Journal of Engineering and Natural Sciences Mühendislik ve Fen Bilimleri Dergisi Sigma Vol./Cilt 26 Issue/Sayı 3 Araştırma Makalesi / Research Article ON A BOUNDARY VALUE PROBLEM WITH MATRIX COEFFICIENT WHICH HAS SPECTRAL PARAMETER IN BOUNDARY CONDITION Fatma AYDIN AKGÜN*, Mehmet BAYRAMOĞLU Yıldız Teknik Üniversitesi, Kimya-Metaluji Fakültesi, Matematik Mühendisliği Bölümü, Esenler-İSTANBUL Geliş/Received: 11.03.2008 Kabul/Accepted: 11.08.2008 ABSTRACT In this paper following boundary value problem is considered. − y '' + Q( x) y = λR( x) y , a< x<b y ( x) = 0 ' β 1 y (b) − β 2 y ' (b) = λα y (b) Here Q ( x ), R ( x ) is n × n self-adjoint matrix functions, R (x ) is positive matrix , α , β 1 , β 2 are constants satisfy some conditions and λ is a spectral parameter.The spectrum of considered boundary value problem is investigated and the expansion formulas according to eigenvalues are obtained. Keywords: Self-adjoint operator, spectral parameter, eigenvalue, eigenfunction. SINIR KOŞULUNDA SPEKTRAL PARAMETRE BULUNAN MATRİS KATSAYILI SINIR DEĞER PROBLEMİ ÜZERİNE ÖZET Bu çalışmada aşağıdaki sınır değer problemi ele alınmıştır. − y '' + Q ( x ) y = λ R ( x ) y y ' ( x) = 0 , a< x<b β 1 y (b) − β 2 y ' (b) = λα y (b) Burada Q( x), R( x) n × n boyutlu kendine eş matrisler, R(x) pozitif matris α , β1 , β 2 bazı koşulları sağlayan sabit sayılar, λ spektral parametredir. Ele alınan sınır değer probleminin spektrumu incelenmiş, özfonksiyonlara göre açılım formülleri elde edilmiştir. Anahtar Sözcükler: Kendine-eş operatör, spektral parametre, özdeğer, özfonksiyon. * Sorumlu Yazar/Corresponding Author: e-mail/e-ileti: [email protected], tel: (212) 383 46 16 175 On a Boundary Value Problem with Matrix Coefficient … 1. GİRİŞ Fizikte sınır koşulunda spektral parametre bulunan diferansiyel denklemler için sınır değer problemine sık sık rastlanır[3]. Poisson bir mekanik problemini sınır koşulunda spektral parametre bulunan − y '' = λ y , a < x < b y (0) = 0 , y ' (b) = λy (b) şeklinde sınır değer probleminin incelenmesine indirgemiştir. Bu çalışmadan günümüze kadar sınır koşulunda spektral parametre bulunan birçok sınır değer problemi incelenmiştir. Bu çalışmalara örnek olarak sırasıyla [1],[7], [8],[9],[10],[18],[20],[22] çalışmaları gösterilebilir. Katsayıları nxn boyutlu matrisler olmak üzere göz önüne alınan bu çalışma, ek koşullarla , [7] çalışmasının devamıdır. Bu çalışmada l ( y ) = − y '' + Q ( x ) y = λ R ( x ) y a< x<b , (1.1) y ' (a) = 0 (1.2) U α ( y ) = α y (b) U β ( y ) = β1 y (b) − β 2 y ' (b) olmak üzere − U β ( y ) = λ (U α ) y (1.3) sınır değer probleminin incelenecektir.Burada ⎛ q11 ( x) ⎜ ⎜ . Q( x) = ⎜ . ⎜ ⎜ q ( x) ⎝ n1 spektrumu ve özfonksiyonlara . . q1n ( x) ⎞ ⎛ r11 ( x) ⎟ ⎜ . . . ⎟ ⎜ . , R( x) = ⎟ ⎜ . . . . ⎟ ⎜ ⎜ r ( x) . . q nn ( x) ⎟⎠ ⎝ n1 elemanları reel değerli sürekli fonksiyon olan kendine-eş matris ve α , β1 , β 2 ise αβ 1 < 0 ve αβ 2 = 1 n×n göre açılım formülleri . . r1n ( x) ⎞ ⎟ . . . ⎟ . . . ⎟ ⎟ . . rnn ( x) ⎟⎠ boyutlu matrisler, R(x) pozitif koşullarını sağlayan reel sayılardır. λ ⎛ y1 ( x) ⎞ ⎜ ⎟ ⎜ . ⎟ kompleks parametredir. y ( x ) = ⎜ . ⎟ ∈ L2 [a, b] elemanları [a, b] de tanımlı kompleks ⎜ ⎟ ⎜ y ( x) ⎟ ⎝ n ⎠ değerli fonksiyon olan n bileşenli vektör fonksiyonudur. Q (x ) ’in sürekliliği basitlik için kabul 176 F. Aydın Akgün, M. Bayramoğlu Sigma Vol./Cilt 26 Issue/Sayı 3 b edilmiştir. Genelde Q(x) ’in elemanlarının ölçülebilirliği ve ∫ Q( x) dx < ∞ olması a yeterlidir. L2, R [a, b] ile her bileşeni ölçülebilir, kompleks değerli ve b ∫ (R( x) y( x), y( x))dx < ∞ a koşulunu y ( x) = ( y1 ( x), y 2 ( x),..., y n ( x) ) sağlayan vektörlerinin kümesini gösterilmektedir. Bu kümede iki vektörün toplamı y ( x) + z ( x) = ( y1 ( x) + z1 ( x), y 2 ( x) + z 2 ( x),..., y n ( x) + z n ( x) ) ile bir vektörün skalerle çarpımı cy ( x) = (cy1 ( x), cy 2 ( x),..., cy n ( x) ) şeklinde tanımlanırsa L2, R [a, b] kümesi lineer uzay oluşturur. Eğer iki vektörün iç çarpımı b ( y, z ) = ∫ (R( x) y ( x), z ( x) )dx a şeklinde tanımlanırsa L2, R [a, b] uzayı aşağıdaki norma göre tam iç-çarpım uzayı yani Hilbert uzayı oluşturur. b y = ∫ (R( x) y( x), y( x))dx a Tanımlanan iç-çarpım ve normla oluşturulan Hilbert uzayı da gösterilecektir. n =1 iken , (a, b ) de tanımlı fonksiyonlar için , L2, R [a, b] L2, R [a, b] sembolüyle bilinen Hilbert uzayıdır. Öncelikle (1.1) ifadesiyle oluşturulan maksimal ve minimal operatörlerin tanımları verilecektir. D1 , (a, b ) açık aralığının her kapalı alt aralığında kendisi türevinin her bileşeni y (x) vektör fonksiyonlarının kümesi olsun. Kolayca görülür ki R ( x)l ( y ) , D1 e ait her y (x) vektör fonksiyonu için tanımlıdır. D1 , L2, R [a, b] de her mutlak sürekli olan −1 yerde yoğun olan bir lineer manifolddur. y (x) elemanlarının(vektör fonksiyonlarının) kümesi y ( x) ∈ D1 ∩ L2, R [a, b] ve l ( y ) ∈ L2, R [a, b] iken 177 On a Boundary Value Problem with Matrix Coefficient … D ile gösterilsin. Tanım kümesi D olan L operatörü ∀y ( x) ∈ D ve iken Ly = R −1 ( x)l ( y ) şeklinde tanımlansın. L : L2, R [a, b] → L2, R [a, b] operatörüne oluşturulan maksimal operatör denir [12]. Açıktır ki (a, b ) gösterilsin. aralığında sonlu desteye sahip ve D0' ' , L2, R [a, b] de operatörü her y ∈ D0' ' L2, R [a, b] L bir lineer operatördür. D ’ye ait fonksiyonların ile D0' ' olan L'0 için aşağıdaki şekilde tanımlansın. L'0 Kolayca görülür ki operatörü D0' ' kümesi hemen her yerde yoğundur[12].Tanım kümesi L'0 y = R −1 ( x)l ( y ) L0 R −1 ( x)l ( y ) ile de , ' bir simetrik operatördür. L0 ’ın kapanışı L2, R [a, b] de R −1 ( x)l ( y ) L0 ile gösterilirse ile oluşturulan minimal (kapalı) operatördür. y ( x) ∈ D( L) için y (a), y ' (a), y (b), y ' (b) { vardır ve L0 ’ın tanım kümesi şu şekildedir: } D( L0 ) = y ( x) ∈ D( L) : y (a) = y ' (a) = y (b) = y ' (b) = 0 L*0 = L olduğu ve L0 ’ın defekt indisinin (2n,2n ) olduğu bilinmektedir[12]. L2, R [a, b] de T operatörü aşağıdaki şekilde tanımlanabilir: { D (T ) = y ( x ) ∈ L2, R [a, b], y ( x) ve y ' ( x ), [a, b ] ’de mutlak sürekli R( x) −1 l ( y ) ∈ L2, R [a, b] } ve ∀y( x) ∈ D(T ) için Ty = R y ' (a ) = 0 , U α ( y ) = 0 Böyle tanımlanmış T : L2, R [a, b] → L2, R [a, b] −1 ( x)l ( y ) operatörü olsun. kendine eş operatördür[12]. Tanımlanan T operatörü daha sonra kullanılacaktır. (1.1),(1.2),(1.3) probleminde görüldüğü gibi λ özdeğeri (kompleks spektral parametre) (1.3) koşulunda bulunmaktadır. Buna göre lineer operatörler teorisinin yöntemleri doğrudan uygulanamamaktadır. Fakat (1.1)-(1.3) problemi daha geniş uzayda göz önüne alınırsa, problem olağan sınır değer problemine indirgenebilir. 2. (1.1)-(1.3) PROBLEMİNİN ÖZDEĞER VE ÖZFONKSİYONLARI (1.1)-(1.3) probleminin özfonksiyonu denildiğinde ; [a, b] aralığında birinci türevi ve y ' ( x) fonksiyonu mutlak sürekli , (1.1) denklemini ve (1.2)-(1.3) koşullarını sağlayan, özdeş olarak sıfır olmayan ∀y ( x) fonksiyonu anlaşılır ve burada λ sayısı da y ( x ) fonksiyonuna karşılık gelen özdeğerdir. λ1 , λ 2 ,(1.1)-(1.3) probleminin kompleks özdeğerleri (kompleks), sırasıyla bu özdeğerlere karşılık gelen özfonksiyonlar (kompleks) olsun. 178 y1 ( x), y2 ( x) ise F. Aydın Akgün, M. Bayramoğlu Sigma Vol./Cilt 26 Issue/Sayı 3 − y1'' + Q( x) y1 = λ1 R( x) y1 − U β ( y1 ) = λ1U α ( y1 ) a< x<b , (2.1) (2.2) y1' (a ) = 0 (2.3) − y 2'' + Q( x) y 2 = λ 2 R( x) y 2 − U β ( y 2 ) = λ 2U α ( y 2 ) a< x<b , (2.4) (2.5) y 2' (a) = 0 (2.6) (2.1) in her iki yanı sağdan çarpılırsa( C n y2 ile ,(2.4)’ ün ise her iki yanı soldan y1 ile skaler uzayı anlamında) ( ) ( ) ( ) − (y , y )+ (Q( x) y , y ) = λ (R( x) y , y ) − y1'' , y 2 + Q( x) y1 , y 2 = λ1 R( x) y1 , y 2 '' 2 1 2 1 2 2 1 elde edilir. Bu iki ifade bir birinden çıkarılıp eşitliğin her iki yanının integrali alınırsa ( R ( x) kendine eş matris olduğundan); ( − y1' , y 2 ) + (y y ) = ∫ (λ b a ' 2 b 1 a olur.(1.2) koşulundan dolayı ( b 1 ( ) − λ 2 ) R ( x) y1 , y 2 dx (2.7) a y1' (a) = 0 ve y 2' (a ) = 0 ) ( ) dır dolayısıyla (2.7)’den ( b ) − y1' (b) , y 2 (b) + y 2' (b), y1 (b) = ∫ (λ1 − λ 2 ) R(x) y1 , y 2 dx bulunur. a (1.3) sınır koşulundan; y (b) = U α ( y) α iken U β ( y) = β1 bulunur. Buradan (2.8)’in her iki yanı α αU β ( y ) = β 1U α ( y ) − α β 2 y ' (b) U α ( y) α − β 2 y ' (b) (2.8) ile çarpılırsa ; olur. Böylece; y ' (b) = β1U α ( y ) − αU β ( y ) (2.9) bulunur. (2.8) ve (2.9) da bulunan ifadeler (2.7) de kullanılırsa 179 On a Boundary Value Problem with Matrix Coefficient … ⎡⎛ U (y ) ⎞ ⎛ U ( y ) ⎞⎤ − ⎢⎜⎜ (β1U α ( y1 ) − αU β ( y1 ) ), α 2 ⎟⎟ − ⎜⎜ (β1U α ( y 2 ) − αU β ( y 2 ) ), α 1 ⎟⎟⎥ α ⎠ ⎝ α ⎠⎥⎦ ⎢⎣⎝ b = ∫ (λ 1 − λ 2 )( R ( x) y1 , y 2 )dx , a ( ) ( ) ( ) ( ) β ⎤ ⎡β − ⎢ 1 U α ( y1 ),U α ( y 2 ) − U β ( y1 ),U α ( y 2 ) − 1 U α ( y 2 ),U α ( y1 ) + U β ( y 2 ),U α ( y1 ) ⎥ α ⎦ ⎣α = (U β = − λ1 ) ( ( y1 ),U α ( y 2 ) − U β ( y 2 ),U α ( y1 ) (U α ) ) ( ( y1 ),U α ( y 2 ) + λ 2 U α ( y 2 ),U α ( y1 ) )= ∫ (λ b 1 − λ 2 )( R ( x) y1 , y 2 )dx a bulunur. Buradan ⎡b ⎤ (λ1 − λ2 )⎢ ∫ ( R( x) y1 , y 2 )dx + U α ( y1 ),U α ( y 2 ) ⎥ = 0 ⎣a ⎦ ( ) (2.10) elde edilir. (1.1) denkleminin katsayıları, elemanları reel değerli sürekli fonksiyon olan matrisler olduğundan y 1 ( x) Buna göre (2.9)da fonksiyonuda y2 yerine λ1 y1 ( x) özdeğerine karşılık gelen özvektör olacaktır. konulursa ⎡b 2⎤ − λ 1 1 ⎢ ∫ (R ( x ) y1 , y1 )dx + U α ( y1 ) ⎥ = 0 ⎣a ⎦ (λ olur. Buradan ) y1 ( x) ≠ 0 , R( x) pozitif matris olduğundan imλ1 = 0 (2.11) bulunur. Dolayısıyla λ özdeğeri reeldir. Böylece λ1 keyfi özdeğer olduğundan (1.1)-(1.3) sınır değer probleminin özdeğerlerinin reel sayılardan oluştuğu sonucuna varılır. Yine ele alınan problemin katsayıları ve özdeğerleri reel olduğundan dolayı özfonksiyonları da reel değerli alınabilir. Buna göre bundan sonra (1.1)-(1.3) problemin özfonksiyonlarının oldukları varsayılacaktır. ℜn değerli 3. (1.1)-(1.3) PROBLEMİN UYGUN BİR HİLBERT UZAYINDA BİR KENDİNE-EŞ OPERATÖRE İNDİRGEYEREK SPEKTRAL ÖZELLİKLERİNİN İNCELENMESİ Önce [a, b] aralığında aşağıdaki şekilde bir “ µ ⎧⎪ R( x)dx µ (m) = ⎨m∫ ⎪⎩ 1 m ⊂ [a, b ) m = {b} ölçümü” tanımlanır; ,burada 1 180 n×n boyutlu matrisdir. (3.1) F. Aydın Akgün, M. Bayramoğlu Sigma Vol./Cilt 26 Issue/Sayı 3 µ ’nün tanımından görüldüğü gibi m ⊂ [a, b ) kümesinin ölçümü m ’nin Lebesque ölçümüne eşittir. L2 , R ([a, b ], µ ) ile [a, b ] de tanımlı µ ölçülebilir ve b ∫ 2 f ( x ) dµ < ∞ , a koşulunu sağlayan her Burada iç çarpım x ∈ [a, b] için C n değerli fonksiyonlar kümesi gösterilsin. b ( f , g ) = ∫ (R ( x) f ( x), g ( x) )dx + ( f (b), g (b) ) a ( ⎛ n n = ∫ ⎜⎜ ∑∑ rij ( x) f j ( x) g i ( x) a ⎝ i =1 j =1 b )⎞⎟⎟dx + ( f (b), g (b)) ⎠ µ şeklinde tanımlanmıştır. Bu şekilde tanımlanan iç çarpım “ ölçümüne” göre tanımlanmış iççarpım olarak adlandırılacaktır. Bu küme de vektörlerin toplamı ve sayı ile çarpımı işlemlerine ([a, b], µ ) ayrılabilir bir Hilbert uzayı oluşturur[12]. n Uyarı: µ ölçümünün tanımından görüldüğü gibi u , v ∈ C iken L2 , R ([a, b ], µ ) uzayı L2, R [a, b] ⊕ C n göre, bir lineer uzaydır. L2 , R uzayı ile çakışır. Burada ,C n ise n L2, R [a, b] daha önce tanımlanan ve n bileşenli fonksiyonlardan oluşan boyutlu kompleks vektör uzayıdır. Bir başka deyişle uzay ∀f ( x) ∈ L2, R ([a, b], µ ) vektörü ⎧⎛ f1 ( x) ⎞ ⎛ f 1 (b) ⎞⎫ ⎟⎜ ⎟⎪ ⎪⎜ ⎪⎜ f 2 ( x) ⎟ ⎜ f 2 (b) ⎟⎪ ⎪ ⎪ f ( x) = { f ( x),U α ( f )} = ⎨⎜ . ⎟, ⎜ . ⎟⎬ şeklinde yazılabilir. ⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎪⎜ . ⎟ ⎜ . ⎟⎪ ⎪⎜ ⎟⎜ ⎟⎪ ⎪⎩⎝ f n ( x) ⎠ ⎝ f n (b) ⎠⎪⎭ Sağ taraftaki göre) tanımlıdır. f ( x) [a, b ) L2, R ([a, b], µ ) aralığının hemen her noktasında (Lebesque ölçümüne uzayı H harfi ile gösterilsin.(1.1)-(1.3) sınır değer problemini olağan operatör denkleme indirgemek için aşağıdaki şekilde bir tanımlanabilir; A operatörü D( A) = {y ( x) ∈ H , y ( x) ve y ' ( x) , (a, b ) açık aralığında mutlak sürekli ve y ' (a ) = 0 , αy (b) = U α ( y ) ve y ( x) ∈ D( A) iken } 181 On a Boundary Value Problem with Matrix Coefficient … −1 ⎛ y ( x) ⎞ ⎧⎪ R ( x)l ( y ) x ∈ [a, b ) ⎟⎟ = ⎨ A⎜⎜ x = {b} ⎝ αy (b) ⎠ ⎪⎩ − U β ( y ) (3.2) olsun. A operatörünün tanımından görüldüğü gibi (1.1)-(1.3) sınır değer probleminin özdeğer ve özvektörleri A’nın özdeğer ve özvektörleridir. Böylece (1.1)-(1.3) probleminin incelenmesi A : H → H operatörünün spektral özelliklerinin incelenmesine indirgemiş olur. Bu nedenle (1.1)-(1.3) problemi yerine A operatörü incelenecektir. ve esaslı(essential) kendine eş operatördür. A simetrik, alttan sınırlı, üstten sınırsız A Simetrik Operatördür; ⎛ R −1 ( x)(− f '' + Q( x) f )⎞ ⎟ Af = ⎜⎜ ⎟ U ( f ) − β ⎠ ⎝ Burada; ⎡ q11 ( x) ⎢ . Q( x) f = ⎢ ⎢ . ⎢ ⎣q n1 ( x) . . q1n ( x) ⎤ ⎡ f 1 ( x) ⎤ . . . ⎥⎥ ⎢⎢ . ⎥⎥ . . . ⎥⎢ . ⎥ ⎥⎢ ⎥ . . q nn ( x)⎦ ⎣ f n ( x)⎦ ⎡ f1 (b) ⎤ ⎢ . ⎥ ⎥− β ve U β ( f ) = β1 ⎢ 2 ⎢ . ⎥ ⎢ ⎥ ⎣ f n (b)⎦ ⎡ f1' (b)⎤ ⎡U β ( f1 )⎤ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ . ⎥ = ⎢ . ⎥ =U ( f ) . β ⎢ . ⎥ ⎢ . ⎥ ⎢ ' ⎥ ⎢ ⎥ ⎣⎢ f n (b)⎦⎥ ⎣⎢U β ( f n )⎦⎥ b ( Af , g ) = ∫ (R( x) R −1 ( x)(− f '' + Q( x) f ), g )dx − (U β ( f ),U α ( g ) ) a b ( b ) = ∫ − f '' , g dx + ∫ (Q( x) f , g ) dx − (U β ( f ),U α ( g ) ) a ( ( f , g) ' ( = ( f , g )+ ( f , g ' ) = − f ', g ( a ' ) b a b ( ) ) b + ∫ f ' , g ' dx + ∫ (Q( x) f , g ) dx − (U β ( f ),U α ( g ) ) a a ' f (a) =0 ve Q(x) kendine eş matris) 182 F. Aydın Akgün, M. Bayramoğlu Sigma Vol./Cilt 26 Issue/Sayı 3 b b = (− f (b), g (b) )+ ∫ ( f , g )dx + ∫ ( f , Q( x) g ) dx − (U β ( f ),U α ( g ) ) ' ' ' a ( a ) ( = − f ' (b), g (b) + f , g ' b b ) − ∫ ( f , g )dx + ∫ ( f , Q( x) g ) dx − (U b a '' a β ( f ),U α ( g ) ) a sınır koşulu (1.2) den; ( b ) ( ) ( b ) = − f ' (b), g (b) + f (b), g ' (b) − ∫ f , g '' dx + ∫ ( f , Q ( x) g ) dx − (U β ( f ), U α ( g ) ) a a bulunur.(2.9) dan U (g) ⎞ ⎛ Uα ( f ) ⎛ ⎞ , [β 1U α ( g ) − αU β ( g )]⎟ = ⎜ − [β1U α ( f ) − αU β ( f )], α ⎟+⎜ α ⎠ ⎝ α ⎝ ⎠ b ( ( )) + ∫ f , − g '' + Q( x) g dx − (U β ( f ),U α ( g ) ) a =− β1 (U α ( f ),U α ( g ) ) + (U β ( f ),U α ( g ) ) + β1 (U α ( f ),U α ( g ) ) α α b ( ( )) − (U α ( f ),U β ( g ) ) + ∫ f ( x), − g '' + Q( x) g dx − (U β ( f ),U α ( g ) ) . a b = ∫ ( f ( x), Ag ( x))dµ = ( f , Ag ) a bulunur. Böylece A operatörünün simetrik operatör olduğu gösterilmiştir. ∀ y ∈ D( A) için ( Ay, y ) ≥ −γ ( y, y) olacak şekilde sabit γ sayısının varlığı gösterilebilir. l ( y ) diferansiyel ifadesinin katsayıları ve sınır koşulundaki sayılar reel olduğundan dolayı A : H → H operatörü reeldir[6].Buna gore L ’nin alttan sınırlı olduğunu göstermek için ,bu operatörün D ( L) ye ait olan bileşenleri reel değerli fonksiyonlar olan vektörleri için gösterilmesi yeterlidir. A operatörü alttan sınırlıdır; ( ⎛ R −1 ( x ) − y ( x ) ' ' + Q ( x ) y ( x ) Ay = ⎜⎜ − U β ( y) ⎝ )⎞⎟ ⎟ ⎠ , 183 ⎛ y ( x) ⎞ ⎟⎟ y = ⎜⎜ ⎝U α ( y ) ⎠ iken On a Boundary Value Problem with Matrix Coefficient … ⎛ ⎛ R −1 ( x)(− y ( x) '' + Q( x) y ( x) )⎞ ⎛ y ( x) ⎞ ⎞ ⎟,⎜ ⎟⎟ ⎟ ⎜U ( y ) ⎟ ⎟ − U ( y ) α β ⎝ ⎠⎠ ⎠ ⎝⎝ ( Ay, y ) = ⎜⎜ ⎜⎜ b ( ( ) ) = ∫ R ( x) R −1 ( x) − y ( x) '' + Q ( x) y ( x) , y ( x) dx − (U β ( y ),U α ( y ) ) a ( = − y ( x) , y ( x) ' ([ − β 1 y (b) − β 2 b b ) + ∫ (y( x) , y( x) )dx + ∫ (Q( x) y( x), y( x))dx y (b)], α y (b) ) b ' a ' a a ' 1 (1.2) koşulundan ; b ( ) ( b ) = − y ' (b), y (b) + ∫ y ( x) ' , y ( x) ' dx + ∫ (Q( x) y ( x), y ( x) )dx a ( − αβ 1 ( y (b), y (b) ) + αβ 2 y (b), y (b) olur. b ' ) a αβ 1 < 0 , αβ 2 = 1 olduğundan dolayı yukarıdaki ifadeden b b = ∫ y ( x) ' dx + ∫ (Q( x) y ( x), y ( x) )dx −αβ 1 y (b) ≥ ∫ (Q( x) y ( x), y ( x) )dx 2 a 2 a a ≥ −γ y γ = max Q( x) . Böylece ( Ay, y ) ≥ −γ ( y, y ) a ≺ x ≤b operatörünün alttan − γ sayısı ile sınırlı olduğu gösterilmiştir. bulunur. Burada ( A − λI ) D( A) L [a , b ] 2 ≥ −γ y 2 H bulunmuş dolayısıyla A her yerde yoğundur; λ , A ’nın ( A − λI ) D( A) 2 alt sınırı −γ ’nın kapanışının ⎛ u1 ⎞ ⎛ v1 ⎞ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ u2 ⎟ ⎜v ⎟ u=⎜ ⎟ , v=⎜ 2⎟ . . ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜u ⎟ ⎜v ⎟ ⎝ n⎠ ⎝ n⎠ ’dan bir ( A − λI ) D( A) = H olmak üzere ⎛ f ( x) ⎞ ⎛ f ( x) ⎞ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎜⎜ ⎟⎟ ∈ D ( A) ⎝U α ( f ) ⎠ ⎝ αf (b) ⎠ küçük ⎛u ⎞ ⎜⎜ ⎟⎟ ∈ H ⎝v⎠ sayı olsun. Bu durumda olduğunu gösterilebilir. sabit tutulmuş herhangi bir eleman olsun. keyfi eleman iken, 184 reel F. Aydın Akgün, M. Bayramoğlu Sigma Vol./Cilt 26 Issue/Sayı 3 ⎛ ⎞ ⎛u ⎞⎞ (R −1 ( x)T − λ ) f ⎛ f ( x) ⎞ ⎛ u ⎞ ⎞ ⎛⎜ ⎛ ⎜ ( A − λI )⎜⎜ ⎟ ⎟, ⎜⎜ ⎟⎟ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ = , ⎟ ⎜ ⎟ ' ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎝ αf (b) ⎠ ⎝ v ⎠ ⎠ ⎜⎝ ⎝ − (β 1 f (b) − β 2 f (b) ) − λαf (b) ⎠ ⎝ v ⎠ ⎟⎠ ⎝ b ( ( ) ) (( ( ) ) ) = ∫ R( x) R −1 ( x)T − λ f , u dx + − β1 f (b) − β 2 f ' (b) − λαf (b) , v a b ( ( (3.3) ) ) = ∫ ((L − λT ( x) ) f , u )dx + − β 1 f (b) − β 2 f ' (b) + λαf (b) , v = 0 a eşitliğinin sağlandığını varsayılırsa keyfi (− (β 1 f ∈ D(T ) iken (3.3) de f (b) − β 2 f ' (b) + λαf (b) ), v )=0 (3.4) koşulu sağlandığında ∫ ((L − λT ( x)) f , u )dx = 0 b (3.5) a dır. (L − λR( x) )D(T ) = L2, R [a, b] olduğundan (3.5) e göre u ( x) = 0 dır.Bu (3.3) te göz önüne alınırsa (− (β 1 f (b) − β 2 f ' (b) + λαf (b) ), v )=0 ⎛ f ( x) ⎞ ⎜⎜ ⎟⎟ ∈ D( A) keyfi eleman olduğundan β 1 f (b) − β 2 f ' (b) + λαf (b) ≠ 0 ⎝ αf (b) ⎠ olacak şekilde f ( x ) fonksiyonu vardır. Bundan dolayı (3.4) den v = 0 bulunur. Buradan dır. ( A − λI ) D( A) = H λ < −γ iken olduğu görülür. ( A − λI )−1 simetrik operatörünün sınırlı, H da her yerde yoğun ( )−1 kümede tanımlı olduğunu dikkate alınırsa bilinen Rellich Teoremine [5] göre A − λI operatörünün kapanışı kendine eş operatördür. Bu ise A’ nın kapanışının kendine eş olduğunu kanıtlar. Yani A esaslı (essential) kendine eş operatördür. 4. ÖZFONKSİYONLARA GÖRE AÇILIM Önce A’nın kendine eş operatör olduğunu gösterilmelidir. Bunun için [14] çalışmasında olduğu gibi aşağıdaki şekilde { A1 operatörünü tanımlanacaktır. } D ( A1 ) = y ∈ D (T ) y ' (b − 0) = 0 iken her A1 y = l ( y ) 185 ∀y ∈ D ( A1 ) için On a Boundary Value Problem with Matrix Coefficient … ve L2, R [a, b] H ’nın y (b) = 0 uzayı koşulunu sağlayan elemanlarının oluşturduğu alt uzay ile özdeşleştirilebilir ve buna göre L2, R [a, b] = {y ∈ H ; y (b) = 0} olduğu varsayılacaktır. l ( y) oluşturulan diferansiyel ifadesi ve y ' (a) = 0 , U β ( y ) = 0 koşullarıyla T : L2, R [a, b] → L2, R [a, b] operatörü kendine eş operatördür[14]. T operatörünün spektrumu sadece aşağıdaki forma sahip özdeğerlerden oluştuğu bilinmektedir. λ1 ≤ λ2 ≤ ... ≤ ... ≤ λn ≤ ... Bu ise T ’nin lim λ n = ∞ . n→∞ esaslı(essential) spektrumunun yani σ e ( T )’nin boş küme olduğunu gösterir. A ve T operatörleri A1 operatörünün sonlu boyutlu genişlemeleridir. Yani D( A) ve D (T ) kümeleri D ( A1 ) modülüne göre sonlu boyutludurlar. Başka bir deyişle M 1 , M 2 sonlu boyutlu alt uzaylar olmak üzere D ( A) ve D (T ) sırasıyla D( A) = D( A1 ) + M 1 D ( A1 ) ∩ M 1 = D (T ) ∩ M 2 = φ (boş küme) D(T ) = D( A1 ) + M 2 şeklinde gösterilebilir. Bu durumda aşağıdaki bilinen teorem ifade edilebilir. TEOREM Kapalı operatörün her sonlu boyutlu genişletilmesi de kapalı operatördür. İfade edilen teoreme göre A kapalı operatördür. A’nın kapanışının kendine eş olduğunu gösterilmişti. Böylece A esaslı(essential) kendine-eştir. Weyl Teoremine [16] göre kapalı operatörün esas spektrumu ile bu operatörün her sonlu boyutlu genişletilmesinin esas spektrumu çakışır. Buna göre σ e ( A) = σ e (T ) dir. σ e (T ) = φ olduğundan σ e ( A) = φ olur. Esas spektrumu boş küme olan her kendine eş operatörün spektrumu saf ayrıktır[15].Buna göre alttan sınırlı A operatörünün spektrumu, yığılma noktası sadece artı sonsuz olan, özdeğerlerden ibarettir. Bu özdeğerleri aşağıdaki şekilde yazılabilir. µ1 ≤ µ 2 ≤ ... ≤ ... ≤ µ n ≤ ... 186 , lim µ n = ∞ n →∞ F. Aydın Akgün, M. Bayramoğlu Sigma Vol./Cilt 26 Issue/Sayı 3 A ’nın Bu aynı zamanda üstten sınırsız olduğunu gösterir. µ i özdeğerlerine karşılık gelen n bileşenli ortanormal özvektörleri (i = 1,2,..., n..) ⎛ ϕ i1 ( x) ⎞ ⎜ ⎟ ⎜ ϕ i 2 ( x) ⎟ ∀ ϕ i ( x) = ⎜ . ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ϕ ( x) ⎟ ⎝ in ⎠ ϕ1 ( x), ϕ 2 ( x),..., ϕ n ( x),... (4.1) ile gösterilir. Bilinen teoreme göre ([15],[11]) (4.1) vektörler sistemi H uzayının bir bazıdır. Bununla biz aşağıdaki teoremi ispatlamış oluruz. Teorem 1: ⎛ f1 ( x) ⎞ ⎟ ⎜ ⎜ f2 (x ⎟ ∈H f ( x) = ⎜ . ⎟ ⎟ ⎜ ⎜ f (x ⎟ ⎝ n ⎠ keyfi bir vektör olsun. Bu taktirde ∞ f ( x) = ∑ a k ϕ k (4.2) k =1 eşitliği doğrudur. Burada b a k = ∫ (R ( x) f ( x), ϕ k ( x) )dx , k = 1,2,... a formülleri ile tanımlanır. (3.2) eşitliğindeki seri anlamda yakınsar. b N a k =1 f (x) ’ e µ (x) ölçümüne göre ortakuadratik 2 lim ∫ f − ∑ a k ϕ k dµ ( x) = 0 N →∞ Bilinenlere dayanarak ([2],[17],[7]) Teorem 1’in özel hali ifade edilebilir. Teorem 2: ~ u ∈ L2 [a, b] herhangi bir vektör, ϕ k ∞ ise ϕk ‘nın [a, b ) ’ye kısıtlaması olsun. Bu taktirde ~ u = ∑ bk ϕ k (4.3) n ~ ⎞ ⎛ ~ 0 = ∑ ⎜ ϕ k ( x), ∑ U α (ϕ ki ) ⎟ k =1 ⎝ i =1 ⎠ (4.4) k =1 ∞ 187 On a Boundary Value Problem with Matrix Coefficient … eşitlikleri sağlanır.(4.3) deki bk katsayıları; b bk = ∫ (R ( x)u ( x), ϕ k ( x) )dx , k = 1,2... a formülleri ile tanımlanır.(4.3) serisi u ( x)' e L2, R [a, b] anlamında yakınsaktır. Ek olarak 2 ~ ⎞ ⎛ n ⎜ ∑ U α (ϕ ki ) ⎟ = n ∑ k =1 ⎝ i =1 ⎠ ∞ (4.5) İspat: Teoremi ispatlamak için ⎧ u ( x) a ≤ x < b u=⎨ ⎩U α (u ) x = {b} ∞ b ∑ ∫ (u ( x),ϕ ϕ~ k =1 k k ve ( x ) ) dµ ( x ) ⎧ R( x)dx a ≤ x < b ⎪∫ µ = d ⎨ ∫ x = {b} ⎪⎩ 1 serisinin u (x) ’e , µ (x) iken ölçümüne göre ortakuadratik a yakınsaması, yani: b N a k =1 lim ∫ u ( x) − ∑ N →∞ ϕ~ k 2 b ∫ (u( x),ϕ k ( x) )dµ ( x) dµ ( x) = 0 a kullanılacaktır. Buradan 2 b ⎧⎪ b ⎫⎪ N ~ lim ⎨∫ u ( x) − ∑ ϕ k ∫ (u ( x), ϕ k ( x) )dµ ( x) dµ ( x)⎬ N →∞ k =1 a ⎪⎩ a ⎪⎭ 2 b ⎧⎪ b N N ~ ~ = lim ⎨∫ u ( x) − ∑ ϕ k ∫ (R ( x)u ( x), ϕ k ( x) )dx + ∑ ϕ k (U α (u ),U α (ϕ k ) ) dx + N →∞ k =1 k =1 a ⎪⎩ a (4.6) 2 b ⎫⎪ ~ U α (u ) − ∑ U α (ϕ k ) ∫ (u ( x), ϕ k ( x) )dµ ( x) ⎬ = 0 k =1 a ⎪⎭ N olur. u ⎛ u (x) ⎞ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎝ 0 ⎠ alınırsa U α (u ) = 0 olur. Bu durumda (4.6) eşitliğinden 2 b ⎧⎪ b N ~ lim ⎨ u ( x) − ∑ ϕ k ∫ (R ( x )u ( x), ϕ k ( x ) )dx dx + N →∞ ∫ k =1 a ⎪⎩ a elde edilir. Böylece 188 2 b ⎫⎪ ~ U α (ϕ k ) ∫ (u ( x ), ϕ k ( x) )dµ ( x ) ⎬ = 0 ∑ k =1 a ⎪⎭ N F. Aydın Akgün, M. Bayramoğlu N lim u ( x) − ∑ N →∞ k =1 ϕ~ k Sigma Vol./Cilt 26 Issue/Sayı 3 b ∫ (R( x)u( x),ϕ k ( x) )dx u ( x) = ∑ ϕ~k ∫ (R ( x)u ( x), ϕ k ( x) )dx k =1 =0 → a b ∞ 2 a ve ∞ b k =1 a 0 = ∑ U α (ϕ~k ) ∫ (u ( x), ϕ k ( x) )d ( x) bulunmuş olur . Böylece (4.3) gösterilmiştir. (4.6) da ⎧⎪ b lim ⎨∫ N →∞ ⎪⎩ a ⎛ u ( x) ⎞ ⎛ 0 ⎞ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟ u ( x) = ⎜⎜ ⎝U α (u ) ⎠ ⎝ 1 ⎠ alınırsa (4.6) eşitliği aşağıdaki gibidir. 2 2 N ⎫⎪ ~ ~ ϕ k (1,U α (ϕ k ) ) dx + 1 − ∑ U α (ϕ k )(1, U α (ϕ k ) ) ⎬ = 0 ∑ k =1 k =1 ⎪⎭ N (4.7) Buradan ∑ ϕ~k ( x)(1,U α (ϕ k )) = 0 ⎛ ∞ ∞ veya k =1 n ⎞ ∑ ϕ~k ( x)⎜ ∑U α (ϕ ki ) ⎟ = 0 ⎝ i =1 k =1 ⎠ ve ∞ ∑U α (ϕ~ )(1,U α (ϕ )) = 1 k =1 k k (yani (4.5) eşitliği) bulunur. (Burada 1:n boyutlu birim vektördür) ⎛1⎞ ⎜ ⎟ ⎜0⎟ Özel olarak 1 birim vektörünü 1 = ⎜ 0 ⎟ ⎜ ⎟ ⎜.⎟ ⎜0⎟ ⎝ ⎠ şeklinde alınırsa bu durumda (4.4) eşitliği ∞ ∑ ϕ~ (U α (ϕ )) = 0 k =1 k k1 ve (4.5) eşitliği n ~ )⎛⎜ U (ϕ ) ⎞⎟ = n U ( ϕ ∑ α k1 ⎜ ∑ α kj ⎟ k =1 ⎠ ⎝ j =1 ∞ şeklinde yazılabilir. 189 (yani (4.4) eşitliği) On a Boundary Value Problem with Matrix Coefficient … KAYNAKLAR [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] Poisson S.D., Memoire sur la Maniere d’exprimer hes Fonctions par des Series de Quantites Periodiques, estur I’usage de cette , Transformation dans La Resolution de Differens Problems, Journal de I’Ecole Polytechnique, Cah. 18(1820), pp.417-489. Friedman B., Principles and Techniques of Applied Mathematics, John Wiley & Sons, London, 1956. Tychonov A.N. and Samarskii I. I., Equations of Mathematical Physics,New York,1956. Glazman I.M., Direct Methods of Qualitative Spactrum Analysis of Singular Differential Operators, Israel Program for Scientific Translations, Jerusalem, 1965 Hellwig G., Differential Operators of Mathematical Physics, London, 1967. Naimark M.A.,Linear Differential Operators ,George G.Harrap&Company,LTD, London, 1968. Walter J.,Regular Eigenvalue Problems with Eigenvalue Parameter in the Boundary Condition, Math.Z.133, Page: 301-312, 1973. Russakovskii E.M., Operator Treatment of Boundary Value Problems with Spectral Parameters Entering via Polynomials in the Boundary Conditions, Functional Analysis Applications 9 (1975), 358-359. Fulton C.T., Two-Point Boundary Value Problems with Eigenparameter Contained in the Boundary Conditions, Proc. R. Soc. Edinburg A77 (1977), 293-308. Fulton C.T., Singular Eigenvalue Problems with Eigenvalue-parameter Contained in the Boundary Conditions, Proc. R. Soc. Edinburg A87 (1980), 1-34. Kato T.,Perturbation Theory for Linear Operators, Springer Verlag, Berlin, New-York, 1980. Weidmann J., (1980), Linear Operators in Hilbert Spaces, Graduate Texts in Mathematics, Vol.68, Springer Verlag, New York. Shkalikov A.A., Boundary Value Problems for Ordinary Differential Equations with Parameter in the Boundary Conditions, J. Soviet Math. 33 (1986) 1311-1342. Weidmann J., (1987), Spectral Theory of Ordinary Differential Operator, Springer Verlag, London. Akhiezer N.I.,Glazman I.M., Theory of Linear Operators in Hilbert Space, Dover Publications, INC, New York, (1987). Birman M.S. and Solonyak M.Z., Spectral Theory of Self Adjoint Operators, DRedidel Published co Drdrecht, 1987. Hochstad H., Integral Equations, John Wiley & Sons, New York, 1989. Binding P.A., Browne P.J., Seddighi K., Sturm-Liouville Problems with Eigenparameter Dependent Boundary Conditions, Proc. Edinburgh Math. Soc. 37 (1993),57-72. Russakovskii E.M., (1996), The Matrix Sturm-Liouville Problem with Spectral Parameter in the Boundary Conditions, Algebric and Operator Aspectors, Trans. Moscow. Math. Soc., 159-184. Amara J.B., Fourth Order Spectral Problem with Eigenvalue in the Boundary Conditions, Functional Analysis and its Applications, 2004. Binding P.A., Browne P.J and Watson B.A., Equivalence of Inverse Sturm-Liouville Problems with Boundary Conditions Rationally Dependent on the Eigenparameter, J. Math. Analysis Applic. 291(2004), 246-261. Binding P.A., Browne P.J and Watson B.A., Sturm-Liouville Problems with Reducible Boundary Conditions, Proceedings of the Edinburg Mathematical Society, (2006) 49, 593-608. 190