CETVELLER, TARİFLER Haz›rlayanlar: Prof. Dr. Rasim Enar, Diyetisyen Özlem Persil Özkan, Dr. Ayça Üçgül S Ö ZL Ü K fie ematize edil mifl Kalp: fi RA, LA; kalbin sol (A) ve sa¤ (RA) kulakc›klar›d›r ve bunlar kalbin kan depolad›¤› depolard›r. RA (sa¤ kulakc›k), vucuttan dönen kullan›lm›fl (oksijeni azalm›fl) kan› depolar, LA ise akci¤erlerden dönen temizlenmifl (oksijenlenmifl) kan› depolar. LV ve RV ise, kalbin pompa fonksiyonu gören boflluklard›r. RV (sa¤ kar›nc›k) sa¤ kulakc›kta toplanm›fl kirlenmifl kan› temizlenmesi için akci¤erlere pompalar (P). LV (sol kar›nc›k), akci¤erlerde temizlenmifl ve sol kulakc›kta toplanm›fl kan› aortan›n (A) içerisine pompalay›p atar ve vucuda da¤›lmas›n› sa¤lar. 6. BÖLÜM Kulakc›klar ve kar›nc›klar aras›nda kapaklar vard›r (RA-RV (sa¤ kulakc›k ile sa¤ 449 CETVELLER, TAR‹FLER 450 fiekil 6-1. Kalbin boflluklar›: Kar›nc›klar ve kulakc›klar, A: Aort damar›, P: Akci¤er atar damar›, AK: Aort kapa¤›, M: Mitral, T: Triküspit kapaklar›, VC: Vücuttaki kirlenmifl kan›n sa¤ kulak盤a gelifli, PT: Akci¤erlerde temizlenmifl kan›n akci¤er toplardamarlar› ile sol kulak盤a dönüflü. (P) (PT) A Sinüs dü¤ümü LA RA M (VC) T LV AK RV Kaynak: Cooper, J. M. Circulation 2005; 11-2302199 kar›nc›k) aras›nda “Triküspit” (T), LA- LV aras›nda (sol kulakc›k-sol kar›nc›k) “Mitral” kapaklar) (M). Kulakc›klar dolarken T ve M kapaklar kapal› kal›rlar ancak kulakc›klar dolduktan sonra bunlar aç›l›r ve içlerindeki kan kar›nc›klara dolar. Kar›nc›klar›n dolup fliflmesi ile bunlar›n pompa görevi bafllar. Kalbin dolup-boflalan bir pompa gibi çal›flmas›n› sa¤layan onun yar›-otomatik elektriki sistemidir; dolup-boflalan pompa fonksiyonu ile uyumlu, düzenli elektriksel uyar›lmas›d›r. Bu uyar›lar›n ç›k›fl›n› ve düzenini sa¤layan odak “sinüs” dü¤ümüdür. Bu dü¤ümün hastalanmas› kalp durmas›na kadar giden çeflitli aritmilere sebep olabilir. KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU l Risk Faktör leri: Damarsertli¤inin geliflmesi ve ilerlemesi ile kalp krizi ve felç olaylar›na sebep olan faktörler. l Risk: Tehlike. l Anji yop las ti: T›kal› damar›n, içine yerlefltirilen balonun fliflirilerek aç›lmas›. l Bypass: Ameliyatla, daralm›fl veya t›kal› damar›n yenilenmesi de¤ifltirilmesi (“Bypass ameliyat› da denmektedir) kalbi besleyen yeni damar yolu tak›lmas›. l Stent: Tel kafes, balonla aç›lan damar›n aç›k kalmas›n› sa¤lamak için damar›n içinin tel kafes ile döflenmesi (stentleme). l Arter: Atardamar, vucudumuza oksijenli, besleyici kan› götüren damarlar. Bütün atardamarlar›n anas› sol kar›nc›ktan ç›kan “Aort damar›d›r ve hepsi bundan ç›kmaktad›r (Bak›n›z, fiekil 6-1). l Ven: Toplardamar, vucudun kullan›p oksijeni azalm›fl (kirlenmifl de denmekte) kan› akci¤erlerde tekrar temizlenmesi (oksijenlenmesi) için kalbimize geri getiren damarlar l Koroner da mar : Kalp adalesini besleyen atar damarlar. l Karo tis: fiah- damar›,boyun damar›. l LDL-kolesterol: Kötü kolesterol, atardamar duvar›n›n içinde birikip damarsertli¤ini meydana getirir. 451 CETVELLER, TAR‹FLER 452 l HDL-ko les te rol: ‹yi kolesterol damarsertli¤ine karfl› koruyucu olup, damar duvar› içinde birikmifl kötü kolesterolun buradan uzaklaflt›r›lmas›n› sa¤lar. HDL, LDL; kandaki kolesterolu ve di¤er ya¤lar› tafl›yan proteinler “Lipoprotein”; yüksek ve düflük yo¤unluklu olarak esas olarak 2 tiptedir. l Doy muflfl--ya¤ : Hayvansal ya¤, tereya¤lar, kaymak, kötü ya¤, kötü-kolesterolun kayna¤›. l Doy mam›fl ya¤ : Bitkisel ya¤lar. l Trans-ya¤: Margarinler. l Diyet: Beslenme flekli, modeli. l Fizik sel Ak ti vite: Egzersiz yapma ve hareketli olmak; yürümek, koflmak. l Trom bus : Kan p›ht›s›. Damar›n içerisinde damarsertli¤i pla¤›n›n üzerinde oluflur ve bu damar›n t›kanmas›na sebep olur. l Emboli: Bulundu¤u yerinden kopan veya parçalan›p da¤›lan ve böylece kan dolafl›m›na kar›flan p›ht›s› parçac›klar›. l En do kar dit: Kalp boflluklar›n›n içerisini ve kalp kapakc›klar›n›n üzerini örten koruyucu ince zar tabakas›n›n (endokard) iltihaplanmas›. KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU Aritmi: Kalbin düzenli atmas›n› sa¤layan elektriki sistemin bozulmas› ile kalp vurular›n›n düzeninin bozulmas›. Atriyal Fib rilas yon : Kulakc›klar›n düzenli kas›lmas› yerine etkisiz titreflmesi, kar›nc›klar› iyi dolduramad›¤›ndan kalp pompas›n›n verimi (her kalp vurusunda Aortaya at›lan kan›n miktar›) azalm›flt›r, tansiyon düflebilir, bafl dönmesi, göz kararmas› olabilir. Ventrikül Fibri las yonu: Kalbin vucuda kan atmas›n› sa¤layan Kar›nc›klar›n›n kas›lca¤› yerde (özellikle sol) etkisiz olarak titreflmesi, kalbin düzenli kas›lmas› olmad›¤›ndan kalbin pompa fonksiyonu olmaz, kalp vucuda kan pompalamaz, yani kalp durmufltur, kalp krizinde ilk saatlerde görülen ani kalp ölümünün en büyük sebebidir. 453 100 gramdan az 60 gram 4100 gram 150 gram 1 su barda¤› 1.5 su barda¤› 2.5 su barda¤› 3 su barda¤› 1.5 su barda¤› 2 su barda¤› 150 gram 200 gramdan az 1800 kcal 2200 kcal 25%-35% kcal 3 su barda¤› 14-18 Yafl 150 gram 200 gramdan az 200 gramdan az 200 gram 2 su barda¤› 2.5 su barda¤› 1.5 su barda¤› 1600 kcal 1800 kcal 25%-35% kcal 3 su barda¤› 150 gram 9-13 Yafl * Kalori (kcal): hareketsiz yaflam flekline göre hesaplanm›flt›. Art›r›lm›fl bedensel aktivite orta derecedi aktiviteler için ilave 0-200 kcal’ye (kilokalori) ihtiyaç, çok aktif durumlar için ise 200-400 ilave kcal ihtiyaç gösterir. ‡ Listedeki ya¤s›z-süt tavsiyesi 2 yafl›n alt›ndaki çocuklarda geçerli de¤ildir. § Porsiyon büyüklü¤ü: 1 yafl için1/4 bardak, 2-3 yafl için1/3 bardak, ve 4 yafl üzerindekilere 1/2 bardak. 1 haftadan sonra her grup için de¤iflik sebzeler seçilmeklidir. II Tah›llar›n yar›s› tam-taneli olmal›d›r (rafine olmam›fl, katk›s›z). 2 yafl›ndan önce az-ya¤l›/ya¤s›z sütün çocuklara bafllanmas› önerilmemektedir. 1 su barda¤› 3/4 su barda¤› 1200 kcal 1400 kcal 30%-40% kcal 30%-35% kcal 25%-35% kcal 2 su barda¤› 2 su barda¤› 2 su barda¤› 50 gramdan az 60 gram 100 gramdan az 150 gramdan az 1 su barda¤› 1 su barda¤› 1.5 su barda¤› 1000 kcal 900 kcal 4-8 Yafl Kad›n Erkek Ya¤ Süt/süt ürünü ‡ Ya¤s›z et/fasulye Kad›n Erkek Meyveler § Kad›n Erkek Sebzeler§ Kad›n Erkek Tah›llarII Kad›n Erkek 2-3 Yafl Kaloriler † 1 Yafl Tablo 6-1. Meyveler, sebzeler ve süt/süt ürünlerinde yafl ve cinsiyete göre porsiyonda bulunmas› gereken kalori (Kaynak: Circulation 2005; 112:2061-75). 454 CETVELLER, TAR‹FLER BESLENME İLE İLGİLİ CETVEL VE TABLOLAR Tablo 6-1. Meyveler, sebzeler ve süt/süt ürünlerinde yafl ve cinsiyete göre porsiyonda bulunmas› gereken kalori. KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 455 Tablo 6-2. Besinler ve Ya¤ Oranlar› Besin Doymufl Ya¤ (gr) Meyveler 0.0 Fasulye ve di¤er baklagiller çok az Tah›l, m›s›r, yulaf, pirinç, arpa, bu¤day çok az Sebzeler (Ço¤unlukla) 0.0 Avokado (1 orta) 4.5 Zeytin (4 orta) 0.5 Ekmekler Sade Simit 0.0 Kabartma Tozlu Bisküviler 1.0 Frans›z Ekme¤i 0.2 Hamburger 0.5 Hot Dog Ekme¤i 0.5 Beyaz Yumuflak Ekmek (Dilim) 0.4 Bu¤day Ekme¤i (Dilim) 0.3 S›¤›r Eti & Tavuk Eti (~ 100 gram ) Rozbif veya biftek, damarl› 6.8 Rozbif veya biftek, ya¤s›z 2.3 Hamburger, normal 4.8 Hamburger, extra ya¤s›z 3.1 Ci¤er (S›¤›r) 1.6 Tavuk, beyaz, derisi ile 1.4 Tavuk, beyaz, derisiz 1.3 Tavuk, siyah, derisi ile 1.8 Tavuk, siyah, derisiz 1.5 Hot Dog 4.9 Hot Dog, az ya¤l› hindi 2.7 Kuzu Rosto veya pirzola, ya¤l› 6.5 Kuzu Rosto veya pirzola, ya¤s›z 2.9 Salam (Dilimi) 2.1 6.1 Sosis (Halkas›) • Bak›n›z, Bölüm 3. Serbest -Ya¤ Kolestrol Asitleri (gr) (mg) 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 Eser 0.2 0.6 0.5 0.2 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.9 0.0 0.9 0.0 0.5 0.0 0.0 ----0.5 0.1 0.0 0.0 -0.1 58.1 57.5 57.3 31.0 301.1 49.1 53.7 41.9 55.4 22.5 48.2 79.1 54.8 15.0 52.3 CETVELLER, TAR‹FLER 456 Tablo 6-2. Besinler ve Ya¤ Oranlar› (devam›) Besin Doymufl Ya¤ (gr) Aperatif Besinler M›s›r Cipsi, Normal (~ 30 gr) M›s›r Cipsi, F›r›nda (~ 30 gr) Patates Cipsi, Normal (~ 30 gr) Patates Cipsi, Az Ya¤l› (~ 30 gr) Patlam›fl m›s›r, Ya¤s›z Patlam›fl m›s›r, Ya¤da Piflirilmifl Tatl›lar Tatl› Çörek, Sade Tatl› Çörek, Jöleli Danimarka Pastas› Pasta, Kek, Çikolatal›, Sar› Meyveli Pasta Çikolatal› Kurabiye, 1 adet ev yap›m› Brownie, 1 adet evyap›m› Beyaz Kek, 1 parça Kek, Elmal›, 1 parça Jelatin, 1 fincan Yumurta Krema, 1 fincan Haz›r Puding, %2 sütlü Haz›r puding, sütlü, 1 fincan fiekerleme fie Paket Çikolata Karamel, (~ 30 gr) Çikolata (~ 30 gr), yar› flekerli cipsler Jelibon Sert fieker Bonbon Haz›r Besinler Cheeseburger Tavuk parça (~ 250 gr) Serbest -Ya¤ Kolestrol Asitleri (gr) (mg) 1.3 0.8 3.1 1.2 0.2 1.4 --0.0 --2.1 0.0 0.9 0.0 0.0 0.0 0.0 1.8 3.5 3.5 3.1 0.5 1.3 1.8 0.0 2.6 0.0 6.6 2.9 4.9 2.3 3.8 -1.9 -1.6 -0.1 -0.0 ---- 17.4 3.6 27.3 35.2 2.2 5.1 17.5 0.0 0.0 0.0 245.3 17.0 31.2 8.1 1.9 5.1 0.0 0.0 0.6 0.0 --0.0 0.0 -- 9.7 2.0 0.0 0.0 0.0 2.6 6.4 8.3 -0.1 50.0 91.8 KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 457 Tablo 6-2. Besinler ve Ya¤ Oranlar› (devam›) Besin Doymufl Ya¤ (gr) Tavuklu Sandviç, Ya¤s›z, Gö¤üs Eti 8.5 Pizza, Çeyrek 12 peynirli 7.0 Pizza, Çeyrek 12 pepperoni 7.0 Patates k›zartmas› (~ 150 gr) 4.3 K›zarm›fl bal›kl› sandviç 3.5 Hamburger, Duble 12.0 Yumurtal› Sucuklu Sandviç 15.0 Yumurta & Kuru Yumurta Yumurta, 1 bütün 1.6 Yumurta, 1 sar›s› 1.6 Yumurta, 1 ak› 0.0 Kuru yumurta & tozu vb. 0.2 fl›¤›) Paket Ya¤lar (1 yemek kafl› Tereya¤›, Tuzlu 7.0 Kat› Margarin, soya ya¤› 2.4 Kat› Margarin (light) 40% hidrojene soya ya¤› 0.9 Yumuflak Margarin 1.9 Yumuflak Diet Ya¤ 1.8 Ya¤s›z Spreyler (1 sprey) 0.0 Salata Süslemeleri Birçok Salata Süslemesi 0.8 Az Ya¤l› Süslemeler 0.0 Çok Ya¤l› Süslemeler 0.0 Mayonez, Normal 0.7 Ya¤s›z Mayonez 0.0 Serbest -Ya¤ Kolestrol Asitleri (gr) (mg) ---6.4 ---- 60.1 20.0 15.0 14.7 45.0 103.2 302.4 0.0 0.0 0.0 0.0 212.5 212.7 0.0 0.3 0.3 3.2 30.0 0.0 0.8 1.7 -0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 -0.0 0.0 0.0 0.0 5.8 0.0 0.0 3.8 0.0 CETVELLER, TAR‹FLER 458 Tablo 6-2. Besinler ve Ya¤ Oranlar› (devam›) Besin Doymufl Ya¤ (gr) Süt Ürünleri Homojenize süt, 1 fincan %2 süt %1 süt Ya¤s›z Süt Buttermilk Kaymak, A¤›r, 1 yemek kafl›¤› Kaymak, Yar› yar›ya, 1 yemek kafl›¤› Kaymak, Hafif, 1 yemek kafl›¤› Kaymak, Düflük Ya¤ Pasta Süslemeleri, sütsüz (~ 30 gr) Yo¤urt, Kaymakl› 1 fincan Yo¤urt, az ya¤l› 2% 1 fincan Yo¤urt, ya¤s›z, 1 fincan Peynirler Çedar Peyniri ‹sviçre Peyniri Mozarella, Sade Mozerella, Az ya¤l› Krem Peyniri Ya¤s›z Krem Peyniri Süzme Peynir, Kaymakl›, 1 fincan Süzme Peynir, 2%, 1 fincan Süzme Peynir, 1%, 1 fincan Süzme Peynir, ya¤s›z, 1 fincan Az Ya¤l› Çedar, (~ 30 gr) Dondurma ve Dondurulmufl Tatl›lar Dondurma, 1 fincan Dondurma (Sütlü) (buzlu süt), 1 fincan Yumuflak buzlu süt, 1 fincan Serbest -Ya¤ Kolestrol Asitleri (gr) (mg) 5.1 2.9 1.6 0.3 1.3 3.4 1.1 1.8 0.0 6.1 5.2 2.5 0.2 0.2 0.1 0.1 0.0 ------0.2 0.1 0.0 33.2 18.3 9.8 4.4 8.6 20.4 5.6 9.9 0.0 0.0 31.1 15.0 8.3 6.0 5.1 3.7 2.9 6.2 0.3 6.0 2.8 1.5 0.0 3.0 0.2 ---0.3 -0.3 0.1 0.1 0.0 -- 29.8 26.0 22.2 16.9 31.2 2.3 31.3 19.0 9.9 20.0 15.2 9.0 0.4 58.1 3.5 2.9 --- 18.5 21.1 KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 459 Tablo 6-2. Besinler ve Ya¤ Oranlar› (devam›) Besin Doymufl Ya¤ (gr) Serbest -Ya¤ Kolestrol Asitleri (gr) (mg) Milk Shake, 1 fincan 3.1 Az ya¤l› Yo¤urt, 1 fincan 1.7 Ya¤s›z Yo¤urt, 1 fincan 0.2 fller Kabuklu Yemifll Badem, Kuru, (~ 15 gr) 0.7 Badem, Ya¤da Kavrulmufl, (~ 15 gr) 0.8 Hindistan Cevizi, 1/4 fincan 6.0 F›st›k Ezmesi, sade, 1 yemek kafl›¤› 1.1 F›st›k Ezmesi, hidrojene ya¤l›, 1 yemek kafl›¤› 1.8 F›st›k Ezmesi, az ya¤l›, 1 yemek kafl›¤› 1.0 Yerf›st›¤›, Kuru, (~ 15 gr) 1.2 Yerf›st›¤›, Ya¤da kavrulmufl, (~ 15 gr) 1.0 Pekan Cevizi (~ 15 gr) 0.8 Ayçekirde¤i, (~ 15 gr) 0.7 Ceviz, (~ 15 gr) 0.6 fllama ya da bu¤ulama) Bal›klar ( 100 gram , f›r›nda, hafll Yay›n Bal›¤› 0.6 Morina 0.1 Yengeç 0.1 Dere Pisisi veya Dil Bal›¤› 0.3 Kalkan 3.8 Ringa Bal›¤› 1.9 Uskumru 3.9 Somon Bal›¤›, K›z›l 1.6 Somon Bal›¤›, Pembe 0.6 Somon Bal›¤› 1.4 Sardalya, Ya¤› Al›nm›fl 1.4 Alabal›k 1.5 1.1 Ton Bal›¤›, ya¤da 0.7 Ton Bal›¤›, suda 0.2 0.0 0.0 18.3 10.2 3.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 61.2 45.7 64.6 51.0 50.2 65.5 63.8 74.0 57.0 48.5 120.8 58.7 26.9 35.7 CETVELLER, TAR‹FLER 460 Tablo 6-2. Besinler ve Ya¤ Oranlar› (devam›) Besin Doymufl Ya¤ (gr) Serbest -Ya¤ Kolestrol Asitleri (gr) (mg) fllama ›zgara ya da bu¤ulama) Kabuklu Deniz Hayvanlar› (~ 100 gr), f›r›nda, hafll ‹stiridye 0.4 0.0 57.0 Yengeç 1.0 0.0 79.6 Istakoz 1.4 0.0 64.6 Deniz Kabu¤u 0.5 0.0 27.1 Karides 0.8 0.0 155.8 Karides K›zartma 1.9 0.0 150.5 fl›¤›) Ya¤lar (1 yemek kafl› Domuz Ya¤› 5.1 0.2 12.2 Kat› Hidrojene Sebze Ya¤› 3.3 1.7 0.0 Kolza Ya¤› 1.0 0.0 0.0 Hindistan Cevizi Ya¤› 11.9 0.0 0.0 M›s›rözü Ya¤› 1.8 -0.0 Zeytin Ya¤› 1.8 0.1 0.0 Hurma Ya¤› 6.7 0.0 0.0 F›st›k Ya¤› 2.5 0.0 0.0 Aspir Ya¤› 1.2 -0.0 Soya Ya¤› 2.5 -0.0 Ayçiçek Ya¤› 1.8 -0.0 KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 461 Tablo 6-3 . Günlük kalori ihtiyac›na göre (1,600 ve 2,000 kalori) her besin gurubuna göre yenmesi gereken porsiyon büyüklü¤ü ve say›s› Yiyecek Tipleri: BAKLAG‹LLER: Porsiyonunuzun en az yar›s› tam-taneli olmal›d›r 1,600 kalori 2,000 kalori 1 Porsiyon büyüklü¤üne örnekler Günde, 6 porsiyon Günde, 6-8 porsiyon - 1 dilim ekmek - 30 gr kuru baklagiller (de¤iflik ürünlerin bardak ölçüsüne göre beslenme tarifesini kontrol edin - 1/2 su barda¤› piflmifl pirinç, makarna veya tah›l (yaklafl›k bir tenis topu büyüklü¤ünde) SEBZELER: flik renklerde De¤ifli flitli ve tiplerde çefli sebzeler yeyiniz Günde, 3-4 porsiyon Günde, 4-5 porsiyon - 1 su barda¤› piflmemifl yaprakl› sebze (büyüklü¤ü yaklafl›k küçük bir yumruk kadar). - 1/2 bardak piflmemifl veya piflirilmifl sebze. - 1/2 bardak sebze suyu CETVELLER, TAR‹FLER 462 Tablo 6-3 . Günlük kalori ihtiyac›na göre (1,600 ve 2,000 kalori) her besin gurubuna göre yenmesi gereken porsiyon büyüklü¤ü ve say›s› (devam›) Yiyecek Tipleri: MEYVELER: flik renk ve De¤ifli flitli tipteki çefli meyveleri yeyiniz 1,600 kalori 2,000 kalori 1 Porsiyon büyüklü¤üne örnekler Günde, 4 porsiyon Günde, 4-5 porsiyon - 1 orta büyüklükte meyve (yaklafl›k bir tenis topu büyüklü¤ünde) - 1/4 subarda¤›, kurutulmufl meyve - 1/4 su barda¤›, taze, dondurulmufl, veya konserve meyve - 1/4 su barda¤›, s›k›lm›fl-meyve suyu SÜT ÜRÜNLER‹: Ya¤s›z veya az-ya¤l› Günde, 2-3 porsiyon Günde, 2-3 porsiyon - 1 su barda¤›, ya¤s›z veya az ya¤l› süt - 1 su barda¤›, ya¤s›z veya az-ya¤l› yo¤urt Yaklafl›k 50 gr. Ya¤s›z veya az-ya¤l› peynir (yaklafl›k büyüklü¤ü; 2 kibrit kutusu kadar) Porsiyon büyüklü¤ü: KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 463 Tablo 6-3 . Günlük kalori ihtiyac›na göre (1,600 ve 2,000 kalori) her besin gurubuna göre yenmesi gereken porsiyon büyüklü¤ü ve say›s› (devam›) Yiyecek Tipleri: ETLER: Ya¤s›z s›¤›r-eti, kümes hayvan› ve deniz-ürünü: 1,600 kalori 2,000 kalori 1 Porsiyon büyüklü¤üne örnekler Günde, 100-200 gr (piflmifl) Günde, 200 gr.dan az - 100 gram piflmifl et (1 avuç içi kadar) - 100 gram bal›k (Yaklafl›k avuç içi büyüklü¤ünde). YA⁄LAR: Ya¤l›lar ve ya¤lar; S›v› sebze ya¤lar›n› kullan›n. Günde, 2 porsiyon Günde, 2-3 porsiyon fl›¤› - 1 çaykafl› yumuflak margarin fl›¤› - 1 çaykafl› mayonez fl› bitkisel - 1 çaykafl› s›v› ya¤ fl›¤› veya - 1 çay kafl› fl›¤› az-ya¤l› 2 çay kafl› salata-sosu (ya¤s›zsos porsiyon say›lmaz) Kabuklu fl, Kuruyemifl, Tohumlar ve Baklagiller Haftada, 3-4 porsiyon Haftada, 4-5 porsiyon - 1/3 bardak veya 50 gr. f›nd›k (kabuklu kuruyemifl) CETVELLER, TAR‹FLER 464 Tablo 6-3 . Günlük kalori ihtiyac›na göre (1,600 ve 2,000 kalori) her besin gurubuna göre yenmesi gereken porsiyon büyüklü¤ü ve say›s› (devam›) Yiyecek Tipleri: 1,600 kalori 2,000 kalori 1 Porsiyon büyüklü¤üne örnekler fl›¤› veya - 2 çay kafl› 15 gr tohum (ör; ayçiçe¤i çekirde¤i) - 1/2 bardak kurufasulye veya bezelye TATLILAR ve fleker ilave fle fller: edilmifll Haftada, 0 porsiyon Haftada 5 veya daha az porsiyon fl›¤› fleker - 1 çay kafl› fl›¤› jöle - 1 çay kafl› veya reçel - 1/2 bardak flerbet ve dondurma - 1 bardak limonata Tabloda günlük ihtiyaç 1,600-2,000 kalori esas al›narak buna göre yenmesi gereken her besin grubunun porsiyon say›s› iflaret edilmifltir. Sizin ihtiyac›n›z olan do¤ru kalori, yafl›n›za, bedensel hareketlilik düzeyi ve vucut a¤›rl›¤›n›za göre de¤iflmektedir: Tabloda gösterilenden daha az kaloriye ihtiyac›n›z varsa porsiyon say›s›n› azalt›n›z veya daha fazla kaloriye ihtiyac›n›z varsa porsiyon say›s›n› art›r›n›z. Kaynak: www.americanheart.org/dietary.recomondation Taze, dondurulmufl, konservelenmifl, füme bal›k Bozulmufl bal›ktan kaç›n›n Konserve bal›¤a dikkat edin (zeytinya¤›, ayçiçek ya¤›, salamura, domates sosu kullan›labilir, bitkisel ya¤ hariç) Ya¤l› bal›k ve k›zart›lm›fl bal›ktan sadece kilo verdirici diyetlerde kaç›n›n Tavuk ve hindi (derisiz), dana eti, iyi do¤ranm›fl ›zgara biftek, tavflan, yabani tavflan, orman tavu¤u, keklik, sülün, geyik eti, soya proteini et muadili Düzenli olarak ye/iç Kabuklu deniz hayvanlar› a) Kabuklular (yengeç, ›stakoz, karides, kerevit, karides) yeterli miktarda b) Yumuflakçalar (istiridye, midye, deniz salyangozu, deniz kabu¤u, kalamar, ahtapot) daha s›k BALIK Ya¤s›z k›y›lm›fl biftek, kurutulup ya¤da k›zart›lmadan ince hafllanm›fl ve ya¤› al›nm›fl, k›rm›z› biber ve spagetti sosunda kullanmak için ET Il›ml› olarak ye/iç Bal›k yumurtas› Havyar Bal›k ezmesi Uykuluk Uygun olmayan ya¤da k›zart›lm›fl ya da peynire bast›r›lm›fl bal›k Jambon, biftek, domuz eti, kuzu, domuz past›rmas›, ördek, kaz, sakatat, ci¤er, böbrek, iflkembe, uykuluk, kalp, beyin, deri, sosis, sucuk, salam, s›¤›r konservesi, iskoç yumurtas› Yeme ve içmeden sak›n (YASAK) Tablo 6-4. Lipid düflürücü beslenme modeli: Besinlerin tüketilebilir miktarlar› KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 465 L‹P‹D-DÜfiÜRÜCÜ D‹YETTE: DÜZENL‹, ORTA M‹KTARDA YEY‹P ‹Ç‹LECEK, VEYA UZAK DURULACAK BES‹NLER Kaynak: Durington P (ed: Preventetive Cardiology. Martin dunitz Ltd. 1993. s40-43). Tablo 6-4. Lipid düflürücü beslenme modeli: Besinlerin tüketilebilir miktarlar› fiLER KABUKLU YEM›fiL Brezilya F›st›¤› Yerf›st›¤› fiamf›st›¤› Kaju (Vejeteryansan›z daha s›k yiyebilirsiniz) Ceviz Badem Pekan cevizi Kestane F›nd›k Bütün ya¤lar limitli kullan›lmal›d›r. m›s›r ya¤›, ayçiçek ya¤›, soya ya¤›, zeytin ya¤›, susam tohumu YA⁄LAR Ya¤› al›nm›fl süt Kurutulmufl ya¤› al›nm›fl süt Soya sütü Az ya¤l› yo¤urt Süzme peynir Az ya¤l› lor peyniri Yumurta beyaz› (beze) (Haftada sadece 3 yumurta sar›s›) YUMURTA VE SÜT ÜRÜNLER‹ Il›ml› olarak ye/ iç Düzenli olarak ye/iç tereya¤›, margarin, yerf›st›¤› ya¤›, palmiye ya¤›, hindistan cevizi ya¤›, Tam ya¤l› süt, kaymak, tam ya¤l› yo¤urt, koyulaflt›r›lm›fl süt, fazla yumurta, krem ya da ifllenmifl peynir (ço¤u doymufl ya¤ içerir) Yuvarlak Hollanda peyniri, Brie peyniri Camembert Peyniri, beyaz peynir, tart, sufle, piflmifl peynir taba¤›, peynirli pizza Hindistan cevizi Yeme ve içmeden sak›n (YASAK) Tablo 6-4. Lipid düflürücü beslenme modeli: Besinlerin tüketilebilir miktarlar› (devam›) 466 CETVELLER, TAR‹FLER Yeme ve içmeden sak›n (YASAK) beyaz un, beyaz ekmek, beyaz pirinç, yumurta eklenmemifl makarna ya¤s›z ve hindistan cevizi eklenmemifl süslü kraker TAHILLI GIDALAR süslü ekmekler, kurvasan, bütün kekler, kremal› krakerler, biskuitler, lezzetli peynirli biskuitler, pandispanya pandispanya danimarka hamur iflleri ya¤›, bu¤day ya¤›, haflhafl ya¤›, hint hayvansal ya¤›, piflirilmifl ya¤, üzüm tohumu ya¤›, yüksek orjini bilinmeyen bitki ya¤lar› poliansature yada yüksek linoleik asitli margarinler, düflük kolesterol etiketlilerini önemseme! (doymufl ya¤ oran› %15 g ›n alt›nda ise iyidir) düflük ya¤l› ekmek üstüne sürülen ya¤ Il›ml› olarak ye/ iç • Pratikte: “Kolesterolumu ne yükseltir?” sorusunun kabaca cevab›: “Az veya orta (biraz fazla de¤il) miktarda yenilebilir ve veya hiç yemeyin” (YASAK) denilecek besin tipleri. bütün unlu g›dalar, yulaf ezmesi, lapa, gevrek, makarna, popcorn, tatl›m›s›r, bütün tah›ll› ekmekler, ev yap›m› kek, biskuit, peynirsiz pizza, hamur ifli patlam›fl m›s›r (ya¤s›z ve flekersiz) Düzenli olarak ye/iç Tablo 6-4. Lipid düflürücü beslenme modeli: Besinlerin tüketilebilir miktarlar› (devam›) KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 467 LDL Hedefi (mg/dL) 100 veya fazlas› 130 veya fazlas› (100 to 129: ilaç tedavisi düflünün) 160 veya fazlas› 190 veya fazlas› 100 veya fazlas› 130 veya fazlas› 130 veya fazlas› 160 veya fazlas› 70 veya fazlas› (iste¤e ba¤l›) 70 veya fazlas› (iste¤e ba¤l›) LDL böyle bulundu¤unda flün ilaç tedavisini düflü KDH: kalp damar hastal›¤›, C: Beyin. AKS: Akut koroner sendrom. RF: damarsertli¤i risk faktörü Tan›mlamalar: AKS: akut koroner sendromu göstermektedir (kalp krizi veya koroner damar hastal›¤›na ba¤l› gö¤üs a¤r›s›); KDH, koroner damar hastal›¤› ve DM, fleker hastal›¤›. RF damarsertli¤i risk faktörleri: sigara, yüksek tansiyon (tansiyon 140/90’dan yüksek veya ilaç al›yor), düflük HDL kolesterol (40’dan az), ailesinde erken kalp hastal›¤› geçiren olmas› ve yafl (erkekler 45 yafl›ndan büyük; kad›nlar 55 yafl›ndan büyük). KDH riskinin eflde¤erleri etraf atardamarlar›n›n hastal›¤› (flahdamar, bacak atardamarlar›), kar›n aortunun balonlaflmas›, fleker hastal›¤› veya en az 2 damarsertli¤i risk faktörü. Circulation. 2004;110:227. flük) ve buna karfl› fl›l›k yapacaDamar sertli¤i ve olay riskinizin LDL-kolesterol ve di¤er risk faktörleri ile saptamak (yüksek, orta, düflü fl›mlar: öncelikle LDL’nin düflü flürülmesi (ilaç tedavisi ve yafla flam fle flekli de¤ifli fliklikleri ile di¤er risklerin kontrole al›nmas›). ¤›n›z yaklafl› Çok yüksek risk: Less than 70’den az AKS veya kalp (iste¤e ba¤l›) yetersizli¤i ile fleker hastal›¤›, birçok RF Yüksek risk: 100’den az KDH veya C riski = (10-y›lda risk 20%’den yüksek) LDL 100’dan az ise Hafif-yüksek risk: Less than 100 En az l 2 risk faktörü (10-y›lda risk 10%-20%) Orta risk: 130’dan az En az 2 risk faktörü (10-y›l riski 10%’dan az) flük risk: Dü flü 160’da az› 0-1 risk faktörü Risk Kategorisi fla¤›daki gibi LDL afla flam bulundu¤unda yafla flekli de¤ifli flikli¤ine bafll fllay›n fle Tablo 6-5. Ulusal kolesterol e¤itim program›n›n (NCEP) güncel tavsiyeleri . 468 CETVELLER, TAR‹FLER Tablo 6-5. Ulusal Kolesterol E¤itim Program›n›n (NCEP) Güncel Tavsiyeleri. LDL ve damar sertli¤i riskine göre tedavi yaklafl›m›. KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU KAN KOLESTEROL DÜZEY‹ YÜKSEK OLAN HASTALARIN BESLENME PROGRAMLARINDA D‹KKAT ETMES‹ VE UYGULAMASI YARARLI OLAN HUSUSLAR; Yazan: Diyetisyen Özlem Persil Özkan Cerrahpafla T›p Fakültesi Diyet Hizmetleri Müdürlü¤ü 1. SÜT VE SÜT ÜRÜNLER‹; Tüketilmesi uygun olanlar; – Ya¤› ayr›lm›fl (ekstra light) veya azalt›lm›fl (light) süt ve yo¤urt – Ya¤› ayr›lm›fl sütten yap›lm›fl peynirler, lor ve çökelek – Ya¤s›z veya az ya¤l› sütten yap›lm›fl dondurma ve sütlü tatl›lar Sak›n›lmas› gerekenler; – Tam ya¤l› süt ve yo¤urt – Ya¤l› peynirler – Krema, kaymak – Çikolata eklenmifl tatl›lar. 2. ET, TAVUK, BALIK, KURUBAKLAG‹L GRUBU; Tüketilmesi uygun olanlar; – Her türlü bal›k ve di¤er su ürünleri – Tavuk, hindi ve di¤er kanatl› hayvanlar›n derisiz, beyaz veya siyah eti 469 CETVELLER, TAR‹FLER 470 – Zeytinya¤› ile piflirilmifl kuru baklagil yemekleri Sak›n›lmas› gerekenler; – Sucuk, past›rma, salam, sosis, kavurma – Ya¤l› koyun ve ya¤l› s›¤›r eti – K›zart›lm›fl veya ya¤da kavrulmufl et yemekleri – Tavuk veya di¤er kanatl›lar›n derisi – Hayvan organ etleri (sakatatlar) 3. TAHIL GRUBU ; Tüketilmesi uygun olanlar; – Kepekli ekmek, tam bu¤day unu ekme¤i, çavdar ekme¤i, yulaf ekme¤i, beyaz ekmek – Bulgur pilav›, kepekli makarna – Yulaf ezmesi Sak›n›lmas› gerekenler; – Ya¤ ve fleker içeren her türlü unlu mamüller (kek, kurabiye, pastalar, bisküviler, krakerler vb.) ile unlu tatl›lar (baklava, revani, tulumba tatl›s›, kaday›f vb.) 4. YA⁄ GRUBU ; Tüketilmesi uygun olanlar; – Zeytinya¤›, bitkisel s›v› ya¤lar, zeytin – Enerji de¤eri düflürülmüfl yumuflak özel margarin KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU – F›nd›k, f›st›k, ceviz vb. Sak›n›lmas› gerekenler; – tereya¤›, içya¤›, sade ya¤, kat› margarin – flekerli f›nd›k ve f›st›k ezmeleri – mayonez 5. MEYVE GRUBU ; Her türlü meyvenin tüketilmesi uygundur (Avakado hariç). 6. SEBZE GRUBU; Her türlü yeflil yaprakl› ve di¤er taze-dondurulmufl sebzelerin tüketilmesi uygundur. Sebzeler ya¤da k›zart›lmadan veya kavrulmadan piflirilmelidir. 7. TATLI GRUBU ; Sebzeli ve meyveli tatl›lar, pekmez, bal, reçel, marmelat, az ya¤l› sütle piflirilmifl sütlü tatl›lar›n tüketilmesi uygundur. Çikolata ve tereya¤›, kat› margarin eklenmifl sütlü tatl›lar ve hamur tatl›lar›ndan sak›n›lmas› gereklidir. KAYNAK: Diyet El Kitab› 3. Bas k›, Hati bo¤ lu Yay› ne vi-Ankara, 1999 Yazarlar: Ayfle Baysa, Nazan Bozkurt, Gülden Pekcan, Meral Aksoy, Türkan K. Merdal, Sevim Keçecio¤lu, H. Tanju Besler, Seyit M. Mercangil 471 CETVELLER, TAR‹FLER 472 1600 KA LOR‹L‹K, 200 MG KO LES TEROL ‹ÇEREN D‹YET; Kah val t› Çay/bitki çaylar› (flekersiz) 1 ince dilim (50 gram = 1, 5 kibrit kutusu kadar) peynir (az ya¤l›) 1-2 tatl› kafl›¤› bal, reçel veya pekmez 2 ince dilim ekmek (kepekli veya tam bu¤day) (50 gr) Domates, salatal›k Ö¤ le 1 kepçe çorba 4 köfte büyüklü¤ünde (120 gr) tavuk/bal›k 4-5 yemek kafl›¤› sebze yeme¤i (etsiz) Salata 1 ince dilim ekmek (kepekli veya çavdarl›) Ara 2 porsiyon meyve (100 gr) Ak flflaam 4-5 yemek kafl›¤› sebze yeme¤i (etsiz) 4 yemek kafl›¤› bulgur pilav› veya kepekli makarna 1 su barda¤› yo¤urt (200 gr) (az ya¤l›) Salata 1 ince dilim ekmek 1 porsiyon meyve 1 su barda¤› süt (ya¤s›z veya az ya¤l›) ♥ NOT: 1. Gün boyunca 4 tatl› kafl›¤› zeytin ya¤› ve bitkisel s›v› ya¤lar› yemeklerinizi piflirirken veya salatalar›n›za ekleyiniz. 2. Haftada 1 kez, 1 hafllanm›fl tam yumurta tüketebilirsiniz. 3. Haftada 1-2 kez ya¤s›z k›rm›z› et yiyebilirsiniz (dana, s›¤›r, koyun). Ara KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 473 1200 KA LOR‹L‹K, 165 MG KO LES TEROL ‹ÇEREN D‹YET Kahvalt› Çay/bitki çaylar› (flekersiz) 1 ince dilim (50 gram = 1,5 kibrit kutusu kadar) peynir (az ya¤l›) Domates, salatal›k 2 ince dilim ekmek (çavdar-kepekli) (50 gr) Ö¤ le 1 kepçe çorba 4-5 yemek kafl›¤› etli sebze yeme¤i 1 su barda¤› yo¤urt (200 gr) (az ya¤l›) Salata 1 ince dilim ekmek (tam bu¤day unu-beyaz) Akflflaam 2 köfte büyüklü¤ünde (60 gr) tavuk-bal›k 4-5 yemek kafl›¤› sebze yeme¤i (etsiz) 1 su barda¤› yo¤urt (200 gr) (az ya¤l›) Salata 1 ince dilim ekmek Ara 2 porsiyon meyve ♥ NOT: 1. Gün boyunca 2 tatl› kafl›¤› bitkisel s›v› ya¤lar› ve zeytinya¤›n› yemeklerinizde ve salatan›zda kullan›n›z. 2. Haftada 1 kez 1 hafllanm›fl yumurta tüketebilirsiniz. 3. Etli sebze yeme¤inin içinde tüketti¤iniz et/tavuk miktar› 30 gr (1 köfte büyüklü¤ü)’dan fazla olmamal›d›r. CETVELLER, TAR‹FLER 474 2000 KA LOR‹L‹K, 200 MG KO LES TEROL ‹ÇEREN D‹YET Kah val t› 1 ince dilim (50 gr) peynir (az ya¤l›) ♥ NOT: 1. Gün boyunca 4 tatl› kafl›¤› zeytin ya¤› ve bitkisel s›v› ya¤lar› yemeklerinizi piflirirken ve salatalar›n›za ekleyiniz. 1-2 tatl› kafl›¤› bal-reçelpekmez 5 adet zeytin Domates, salatal›k 3 ince dilim ekmek (75 gr) Ö¤ le 3 köfte büyüklü¤ünde (100 gr) tavuk-bal›k-hindi 4-5 yemek kafl›¤› sebze yeme¤i (etsiz) 2. Haftada 1 kez 1 hafllanm›fl tam yumurta tüketebilirsiniz. 3. Haftada 1-2 kez k›rm›z› et yiyebilirsiniz. 1 su barda¤› (200 gr) süt (az ya¤l› veya ya¤s›z) 4 yemek kafl›¤› pirinç pilav› veya makarna Salata 2 ince dilim ekmek (50 gr) Ara 2 porsiyon meyve (100 gr) Ak flflaam 1 kepçe çorba 4-5 yemek kafl›¤› sebze yeme¤i (etli) 1 su barda¤› yo¤urt Salata 2 ince dilim ekmek (50 gr) Ara 2 porsiyon meyve (100 gr) KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 475 2200 KA LOR‹L‹K, KO LES TEROL ‹ÇEREN D‹YET Kahvalt› 1 su barda¤› süt (200 gr) 1 ince dilim peynir (50 gr) 5 adet zeytin 2 tatl› kafl›¤› bal/reçel 3 ince dilim ekmek (75 gr) Ö¤ le 1 kepçe çorba 2 köfte büyüklü¤ünde (60 gr) et, tavuk, bal›k 6 yemek kafl›¤› sebze yeme¤i salata 1 su barda¤› yo¤urt (200 gr) 3 ince dilim ekmek (75 gr) Ara 2 porsiyon meyve (200250 gr) Akflflaam 2 köfte büyüklü¤ünde et, tavuk, bal›k (60 gr) 6 yemek kafl›¤› sebze yeme¤i 6 yemek kafl›¤› pilav/ makarna salata 1 su barda¤› yo¤urt 2 ince dilim ekmek Ara 2 porsiyon meyve (200250 gr) ♥ NOT: 1. Günboyunca yemekler ve salatalara kullan›lacak s›v›ya¤ veya zeytinya¤› miktar› günde 4-5 tatl› kafl›¤›n› geçmemelidir. 2. Haftada 3-4 kez yumurta tüketilebilir. CETVELLER, TAR‹FLER 476 ÇOCUKLARDA DAMAR SERTL‹⁄‹NE fiII KORUNMADA B‹L‹NMES‹ KARfi GEREKEN TAVS‹YELER Tablo 6-6. 2 yafl›ndan büyük çocuklar ve gençlerde uygulanacak, tüm aileler ve hastalar için: AHA’n›n özel çocuk beslenme stratejisi – Beslenme ile al›nan kalori, bedensel aktivite ve normal büyüme için ihtiyaç duyulan miktar› dengelemeli. – Günde 60 dakika orta ve a¤›r fliddette oyun veya bedensel aktivite. – Hergün sebze ve meyveleri yeyin, meyve sular›n› k›s›tlay›n. – Doymufl ve trans-ya¤› düflük bitkisel ya¤lar› ve yumuflak margarinnleri kullan›n (hayvansal ya¤lar ve tereya¤› yerine). – Rafine edilmifl ürünler yerine tam taneli tah›llar ve baklagillerden yap›lan besinleri tüketin. – fieker ile tatland›r›lm›fl yüyecek ve içeceklerin tüketimini azalt›n. – Ya¤s›z, az-ya¤l› süt ve süt ürünlerini tüketin. – Daha fazla yetin, özellikle ya¤l› bal›k ve f›r›nda, ›zgarada piflirilmifl. – Tuz ve tuzlanm›fl yiyeceklerin tüketimini azalt›n. (Circulation 2005;112: 2061-75) Bölüm 4’e bak›n›z. KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU Tablo 6-7. Çocuklar›n kalp ve damar sa¤l›¤› korunmas› okullar için öneriler – Sa¤l›kl› beslenme program› düzenlemek içn okul içinde “flampiyon” tan›mlamas› yapmak (yar›flma ile) – Okul çevresini tüm yönleriyle de¤erlendirmek için ö¤recilerin Okul Sa¤l›k ‹ndeks’ini (Hastal›k Kontrol ve Önleme Merkezi) ya da benzer de¤erlendirmeleri kullanarak sunumlar yapmalar›n› da içeren multidisipliner tak›m çal›flmas› yapmalar›n› sa¤lamak (kompozisyon yazmak, proje haz›rlamak veya di¤er ö¤renci etkinlikleri) – Etkili oldu¤u kan›tlanm›fl yerel, bölgesel ve ulusal programlar belirlemek (benzer, etkili projeleri uygulamak) – Okulda ö¤renci sa¤l›¤› ve beslenme sorununu gelifltirecek politikalar belirlemek – Okul ve okul aktivitelerinde, ö¤rencileri etkileyerek daha sa¤l›kl› seçimler yapmalar›n› sa¤lamak için pazarlama teknikleri kullanarak, a¤›rl›kl› olarak sa¤l›kl› yiyeceklerin kullan›lmas›n› ve okulda besin içeri¤i düflük yiyecek bulundurulmas›n› k›s›tlamak – Bütün fiziksel aktiviteve ve zindelik programlar› için maksimum f›rsatlar›n sunulmas›n› sa¤lamak (yar›flmal› ve bireysel aktiviteler) – Besleyici yiyecekler sunmak için okulun kapasitesini gelifltirecek düzenli de¤ifliklikler yapmak (kantin, yemekhane gibi) – Okul kampüslerinde yasaklanm›fl yiyeceklerle ilgili ilan asmak (Circulation 2005;112: 2061-75) 477 CETVELLER, TAR‹FLER 478 Tablo 6-8. Çocuklar›n beslenme geliflimini dikkate alarak yap›lan kurumsal ve kanunsal düzenlemeler – Sa¤l›kl› yaflam kontrolü ve/veya ailelere bildirmek için okul görevlileri taraf›ndan çocuklar›n beden kitle indeksinin ölçülmesi – Okulda bulunabilecek belli tipteki yiyecek ve içeçeklerin s›n›rland›r›lmas› (haz›r yiyecekler ve flekerli içecekler: hamburger, cips, krakerler, meflrubatlar gibi) – Okul toplant›lar›ndaki özel yemek ya da sedanter formlar›n›n vergilendirilmesi (d›fllamak için) – Okul görevlileri ve toplum gönüllüleri taraf›ndan oluflturulan multidisipliner bir ekip arac›l›¤›yla bölgesel okullar› iyilefltirme politikalar›n›n sa¤lanmas› (devlete ba¤l› okullarda sa¤l›kl› kahvalt›, ö¤le yeme¤i ya da süt programlar›n›n düzenlenmesi) – Porsiyon miktarlar›n›n uygun tan›mlanmalar›n› içeren yiyecek etiketlerinin düzenlenmesi (örn, orta düzeyde fleker içeren içecekler (200250 gram, 1 su barda¤›) olmal›d›r – Çocuklara yönelik yemek yeme ile ilgili bildirleri düzenlemek (Circulation 2005;112:2061-75) KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU İLAÇLAR Ülkemizde Bulunan Önemli Kalp ‹laçlar› ve Muadilleri Yazarın Uyarısı: DİKKAT ! ! ! Prof. Dr. Rasim Enar – Dr. Oben Ar› ♥ Yazar›n Önem li Uya r› la r›: Bu bölümde, Türkiye ve ülkemiz ilaç piyasas›nda (eczanelerde) bulunan ilaçlar›n isimleri, dozlar› ve firmalar›n›n verilmesinin amac›: S›kça karfl›lafl›lan yanl›fl ilaç kullan›m›ndan kaynaklanan sorunlar›n afl›lmas›na yard›mc› olmakt›r. Reçetede yaz›l› olan veya sürekli kullan›lan ilac›n bulunamamas› durumunda, bunun yerine “bu benzeridir” diye tamamen farkl› birinin verilmesi önemli ve tehlikeli sonuçlar› olabilecek bir sorundur, afla¤›daki listeler bu amaçla haz›rlanm›flt›r. Böylece hasta, sadece kulland›¤› ilac›n piyasa ismini bilmeninin ötesinde, bu ilac›n üretildi¤i firmay› ve içindeki kimyasal maddenin ismini, miktar›n› (dozu) ve bunun ülkemiz piyasas›ndaki gerçek eflde¤erlerini (muadillerini) bilecektir. Sürekli kullanmakta oldu¤u ilac› bulamama durumunda: “Bu onun aynisidir” denip, ismi farkl›, ancak daha önemlisi içeri¤i, dozu farkl› olan baflka bir ilac›n kendisine sunulmas› du- 479 480 CETVELLER, TAR‹FLER rumunda hasta bunun tarifesine bak›p devaml› kulland›¤› ilaç ile kolayca karfl›laflt›rarak, flayet bir terslik ve farkl›l›k ile karfl›lafl›yorsa, bu yeni verilen ilac› hiç kullanmadan hemen doktoruna müracaat ederek do¤ru bilgileri en yetkili a¤›zdan hemen ö¤renecektir. ♥ Unutma y›n: ‹laç t›p tarihi boyunca doktorlar taraf›ndan hastalar›na onlar›n sa¤l›k sorunlar›n› düzeltmek amac› ile verilmifltir. T›p yasalar› ve ahlak›na göre: ‹laç sadece, hastay› muayene eden veya onun hastal›¤›n› bilen doktor taraf›ndan imzal› bir belge (reçete) karfl›l›¤›nda verilir ve ilaç sadece eczanelerden bu belge karfl›l›¤›nda temin edilmelidir. ‹laçlar ihtiva ettikleri yabanc› kimyasal maddelerden (ilac›n ham maddesi) dolay› kifliden kifliye farkl› olan yan etkiler meydana getirebilirler. Kullan›mlar› s›ras›nda hasta mutlaka doktor kontrol alt›nda olmal›d›r veya en az›ndan onunla görüflebilmelidir. Doktorunuzun tavsiye ett¤inin d›fl›nda yanl›fl ilaç (içeri¤i ve dozu farkl› ilaç) kullan›lmas› çok tehlikeli sonuçlara sebep olabilir. ♥ UYA RI !!: Yukar›daki ilaç listelerine bakarak hasta veya kiflilerin keyfi olarak kendi kendilerine bu ilaçlardan doktor olmayan birinin doktorlar›na dan›flmadan al›p kullanmalar›n› veya bir baflkas›na vermelerini, önermelerini kesinlikle tavsiye etmiyoruz: “Bu çok tehlikeli olabilir: Öldürücü veya sizi sakat b›rakacak telafisi olmayan sonuçlar do¤urabilir.” 5 mg 2 mg 5, 10, 20 mg 10 mg 5, 10, 20 mg 5, 10, 20 mg 10, 20 mg 5, 10, 20 mg 20 mg 5, 10, 20 mg 10, 20 mg 5, 10, 20 mg 10 mg 5, 10, 20 mg 20 mg 1, 2.5, 5 mg 5 mg Co versyl plus Pretarax Enap ril Enalap Kon veril Reni tec Vaso lap ril Ri lace Ri lace plus Zes tril Zes to retic Ace rilin In hib ril Synop ril Sino retik In hi ba ce In hi ba ce plus Enalapril maleat Lizinopril dihidrat Cilazapril Doz 5 mg, 10 mg Perindopril ACE‹: Piyasa ismi Co versyl Hammadde isim ‹laç grubu Tablo 6-9. ‹laç listeleri: ‹lac›n hammaddesi, piyasa ismi, firmas› ve dozu Roche Roche Sanovel Sanovel Abdi ‹brahim Abdi ‹brahim Sandoz Terra Eczac›bafl› Eczac›bafl› Sandoz Saba Nobel MSD Deva Servier Servier Servier Firma flekli ‹laç fle KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 481 Blokerleri) Reseptör (Anjiyotensin ARB: ‹laç grubu 5-20 mg 20 mg 0.5-2.4 mg 2-4 mg Aqui tel Accu zi de Gopten Tarka Quinapril HCl Trandoplapril Losartan 50, 100 mg 50 mg 100 mg 50 mg 50 mg 50, 100 mg 50 mg 50 mg 50 mg 2.5, 5 mg 2.5, 5 mg 10 mg 25 mg 25, 50 mg Delix Delix plus Delix pro text Kapril Kapto ril Ramipril Co zaar Hyzaar Hyzaar Fort Eklips Eklips plus Lo xibin Sar vas Sar vas tan 30 mg Zop ro tec Zofenopril Kaptopril Doz Piyasa ismi Hammadde isim MSD MSD MSD Sanovel Sanovel Biofarma Eczac›bafl› Eczac›bafl› Eczac›bafl› Abbott Abbott Pfizer Pfizer Sanofi-Aventis Sanofi-Aventis Sanofi-Aventis Mustafa Nevzat Deva ‹. E Ulagay Firma Tablo 6-9. ‹laç listeleri: ‹lac›n hammaddesi, piyasa ismi, firmas› ve dozu (devam›) Kapsül Kapsül Film Tb. flekli ‹laç fle 482 CETVELLER, TAR‹FLER Beta Blo kerler: ‹laç grubu mg mg mg mg 100 100 200 100 Lopressor Lopressor-SR Beloc Durules 10, 20, 40 10, 20, 40 Hipersar Olmesartan Metoprolol tartarat 4, 8, 16 mg 16 mg 8-16 mg Atacand Atacand plus AYRA AYRA plus Olmetec Candesartan 25, 50, 100 mg 80, 160 mg 80, 160 mg Dio van Co-Dio van Valsartan Beloc zok 75, 150, 300 150, 300 mg Karvea Karvezi de ‹rbesartan Metoprolol süksinat Doz Piyasa ismi Hammadde isim Novartis Novartis Astra Zeneca Terra Astra Zeneca Pfizer ‹.E Ulagay Astra-Zeneca Astra-Zeneca Sanovel Sanovel Novartis Novartis Sanofi-Aventis Sanofi-Aventis Firma Tablo 6-9. ‹laç listeleri: ‹lac›n hammaddesi, piyasa ismi, firmas› ve dozu (devam›) Film tb Divitab Film tb Film tb Kontrollü sal›n›ml› film tb Film Tb Film Tb Tb Tb Tb Tb flekli ‹laç fle KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 483 Statinler: ‹laç grubu 10, 20, 10, 20, 10, 20, 10, 20, 10, 20, 10 mg 10 mg 40 mg Lipitor Ator Saphire Alvastin Lipitaksin Kolestor Tarden Lipovas Atorvastatin Simvastatin 40, 80 mg 40 mg 40 mg 40 mg 40 mg Sandoz Phizer Sanovel Sanovel AR‹S Fako Eczac›bafl› Abdi ‹brahim Bayer Tb Tb Tb Tb Tb Tb Tb Film Tb Film Film Film Film Film Film Film Film Tb 200 mg PRENT Asebutolol HCI Tb Tb Tb Roche Film tb 6.25,12.5, 25,5 mg ‹.E. Ulagay 6.25, 12.5, 25 Dilatrend Kinetra Carvedilol Novartis Tb Film tb Film tb Vasoxen 50 mg Visken Pindolol Abdi ‹brahim Abdi ‹brahim Bilim Ampul Nebivolol 50, 100 mg 50, 100 mg 50, 100 mg Tensinor Tenoretic Nortan Atenolol Astra Zeneca flekli ‹laç fle Tb 5 mg Problok Beloc Firma Coniel Doz Piyasa ismi Hammadde isim Tablo 6-9. ‹laç listeleri: ‹lac›n hammaddesi, piyasa ismi, firmas› ve dozu (devam›) 484 CETVELLER, TAR‹FLER Dijitaller: ‹laç grubu Lescol Lescol XL Pravachol Fluvastatin Pravastatin Digoksin Nativelle Digoksin 10, 20, 40 Crestor Rosuvastatin Digoksin 10, 20, 40 mg 10, 20, 40 mg 40 mg 80 mg Simvakol Zocor Zocor fort Zovatin 200 mg/mL 250 mg/20 mL 0.25, 0.5,1 mg/mL 0.25, 0.5,1 mg/mL 0.25, 0.5,1 mg/mL 0.25 mg 0.5 mg/mL 0.25 mg 0.5 mg/2 mL Doz Piyasa ismi Hammadde isim Novartis Novartis Novartis Adilna BMS Novartis Novartis Astra Zeneca Nobel MSD MSD Eczac›bafl› Firma Tablo 6-9. ‹laç listeleri: ‹lac›n hammaddesi, piyasa ismi, firmas› ve dozu (devam›) Damla Tb Ampul Tb Tb Kapsül Tb Tb Film Tb Film Tb Film Tb flekli ‹laç fle KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 485 Hammadde isim Lercanidipin 1. Kalsiyum Amlodipin kanal blokerleri: ‹laç grubu 10 mg Lercadip mg mg mg mg mg mg mg mg mg mg mg mg mg 5-10 5-10 5-10 5-10 5-10 5-10 5-10 5-10 5-10 5-10 5-10 5-10 5-10 0.25, 0.5,1 mg/mL 0.025 mg/2 mL 0.006 mg/mL 0.012 mg/mL 0.006 mg/mL Doz Norvasc Dilopin Vasocard Amlokard Amlodis Amlovas Monovas Nipidol Norlopin Normopres Norvadin Vasonorm Vazkor Piyasa ismi Fako Pfizer Münir fiahin Abfar Sanovel Eczac›bafl› Drogsan Mustafa Nevzat Biofarma Saba AR‹S Abdi ‹brahim Koçak Deva Firma Tablo 6-9. ‹laç listeleri: ‹lac›n hammaddesi, piyasa ismi, firmas› ve dozu (devam›) Film tb Tb Tb Tb Tb Tb Tb Tb Tb Tb Tb Tb Tb Tb flekli ‹laç fle 486 CETVELLER, TAR‹FLER 4 mg 30,60 mg 10 mg 20 mg 10 mg 10 mg Lacipil Adalat Crono Kardilat Retard Nidicard Lacidipin Nifedipin 25 mg 30-60 mg 90-120-240 mg 8-16 mg Nilvadis Nilvadipin Diltizem Diltizem Diltizem SR 10-20 mg Baypress Nitrendipin Nidilat Doz Piyasa ismi Hammadde isim 2.Kalsiyum Diltiazem HCI kanal blokerleri: ‹laç grubu Mustafa Nevzat Mustafa Nevzat Mustafa Nevzat Eczac›bafl› Bayer Sanofi-Aventis Koçak Bayer Fako Fako GSK Firma Tablo 6-9. ‹laç listeleri: ‹lac›n hammaddesi, piyasa ismi, firmas› ve dozu (devam›) Ampul Tb Tb Mikropellet kapsül Tb KSFT Tb Mikropellet kapsül Yumuflak jelkapsül Yumuflak jelkapsül Tb flekli ‹laç fle KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 487 Marincap 30-60 mg 60-120 mg Dilticard Kardil SR Omega-3: 60-120 mg Altizem SR 500 mg 5 mg 40-80 120 240 180-240 mg 80 mg 240 mg Doz Piyasa ismi ‹soptin ‹soptin ‹soptin KKH ‹soptin SR Tarka Veroptin Fibrocard Hammadde isim 3. Kalsiyum Verapamil HCI kanal blokerleri: ‹laç grubu Koçak Abbot Abbot Abbot Abbot Abbot Biokem Medsan Sandoz Atabay Nobel Firma Tablo 6-9. ‹laç listeleri: ‹lac›n hammaddesi, piyasa ismi, firmas› ve dozu (devam›) Ampul Film tb Film tb Film tb Film tb Tb Mikropellet kapsül Yumuflak kapsül Mikropellet kapsül Tb Film tb flekli ‹laç fle 488 CETVELLER, TAR‹FLER KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 489 Tablo 6-10. Hammatdde Piyasa ismi Doz Firma Nitroglycerin Perlinganit Nitrolingual TTSS-TTS10 Deponit NT CardioketRetard Cardioket Cardioket Isordil Nitrofix Tm SR Isorat 25 mg amp 10 mg amp 0.4 mg/püs sprey Abbot Adeka Opakim 18.7-37.4 mg flaster 20-40 mg tb Adeka Adeka %0.1 amp 5 mg SL tb 5-10 mg tb 5-10 mg tb 20-40 mg tb Monodur 60 mg tb Monoket Long Retard Monolong SR Aspirin Babyprin Coraspin Disprill Ecopirin ‹flaspin Pharmaspirin Sedergine-Vit C 25-50 mg kapsül 40-60 mg mikropellet kapsül 100-500 mg tb 80 mg tb 100-300 mg enterik tb 300 mg eff. Tb 100-150-300 mg enterik tb 500 mg tb 300 mg tb 330 mg eff. Tb Adeka Adeka Fako Nobel Münir fiahin Astra Zeneca Adeka Aris Clopidogrel Plavix 75 mg film tb Ticropidin Pingel Ticlicl 75 mg film tb 250 mg film tb Ticlocard Agretik 250 mg film tb 250 mg film tb Nitratlar Nitrogliserin ‹sosorbid Dinitrat Isosorbid mononitrat Aspirin Bayer Pfizer Bayer AR‹S Abdi ‹brahim SSK Sodhan Abdi ‹brahim Sanofil Synthelabo Eczac›bafl› SanofilSynthelabo Koçak Biokem 490 K A YN A K L A R ve CETVELLER, TAR‹FLER KULLANILDIKLARI BÖLÜMLER A. TEMEL KAYNAK LAR (Bölüm 2 ve 5)): 1. He art Attack and Stroke Pre venti on in Women Richard C. Becker, MD (circulation. 2005;112: e273-e275.) 2. An tip hosp holipid anti bodi es Caron P. Misita, PharmD; Stephan Moll, MD (circulation. 2005; 112: e39-e44.) 3. Tre atment of Ele va ted choleste rol Benjamin M. Scirica, MD;Christopher P. Cannon, MD (circulation. 2005;111:e360-e363) 4. Homocystei ne and MTHFR muta tions Re la ti on to Thrombo sis and Coronary Artery Disea se Elizabeth A. Varga, MS; Amy C. Sturm, MS; Caron P. Misita, PharmD; Stephan Moll, MD (circulation. 2005;111:e289-e293.) 5. Obe sity Robert H. Eckel, MD (circulation. 2005; 111:e257-e259.) 6. Perip he ral Arte ri al Di sease Heather L. Gornik, MD, Joshua A. Beckman, MD, MS (circulation, 2005; 111:e169-e172.) 7. The ‘Good Choleste rol ’ ‘High -Den sity Lipoprotein Peter P. Toth, MD, PhD (circulation. 2005; 111: e 89-e91.) 8. Innocent Murmurs A parent’s guide Thomas Biancaniello, MD (circulation. 2004;109: e162-e163.) 9. Prevention of Deep vein Thrombosis and Pulmonary Embolism Samuel Z. Goldhaber, MD; John Fanikos, RPh, MBA (circulation. 2004; 110: e445-e447.) 10. Red wine and your Heart Paul E. Szmitko, BSc; Subodh Verma, MD, PhD (circulation. 2005;111: e10-e11.) KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU 11. Me asure ment of Cho les te rol A patient Perspecti ve Kim K. Birtcher, Pharm D; Christie M. Ballantyne, MD (circulation. 2004;110:e296-e297.) 12. New blood Tests for de tec ting He art Di sea se Jesse Adams, MD; Fred Apple, phD, DABCC (circulation. 2004; 109: e12-e14.) 13. He art Disea se Pre venti on in women Lori Mosca, MD, PhD (circulation. 2004;109: e158-e160.) 14. Aging and Di sea ses of the Heart Shlomo Stern, MD; Shmuel Gottlieb, MD (circulation. 2003; 108: e 99-e101.) 15. Pla te lets and Car di ovas cu ler Di sea se David Gregg, MD; Pascal J. Goldschmidt-Clermont, MD (circulation. 2003; 108: e88-e90.) 16. C- Re ac ti ve Prote in A simp le test to Help Pre dict Risk of Heart Attack and stroke Paul m ridker, MD, MPH (circulation. 2003, 108: e81-e85.) 17. Nitroglycerin The “Mi ni ” wonder Drug Thomas B. Graboys, MD; Bernard Lown, MD (circulation. 2003; 108: e78-e79.) 18. Use of New ima ging Techniques to scre en for coronary Artery Disea se Udo Hoffmann, MD; Thomas J. Brady, MD; James Muller, MD (circulation. 2003; 108: e50-e53.) 19. An tip la te let the rapy Robert A. Harrington, MD, Patricia K. Hodgson, BA; Rhonda L. Larsen, PAC, MHS (circulation. 2003; 108: e45-e47.) 20. What is an Angi otensin Con verting Enz yme Inhi bi tor ? Nancy K. Sweitzer, MD, PhD (circulation. 2003; 108: e 16-e18.) 21. Shortness of Bre ath Biykem Bozkurt, MD; Douglas L. Mann, MD (circulation. 2003; 108: e11e13.) 22. An gioten sin re cep tor bloc kers Steven G. Terra, pharmD (circulation. 2003; 107: e 215-e216.) 491 492 CETVELLER, TAR‹FLER 23. Beta Ad re nergic Bloc kers William H. Frishman, MD (circulation. 2003, 107: e117-e119.) 24. Di ag nostic Cardiac Cathe te riza tion Richard A. Lange, MD; L. David Hillis, MD (circulation. 2003, 107: e111-e113.) 25. Exerci se Testing and nuc lear Scanning Marcelo F. Carli, MD; Sharmila Dorbala, MD (circulation. 2003; 107. e100-e102.) 26. Coronary Artery Bypass Surgery Charles J. Mullany, MB, MS (circulation. 2003;107: e21-e22.) 27. Exerci se and Car di ovas cular Health Jonathan Myers, PhD (circulation. 2003; 107: e2-e5.) 28. Cardi ovas cular Di sea se in the Di abe tic Pa tient Allison B. Goldfine, MD; Harvey L. Goldfine, MD (circulation. 2003; 107: e14-e16.) 29. An giop lasty versus Bypass Surgery for Co ronary Ar tery Di sease Andrew D. Michaels, MD; Kanu Chatterjee, MB, FRCP (circulation. 2002; 106: e187-e190.) 30. Chest Pa in Joan Kirschenbaum Cohn, DSW; Peter F. Cohn, MD (circulation. 2002; 106: 530-531.) 31. Warning Signs of a He art Attack Joseph P. Ornato, MD; Mary M. Hand, MSPH, RN (circulation 2001; 104: 1212-1213.) 32. Tre atment of Blood Clots Samuel Z. Goldhaber, MD; Nicole Grasso-correnti, RN, BSN (circulation 2002; 106: e 138-e140.) B. Kalp, Beyin ve Damar Hasta l›k la r›nda; KO RUNMA KI LA VUZ LA RI (Bölüm 2, 3 ve 5)): 33. Primary Prevention of Ischemic Stroke A Guideline From the American Heart Association/American Stroke Association Stroke Council: Cos- KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU ponsored by the Atherosclerotic Peripheral Vascular Disease Interdisciplinary Working Group; Cardiovascular Nursing Council; Clinical Cardiology Council; Nutrition, Physical Activity and Metabolism Council; and the Quality of Care and Outcomes Research Interdisciplinary Working Group. Stroke. 2006;37;1583-1633. http://www. strokea ha. org . 34. Guidelines for Prevention of Stroke in Patients With Ischemic Stroke or Transient Ischemic Attack A Statement for Healthcare Professionals From the American Heart Association/American Stroke Association Council on Stroke.. Stro ke. 2006;37:577-617. 35. Third Report of the National Cholesterol EducatiNCEP-III) Expert Panel on Detection Program (N on, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III) Final Report Circu la tion. 2002;106:3143. 36. AHA/ACC Guidelines for Preventing Heart Attack and Death in Patients With Atherosclerotic Cardiovascular Disease: 2001 Update. Circu la tion. 2001;104:1577-1579. 37. Evidence-Based Guidelines for Cardiovascular Disease Prevention in Women: 2007 Update. JACC 2007 Vol. 49, No. 11, 1230-50. 38. AHA/ACC Guidelines for Secondary Prevention for Patients With Coronary and Other Atherosclerotic Vascular Disease: 2006 Update. J Am Coll Cardi ol 2006;47:2130 -9. C. e - Kaynak lar - ( www.) (Bölüm 1, 2 ve 3, 5)): e1. ADAM., (American Accredition Health Care Commission) Inc. www.Urac.Org 493 494 CETVELLER, TAR‹FLER e2. Ame rican College of Card›ology. www.acc.org,/Patient.edu e3. Amercan He art Associat› on. www.americanheart.org/Healthy Lifestyle.,/Heart Attack/Stroke Warning S›gns.,/Children’s Health.,/Advocacy: You’rec the Cure. e4. He art Authority. Collaboration with the ACC. www.Heartauthority.com e5. Europe an Society of Card›ology. www.Escard›o.org. e6. Card› osource. www.card›osource.co. e7. Ame rican Diabetes Ac coci ation. www.diabetes.org D. ÇO CUK LAR için Kay nak lar (Bölüm-4)): ç1. Overweight in Children and Adolescents. N Engl J Med 2005;352:20352;20:2100-09. Pathophysiology, Consequences, Prevention, and Treatment. Circulation. 2005;111:1999-2012. ç2. Cardiovascular Risk Reduction in High-RiskPediatric Patients A Scientific Statement From the American Heart Association Expert Panel on Population and Prevention Science; the Councils on Cardiovascular Disease in the Young, Epidemiology and Prevention, Nutrition, Physical Activity and Metabolism, High Blood Pressure Research, Cardiovascular Nursing, and the Kidney in Heart Disease; and the Interdisciplinary Working Group on Quality of Care and Outcomes Research Endorsed by the American Academy of Pediatrics Cir cu la ti on. 2006;114:2710-2738. ç3. Recommendations for Children and Adolescents A Guide for Practitioners Consensus Statement From the American Heart Association Endorsed by the American Academy of Pediatrics Circulati on. 2005;112:2061-2075. KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU ç4. Promoting Physical Activity in Children and Youth A Leadership Role for Schools A Scientific Statement From the American Heart Association Council on Nutrition, Physical Activity, and Metabolism (Physical Activity Committee) in Collaboration With the Councils on Cardiovascular Disease in the Young and Cardiovascular Nursing Circu la tion. 2006;114:1214-1224. ç5. Promoting Physical Activity in Children and Youth A Leadership Role for Schools A Scientific Statement From the American Heart Association Council on Nutrition, Physical Activity, and Metabolism (Physical Activity Committee) in Collaboration With the Councils on Cardiovascular Disease in the Young and Cardiovascular Nursing. Circu la tion. 2006;114:1214-1224. E. KAYNAK K‹TAPLAR (Bölüm 2, 3 ve 5)): 1. Durrington P: Preventive Cardiology. Mart›n Dun›tz Ltd. 1993. 2. Castelli WP., Griffin GC. Good Fat Bad Fat. F›sher Boks. 1997. 3. Enar R (Ed): Kan›ta Dayal› Akut Miyokard ‹nfarktüsü Kitab›. Nobel T›p Kitabevleri Ltd fiti. 2005. 495