Para ve Banka.p65
advertisement
VII PARA VE BANKA 105 106 PARA VE BANKA A. GENEL DURUM Uygulamaya konulan ekonomik program çerçevesinde 2000 yýlý para politikasýnýn temelini, yýl baþýndan itibaren 18 aylýk bir sürede döviz kurunun dönem sonu hedef enflasyon oranlarýna göre belirlenerek günlük olarak ilan edilmesi, bu süreden sonra kurun belli bir band içinde dalgalanmaya býrakýlmasý ile Merkez Bankasýnýn deðerleme hesabý hariç Net Ýç Varlýklar kalemini sýnýrlandýrarak bilanço geniþlemesini Net Dýþ Varlýk artýþýna baðlamasý oluþturmuþtur. Programda öngörülen para ve kur politikasýna iliþkin performans kriterlerinin gerçekleþtirilmesine raðmen, yýlýn ikinci yarýsýndan itibaren iç borçlanma faizlerinin yükselmesi, Türk Lirasý’nýn beklenenin üzerinde reel deðer kazanmasý ve cari iþlemler açýðýnýn artmasý yanýnda dýþ ekonomik geliþmelerin de etkisiyle dýþ kaynak giriþi azalmýþtýr. Dýþ kaynak imkanlarýndaki daralma likiditedeki artýþýn yavaþlamasýna yol açmýþ; Kasým ayýnda portföylerinde yüksek oranda Hazine kaðýdý tutan bankalarý likidite sorunu ile karþý karþýya getirmiþtir. Bankalarýn likidite probleminin giderilmesi için Merkez Bankasýnýn kotasyon, APÝ ve bankalararasý para piyasasý yolu ile piyasalarý fonlamasý sonucu performans kriteri olarak seçilen Net Ýç Varlýklarda belirlenen bandýn dýþýna çýkýlmýþtýr. Bankacýlýk kesiminin finansal saðlýðýna iliþkin devam eden endiþeler, enflasyondaki artýþýn kurdaki artýþýn iki kat üzerinde olmasý ve politik kararlarýn uygulanmasýnda görülen bazý aksamalar sebebiyle devam eden hassasiyet Þubat ayýnda Türk lirasýna karþý aþýrý bir atak meydana getirmiþ, bu ataða karþý sýký bir likidite politikasý uygulanmasýna raðmen gecelik faiz oranlarýnýn yükselmesine engel olunamamýþ ve mevcut kur politikasýnýn sürdürülmesinin, bankacýlýk sisteminin sorunlarýný daha da aðýrlaþtýracaðý ve ekonomi üzerine ek yükler getireceði de göz önünde tutularak 22 Þubat 2001 tarihinde Türk Lirasý yabancý para birimleri karþýsýnda dalgalanmaya býrakýlmýþtýr. Döviz kuru çýpasýnýn terk edilmesi nedeniyle yeniden oluþturulan para politikasýnýn nominal çýpasý para tabaný 107 fiyat istikrarýný saðlamak olduðu ve para politikasýnýn belirlenmesinde ve uygulanmasýnda tek yetkili ve sorumlu olduðu hükme baðlanmýþtýr. Kanun deðiþikliði ile Bankanýn temel hedefi ile çeliþmemek kaydýyla Banka hükümetin büyüme ve istihdam politikalarýný destekleyebilecektir. Ayrýca, Banka, ana hedef olan enflasyonla mücadelenin etkin biçimde sürdürülmesi amacýyla, enflasyon hedefini Hükümetle birlikte belirleme görev ve yetkisiyle donatýlmýþtýr. Banka, fiyat istikrarýný saðlamak, enflasyonla mücadele edebilmek için günümüz merkez bankacýlýðýnda kullanýlan para politikasý araçlarýný doðrudan belirleme ve kullanma ile görevli ve yetkilidir. Fiyat istikrarýnýn gerçekleþtirilmesinde etkinlik saðlanmasý amacýyla, Banka bünyesinde Para Politikasý Kurulu oluþturulacaktýr. Aþaðýdaki tabloda para ve banka ile ilgili temel büyüklüklerin gösterdiði seyir izlenmektedir. olarak belirlenmiþtir. Ancak beklenmeyen geliþmelerin enflasyon baskýsý yaratmasý olasýlýðýnýn belirmesi halinde para tabaný büyüklüðü yerine kýsa vadeli faiz oranlarýný yükselterek baskýnýn giderilmesine öncelik verilmesi esas alýnmýþtýr. Döviz piyasalarýna sadece geçici dalgalanmalarý hafifletmek üzere müdahale edilmesi, kýsa vadede parasal büyüklüklerin kontrol edilmesi, gerekli ortam oluþturulduktan sonra enflasyon hedeflemesine geçilmesi öngörülmüþtür. 14 Mart 2001 tarihinde genel stratejisi açýklanan 14 Nisan 2001 tarihli Türkiye’nin Güçlü Ekonomiye Geçiþ Programý çerçevesinde Para Tabanýnýn, Net Ýç Varlýklarýn ve Net Uluslararasý Rezervlerin dönemler itibariyle deðerleri de belirlenmiþtir. Diðer taraftan, 5 Mayýs 2001 tarihinde yayýmlanan 4651 sayýlý Merkez Bankasý Kanununda Deðiþiklik Yapýlmasýna Dair Kanun ile Banka’nýn temel amacýnýn BAŞLICA PARASAL BÜYÜKLÜKLER Tablo VII-1 MİKTAR (Milyar TL) YÜZDE DEĞİŞME YILLIK Merkez Bank. Parası Rezerv Para EYLÜL EYLÜL Yıllık 1997 1998 1999 2000 1999 2000 2001 1998 1999 647,966 528,032 1,587,100 979,884 2,480,349 2,990,126 7,099,888 -18.5 200.6 2000 2000 2001 -38.3 137.4 20.6 1,186,386 2,145,691 3,932,210 5,949,348 3,221,749 4,936,132 7,827,038 80.9 83.3 51.3 53.2 58.6 758,878 1,328,542 2,390,748 3,772,411 1,870,281 3,120,655 5,076,118 75.1 80.0 57.8 66.9 62.7 M1 1,581,210 2,562,478 4,272,018 6,746,482 3,358,760 6,038,584 10,452,426 62.1 66.7 57.9 79.8 73.1 M2 5,658,800 11,423,198 21,992,654 31,109,334 18,550,082 25,954,023 42,291,251 101.9 92.5 41.5 39.9 62.9 Emisyon M3 6,118,356 12,035,475 22,905,078 32,843,531 19,366,982 27,640,326 44,687,280 96.7 90.3 43.4 42.7 61.7 M2Y 10,664,059 20,212,650 40,153,556 56,046,300 32,404,614 52,046,737 101,414,574 89.5 98.7 39.6 60.6 94.9 M3Y 11,123,614 20,824,927 41,065,981 57,780,497 33,221,515 53,733,040 103,810,603 87.2 97.2 40.7 61.7 93.2 Mevduat (TL+YP) 11,964,591 22,916,822 45,291,799 64,942,983 37,973,190 60,234,579 106,031,444 91.5 97.6 43.4 58.6 76.0 Merkez Bank. Krd. 346,875 9,098 10,588 501,724 9,549 1,554 750,000 -97.4 16.4 4638.6 -83.7 48162.5 Mevduat Bank.Krd. 7,549,472 11,717,970 16,967,066 27,372,173 15,357,833 25,381,501 34,690,351 55.2 44.8 61.3 65.3 36.7 Net Kredi Hacmi 7,942,956 11,773,390 17,370,922 28,152,549 15,561,178 25,901,605 35,199,591 48.2 47.5 62.1 66.5 35.9 Kaynak : TCMB Not : 1) 2001 rakamları geçicidir. 2) Merkez Bankası kredileri dış kredileri kapsamamaktadır. 108 2000 yýlýnda yüzde 32.7 olan yýllýk toptan eþya fiyat artýþýyla kýyaslandýðýnda para arzlarý, mevduat, Merkez Bankasý ve mevduat bankalarý kredileri ile net kredi hacminde reel artýþlar olurken, Merkez Bankasý Parasý nominal olarak azalmýþtýr. 2001 yýlýnýn Eylül ayýnda ise, 2000 yýlý Kasým ve 2001 yýlý Þubat aylarýnda yaþanan krizlerin etkisiyle Merkez Bankasý Parasý, M2Y, M3Y para arzlarý ile mevduat ve Merkez Bankasý kredilerinde, yüzde 74.7 olan TEFE artýþýyla kýyaslandýðýnda reel artýþlar olmuþtur. Ayný dönemde, Türk lirasý para arzý kalemleri M1, M2 ve M3 ile mevduat bankalarý kredileri ve net kredi hacmi reel olarak azalmýþtýr. B. PARA POLÝTÝKALARI 1.Merkez Bankası Analitik Bilançosu Merkez Bankasý analitik bilançosu büyüklüðü 1999 yýlýnda yüzde 89.2 oranýnda artarken 2000 yýlýndaki artýþ yüzde 29.8 oranýnda gerçekleþmiþtir. 2001 yýlýnýn Eylül ayýnda da bir önceki yýlýn ayný ayýna göre yýllýk artýþ yüzde 250.6, 2000 yýlý sonuna göre artýþ ise yüzde 247.4 olmuþtur. TCMB ANALİTİK BİLANÇOSU Tablo VII-2/a 1997 AKTİFLER ( Toplam Varlıklar ) YÜZDE DEĞİŞME YILLIK EYLÜL 1998 1999 2000 2000 2001 MİKTAR (Milyar TL) YILLIK EYLÜL 1998 1999 2000 2000 2001 4,700,989 6,881,008 13,019,440 16,903,438 16,748,652 58,720,101 46.4 89.2 29.8 49.7 4,336,722 7,168,740 14,526,524 18,004,037 18,951,417 37,179,178 65.3 102.6 23.9 53.1 96.2 364,267 -287,732 -1,507,084 -1,100,599 -2,202,765 21,540,923 -179.0 423.8 -27.0 86.0 -1,077.9 889,105 768,807 901,173 1,490,801 -18,766 26,411,327 -13.5 17.2 65.4 7,681 7,544 7,680 0 2 0 -1.8 0 0 0 500,000 0 750,000 - - - - - d. Diðer Kalemler -342,438 -683,690 -1,267,379 -2,406,827 -1,691,192 -6,015,316 99.7 85.4 89.9 85.8 255.7 e. Deðerleme Hesabý -190,081 -380,393 -1,339,192 -875,207 -683,443 204,278 100.1 252.1 -34.6 -20.4 -129.9 0 0 190,634 190,634 190,634 190,634 - - - - 0.0 4,700,989 6,881,008 13,019,440 16,903,438 16,748,652 58,720,101 46.4 89.2 29.8 49.7 250.6 1. Dış Varlıklar 2. İç Varlıklar a.Kamuya Açýlan Nakit Kr. b.Bankalara Açýlan Nakit Kr. c.TMSF'na Kullandýrýlan Krediler f. IMF Acil Yard. Tak. Hes. PASİFLER (Toplam Yüküm.) 1. Toplam Döviz Yükümlülük. 1.8 -100.0 250.6 -103.3 -140,840.3 -100.0 -100.0 4,053,023 6,352,976 11,432,340 15,923,554 13,758,526 51,620,213 56.7 80.0 39.3 58.0 275.2 a. Dýþ Yükümlülükler 2,545,585 4,307,295 6,696,686 10,405,974 8,114,991 36,762,452 69.2 55.5 55.4 45.0 353.0 b. Ýç Yükümlülükler 1,507,438 2,045,681 4,735,654 5,517,580 5,643,535 14,857,761 35.7 131.5 16.5 81.3 163.3 703,959 670,420 1,723,362 1,222,177 1,419,200 4,220,466 -4.8 157.1 -29.1 56.4 197.4 - Döviz Olarak Takip Olunan Mev. - Bankalarýn Döviz Mevduatý 803,479 1,375,261 3,012,292 4,295,403 4,224,335 10,637,295 71.2 119.0 42.6 91.6 151.8 647,966 528,032 1,587,100 979,884 2,990,126 7,099,888 -18.5 200.6 -38.3 20.6 137.4 a. Emisyon 758,878 1,328,542 2,390,748 3,772,411 3,120,655 5,076,118 75.1 80.0 57.8 66.9 62.7 b. Bankalar Zor.Karþýlýk. 336,353 694,261 1,022,571 1,404,157 1,304,130 1,428,942 106.4 47.3 37.3 10.2 9.6 c. Bankalar Serb.Ýmk. 34,405 88,325 466,082 611,324 377,668 1,105,746 156.7 427.7 31.2 219.5 192.8 d. Fon Hesaplarý 49,722 16,546 31,194 115,720 94,698 171,586 -66.7 88.5 271.0 152.2 81.2 7,028 18,017 21,615 45,736 38,981 44,646 156.4 20.0 111.6 210.4 14.5 -720,339 -1,830,591 -2,406,795 -5,218,625 -2,592,942 -1,575,257 154.1 31.5 116.8 186.4 -39.2 61,685 249,161 646,936 848,107 17.0 -71.0 303.9 294.8 31.1 2. Merkez Bankası Parası e. Banka Dýþý Kes. Mevd. f. Açýk Piyasa Ýþlemleri g. Kamu Mevduatý 181,919 212,932 Kaynak : TCMB Not : Yıllık yüzde değişmeler bir önceki yıl sonuna, aylık değişmeler ise önceki yılın aynı ayına göredir 109 Merkez Bankasý 2000 yýlýnda Stand-by bilançosu olarak adlandýrýlan yeni tanýmlý bilançosundaki büyüklükleri izlemeye baþlamýþtýr. Uygulanan politika gereðince yabancý kaynak giriþine baðlanan parasal geniþlemenin Net Ýç Varlýklardaki dalgalanmadan etkilenmemesi amacýyla, bu kalemin büyüklüðünün, orta deðer olarak eksi 1200 trilyon lirada sabitlenmesi, ancak her üç ayda bir deðiþen ve önceki üç aylýk dönemin sonundaki para tabaný stok büyüklüðünün artý eksi yüzde 5’inin belirlediði koridor içerisinde günlük olarak tutulmasý esas alýnmýþtýr. Böylece para politikasýnýn faiz oranlarýný etkileme esnekliði söz konusu koridorun geniþliði ile sýnýrlandýrýlmýþtýr. Bu çerçevede iç varlýklarýn toplam varlýklar içindeki payý 2000 yýlýna kadar sürekli gerileme göstermiþtir. Bu oran 1998 yýlýndan itibaren negatif deðerler almaya baþlamýþ, 1999 yýlýnda yüzde eksi 11.6’ya düþmüþtür. Hazinenin kýsa vadeli avans kullanýmýnýn ay sonlarýnda bakiyesi kapatýlmak üzere ay içinde oluþan nakit ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasý ile sýnýrlý kalmasý da iç varlýklardaki azalýþýn önemli bir sebebini oluþturmuþtur. Ancak Kasým 2000 ve Þubat 2001 finansal krizleri sonrasýnda Net Ýç Varlýklardaki band uygulamasý terk edilmiþ ve Merkez Bankasý sisteme APÝ kanalý ile likidite vermiþtir. Kamuya açýlan nakit krediler ve Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonu’na kullandýrýlan krediler sonucunda iç varlýklarýn toplam varlýklar içindeki payý artmýþtýr. Bu oran 2000 yýlýnda yüzde eksi 6.5 iken 2001 yýlý Eylül ayýnda yüzde 36.7’ye yükselmiþtir. Diðer taraftan dýþ varlýklarýn toplam içindeki payý 2000 yýlýna kadar sürekli olarak artýþ göstermiþtir. Bu oran 1998 yýlýnda yüzde 104.2 iken 1999 yýlýnda yüzde 111.6’ya yükselmiþtir. 2000 yýl sonu ve 2001 yýlý Eylül ayý itibariyle ise yaþanan finansal krizlere baðlý olarak yüzde 106.5 ve 63.3 seviyelerine gerilemiþtir. Buna paralel olarak dýþ varlýklarýn toplam döviz yükümlülüklerine bölünmesiyle bulunan kur riski oranýnda da son yýllardaki artýþ trendi tersine dönmüþ ve 2001 yýlý Eylül ayýnda bu oran yüzde 72’ye gerilemiþtir. TCMB BÝLANÇOSUNA ÝLÝŞKÝN BAZI ORANLAR ( Yüzde ) Tablo VII-2/b ORANLAR 1. Dış Varlıklar / Toplam Döviz Yükümlülükleri 2. Dış Varlıklar / Toplam Varlıklar 3. Ýç Varlıklar / Toplam Varlıklar 4. Kamuya Açılan Nakit Krd. / Ýç Varlıklar 5. Bankalara Açılan Nakit Krd. / Ýç Varlıklar 6. TMSF'na Kullandırılan Krd/Ýç Varlıklar 7. Değerleme Hesabı / Toplam Varlıklar 8. Değerleme Hesabı / Ýç Varlıklar 9. Toplam Döviz Yüküm. / Toplam Yükümlülükler 10. Dış DövizYükümlülükleri / Toplam Yüküm. 11. Ýç Döviz Yükümlülükleri / Toplam Yüküm. 12. Emisyon / Ýç Varlıklar 13. Emisyon / Toplam Yükümlülükler 14. Emisyon / Merkez Bankası Parası 15. Merkez Bankası Parası / Toplam Yükümlü. 110 1997 107.0 92.3 7.7 244.1 2.1 YILLIK 1998 1999 112.8 127.1 104.2 111.6 -4.2 -11.6 -267.2 -59.8 -2.6 -0.5 -4.0 -52.2 86.2 54.1 32.1 208.3 16.1 117.1 13.8 -5.5 132.2 92.3 62.6 29.7 -461.7 19.3 251.6 7.7 -10.3 88.9 87.8 51.4 36.4 -158.6 18.4 150.6 12.2 2000 113.1 106.5 -6.5 -135.5 0.0 -45.4 -5.2 79.5 94.2 61.6 32.6 -342.8 22.3 385.0 5.8 1999 142.1 110.6 -10.6 -48.7 -0.6 -7.7 72.5 77.8 50.0 27.8 -157.9 16.7 75.4 22.2 EYLÜL 2000 2001 137.7 72.0 113.2 63.3 -13.2 36.7 0.9 122.6 0.0 0.0 3.5 -4.1 0.3 31.0 0.9 82.1 87.9 48.5 62.6 33.7 25.3 -141.7 23.6 18.6 8.6 104.4 71.5 17.9 12.1 Hazinenin aleyhte kur deðiþmelerinden dolayý Merkez Bankasýna olan borcunu gösteren deðerleme hesabý, 1996 yýlýnýn Aralýk ayýndan itibaren Hazinenin alacaklý duruma geçmesi dolayýsýyla iç varlýklarý azaltýcý yönde etki yapmaya baþlamýþtýr. 2000 yýlý Eylül ayýnda deðerleme hesabýnda izlenen Hazine alacaðý 683.4 trilyon lira iken 2001 yýlý Eylül ayýnda Hazine yeniden borçlu konuma gelmiþ bu hesapta izlenen tutar 204.3 trilyon lira olmuþtur. Bu hesabýn toplam bilanço içindeki payý 2001 yýlý Eylül ayýnda yüzde 0.3 düzeyindedir. Bilançonun pasifini oluþturan iki kalemden toplam döviz yükümlülüklerinin toplam yükümlülükler içindeki payý sürekli olarak toplam TL yükümlülükleri gösteren Merkez Bankasý Parasýnýn toplam yükümlülükler içindeki payýnýn üzerinde seyretmektedir. Bu oran 1999 yýlýnda yüzde 87.8 iken, 2000 yýlýnda yüzde 94.2 seviyesinde gerçekleþmiþtir. 2001 yýlýnýn Eylül ayý itibariyle ise yüzde 87.9 olmuþtur. Toplam döviz yükümlülükleri 1999 yýlýnda bir önceki yýla kýyasla yüzde 80 oranýnda artarak 11.4 katrilyon liraya, 2000 yýlýnda yüzde 39.3 oranýnda artarak 15.9 katrilyon liraya ve 2001 yýlýnýn Eylül ayýnda ise geçen yýlýn ayný ayýna göre yüzde 275.2 oranýnda artarak 51.6 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. 2. Para Arzı 2000 yýlý Eylül ayýnda yüzde 79.8 oranýnda büyüyen dar tanýmlý para arzý M1, 2001 yýlýnýn ayný döneminde yüzde 73.1 oranýnda artýþ göstererek 10.5 katrilyon lira olmuþtur. Dar anlamdaki para arzýný belirleyen faktörlerden biri olan dolaþýmdaki para, Merkez Bankasý Parasýnýn toplam yükümlülükler içindeki payý ise 1999 yýlýnda yüzde 12.2 iken 2000 yýlýnda yüzde 5.8 olmuþtur. Bu oran 2000 yýlýnýn Eylül ayýnda yüzde 17.9 iken 2001 yýlýnýn ayný ayýnda yüzde 12.1’e inmiþtir. Merkez Bankasý, 2000 yýlýnýn ilk dokuz aylýk döneminde Net Ýç Varlýklar hedefleri ile tutarlý bir biçimde açýk piyasa iþlemleri stratejisini kamuya açýlan net kredilerdeki deðiþmeleri telafi etmeye yönelik olarak belirlemiþ ve üçer aylýk dönem sonu itibari ile performans kriteri olarak kabul edilen Net Ýç Varlýk hedeflerine ulaþmýþtýr. Geçmiþ yýllarda Açýk Piyasa Ýþlemleri yoluyla piyasaya verilecek likiditenin belirlenmesinde olasý likidite giriþ ve çýkýþlarý dikkate alýnýrken, 2000 yýlý içinde Net Ýç Varlýklar bandý göz önünde bulundurulmuþtur. Ancak Kasým ayýndaki krizin ortaya çýkardýðý yoðun likidite ihtiyacý karþýsýnda Merkez Bankasýnýn piyasayý açýk piyasa iþlemleri yoluyla fonlamasý sonucu APÝ stoku yýl sonunda bir önceki yýla göre yüzde 116.8 oranýnda artarak 5.2 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. 2001 yýlý Þubat ayýndaki kriz sonrasýnda da Kamu bankalarýna görev zararý karþýlýðý verilen Özel Tertip Devlet Tahvillerinin likidite edilmesinin de etkisiyle Merkez Bankasýnýn APÝ’den alacaklarý Nisan ayýnda 9 katrilyon liraya ulaþmýþ, Eylül ayýnda ise APÝ stoku 1.6 katrilyon lira düzeyine gerilemiþtir. 2001 yýlý Eylül ayýnda bir önceki yýlýn ayný dönemine kýyasla yüzde 67.1 oranýnda artarak 4.5 katrilyon liraya yükselirken vadesiz mevduattaki artýþ yüzde 77.8 oranýnda olmuþtur. Geniþ anlamdaki para arzý M2 ise reel faiz oranlarýnýn yüksekliði nedeniyle 111 vadeli mevduattaki artýþa paralel olarak 1999 yýlýnda yüzde 92.5 oranýnda geniþlemiþtir. 2000 yýlý baþýnda uygulamaya konulan programla faiz oranlarýnýn hýzla gerilemesi neticesinde M2 para arzýndaki artýþ 2000 yýlýnda yüzde 41.5 seviyesinde kalmýþtýr. 2001 yýlý Eylül ayýnda ise önceki yýlýn ayný ayýna göre yüzde 62.9 oranýnda artýþ göstermiþtir. 2000 yýlýnýn Eylül ayýnda yüzde 60.6 oranýnda büyüme gösteren M2Y, 2001 yýlý Eylül ayý itibariyle yüzde 94.9 geniþleyerek 101.4 katrilyon lira olmuþtur. Diðer taraftan 2000 yýlý Eylül ayýna kýyasla 2001 yýlý Eylül ayýnda M3 para arzý yüzde 61.7 ve M3Y ise yüzde 93.2 oranlarýnda artýþ göstermiþlerdir. PARA ARZI Tablo VII-3 MÝKTAR (Milyar TL) 1997 Dolaşımdaki Para (1) Vadesiz Mevduat M1 Vadeli Mevduat M2 Yurtiçi Yerleş.YP Mevd. M2Y (2) Resmi Mevduat Diğer TCMB Mevduatı M3 M3Y (3) YILLIK 1998 1999 2000 YÜZDE DEĞÝŞME EYLÜL 2000 610,871 1,057,864 1,887,153 3,196,942 2,670,065 YILLIK 2001 1998 1999 2000 EYLÜL 2000 2001 4,461,715 73.2 78.4 69.4 76.5 67.1 77.8 970,339 1,504,615 2,384,865 3,549,540 3,368,519 5,990,711 55.1 58.5 48.8 82.5 1,581,210 2,562,479 4,272,018 6,746,482 6,038,584 10,452,426 62.1 66.7 57.9 79.8 73.1 4,077,590 8,860,720 17,720,636 24,362,852 19,915,439 31,838,825 117.3 100.0 37.5 31.1 59.9 5,658,800 11,423,199 21,992,654 31,109,334 25,954,023 42,291,251 101.9 62.9 5,005,258 59,123,323 8,789,452 18,160,903 24,936,966 26,092,714 10,664,058 20,212,651 40,153,557 56,046,300 52,046,737 101,414,574 1,331,106 92.5 41.5 39.9 75.6 106.6 37.3 88.3 126.6 98.7 39.6 60.6 94.9 64.7 118.6 89.5 66.0 50.8 47.1 -53.4 256.2 260.5 36.3 42.7 61.7 61.7 93.2 221,367 364,531 796,961 1,322,941 905,118 238,189 247,745 115,463 411,256 781,185 1,064,922 4.0 6,118,356 12,035,475 22,905,078 32,843,531 27,640,326 44,687,279 96.7 90.3 43.4 11,123,614 20,824,927 41,065,981 57,780,497 53,733,040 103,810,602 87.2 97.2 40.7 Kaynak : TCMB Not : Yıllık yüzde değişmeler bir önceki yıl sonuna göre,aylık değişmeler önceki yılın aynı ayına göredir. 2001 rakamları geçicidir. (1) Bankalar dışındaki para (2) M2Y=M2+Yurtiçi yerleşiklerin yabancı para mevduatı (3) M3Y=M2Y+ Res.Mev+Diğer TCMB Mev. Rezerv paranýn M2 ile ölçülen para yaratma kapasitesinin bir göstergesi olan rezerv para çarpaný (M2/RP), 2000 yýlý genelinde azalýþ eðiliminde olmuþ Kasým ayýnda 6’ya çýktýktan sonra yýl sonunda 5.2’ye gerilemiþtir. 2001 yýlýnda ise Ocak ayýnda tekrar 6.7’ye yükseldikten sonra emisyonda meydana gelen yükselmelerle ters yönlü olarak azalmýþ ve Eylül ayýnda 5.4 seviyesinde gerçekleþmiþtir. 112 Diðer taraftan Merkez Bankasýnýn yarattýðý toplam Türk Lirasýnýn, M2 ile ölçülen parasal geniþlemeye katkýsýný gösteren M2/MBP þeklinde tanýmlanan Merkez Bankasý Parasý çarpaný 2000 yýlýnda Kasým ayýna kadar Merkez Bankasýnýn Açýk Piyasa Ýþlemleri ile sterilizasyon yapmama politikasý izlemesi sonucu Merkez Bankasý Parasýnýn seyrine paralel olarak önemli bir deðiþim göstermemiþtir. Bu dönemde APÝ kamu Grafik VII-1 PARA ARZLARI 120000 Trilyon TL 100000 80000 60000 40000 20000 0 1998 1999 M1 mevduat veya kredilerindeki deðiþmeleri telafi etmeye yönelik olarak kullanýlmýþtýr. Ancak Kasým ayýnda piyasanýn likidite ihtiyacýnýn APÝ ile karþýlanmasý sonucu MBP negatif deðer aldýðýndan M2/MBP oraný yüzde eksi 36.5’e düþmüþtür. Aralýk ayýnda ise Merkez Bankasý, fazla likiditenin dövize yöneleceði kaygýsý ile eski uygulamasýna geri dönmüþ ve APÝ stokunu azaltmýþ olduðundan çarpan 31.7’ye yükselmiþtir. 2001 yýlýnda da Þubat ayýndaki krizin 2000 M2 2001 Eylül M2Y ardýndan APÝ’nin piyasayý fonlamak maksadýyla yoðun biçimde kullanýmý MBP’nin ve dolayýsýyla M2/MBP oranýnýn Mart ve Nisan aylarýnda negatif deðer almasýna yol açmýþtýr. Mayýs ayýndan itibaren ise çarpan artý deðerlere ulaþmýþ ve Eylül ayýnda 6 seviyesinde gerçekleþmiþtir. M2Y/MBP oraný da M2/MBP oranýyla paralel bir seyir izlemiþtir. 113 C. MEVDUAT Mevduat bankalarý toplam mevduatý 1999 yýlýnda yüzde 97.6 oranýnda artarken, 2000 yýlýnda bu artýþ yüzde 43.4 seviyesinde kalmýþtýr. Özel sektör tasarruf eðiliminin azalmasý, yabancý para 114 borçlanmanýn cazip hale gelmesi nedeniyle mevduat faiz oranlarýnýn hýzla düþmesi ve yabancý para ikamesinin sürmesi, 1999 yýlý ile karþýlaþtýrýldýðýnda toplam mevduatýn önemli ölçüde yavaþlamasýnýn sebepleridir. Mevduatýn daðýlýmý içinde en önemli yeri tutan vadeli tasarruf mevduatý 2000 yýlýnýn Eylül ayýnda bir önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 25.4 oranýnda artarken, 2001 yýlýnda bu artýþ, faiz oranlarýnýn ekonomik krizler sonrasý yeniden yükselmesinin etkisiyle yüzde 65.9 oranýnda gerçekleþmiþtir. Vadesiz tasarruf mevduatýnda ise 2000 yýlýnýn dokuz aylýk döneminde yüzde 98.5 artýþ görülürken, 2001 yýlýnda bu artýþ yüzde 50.7 olarak gerçekleþmiþtir. Bu geliþmeler sonucunda toplam tasarruf mevduatýndaki artýþ 2000 yýlý Eylül ayýnda yüzde 28.1 iken 2001 yýlýnýn ayný döneminde yüzde 65 seviyesinde olmuþtur. Toplam ticari kurumlar mevduatý, 2000 yýlýnýn Eylül ayýnda bir önceki yýlýn ayný dönemine kýyasla yüzde 71 oranýnda artarken, 2001 yýlýnda yüzde 37.5 oranýnda artmýþtýr. Toplam diðer kurumlar mevduatý 2000 yýlýnýn Eylül ayýnda bir önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 48.1 oranýnda artarken, 2001 yýlýndaki artýþ yüzde 50.9 seviyesinde olmuþtur. Toplam resmi kurumlar mevduatý ise 2000 yýlý Eylül ayýnda bir önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 50.8, 2001 yýlýnda ise yüzde 47.1 oranýnda artmýþtýr. Bu geliþmeler sonucunda mevduat bankalarýnýn bankalararasý mevduat hariç toplam Türk Lirasý mevduatlarý 2000 yýlýnýn Eylül ayýnda önceki yýlýn ayný ayýna göre yüzde 38.3 oranýnda artarak 25 katrilyon liraya, 2001 yýlýnýn Eylül ayýnda ise yüzde 57 oranýnda artarak 39.3 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. 115 Genel mevduat toplamý içinde önemli bir yer tutan döviz tevdiat hesaplarý ise 2000 yýlý Eylül ayýnda bir önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 74.7 oranýnda artarken, 2001 yýlý Eylül ayýndaki artýþ, kurlarýn Þubat ayýnda serbest býrakýlmasý sonucu yüzde 129.2 oranýna yükselmiþtir. Öte yandan Bakanlar Kurulu’nun 2000/682 sayýlý kararý ile, Sigortaya Tabi Tasarruf Mevduatýna sýnýrlama getirilmiþtir. Karara göre, 1.6.2000 tarihinden itibaren açýlan veya yenilenen hesaplarýn 2000 yýlý sonuna kadar 100 milyar lirasý, 1.1.2001 tarihinden itibaren ise 50 milyar lirasý mevduat sigortasýna tabi olacaktýr. Türkiye’de münhasýran kýyý bankacýlýðý faaliyeti göstermek üzere kurulan bankalarda bulunan mevduat, mevduat sigortasýna tabi deðildir. D. KREDÝLER 1. Merkez Bankası Kredileri 2000 yýlý sonunda 501.7 trilyon lira olan Merkez Bankasý kredileri 2001 yýlý Eylül ayýnda 750 trilyon liraya ulaþmýþtýr. 2000 yýlýnda kamuya yönelik krediler yüzde 40.8 oranýnda azalýrken bankalara yönelik krediler TMSF’na 116 kullandýrýlan kredilerin TCMB bilançosunda ayrý bir hesapta gösterilmesi ile sýfýrlanmýþtýr. Tasarruf Mevduatý Sigorta Fonu’na kullandýrýlan krediler 2000 yýlý sonunda 500 trilyon lira ve 2001 yýlýnýn Eylül ayý itibariyle de 750 trilyon liradýr. 2. Mevduat Bankası Kredileri 2000 yýlýnda mevduat artýþ hýzýndaki yavaþlamanýn aksine kredi hacmindeki büyüme hýzlanmýþtýr. Özellikle tüketici kredilerindeki artýþýn da etkisiyle mevduat bankalarýnýn toplam kredileri yüzde 61.3 oranýnda artarak 27.4 katrilyon lira olmuþtur. 2001 yýlýnýn Þubat ayýnda yaþanan krizin ardýndan faiz oranlarýnýn yükselmesi ile kredi hacmindeki büyüme hýz kesmiþtir. Eylül ayý itibariye 2000 yýlýnýn ayný ayýna göre artýþ yüzde 36.7 oranýnda gerçekleþerek mevduat bankalarý toplam kredileri 34.7 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. Mevduat bankalarýnca toplanan mevduatýn 1999 yýlýnda yüzde 37.5’i, 2000 yýlýnda yüzde 42.1’i krediye dönüþmüþken 117 2001 yýlýnda kredi/mevduat oraný düþerek Eylül ayý itibarý ile yüzde 32.7 olmuþtur. 2000 yýlýnda yüzde 66.1 oranýnda artan mevduat bankalarýnýn içinde tüketici kredilerinin de yer aldýðý özel sektöre yönelik yurtiçi kredileri 2001 yýlýnýn Temmuz ayýnda bir önceki yýlýn ayný ayýna göre yüzde 118 36.5 oranýnda artarak 29.7 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. 2000 yýlýnda, bir önceki yýla göre yüzde 27.2 oranýnda artan yurtdýþý kredi hacmi ise 2001 yýlýnýn Temmuz ayý itibariyle 2000 yýlýnýn ayný ayýna göre yüzde 70.9 oranýnda artarak 422 trilyon lira olmuþtur. 3. Net Kredi Hacmi Merkez Bankasý, mevduat bankalarý ve kalkýnma ve yatýrým bankalarýnýn açtýklarý dolaysýz krediler toplamýndan oluþan yurtiçi net kredi hacmi, 2000 yýlýnda yüzde 62.1 artýþla 28.2 katrilyon lira olmuþtur. 2001 yýlýnýn Eylül ayýnda ise bir önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 35.9 artýþ göstererek 35.2 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. 2001 yýlý Eylül ayý itibariyle yurtiçi kredi hacmi içinde mevduat bankalarý kredi- lerinin payý yüzde 91.8, kalkýnma ve yatýrým bankalarý kredilerinin payý ise yüzde 8.2’dir. Yurtdýþý kredi hacmi 1999 yýlýnda yüzde 57, 2000 yýlýnda ise yüzde 24.6 oranýnda artarak 1.8 katrilyon lira olmuþtur. 2001 yýlýnýn Eylül ayýnda bir önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 42 artarak 2.6 katrilyona ulaþmýþtýr. E. MEVDUAT VE KREDÝ FAÝZLERÝ 1. Mevduat Faizleri Faiz oranlarý 1999 yýlý genelinde düþüþ eðiliminde olmuþ ve istikrar programýnýn açýklanmasý ile bu düþüþ hýz kazanmýþtýr. 2000 yýlýnýn ilk sekiz aylýk döneminde uygulanan para ve kur politikasý sayesinde faiz oranlarýndaki düþüþ eðilimi sürmüþtür. Ancak Eylül ayýnda yükselmeye baþlayan faiz oranlarý izleyen ayda kontrol altýna alýndýysa da, Kasým ayýnda yaþanan krizin ardýndan yýl sonunda yüksek düzeylere ulaþmýþtýr. 2001 yýlý Þubat ayýndaki kriz Þubat ve Mart aylarýnda faiz oranlarýnýn aþýrý yükselmesi ile sonuçlanmýþtýr. Nisan ayýnda yeni para politikasýnýn açýklanmasý ile düþmeye 119 baþlamýþ ve 2001 yýlýnýn Aðustos ayý itibarý ile altý ay vadeli mevduat faiz oraný yüzde 66.5, bir yýl vadeli mevduat faiz oraný ise yüzde 61.4 düzeylerine inmiþtir. 120 Tasarruf mevduatý faiz oranlarý aþaðýdaki tabloda gösterilmiþtir. 2. Ticari Kredi Faiz Oranları Mevduat bankalarýnýn aðýrlýklý ortalama ticari kredi faiz oranlarý 1999 yýlý genelinde dalgalý bir seyir izlemiþ, yýl sonunda istikrar programýnýn açýklanmasý ile düþme eðilimine girmiþtir. 2000 yýlýnýn ilk sekiz aylýk döneminde de kýsa vadeli aðýrlýklý ortalama kredi faiz oranlarýndaki düþüþ artarak devam etmiþ, Ocak ayýnda yüzde 82.8 iken gerileyerek Aðustos ayýnda yüzde 50.4’e inmiþ ise de Kasým ayýnda yüzde 85.4’e ve Aralýk ayýnda da yüzde 105.9’a yükselmiþtir. Orta vadeli aðýrlýklý ortalama kredi faiz oranlarý ise 2000 yýlýnýn Ocak ayýnda yüzde 55.8 iken Ekim ayýnda yüzde 39.2’ye kadar düþmüþ, Kasým ayýnda yüzde 56.3’e ve Aralýk ayýnda da yüzde 68.1’e yükselmiþtir. Kýsa vadeli aðýrlýklý ortalama kredi faiz oranlarý 2001 yýlý Ocak ayýnda yüzde 82.5’e gerilerken Þubat krizi ile birlikte yüzde 150.4’e yükselmiþ Mart ayýndan itibaren de tekrar azalarak Haziran ayýnda yüzde 78.4 oranýna düþmüþtür. Orta vadeli aðýrlýklý ortalama kredi faiz oranlarý da ayný dönemde dalgalý bir seyir izlemiþ, Haziran ayýnda yüzde 89.3 oranýnda gerçekleþmiþtir. 3.Reeskont ve Avans Ýþlemlerinde Uygulanacak Faiz Oranları Merkez Bankasý’nýn vadesine en çok üç ay kalan senetler için reeskont iþlemlerinde uyguladýðý iskonto oraný, 1.8.1995 tarihinde yüzde 50’ye düþürülmüþ iken 2.8.1997 tarihli düzenleme ile yüzde 67’ye artýrýlmýþ, 30.12.1999 tarihli düzenleme ile yüzde 60’a indirilmiþtir. 121 Merkez Bankasý’nýn avans iþlemlerinde uygulanacak faiz oranlarý ise reeskont iþlemlerinde uygulanan iskonto oranlarýndaki düþüþe paralel olarak 1.8.1995 tarihinde yüzde 57’ye indirilmiþ iken 2.8.1997 tarihinde yüzde 80’e çýkartýlmýþtýr. Bu oran 30.12.1999 tarihli son düzenleme ile yüzde 70’e indirilmiþtir. F. ZORUNLU KARÞILIK VE UMUMÝ DÝSPONÝBÝLÝTE ORANLARI 1. Zorunlu Karþılık Oranları 25.11.2000 tarihli Resmi Gazetede yayýmlanan zorunlu karþýlýklar hakkýndaki Teblið ile Türk Lirasý mevduata uygulanan zorunlu karþýlýk oraný yüzde 6’dan yüzde 4’e indirilmiþtir. 17.5.2001 tarihli Merkez Bankasý Teblið’i ise 22.7.1996 tarihli Mevduat Munzam Karþýlýklarý Hakkýnda deðiþik 96/1 Sayýlý Teblið’in adýný “Zorunlu Karþýlýklar Hakkýnda Teblið” ve söz konusu Tebliðde yer alan “Mevduat Munzam Karþýlýk” ve “Munzam Karþýlýk” ibarelerini de “Zorunlu Karþýlýk” olarak deðiþtirmiþtir. 8.8.2001 tarihli Resmi Gazetede yayýmlanan zorunlu karþýlýklar hakkýndaki 122 Teblið ile de Türk Lirasý mevduat için tesis edilen zorunlu karþýlýklara ödenecek faiz oranýnýn TCMB tarafýndan tespit ve ilan edileceði ve bu faizlerin Mart, Haziran, Eylül ve Aralýk aylarý sonlarýnda tahakkuk ettirileceði hükme baðlanmýþtýr. Bu düzenleme paralelinde Merkez Bankasý 10.9.2001 tarihinde Banka nezdinde tesis edilen Türk Lirasý zorunlu karþýlýklara uygulanacak faiz oranýný yüzde 40 olarak belirlediðini duyurmuþtur. Söz konusu oran, faiz oranlarýndaki geliþmeler dikkate alýnarak yeniden belirlenebilecektir. 2. Umumi Disponibilite Oranları 10.12.1999 tarihli Resmi Gazete’de yayýmlanan Umumi Disponibilite Hakkýnda Teblið ile Türk Lirasý mevduat için bulundurulacak umumi disponibilite oraný yüzde 6’dan yüzde 8’e yükseltilmiþ, artýrýlan 2 puana tekabül eden disponibl deðerlerin Merkez Bankasý nezdinde Türk Lirasý vadesiz serbest tevdiat olarak bulundurulmasý esasý getirilmiþtir. 5 Mayýs 2000 tarihli düzenleme ile de bankalarýn pozisyon aþýmlarýna iliþkin taahhütleri için bulunduracaklarý disponibilite oraný, tamamý TCMB nezdinde Türk Lirasý vadesiz serbest tevdiat olmak üzere yüzde 8’den yüzde 100’e yükseltilmiþtir. Son olarak 25.11.2000 tarihli düzenleme bankalarýn mevduat dýþý Türk Lirasý pasif hesaplarý için bulunduracaklarý disponibilite oranýný toplam yüzde 14’den, yüzde 6’sý TCMB nezdinde serbest tevdiat, kalaný asgari yüzde 4’ü senet, azami yüzde 2’si kasalarda bulundurulan nakit olmak üzere toplam yüzde 12’ye düþürmüþtür. 123 124
