1,38
1,6/1,4/1,3
kilpatrik
-30/-20
-30/-20
derece
0,81/1,32/1,99
0,95/1,92/1,85
MW
1/1/1
1/1/1
41/37/39
36/42/30
3
3
FFDD
FFDD
20,5
18,7
m
Demet açıklığı
20
20
mm
Kuadrupol tipi
PMQ
PMQ
40/60/80
45/80/80
118
111
E0 gradyeni
Maksimum yüzey alan
Senkronizasyon fazı
Tank başına pik rf gücü
Klastron sayısı
Tank başına hücre sayısı
Tank sayısı
Kuadrupol örgüsü
Toplam uzunluk
Kuadrupol uzunluğu
Kuadrupol sayısı
mm
87 Çizelge 4.13. THM-PH ve LINAC4 proton hızlandırıcılarının CCDTL yapısına
ait genel parametrelerin karşılaştırılması
PARAMETRE
THM-LINAK
SPL/LINAC4
BİRİM
Giriş enerjisi
55,6
50
MeV
Çıkış enerjisi
90,5
102,9
MeV
Rf frekansı
350
352,2
MHz
Pik akım
30
40
mA
E0 gradyeni
2,71/3,4
2,8/3,9
MV/m
Maksimum yüzey alan
1,63/1,88
1,6/1,7
kilpatrik
-17/-22
-20
derece
Klastron sayısı
10
7
Kavite başına hücre sayısı
3
3
Modül başına kavite sayısı
2
3
Toplam kavite sayısı
20
21
Modül sayısı
10
7
Kuadrupol sayısı
20
21
Kuadrupol örgüsü
FDFD
FDFD
22,3
25
m
30
28
mm
Senkronizasyon fazı
Toplam uzunluk
Demet açıklığı
88 Çizelge 4.14. THM-PH ve LINAC4 proton hızlandırıcılarının CCL yapısına ait
genel parametrelerin karşılaştırılması
PARAMETRE
THM-LINAK
SPL/LINAC4
BİRİM
Giriş enerjisi
90,5
102,9
MeV
Çıkış enerjisi
1000
160
MeV
Rf frekansı
700
352,2
MHz
Pik akım
30
40
mA
E0 gradyeni
4
3,9/4
MV/m
0,4/0,5
<1,8
kilpatrik
Senkronizasyon fazı
-20
-20
derece
Kavite başına hücre sayısı
10
7
Kavite sayısı
187
12
Kuadrupol sayısı
187
12
Kuadrupol örgüsü
FDFD
FDFD
Toplam uzunluk
342,95
21,5
m
40
40
mm
Maksimum yüzey alanı
Demet açıklığı
89 5. SONUÇ VE ÖNERİLER
Türk Hızlandırıcı Merkezi (THM) projesi kapsamında yapılan bu çalışma, 1
GeV enerjili, yüksek akımlı ve çok amaçlı doğrusal proton hızlandırıcısının
tasarımını içermektedir. DTL, CCDTL ve CCL normal iletken linak
yapılarından oluşan proton hızlandırıcısı, iyon demetini 3 MeV’den 1 GeV’e
kadar yüksek verimlilikle hızlandıracaktır. THM proton hızlandırıcısının DTL
yapısına kadar olan; IS (İyon Kaynağı), LEBT (Düşük Enerjili Demet Taşıma
Kanalı), RFQ (Radyofrekans Kuadrupol Hızlandırıcısı) ve MEBT (Orta Enerjili
Demet Taşıma Kanalı) kısımları 3 MeV’lik test standı çerçevesinde
kurulacaktır.
THM-Proton Hızlandırıcısı; enerjisi, pik akımı ve gücü sırasıyla 1 GeV, 30 mA
ve > 4 MW olan kararlı bir iyon demeti üretecektir. H- iyonlarının protonlara
dönüşümü ise, iyon demetinin ince bir yapraktan geçirilmesiyle sağlanır (yükdeğişimi). Proton demetinden elde edilecek nötron ve müon ikincil demet
kanallarıyla kurulacak çeşitli deney istasyonlarında, pek çok alanda deney ve
araştırma yapılabilecektir. Müon demetinin en önemli uygulama alanı µSR
(Müon Spin Rezonans) tekniği ve en önemli araştırma alanı ise µCF (Müon
Katalizörlü Füzyon)’dir. µSR tekniği, NMR (Nükleer Manyetik Rezonans) ve
ESR (Elektron Spin Rezonans) gibi geleneksel manyetik rezonans
tekniklerine göre yüksek müon akısından dolayı daha üstün sonuçlar
vermektedir. µCF ise nükleer füzyon reaksiyonunu olağan reaktörlerde
görülen çekirdekleri çok yüksek sıcaklıklara ulaştırma problemi olmaksızın
gerçekleştiren üstün bir yöntemdir. Ağır bir parçacık olan müon, döteryum ve
trityum çekirdeklerini kendisine çekerek dtµ müonik molekülünü oluşturur.
Molekül oluştuktan sonraki ~10-12 s içinde füzyon reaksiyonu gerçekleşir.
Proton hızlandırıcısının bir başka stratejik uygulaması, hızlandırıcıya dayalı
(ADS) enerji üretimidir. Nükleer reaktördeki spallasyon reaksiyonlarıyla
üretilen hızlı nötronların (proton başına 15-20 nötron) Toryumu yakıt olarak
kullanabilmesi, ADS’ye dayalı enerji üretimini özellikle ülkemiz açısından
90 önemli kılmaktadır. Türkiyedeki zengin toryum yatakları dikkate alındığında,
proton hızlandırıcısına dayalı kurulacak yeni tip nükleer reaktörler, enerji
sorununun çözümüne büyük katkı sağlayacaktır.
THM-Proton hızlandırıcısından elde edilecek proton demetinin, enerji, akım
ve güç özellikleri, nötron ve müon ikincil demetleriyle yapılabilecek tüm
araştırma ve deneyleri karşılayacak niteliktedir. THM-Proton Hızlandırıcısı
kurulduğunda Şekil 5.1’de gösterilen enerji-akım grafiğinde dünyadaki yerini
alacaktır. Çalışan ve yakın gelecekte kurulacak olan dünya çapındaki önemli
proton hızlandırıcısı merkezlerini gösteren grafikte, THM-PH Malzeme ve
Yaşam Bilimleri kategorisinde yer alacaktır.
Şekil 5.1. Dünya çapındaki önemli proton hızlandırıcısı merkezlerinin, akım
ve enerji özelliklerine göre grafiği
91 THM-Proton
Hızlandırıcısı,
CERN/LINAC4
ve
J-PARC’ın
linak
ön-
hızlandırıcısı model alınarak tasarlanmıştır. Tasarlanan hızlandırıcının etkin
shunt empedans (ZTT) değerlerinin, CERN/LINAC4 projesindeki benzer
yapılardan daha yüksek olduğu gösterilmiştir. Geometrik parametrelerin
optimizasyonunda dikkate alınan etkin shunt empedans grafiği, yüksek
değerlere sahip olmasının yanı sıra, hızlandırıcı yapılar arasındaki geçişlerde
birbirini tamamlar niteliktedir. Demet dinamiği simülasyonlarında kararlı bir
demet elde edilmiştir. Özellikle x-uzayındaki emittans büyümesi makul
değerdedir. Kullanılan iki farklı simülasyon programının karşılaştırılması, DTL
hızlandırıcısında yapılmıştır. Sıfır akım (uzay-yük kuvvetlerinin hesaba
katılmadığı durum) için yapılan simülasyonlarda, PATH ve PARMILA
sonuçlarının aynı olduğu görülmüştür. Bu durum, kullanılan programlara olan
güvenilirliği artırmıştır.
Proton hızlandırıcısının yüksek enerjili kısmı için, süper iletken linak veya bir
sinkrotron halkasının kullanımını önermekteyiz. Süper iletken kaviteler
kullanılırsa hızlandırıcının uzunluğu kısalır ve daha az kuadrupol magnet
kullanılmış olur. Sinkrotron halkasında ise proton linak, belirli bir enerjide
enjektör (booster) olarak kullanılabilir. İyonların yük-değişimi halkaya
enjeksiyonu esnasında gerçekleşir ve protonlar sinkrotron halkasında
defalarca döndürülerek birkaç GeV mertebesindeki enerjilere kolaylıkla
ulaşır.
THM-Proton Hızlandırıcısı teknik tasarım çalışmalarının 2016 yılına kadar
sürdürülmesi, <100 MeV enerjili kısmının ise projelendirilerek 2013-2016
yılları arasında hayata geçirilmesi planlanmaktadır. 1 GeV enerjili THM-PH
tesisinin ise 2020’li yılların başlarında devreye girmesi hedeflenmiştir.
92 KAYNAKLAR
1. Çalışkan, A., “Proton Sinkrotronu ve Müon Bölgesi Uygulamaları”, Yüksek
Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 47-108
(2005).
2. Eaton, G.H., Kilcoyne, S.H., “Muon Science”, Lee, S.L., Cywinski, R.,
Kilcoyne, S.H., Proceedings of the 51st Scottish Universities Summer
School, NATO Advanced Study Institude, 1-9 (1998).
3. Çiftçi, A.K., “Müon Katalizörlü Füzyonun Dünü, Bugünü ve Geleceği”,
UPHUK1, TAEK, Ankara, 1-3 (2001).
4. Çiftçi, A.K., Çiftçi, R., “Müon Üretimi ve Kullanım Alanları”, UPHUK1,
TAEK, Ankara, 1-6 (2001).
5. Eker, N., “Proton Sinkrotronu ve Nötron Bölgesi Uygulamaları”, Yüksek
Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 32-95
(2005).
6. Yılmaz, M., “Türk Hızlandırıcı Kompleksi Projesinin Proton Hızlandırıcısı
ve Nötron Bölgesi Uygulamaları”, UPHUK2, TAEK, Ankara, 1-6 (2004).
7. Rubbia, C., Rubio, J.A., “A Tentative Programme Towards a Full Scale
Energy Amplifier”, CERN/LHC/96-11 (EET), 15 July (1996).
8. Rubbia, C., “The Energy Amplifier: A Description for the Non-Specialists”,
CERN/ET/Internal Note 96-01, 5 January (1996).
9. Sultansoy, S., Karadeniz, H., Çetiner, M.A., Yücel, H., Arıkan, P.,
“Hızlandırıcı Güdümlü Reaktörler/Enerji Yükselteci”, UPHUK1, TAEK,
Ankara, 1-6 (2001).
10. Sultansoy, S., “Parçacık Hızlandırıcıları: Dün, Bugün, Yarın”, UPHUK1,
TAEK, Ankara, 1-9 (2001).
11. Sultansoy, S., Yılmaz, M., Cakır, O., Çiftçi, A.K., Recepoğlu, E., Yavaş,
Ö., “The Status of Turkic Accelerator Complex Proposal”, Proceedings
of 2005 Particle Accelerator Conference (PAC2005), Knoxville,
Tennessee, 449-451 (2005).
12. Çiftçi, A.K., Aksoy, A., Karslı, Ö., Ketenoğlu, B., Yavaş, Ö., Sultansoy, S.,
“The Status of Turkish Accelerator Complex Project”, Proceedings of
EPAC08, Genova, Italy, 2788-2790 (2008).
93 13. Özkorucuklu, S., Yavaş, Ö., Çakır, O., Çiftçi, A.K., Çiftçi, R., Aksoy, A.,
Ketenoğlu, B., Zengin, K., Akkuş, B., Arıkan, P., Yıldız, H.D., “The Status
of Turkish Accelerator Center Project”, Proceedings of IPAC10, 44194421, Kyoto, Japan (2010).
14. İnternet : Türk Hızlandırıcı Merkezi (THM) Resmi Web Sayfası,
http://thm.ankara.edu.tr (2011).
15. İnternet : Japon Proton Hızlandırıcısı Araştırma Merkezi (J-PARC) Resmi
Sitesi, http://www.j-parc.jp (2011).
16. İnternet : CERN-Süper Proton Linak (SPL) Projesi Resmi Web Sitesi,
http://project-spl.web.cern.ch/project-spl (2011).
17. Wangler, T.P., “Ion Linacs”, Physics and Technology of Linear
Accelerator Systems, Helmut Wiedemann, Daniel Brandt, Eugene A.
Perenedentsev, Shin-ichi Kurokawa, World Scientific, Singapore, 1-4
(2004).
18. Wangler, T.P., “Principles of RF Linear
Wiley&Sons,Inc., USA, 28-30, 95-102 (1998).
Accelerators”,
John
19. Duff, J.Le, “Dynamics and Acceleration in Linear Structures”, CERN
Yellow Reports Vol I, Cern Accelerator School (CAS); Fifty General
Accelerator Physics Course, S.Turner, Cern 94-01, Geneva, 259-272
(1994).
20. Wilson, E., “An Introduction to Particle Accelerators”, Oxford University
Press, USA, 151-153 (2001).
21. Prior, C.R., “Electromagnetism”, Cern Accelerator School (CAS)
Lectures, Introduction to Accelerator Physics, Zakopane-Poland, 1-13
October (2006).
22. Crandall, K.R. and Wangler, T.P., “PARMTEQ-A Beam Dynamics Code
for the RFQ Linear Accelerator”, Proceedings of AIP Conference, 177:
22-28 (1988).
23. Weiss, M., “Radio Frequency Quadrupole”, Cern Yellow Reports Vol I,
Cern Accelerator School (CAS); Fifty Advanced Accelerator Physics
Course, S.Turner, Cern 95-06, Geneva, 959-990 (1995).
24. Lombardi, A., “Radio Frequency Quadrupole” Cern Yellow Reports,
Cern Accelerator School (CAS); Small Accelerators, Cern-2006-012,
Geneva, 201-207(2006).
94 25. Billen, J.H., Krawczyk, F.L., Wood, R.L., Young, L.M., “A New RF
Structure for Intermediate-Velocity Particles”, Proceedings of the 17th
International Linac Conference (LINAC94), Tsukuba-Japan, 341-345
(1994).
26. Vretenar, M., Cuvet,Y., Genest, J., Völlinger, C., Gerigk, F., “Development
of a 352 MHz Cell-Coupled Drift Tube Linac Prototype”, Proceedings of
22nd International Linear Accelerator Conference, Cern-AB-2004-103,
Lübeck-Germany, (2004).
27. Mora, E.B., Vretenar, M., “Design of a Side-Coupled Linear Accelerator
Structure for Linac4”, HIPPI Reports, CARE-Note-2005-015-HIPPI,
CERN-AB-2005-044 RF, Geneva, 1-20 (2005).
28. Ikegami, M., Kato, T., Noguchi, S., Ao, H., Ohkawa, T., Ueno, A.,
Hasegawa, K., Yamazaki, Y., Hayashizaki, N., Paramonov, V. V., “Beam
Dynamics Design of J-PARC Linac High Energy Section”, Proceedings
of LINAC 2004, Lübeck-Germany, 339-341 (2004).
29. Duff, L.J., “Longitudinal Beam Dynamics and Stability”, Cern Yellow
Reports, Cern Accelerator School (CAS); Small Accelerators, Cern-2006012, Geneva, (2006).
30. Holzer, B., “Introduction to Transverse Beam Dynamics”, Cern
Accelerator School (CAS) Lectures, Intermediate Accelerator Physics,
Darmstadt-Germany, 28 September-9 October (2009).
31. Bilen, J.H.,Young, L.M., “Poisson Superfish”, Los Alamos National
Laboratory document, LA-UR-96-1834, Rev. June 28, (2005).
32. Takeda, H., “Parmila”, Los Alamos National Laboratory document, LAUR-98-4478, Rev. July 26, (2005).
33. Perrin, A., Amand, J.F., Mutze, T., Lallement, J.B., “Travel User Manuel”,
CERN, April (2007).
34. Çalışkan, A.,Yılmaz, M., “TAC Proton Hızlandırıcısının LINAC Alternatifi
için DTL Simülasyonu”, SDÜ Fen Fak. Fen Derg.(e-dergi), 2(1); 83-91
(2007).
35. Çalışkan, A.,Yılmaz, M., “100 MeV Energy DTL Design for TAC Linear
Proton Accelerator”, Balkan Physics Letters, 14 (4); 135-143 (2007).
36. Çalışkan, A., Yılmaz, M., “55 MeV Energy DTL Design and Optimization
for TAC Linear Proton Accelerator”, Balkan Physics Letters, 18
(181002); 8-15 (2009).
95 37. Çalışkan, A., Kışoğlu, H.F., Yılmaz, M., “Some Criteria at DTL Design
For Turkish Accelerator Center (TAC) Linac”, Azerbaijan Journal of
Pyhsics, Vol. XVI, Number:2, p534–536, ISSN 1028–8546 (2010).
38. Çalışkan, A.,Yılmaz, M., “CCDTL Design at TAC Proton Accelerator”
IV.Ulusal Parçacık Hızlandırıcıları ve Uygulamaları Kongresi (UPHUK
IV), 30 Ağustos- 01 Eylül 2010, Bodrum, Muğla.
39. Türk Hızlandırıcı Merkezi, “3rd Status Report to the Scientific Advisory
Committee (SAC)”, ISAC Reports, 1 May, 53-66 (2011).
40. Çalışkan, A., Yılmaz, M., “TAC Proton Hızlandırıcısının 1 GeV’lik LINAC’ı
için Demet Simülasyonu”, Türk Fizik Derneği (TFD) 25. Fizik Kongresi,
Bodrum, 25-30 Ağustos (2008).
96 EKLER
97 EK-1. DTL hızlandırıcısının hücre dizaynını yapan SUPERFISH
(DTLfish) bilgisayar programının input dosyası aşağıda verilmiştir.
TITLE
350 MHz'lik bir DTL kavitesi
ENDTITLE
PARTICLE
FILEname_prefix
SEQuence_number
FREQuency
BETA
LENGTH
G_OVER_Beta_lambda
GAP_Length
E0_Normalization
DIAMeter
BORE_radius
STEM_Diameter
STEM_Count
DRIFT_TUBE_Diameter
FACE_angle
CORNER_radius
INNER_nose_radius
OUTER_nose_radius
FLAT_length
PHASE_length
DELTA_frequency
MESH_size
INCrement
START
HDENEME
1
350
0.07
6.118213428571
0.2880443284467
1.205984321504
3
54
1.0
2.6
1
8
3
0.6
0.15
0.15
0
180
0.01
0.05
2
4
; Start codes for DTLFISH:
; 1 No tuning
; 2 Adjust tank diameter
; 3 Adjust drift tube diameter (not recommended)
; 4 Adjust gap
; 5 Adjust face angle
98 EK-2. CCDTL hızlandırıcısının linak dizaynını yapan PARMILA
programının input dosyası aşağıda verilmiştir.
;--------------------Global Parameters--------------------;PrintDesignLong
;PrintDynamicsLong
DesignOnly ; this disables the dynamics calculation
;NoSFTableout
Power
FullWallPower
Run 1 1
Title
*** TAC CCDTL Design***
;linac W0,
Fbunch, Ibeam, Mc^2,
Nq
linac 55.6646
350 30.00 939.3014, -1
;-----------------------------------------------------------;Structure id,Nlast,F0,Fsf,deltaphi
Structure 1 41 350 350 0
title
*** TAC-CCDTL***
CCDTL 90.4086 -20 3 2 1 1 4000 11 1010 2 0 1 0 1
bore 1.5
SymDesign 2 1
SFDATAQ
; SFDATAQ tablosu eklenir.
SFDATA
; SFDATA tablosu eklenir.
SFDATAE
; SFDATAE tablosu eklenir.
linout 1
linout 4
elimit 50.
;scheff deltaR. deltaZ, Nr, Nz, Nbunch, Nbetalambda, Remesh
scheff 0.05 0.05 20 40 0
0
1
start 1
stop 100
output 2 1 1 300 1
output 3 1 1
;output 4 1 1
prtbeam
begin
end
99 ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler
Soyadı, adı
: ÇALIŞKAN, Abdullatif
Uyruğu
: T.C.
Doğum tarihi ve yeri : 17.12.1979 Ankara
Medeni hali
: Evli
Telefon
: 0 537 849 58 28
e-mail
: [email protected]
Eğitim
Derece
Doktora
Eğitim Birimi
Gazi Üniversitesi/Fizik Bölümü
Mezuniyet Tarihi
2011
Yüksek lisans
Gazi Üniversitesi/Fizik Bölümü
2005
Lisans
Anadolu Üniversitesi/Fizik Bölümü 2001
Lise
Ankara Gazi Lisesi
1997
Yabancı Dil
İngilizce
Yayınlar
1. Çalışkan, A.,Yılmaz, M., “100 MeV Energy DTL Design for TAC Linear
Proton Accelerator”, Balkan Physics Letters, 14 (4), 135-143 (2007)
2. Çalışkan, A.,Yılmaz, M., “TAC Proton Hızlandırıcısının LINAC alternatifi
için DTL simülasyonu”, SDÜ Fen Fak. Fen Derg.(e-dergi), 2(1), 83-91
(2007).
3. Çalışkan, A., Yılmaz, M., “55 MeV Energy DTL Design and Optimization
For TAC Linear Proton Accelerator”, Balkan Physics Letters, 18
(181002), 8-15 (2009).
4. Çalışkan, A., Kışoğlu, H.F., Yılmaz, M., “Some Criteria at DTL Design
For Turkish Accelerator Center (TAC) Linac”, Azerbaijan Journal of
Pyhsics, Vol. XVI, Number:2, p534–536, ISSN 1028–8546 (2010).
5. Çalışkan, A., Yılmaz, M., “DTL Design for TAC Proton Accelerator”,
Chinese Physics C, (düzeltmede).
100 6. Akkuş, B., Bilgin, P.S., Çalışkan, A., Sultansoy, S., Yılmaz, M., “Present
Status of the TAC Proton Accelerator Proposal”, 6. Int. Conf. of the
Balkan Physics Union (BPU-06), Book of Abstracts, 689, 22-26 August
(2006), American Institude of Physics (AIP) Conference Proceedings,
899:576 (2007).
7. Çalışkan, A., Yılmaz, M., “TAC Proton Hızlandırıcısının 1 GeV’lik LINAC’ı
için demet simülasyonu”, Türk Fizik Derneği (TFD) 25. Fizik Kongresi,
25-30 Ağustos 2008, Bodrum.
8. Çalışkan, A.,Yılmaz, M., “TAC Proton Hızlandırıcısı ve Simülasyon
Çalışmaları”, III.Ulusal Parçacık Hızlandırıcıları ve Uygulamaları
Kongresi (UPHUK III), 17-19 Eylül 2007, Bodrum, Muğla.
9. Çalışkan, A.,Yılmaz, M., “CCDTL Design at TAC Proton Accelerator”
IV.Ulusal Parçacık Hızlandırıcıları ve Uygulamaları Kongresi (UPHUK
IV), 30 Ağustos- 01 Eylül 2010, Bodrum, Muğla.
10. Algın, E., Akkus, B., Çalışkan, A., Şahin, L. and Yılmaz, M., “TAC Proton
Accelerator Facility : The Status and Road Map”, Second International
Ulaanbaatar Conference on Nuclear Physics and Applications
(UBC2010), 26-30 July, Ulaanbaatar, Mongolia (2010), American
Institude of Physics (AIP) Conference Proceedings, 1342 : 5 (2011).
Hobiler
Satranç, Bilgisayar teknolojileri, Futbol
Download