18-19 Kasım 2009 - İSAM Kütüphanesi

LF
u
LA
18-19 Kasım 2009
lll
1
iSTANBUl 201 O
lll
1
443
DARULFÜNÜN iLAHiYAT FAKÜLTESi'NDE
BİR KELAM MÜDERRİSİ: ARAPKiRLi
HÜSEYiN AVNi KARAMEHMEDOGLU
Fikret SOYAL"
I. GİRİŞ
İslam düşüncesinin en verimli ve dinamik unsurunu oluşturan Kelam İlmi yaklaşık hicri IL Yüzyıldan itibaren müstakil bir bilim haline gelmiştir. Çeşitli ilim dalları gelişim süreçlerine bağlı olarak içeriklerinde bir takım
değişikliklere gittiği gibi, Kelılın da değişen şartlara bağlı olarak muhtevasında farklı bir söylem kullanma ve açı­
lımda bulunma gereği duymuştur. Bu bağlamda mütekaddimun döneminde Kelılının konusu "zat-sıfat" ilişkisiy­
ken; müteahhirun döneminde Kelılının konusu "İslam filozoflarının ilahiyat konusundaki görüşleri ile mücadele
olmuştur. 1
XIX. Yüzyılda Kelam ilminin değişen şartlardan dolayı yetersiz olduğunu düşünen bazı kelamcılar, bu ilmin yeniden inşasının zorunlu olduğu kanaatine varmışlardı. Bu durum Yeni İlın-i Kelam hareketinin doğuşu
anlamına gelmekteydi. Bu dönemde yaşanan askeri, siyasi ve ilmi başarısızlıklar, söz konusu bu alanlarda bir arayı­
şa girilmesini gerekli hale getirmişti. Bu noktada İslami ilimierin içerik ve usullerinin ihtiyaca cevap vermediği
düşüncesiyle, bu ilimleri yenileme ve geliştirme çalışmalarına yönelinmiştir. Bu yenilik arayışları tefsir ve fıkıhta
görülmekle birlikte asıl yenilik ihtiyacı kelamda duyulmuş, bu yönde daha yoğun bir çaba sarf edilmiştir. 2
Zira yeniden inşa denilen bu yolda model oluşturmak amacıyla özellikle kelamcılar tarafından yeni eserler
verilme çabasına girilmiştir. Kelam konularının yenilenmesi gerektiği meselesiyle ilgili en yoğun çalışmayı yapanlar
Abdullatif Harpurl (1842-1914), Filibeli Ahmed Hilmi (1865-1914) ve İzmirli İsmail Hakkı (1868-1946) sayılmıştır.3
'
Yeni İlın-iKelam hareketinin yaşandığı bir dönemde Darulfünıln'da meydana gelen gelişmeleri ve özellikle
ilahiyat sahasındaki değişiklikleri bu bağlamda izlemek gerekmektedir: Zira 1910 yılında yapılan çalışmaya göre
İstanbul Darülfünıl'nu, Ulılm-u Şer'iyye, Ulılm-u Hukukiye, Ulılm-u Tıbbiyye, Fen Bilimleri ve Ulılm-u Edebiyat
olmak üzere beş şubeye ayrılmıştır. Bu dönemde Ulum-u Şer'iyye bölümünün ders prograrnında İlın-i Kelam bir
sömerstr prograrnında sekiz ders olarak yer almıştır. 4 ilahiyat Fakültesi'nde kelam derslerini okutan hocalara bakıldığında 1902 ve 1904 yılı Maarif Salnamesi'ndeki bilgilere göre kelam derslerini Abdüllatif Efendi okutmuştur.
1904 yılına denk gelen son sınıf öğrencilerinin ders programına göre Meclis-i Kebir-i Maarif tarafından Bayezid
Dersiarnı Arapkirli Hüseyin Avni kelam dersini akutmak üzere görevlendirilmiştir. s
II. ARAPKiRLi HÜSEYiN AVNİ'NİN HAYATI
A. Yetişmesi ve Aldığı Görevler
1863'de Malatya/Arapkir'de doğmuştur. İbtidai ve Rüşdiyeyi okuduktan sonra Arapkir'de Ispanakçızade
medresesinde müderris Mustafa Fevzi Efendi'nin derslerine devam ederek 1885 yılında icazet almıştır. Bu icazeti
aldıktan sonra İstanbul'a gelmiş, Bayezid Camii dersiarnlarından Bayburtlu Hüseyin Hüsnü Efendi ile Şeyhülislam
Araş. Gör., İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fak.
Mahmut Ay, ''&lam İlmilliıı Yeııideıı İııfamıda Geleııeğill Modeme Dôiıiijilmii'~ Kelam İlrni'nin Yeniden İnşasında Geleneğin Yeri Sempozyumu, Elazığ, Fırat Üniv. İlahiyat Fak. Yay., 2004, s. 145.
2
M. Sait Özervarlı, Kelfunda Yenilik Arayışlan, İSAM Y ayınlan, İstanbul, 2008, 2. baskı, s. 56; "Seyy:id Alımed Han, Şibli Numani,
Emir Ali, Muhammed İkbal, Ebu'l-Kelam Azad, Fazlurrahman ve Vahiduddin Han Kelılm ilmine yeni bir metot ve muhtevayla modem çağın İslılm'a meydan okıırnalarına karşı akılcı bir biçimde çözüm getirebilecek bir bakış açısı kazandırmaya çalışan isimlerden bazılandır." bkz.: Ramazan Altıntaş, Yeııi Bir Kelôm: Vahid11ddiıı Hall Ömeği, Sivas, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,
2003, C. 7, Sayı:1, s. 103-104.
Özervarlı, Kelfunda Yenilik Arayışlan, s. 57-58.
Mehmed Ali Ayni, Daru'l-Fünfuı Tarihi, Haz.: Metirı Hasırcı, Pınar Yayınlan, İstanbul 1995, s. 62-63; Münir Koçtaş, Allkara Üııiver­
sitesi İlahfyat Fakiiliesi Kımi/lif ve Tarihçesi, AÜİFD., C. 31, Ankara, 1989, s. 3.
Zeki Salih Zengiu, Medreseden Darülfiinuna Türkiye'de Yüksek Din Eğitimi, Karahan Kitabevi, İstanbul, 2009, s. 46-47.
444
Bodrumlu Ömer Lütfi Efendi'den ayn ayn icazet almıştır. Ruus 6 imtiharuru başararak Bayezid camiine dersiam
olmuştur. 7
Ruus imtiharuru başannca 1888'de Bayezid Camii'nde ders okutınaya başlamıştır. Tatil günleri dahil olmak
üzere aralıksız on üç yıl sürdürdüğü bu birinci çalışmasının sonunda sekzen beş öğrenciye icazet verilmiştir. Bundan sonra öğrencilerinin ısran üzerine ikinci defa Laleli Camii'nde Şerhu'l-Aldid ve Buhari-i Şerif okutınaya baş­
lamış, bu çalışmanın sonunda, 1906'da birçok talebeye icazet vermiştir. 8 Osmanlı'nın son dönemiyle Cumhuriyet
sonrasında yetişen pek çok kişiye hocalık yapmış olan Arapkirli Hüseyin Avci'nin Bayezid camiindeki ikindi derslerini alan öğrencileri arasında Şerafeddin Yaltkaya da bulunmaktadır.9
1902 yılında dönemin Maarif Nezareti tarafından 'Darulfünfın İlın-i Kelam Müderrisliği görevine getirilBu onun Darulfünfın'da aldığı ilk görevidir. 1906'da Meclis-i Mesalih'i Talebe azalığı görevine seçilmiştir.
1911'de Fatih Salın Medresesi'nde Arap Edebiyatı Müderrisliğine, 1912 yılında Bab-ı Mesihat'de İlim Şurası Üyeliğine ve Medresetu'l Mutehassisin 10 Müdür-i Umumiliğine atanmıştır. 1912'de Huzur derslerine 11 mubatap
olunmuş ve 1916'da mukarrirliğe terfi etmiş bu görevini 1923 yılına kadar sürdürmüştür. 12 1913'de Medresetu'l
Mutehassisin İlın-iKelam Müderrisliğine, 191S'de Medrese-i Süleymaniye Müdürlüğürıe atanmıştır. Bundan sonra
1916 yılında Daru'l Hikmeti'l İslarniye13 üyeliğine, başta vekrueten yürüttüğü Daru'l-Hikmeti'l İslamiye başkanlı­
ğına 1919'da tayin edilmiştir. Bu teşkilatın en uzun başkanlığını yapan isim olmuştur. Tevhid-i Tedrisat Kanunu
ile medresderin ve Daru'l-Hikme'nin kapatılması ile Büyük Millet Meclisi karanyla 1926'da Darulfünfın İlahiyat
Fakültesi Hadis, Hadis Tarihi ve Kelam ilmi dersleri hocalığına atarımıştır. 1 4
miştir.
Yeni İstanbul Üniversitesi 1 Ağustos 1933 tarihinde kurulmuş ve 19 Kasım 1933'de yapılan törenle ilk açı­
lış töreni düzenlenerek eğitime başlamıştır. İlgili kanunun yürürlüğe girmesiyle 1O'u Edebiyat ve İlahiyat olmak
üzere toplam 157 müderrisin görevine son verilmiştir. 30 yıllık hizmeti bulunup yeniden görev verilmeyen öğre­
tim üyeleri emekli edilmiştir. 15 İstanbul Üniversitesi içerisinde İlahiyat Fakültesi'ne yer verilmemiş yerine Edebiyat
Fakültesi bünyesinde İslam Tetkikleri Enstitüsü kurulmuştur.16 Yeni kurulan İslam Tetkikleri Enstitüsünde eski
hocalardan pek çoğu görevlendirilmişken, İlahiyat Fakültesi'nde görevli olduklan halde bu·enstitüde görev verilmeyen beş öğretim üyesi arasında_ Arapkirli Hüseyin Avni de bulunmaktadır. 17
Emrullah Efendinin çalışmasının neticesinde 1910 tarihili Nizamnamenin 57. maddesine göre son sınıf imtihanını veren öğrencilere
icazetname ve nizamnamesinde yazılı olduğu üzere son sınıf imtihanından sonra ruus yani reislik imtihanını verenlere "reis" ünvanı verilirdi. Her dört senede bir defa yapılan bu sınav Babı Meşihat'de ders vekilinin başkanlığında oluşturulan bir ilim heyetinin huzurunda
gerçekleştirilmekteydi. Bkz.: Mehmed Ali Ayni, a.g.e., s. 68; Mehmet Hazmi Tura, İstallbul Dersiiilll Miiderrisleri11dm Merhulll Hiisryi11 AvııiKora!lJehmedoğlu, Göldağı Dergisi (Arapgir Kültür Derneği Y~), İstanbul, 1955, s. 16.
Ebu'l--Ula Mardin, Huzur Dersleri, Yayınlayan: İsmet Sungurbey, İstanbul Akgün Matbaası, İstanbul1966, C. II-III, s. 127-128; Tura,
Hiisryiıı Avni, s. 16.
Mardin, Huzur Dersleri, C. II-III, s. 128; Tura, Hiisryiıı Avııi, s. 16.
Ömer Aydın, Türk Kelfun Bilginleri, İnsan Yayınları, İstanbul, 2004, s. 86-87.
10
Medresetü'l-Mütehassisin: "1917'de Darülhilafetülaliye medresesi programını ıslah etmek üzere toplanmış olan 38 kişilik komisyon
medresetülmütehassisinin tefsir ve hadis, fıkıh ve kelam, tasavvuf ve felsefe adlarıyla üç şubeye ayrılarak eğitime başlanması kararlaştı­
rılmış bir birimdir." Bkz.: Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, Eser Matbaası, İstanbul1977, C. 1-2, s. 165.
11
Huzur Dersleri ya da Huzur Dershanesi: "1758 yılı Ramazan ayından başlayarak her Ramazanın birinci günündenonuncu gününe
kadar bir mukarri.r ile birkaç muhatap efendiden oluşmak üzere bir ilim heyeti toplanarak müzakerede bulunmuşlardır. Ders verenlere
mukarrir, dinleyenlere m uhatap denilmiştir. Önceleri camilerde halk arasında periyodik bir zamanlamaya tabi olmadan devam eden padişahın katıldığı dersler, sonralan sarayda bir salon tahsis edilerek özel bir takım toplantılar yapılmıştır. Ancak söz konusu tarihten itibaren huzur derslerinin sarayda yapılması hükme bağlanmıştı." Bkz.: Ergin, Türk Maarif Tarihi, C. 1-2, s. 271-272; Ebu'I-Ula Mardin, Huzur Dersleri, İstanbul1951, Cilt, I, s. 13-40.
12
.
Tura, Hiisryiıı Awıi, s. 17; Mardin, Huzur Dersleri, C. I, s. 105-109; Harnit Er, Darü'l-Fünün llahiyat Fakültesi
ve Yazarlan, İstanbul, Şahinler Matbaacılık, 1993, s. 194.
Mecmuası
Hoca
13
Darü'l-Hikmeti'l-İslarniyye: "1334/1916 yılında açılıp çalışmaya başlayan birimin akaid, fıkıh ve ahlak isimli üç encümeni ve her encümenin üç azası vardır. İlmi işlerin yanı sıra, Müslümanların dini terbiyesinin ve İslfu:niyerin yüksek meziyet ve faziletlerinin benimsenmesine çalışmak ve bu uğurda eserler basınayı amaç edinmiştir. Bu anlamda müellifimiz Arapgirli'nin 22 adet kelaıhıa alakalı makalesinin yer aldığı Ceride-i İlmiyye'nin yayınianmasını da sağlamıştır. 1913'de kurulan Medresetü'l-Eimme ve'l-Huteba 1918'de h.-urulan
Darü'l-Hikmeti'l-İslarniyye idaresine alınmıştır. Arapkirli'nin 1919 yılında başkanlığını yürüttüğü söz konusu bu kurumda Mehmet Akif
de sekreter ve aza olarak görev yapmıştır. Bkz.: Ergin, Türk Maarif Tarihi, C. 1-2, s. 276; Sadık Albayrak, Son Devcin İslam Akademisi, (Darü'l-Hikmeti'l-İslamiyye,), İstanb~ 1998, s. 95-107.
14
Tura, Hiisryiıı Avııi, 18.
13
r-\
.
Zengin, Medreseden Darülfünundan, s. 138.
16
Necdet Öklem, Atatürk Döneminde Darülfünun Reformu, İzmit: Ege Üniversitesi, 1973, s. 48-55; Albayrak, Son Devcin İslii!n
Akademisi, (Darü'l-Hikmeti'l-İslamiyye,), s. 176.
17
Arapkirli Hüseyin Avni ile birlikte İlahiyat Fakültesi hocalanndan görev verilmeyenler: Halil Nimetullah, Fuat Köprülü, İsmail Hakkı
445
Buraya kadar
hakkında
bilgiler verilen Hüseyin Avni, 1926
yılından
Fakültenin kapandığı 1933 yılına kadar
İlahiyat Fakültesi'nde Hadis Tarihi, Hadis ve Kelfun müderrisi olarak görev yapmıştır. Ancak Darulfünfın İlahiyat
Fakültesi programında Avni'nin 1924'ten 1933 yillan arasındaki dönemde Hadis derslerini okuttuğu görülmektedir. Onun kelfun müderrisliğinin ise 1902 yılında dönemin Maarif Nezareti tarafindan Darulfünfın İlın-i Kelfun
Müderrisliği'ne atanmasıyla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. İlahiyat Fakültesi'nde görevlendirildiğinde hadis derslerini okutınakla birlikte, Bayezid Camii dersiarnlığı başta olmak üzere Medresetu'l Mutehassisin İlın-i Kelfun Müderrisliği ve diğer görevleriyle, daha sonra Laleli'de okuttuğu dersler ve Ceride-i İlıniye'de yazdığı kelamla alakalı 22
makale ve İ/m-i Kelam Dersleri adlı eseri, onun kelfuncılığını gösteren en önemli delillerdendir.
Emekli olduktan sonra Salırayı .Cedid'teki köşkünde ikamet etmekte iken yaşının ilerlemesi sebebi ile İs­
tanbul'a gelip gitmekte zorlandığı için Laleli'ye taşınmıştır. Bir müddet burada kendisini sevenlerin ziyaretlerini
kabul ile hayatını devam ettirdikten sonra hafif bir rahatsızlıktan sonra ll Mayıs 1954'de Ramazan ayında iftar
vakti İstanbul'da vefat etmiş, Edirnekapı şehitliğine defnedilmiştir. 18 883 kitaptan oluşan kütüphanesi varisieri
tarafindan İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü'ne (Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi) bağışlanmıştır. 19
Arapkirli Hüseyin Avni'nin yaşamı boyunca aldığı çeşitli idari görevlere bakılarak, Tarızimat sonrası Osmarılı eğitim sistemiyle ilgili önemli hususlar ortaya çıkmaktaQır. Zira Tarızimatla birlikte yüksek öğretim, üzerinde en çok durulan hususlardan birisi olmuştur. Bu alana din eğitiminin de alınması II. Abdülhamit döneminin
sonlarına doğru, 1900 yılında gerçekleşmiştir. Darulfünfın'un 1863 yılında kurulmasına rağmen yüksek din eğiti­
minin verilmemesi bu eğitimin medrese tarafindan veriliyor olmasına dayandırılmıştır. 1900 yılında yüksek öğre­
time din eğitiminin de alınmasıyla yeni bir dönem başlamıştır. 20
İşte söz konusu bu dönem Arapkirli'nin hayatı açısından önem teşkil etmektedir. Zira O, medrese eğitim
sistemine dahil alanlarda da, yüksek öğretim alanında da çeşitli vazifeleri yerine getirmiştir. Buradan hareketle
Arapkirli'nin hayatı bağlamında yüksek din eğitiminin üniversiteye dahil edilmesinin sonuçlanyla ilgili bazı değer­
lendirmeler yapılabilmektedir.
Öte yandan ön~mli tartışmalara konu olan Dini Isiahat Projesi Meselesinde Arapkirli'nin de adı geçmiştir.
1928 yılında meydana gelen bu olay aynı zamanda İlahiyat Fakültesi'nin yapması gereken bir görev olarak mı,
yoksa İlahiyat Fakültesi'nin inkılaplara destek vermesi şeklinde mi değerlendirilecekti.21 Söz konusu beyannamenin altında şu imzalann yer aldığı iddia edilmektedir. Köprülüzade Fuad, İsmail Hakkı Baltacıoğlu, İzmirli Hakkı,
Halil Halid, Halil Nimetullah, Mehmet Ali Ayni, Şerafetcin Yaltkaya, Arapkirli Hüseyin Avni, Hilmi Ömer, Yusuf
Ziya, Babanzade Naim Bey ve Ferit Kam. Babarızade Naim Bey ve Ferit K.am'ın imzayı atmaktan vazgeçtikleri ve
heyeti terk ettikleri iddialan da söz konusu olmuştur. 22 Bu projenin altında imzası bulunan İlahiyat Fakültesi hocalanyla ilgili çeşitli değerlendirme ve yorumlarda bulunulmuş, söz konusu olayın gerçekleşip gerçekleşmediği noktasında farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bu bağlamda projede imzası bulunan İlahiyatFakültesi'nin önemli hocalarından Yusuf Ziya Yörükan'ın İslam Türk Ansiklopedisi Mecmuası'nın 15 Haziran 1947 tarihli 73. Sayısında yer
alan röportajındaki ifadeleri ohiyın kesinlikle meydana gelmediğini göstermektedir: " ... Yalmz benim değil hiçbir
arkadawmn da imzası yoktur. Bqyle bir lqyiha ne miidemsler meclisinde ne de baJka bir komiryonda miizakere bile edilmedi.
ArkadaJiardan biri1 miidenisler JJJeclisinde miiifikere edilmek iizere bqyle bir fi!Y kaleme alnııJ1 miidenislere birer suret vemJif1 bir
Silret de gazetrye göiıdermiJ. Bir emrivaki karpsmda bırakılmak istenildiği anlaplmca çok cammız sıkı/dı. Meselmin asimdan
haberimivokkm biitiin miidenisler namma ipn gazetelere aksetmesi pek tuhciftı. 'Bunun bir miizakere meV'{/111 yapılması doğrn
değildir' denildi ve miidenisler meclisi toplanmadı. Binaenalryh lqyiha denilen bu !I!J' imza edilmek Ji!Jie durst/111 JJJiiiflkere bile
edilmedi. '123
kan
Röportajdanda anlaşılacağı üzere böyle bir toplantı zaten gerçekleştirilememiştir. Aynı söyleşide ortaya çı­
bir durum da, imzası bulunan müderrisler yazılırken dile getirilen Babarızade Ahmed Naim ve Ferit
başka
ve Şekip Tunç Beyler. Ancak Avni dışında kalan diğer dört hoca Edebiyat Fak-ültesi'nde görevli olup aynı zamanda İlahiyat Fakültesi'nde ders verrnekteydiler. Dolayısıyla bunlar arasında görevsiz kalan sadece Avni olmaktadır. Bkz.: Öklem Atatürk Döneminde Darülfünun Reformu, s. 48-62; Zengin, Medreseden Darulfiinılna, _s: 144.
18
19
20
21
Mardin, Huzur Dersleri, C. II-ill, s. 131.
Metin Yurdagür, Arapkirli Hiisryiıı Avııi, DİA, İstanbul 1991, C. ill, s. 329-330; Mustafa Öze~ Sou Döiıe111 Oslllan/J Tifsir Taribiııdeıı Baif
Portreler I, DEÜİFD, İzmir 2002, C. 15, s. 78; Er, Darü'l-Fılnıln İlahiyat Fakültesi, s. 195.
•
Zengin, Medreseden Darülfünuna, s. 3, 37-39; Ali Arslan, Darii!fiimm Ilab!J•at Fakiiltesi, Fakii/te Meclisinin
lan, (1911-1912), Değerler Eğitimi Dergisi, V, Sayı: 13, Haziran 2007, s. 11.
Kıtminiası
.
ve Ilk Meclis
Zabıt-
Zengin, Medreseden Darülfünuna, s. 142.
22
Büyük Doğu, 2 Mayıs 1947, Yıl: II, C. lll, s. 61; Kadir Mısıroğlu, Kurtuluş Savaşı'nda Sanldı Mücahider, İstanbul1990 (8. baskı),
s. 420-23.
23
Yusuf Ziya Yörükan'ın ilgili röportajı için bkz.: Mustafa Şekip, Türk İslı1.m Ansiklopedisi Mecmuası, Dini İukılap ve Isiahat Hakkıuda,
1947, C. II, No: 73, s. 9.
446
Bey'in imzalannı geri çekmeleri konusunun doğru olmamasıdır. Yörükün'ın ifade ettiği üzere, bu her iki isim
aslında İlahiyat Fakültesi'nde müderris olmadıklan için onların bu mesele ile alakalan olmamıştır. 24
B. İlıni Ki§iliği
Arapkirli Hüseyin Avni eser yazmak, öğrenci yetiştirmek, nasihatlerde bulunmak, akşam dersleri vermek,
vaaz etmek gibi birçok alanda hizmet etmiş, kültürel faaliyetlerde bulunmuş bir kel:imcı olarak dönemine ışık
tutan önemli bir isim olarak kabul edilmiştir. Döneminin en yüksek ilim müesseselerinden mezun olmuş ve batılı­
laşmanın en hareketli dönernlerinde İstanbul gibi bir ilim kültür merkezinde en yüksek düzeyde hizmetler ifa
etmesiyle oldukça önemli bir konumda yer almıştır.
Onun bir başka özelliği ise saltanat, meşrutiyet ve cumhuriyet dönemlerini yaşamış her dönemin Türk toplumunda bırakmış olduğu izleri, bu geçişlerin sebep olduğu kültür değişimlerini bizzat yaşamıştır. Eğitim sistemiyle alakalı önemli değişiklikler onun yaşadığı döneme rastlamıştır. O nedenle Avci'nin özellikle ilahiyat eğitiminin
yüksek öğrenime dahil edilme çalışmalannın yapıldığı yıllarda yaşaması ve bu değişikliklere göre çeşitli görevler
almış olması onun ismini daha çok öne çıkarmaktadır. Neticede kendisinin yeni hadise ve cereyanlar karşısında
bağlı bulunduğu değerleri muhafaza ettiği anlaşılmakta, söz konusu dönemde vurgulanan klasik kel:imın ihmal
edilmemesi hususunu Arapkirli'nin ilmi kişiliğinde de görmek mümkün olmaktadır. 25
C. ESERLERİ
1.İlm-i Kel:im Dersleri
2.En-Nakdü'r-Rılyic
li-Dibaceti'n-Neta'ic
3.Şerhu '1-Kasideti'n-Nılniyyeti'l-Büstiyye
4.Ta'likat 'ale'l-Kasideti'l-L:imiyye
S.Kayıdlı
III.
Kavaid-i i'rab
Kelarrıl
Görü§leri
A.İlm-i Kelam Eserine Göre Kelarrıl Görü§leri
Hüseyin Avni'nin Darulfünıln'da okuttuğu kelam derslerine ait notlanndan oluşan İ/m-iKe/am Dersleri adlı
eseri kel:im alanında önemli bir çalışması olup, Darulfünıln Mecmuası adlı külliyat içinde yayımlanmıştır. Bu eserin iki baskısı yapılmış, birincisi İstanbul'da 1328 yılında olup 272 sayfadır. 26 İkinci baskısı ise yine İstanbul'da
1331 yılında yapılmış 192 sayfa Osmanlıca bir eserdir. Kel:im ilmine dair eserlerinin arasında en kapsamlı alanıdır.
.
Son dönemde yazılan kel:im kitaplannda biraz da dönemin metoduna uyarak bilgi ve varlıkla ilgili bölümler
azaltılmış, böylece hem ulıThiyet ve nübüvvet gibi problemlerle, hem de dönemlerindeki düşünce ve eğilimlerle
daha çok ilgilenilmiştir. 27 Hüseyin Avni de dönemin bu metoduna uyarak eserine 'Mukaddime' ile değil, doğrudan
'UlıThiyet' bölümünden ve ona bağlı olarak Allah'ın sıfatlanyla başlamıştır. Avni'ye göre, Allah Teala'nın zatının
hakikat ve malıiyecini bilmek ve anlamak mümkün olmadığı için Allah'ın zatını bilmekle mükellef değiliz. İnsan,
gücü ruspetinde yaratılmış varlıklardan yaratanın var olduğu deliline göre Allah'ın şanına layık olan sıfatlannı bilmekle mükelleftir. 28 Vahdaniyet sıfatı bağlamında Allah'ın sıfatlannın benzerinin hiç kimsede bulunmamasını
Vahdaniyet-i Sıfat, yarattıklarında başkasının katkısı ve ortaklığının olmamasını da Vahdaniyet-i Ef'al olarak açık­
lamış daha sonra tevhidin ispatında kel:imcılar tarafından çok sık kullanılan burhan-u temanu delilini izah etmiş­
tir.29
Allah'ın sonradan yaratılanlara benzernemesi demek olan30 Muhalefetün li'l-Havadis'i açıklayan Avni'ye göre Allah Teala zatında, sıfatlarında ve fiilierinde hiçbir şeye benzemez. Kıyam bi-Nefsihi konusunda Allah Teala'nın zatı ile kaim, mekan yön ve bunların teferruatından hiçbir şeye muhtaç olmadığını belirtmiştir.31
24
Mustafa Şekip, Türk İsJ.am Ansiklopedisi Mecmuası, Dilli İ11kılap ve Isiahat Hakkmda, 1947, C. II, No: 73, s. 10.
25
Yurdagür,Awıi,
26
Arapkirli Hüseyin Avni, İlın-i Kelam, Haz.: Ebu'l-Ula; nşr. Eşref Edib, İstanbul, Sırao Müstakim Matbaası, 1328, 272 s.
C. III, s. 330.
27
Özervarlı, Yenilik Arayı§lan, s. 69.
28
Avn.i, İlın-i Keliiın, s. 1-3.
29
Avn.i, İlın-i Keliiın, s. 4-5.
30
Emrullab Yüksel, Sistematik Keliiın, İz Yayıncılık, İstanbul, 2005, s. 41.
31
Avn.i, İlın-i Keliiın, s. 8-9.
447
ayetinden hareketle mutlak gayb'ı sadece Allah'ın bilebileceğini
ifade etmiş, ancak kullarından dilediğine bazı bilgileri bildirmesine mani olmadığını belirtmiştir. Bunun için peygamberlerin ve velilerin gaybdan ve geleceğe ait işlerden haber vermesinin caiz olduğunu söylemiştir. Ona göre
aslında insanın gaybı tam anlamı ile bilmesi mümkün olmayıp, Allah'ın ona bildirdiği kadarı ile bilebilir. Öte yandan husuf ve küsuf gibi tabiat olaylarıyla ilgili tabmin ve yorumların gayb'dan haber verme olarak kabul edilemeyeceğini ifade etmiştir.33
Avni,
Gayb'ı yalnız Allah'ın bilebileceği 32
Ulıllı.iyet
Allah'ın sıfatları konusunu ele alan Avni, sıfatıarın zat'tan ayn/gayn oluşuyla ilgili
Allah Terua'nın sıfatları ezelidir, Zatı ile kaimdir. Hiçbir zaman O'ndan aynlmaz. Sıfat
zatının aynı olmadığı gibi zatının gayn da değildir. Zatının aynı değildir; Çünkü hiçbir sıfat mevsufunun aynısı
olmaz. Zatının gayn da değildir; Çünkü böyle olsa sıfatı ilahiye kadim ve ezeli olduğundan kadim olan varlıkların
birden çok olmasını gerektirir. Allah Teala'nın sıfatlarının zatından ayn olduğu söylenirse, onların hadis olması
gerekir. Bu şekilde bir taraftan ilahi sıfatlann hadis olması, diğer taraftan Allah Teala'nın hadis olanamahal olması
gibi sakıncalar ortaya çıkar. 34 Bu açıklamalarında daha net olmak üzere diğer bölümlerde de Tamzam'nin Şerhii'I­
Akaid adlı eserinden ilgili bölümlerin alındığı anlaşılmaktadır. 35
bölümünde
açıklamalarda bulunmuştur.
Hıristiyanlık
ve Yahudiliğe yönelik reddiyelerde Mütekaddimun dönemi kelamcılannın eleştirileri sonraki
dönemlere göre daha ağır basmaktadır. Bu bağlamda mütekaddimun dönemi kelamcılan ilahi dinlerin özellikle
Hıristiyanların tevhit ve nübüvvete dair görüşlerini tenkide tabi tutmuşlardır.36 Arapkirli de ilk dönem kelamcıla­
nnda olduğu gibi Hıristiyanlık eleştirisine fazlaca yer vererek özellikle teslis inancını eleştirmiştir. 37
Husun ve Kubuh meselesine değinen Avni, mezheplerin konuyla alakalı ihtilaflarını verdikten sonra, aklın
bu konuda tek başına yeterli kaynak alınadığı hükmünü tekrarlarnıştır. 38 Hüseyin Avni'ye göre; Allah Terua'yı
idrak edebilmek için insanda hiçbir kuvvet yoktur. Duyulanmız ve aklımız hep mümkünata taalluk edebilir. Şu
durumda eserden müessire istidlal ederek Allah Terua'nın varlığını ispat edebiliriz. Çünkü eserden müessire lştidlal
açık ve net bir ispattır.39 Bu dönemde genellikle ulıllı.iyette Allah'ın varlığıyla ilgili olarak hudus ve imlcin delilleri
yerine fıtrat ve gaye delilleri kullanılmış olmasına rağmen Arapkirli farklı olarak hudus ve inıkan delillerini kullanmıştır. Aynca cevher-araz nazariyesi üzerinde karmaşık izahlara girilmemiştir. 40 Bu tür izahlara girilmemesi
eserin daha çok ders notlan şeklinde olmasıyla ilgili olsa gerekir.
·
Arapkirli İsbat-ı vacip'le alakah olarak zamanının önemli akımlarından Materyalistlere cevap olacak açıkla­
malarda bulunmuştur. Zira yakın dönem kelamcılan İslam'a hangi konuda saldın geliyorsa onunla ilgilenmeyi, o
meseleyi ele alıp gerçeği ortaya koymayı kelamm ve kelamcıların görevi olarak kabul etmişlerdir.4 1 Buna göre söz
konusu dönemde Allah'ın varlığı saldınlan konuların başında geldiği için Arapkirli konuyu gündemine almıştır.
Ona· göre Allah'ın varlığı hususunda muhalefet edenler, alemin yaratıcısının olmadığını söyleyen 'dehriler' ve
'maddiyyun' / mataryalistler'dir. D ehriler bütün varlığın dayanağı 'zaman'dan ibaret olup, sonsuza dek zamanın
geçmesiyle 'dehr/zaman'ın kainatı var eden olduğunu iddia ederek; zamanın kainata ilincisini beyan edip, bundan
başka bir delil ortaya koyamarnışladır. Bunun ise zamanın yegane yaratıcı olmasını gerektirmeyeceği acıktır. Eskiden 'dehriler' denilenlere zamanımızcia 'Maddiyyun/materyalistler denilmektedir. Maddiyyun maddenin kadim
olduğunu söyleyerek yaratıcıyı inkar etmişlerdir.42
Yeni İlm-i Kelam döneminde üzerinde fazlaca durulan konulardan biri de nübüvvet meselesidir. Zira İs­
lam inancının temel esaslarından olan nübüvvet, İslam'ı diğer dinlerden ayıran bir özelliktir. Arapkirli eserin ilk
114 sayfasında yer alan ulllhiyet konularından sonra Nübüvvet konusunu ele almıştır. Dönemin özelliklerinden de
32
Yunus, 10/20.
33
Avni, İlın-i Keliim, s. 12-13.
34
İlın-i Keliim, s. 32-35.
.
Sa'deddin et-Taftaz:ini, Kelam İimi ve İslam Akaidi: Şerhü'I-Akald, haz. Süleyman Uludağ, 2. bs., İstanbul: Dergah Yayınlan, 1982,
s. 157-164.
Mustafa Sinanoğlu, İsliim Kaynaklanndan Hıristiyanlık: Keliim Açısından Bir Yakla§ım, TDV İsam, İstanbul2001, s. 76-104.
Avni, İlın-i Keliim, s. 47-51.
.
35
36
37
38
Avni, İlın-i Keliim, s. 86-87.
39
Avni, İlın-i Keliim, s. 94-108.
40
Avni, İlın-i Keliim, s. 90-95.
41
Özervarlı, YenilikArayı§lan, s. 150.
42
Avni, İlın-i Keliim, s. 109.
448
kaynaklanan nedenlerle Arapkirli eserinde nübüvvetin
ispatı,
aklen
imkanı,
faydalan gibi konulan akli izahlarla
işlemiştir. 43
Dönemin bir başka özelliği de mucize konusuna farlı yaklaşunlann ortaya çıkmasıdır. Söz konusu döneme
ait kelamcılar hissi mucizelerin İslam'da önemli bir yerinin bulunmadığını, manevi mucizelerin daha önemli olduğunu vurgulamışlardır. 44 Arapkirli de mucize konusunu klasik olarak işledikten sonra mucizeyi inkar eden materyalist ve natüralistlere cevap vermiş ancak Hz. Peygamber'in hissi mucizelerine yer vermemiştir. Hz. Muhammed'in nübüvvetini işlerken, cehalet ve zulüm içindeki bir kavmin ilmi ve arneli faziletlerle nasıl aydınlatıldığını
belirtmiştir. 45
Önceki ilahi kitaplarda Hz. Muhammed'in (s.a.v.) geleceğiyle ilgili müjdeleri Tevrat ve İncil'den örneklere
vererek anlatmıştır. 46 Allah Rasıllü'ne ait özellikleri ayn bir başlık altında toplayan Avni, yine nübüvvet konusu
içinde İslam'ın diğer dinleri neshettiği, bunun da aklen ve naklen caiz olduğundan babsetmiştir. 47
Nübüvvet bölümünden sonra uhreviyyat48 bölümünde çeşitli konulan ele almıştır. Döneminde tartışılmaya
başlanan azabın ebedi olmadığı yönündeki düşüncelere karşı "dünyanın zevk ve kederi muvakkat, uhranın naim
ve cabimi müebbeddir" diyerek cevap vermişttr.49 Zira cennet ve cehennemin ebediliği konusu kelam kitaplannda
yer alan önemli konular arasındadır. 50 Haşr-i cismaruyi işlerken, yeniden dirilmeyi inkar edip bununaklen mümkün olmadığını söyleyeniere bu konuda insanlan ikna ederek gerçekleri açıklamak din ıilimleri için önemli bir
vazifedir diyerek konuyu önerusediğini ortaya koymuştur. sı
miştir.
Son dönemde kelam ilmine yeni bazı konular da ilave edilmiştir. Arapkirli bu konulara özel bir yer vermeBunlar ilmin değeri, ibadetlerin gerekliliği ve gayesi, insan haklan, kadının statüsü gibi yeni konulardır. 52
IV. Makalelerine Göre Kelarni
Görüşleri
Döneminin resmi yayın organlanndan biri olan 'Ceride-i İlıniye dergisinin53 kelama dair bölümünü yazmış
olan Hüseyin Avni'nin toplam yirmi iki adet makalesi bu dergide yayımlanmıştır. 44 ila 79. sayılan arasında düzenli olarak yayımlanmaya çalışıldığı görülen yazılanyla ilgili birkaç sayıda aksamalar olduğu ve bu sayılarda Hüseyin Avni'nin yazılannın yer alm~dığı görülmektedir.
1. Mukaddime54
Bu makalesinde ilimden ve her ilmin bir konusunun bulunduğundan bahseden Hüseyin Avni, ilmin gayesini açıklamıştır. Daha sonra kelam'ın tarifini vermiş, kelfunın konusu ve gayesini aktarmış bu ilmin üstünlük ve
faziletine dair görüşlerini ortaya koymuştur.
2. İlın-i Kelamın Vazııss
Bu makalesinde Kelam ilminin gerçek sahibinin Yüce Allah ve Rasıllü olduğunu ifade eden Hüseyin Avci,
eserler ortaya koyarak kelam ilminin oluşmasını sağlayanlardan babsederken öncelik sırasının Ebu Hanife'de olduğunu daha sonra Ebu'I-Hasan el-Eş'an ve Ebu Mansur el-Matüridi'nin geldiğini belirtmiştir. Daha sonçeşitli
43
Avni, İlm-i Kelam, s. 115.
44
Sait Özervarlı, Yenilik Arayışlan, s. 122.
45
Avrıi, İlm-i KCıam, s. 135-145.
Avni, İlm-i Kelam, s. 167.
Avni, İlm-iKelam, s.17B-184.
Avni, İlm-i Kelam, s.192.
Avni, İlm-i Kelam, s. 194.
et-Taftazani, Şerhü'l-Akaid, haz. SüleYman.Uludağ, s. 259.
Avni, İlm-i Kelam, s. 253-260.
Sait Özervarlı, Yenilik:Arayışlan, s. 150-160.
Ceride-i İlmiye: ''Bab-ı Meşihat tarafından 1914-1922 yıllan atasında İstanbul'da yayımlanan dergi. Osmanlı Devleti'nin dini ve idari
46
47
48
49
50
51
52
53
kurıımlanndan biri olan Bab-ı Meşihat ile bnna bağlı kuruluşlatdan Fetvahane ve şer'i mabkemelerin dini meselelerle ilgili fetva, hüküm
ve karatlanrnn, medrese ve tekkelerle Diirii'1-Hikmeti'l-İsliimiyye gibi dini kuruluşlata ait talinıat, nizanıname ve haberlerin duyurulması maksadıyla yayımlanrıuştır. Son sayılatında Diirü'l-Hikmeti'l-İsliimiyye'ye sorulan sorulata verilmiş cevapların da yayımlandığı. derginin ilcinci devresinde yazılan bulnnan ilinı adaınliırı atasında İzmirli İsmail H~ Seyyid Nesib, Ferid Bey, Ali Rıza Bey, Şerif Sadeddin
Efendi, Rebü Molla, Arapkirli Hüseyin Avni, Hafız İsmail Efendi, Cevdet Ef~nch, Harndi Efendi. Şevketi Efendi, Ahmed Rasim Avni
Efendi gibi isimler yer almaktadır. Bkz.: Albayrak. Son Devcin İslam Akadenı.isÇs: 135-167.
54
Avni, "M11kaddinıe" Ceride-i İlmiyye, İstanbul1337, sayı 44, s. 1322-1330.
55
Avni, "İ/nı-i Kelôlllm Vdzu," Ceride-i İlmiyye. İstanbul1337. sayı 45, s. 1342-1347.
449
ra Kelfun ilminin isimlerinden ve Kelfun isminin tercih edilmesine dair sekiz sebepten
delillerine ve meselelerine dair görüşlerini ortaya koymuştur.
bahsetmiş,
Kelfun ilminin
3. Alıkam-ı Şer'iyye-i Diniyyenin Key:fiyyet-i İtikada ve Arnele Tealluku56
Bu başlığı taşıyan makalesinde dini hükümlerin arnellere ve irikada etkisini inceleyen Arapkirli, İslam dininin hükümlerinin bir kısmı irikada diğer kısmı da arnele bağlı olduğu için, İslam Alıkarnı'nı ikiye ayırmıştır. Buna
göre birinci kısma giren hükümler akıl ve nakil açısından inanılması gereken kesin hükümlerdir. İkinci kısım ise
ibadet, Muamelat ve Ukubata dair dini hükümler olup nakledile gelen naslardan çıkarılan bu hükümler asıl ile
değil, teferruat ile ilgilidir. Dini ilimlerin tedvin sebebinden bahseden Avci, ilk eserin Ebu Hanife'nin "el-Fıkhu'l­
Ekber"i olduğunu ifade etmiştir.
4. Mütekellirnin ve Hükemas7
Makalesinde ilemin ve insanın yaratılışıyla ilgili hüküm vermek için iki yolun bulunduğunu belirten Hüse-
yin Avci, birincisinin Nazar ve istidlal yolu olduğunu bu yolun sahiplerinin şeriata uyarak hüküm veren kelamcılar
olduğunu savunmuş tur: İkinci yolun sahiplerinin ise herhangi bir dil1e uymadan sadece kendi akıllarına göre hüküm veren Meşşailer olduğunu ifade etmiştir.
5. Edille-i Şer'iyye, Efai-i MükellefinSB
Makalesinde bu başlığı kullanan Avci, delilin tanımını yaptıktan sonra delilin akli, nakli ve şer'i olmak üzere
üç kısım olduğunu söylemiştir. Mükellefin fiilierinden bahsederken fiilierin itikat, ibadet, muamelat, ukubat ve
kefaret gibi kısırnlara ayırmış, daha sonra bu fiiliere ait örnekleri vermiştir.
6. İlim, İlmin Tarifi ve Adem-i Tarifindeki Mezahib59
Bu başlık altında mudak ilmin tarifine dair görüşleri üç grup olarak ele almıştır. Buna göre birincisi;
Fahreddin Razi'nin seçtiği görüştür; Ona göre mudak ilim zorunlu ve bedihi'dir. Tarif olunamaz, tarife ihtiyaç
duymaz. İkincisi; İmamü'l-Haremeyn Cüveyci ve Gazali'nin görüşü: Onlara göre mudak ilim nazari/teoriktir.
Zorunlu ve bedihi/ açık değildir. Tarife ihtiyacı vardır. Fakat tarifi gerçekten zordur. Üçüncüsü: Ulemanın çoğu­
nun görüşü; M udak ilim nazaridir, tarifi mümkündür. Fakat tarifinde çeşidi görüşler beyan edilmiştir.
7. Aksam-ı İlınGO
Aksam-ı İlm başlığını verdiği makalesinde Avci, ilmi zatı itibariyle tasavvur ve tasdik olmak üzere iki kısma
ilim nispetin vukuu veya vukuunun olmamasını kabul etmek anlamında bir hüküm olursa "tasdik", olmazsa "tasavvur"dur. Mütekaddimfuı kelamcılarına göre ilim; hükme maruz kalan idrak olursa "tasdik",
olmazsa "tasavvur"dur. Müteahhirfuıa göre hükümden hill/ soyurlanmış olursa "tasavvur", hill olmazsa "tasdik" tir. Elde etme bakımından da ilmin zaruri ve nazari olmak üzere iki kısma ayrıldığını belirten Avci, mücerred
akıl ile açıkça ortaya çıkan ilmi zaruri ilim olarak kabul etmiştir. Daha sonra tafsili ve icmali ilim diye başka bir
taksirnde bulunan Avci'ye göre tafsili ilim malumun parçalarını ve mertebelerini tek tek anlamak ve kavramaktır.
İcmali ilim ise, bir defada tamamının anlaşılmasıdır.
ayırmıştır. Eğer
8. Esbab-ı İlm61
Avci bu makalesinde Es bab-ı ilim sayılan duyuların beş tane olduğunu ifade etmiştir. Bunların işitme, görme, koklama, tatma, dokunma azalan olduğunu sayarak aklın varlığına hükmettiği duyuların da bu beş tanesi olduğunu belirtmiştir. Bunların Allah'ın kudretiyle, dışımızdaki şeylerle münasebetimizi sağlayan beden azalan olduğunu savunmuştur. Bunun yanı sıra insana ait duyulan ele aldığı bu makalesinde Avci iç ve dış duyulardan
bahsederek neticede dış ve iç duyuların toplamına Meşair-i Aşere/On duyu adırıın verildiğini vurgulamıştır.
9. Hiss-i Basar Yahut Kuvve-i Basira, Hiss-i Şem Yahut Kuvve-i
ve-i Zaika, Hiss-i Lems veya Kuvve-i Lamise62
Şamme,
Hiss-i Zevk veya Kuv-
56
Avni, "Ahkô11N Şer'fyye-i Di!ı!Jye'tıill Kqfi.yeti, İlikada veAmele Taalluk.ıt'~ Ceride-i İlmiye, 47. Sayı, İstanbul, 1337, s.1433-1442.
57
Avni, Miitekel/itJJill ve HiiketJJa, Ceride-i İlmiyye, İstanbul1337, sayı 48, s.1485-1490.
58
Avni, Edille-i Şer'fyye, Efal-i !lıiikellifill, Ceride-i İlmiyye, İstanbul1338, sayı 49, s. 1534-1537.
59
Avni, "İii11J, İllllill Tarifi ve Ade111-i Tarijitıdeki Mezahib" Ceride-i İlmiyye, İstanbul 1338, sayı 50, s.1578-1582.
60
Avni, "Aksa!IJ-1 İ!tJJ", Ceride-i İlmiye, 51. Sayı, İstanbul, 1338,s.1624-1628.
61
Avni, "Esbab-r İI11J'~ İstanbul, Ceride-i İlmiye, 52, 1338, s.1654-1657.
62
Hiss-i Basar yahut Kuvve-i Basita, Hiss-i Sem Yahut Kuvve-i Samme, Hiss-i zevk veya kuvve-i Zaika, Hiss-i Lems veya Kuvve-i
Umise" Ceride-i İlmiyye, İstanbul1338, sayı 54, s.1714-1749.
450
Makalede gözün katmaolanndan ve görme şartlanndan bahseden Avci, Hiss-i şemm derken koku duyusunu ele almış, hiss-i zevkte tatma duyusundan bahsetmiş, daha sonra hiss-i lems/ dokunma duyusu hakkında bilgiler vermiştir.
10.
Havass-ı
Havass-ı
kuvve-i hafize
Batine63
Batine isimli makalesinde
havas-ı
batineyi
müşterek,
hayat, kuvve-i
mutasarrıf,
kuvve-i vahime ve
kısımlanna ayırmıştır.
11. Haber-i
Sadık64
Bu makalede ilme ulaşma yollanndan bahsetmiştir. Bu anlamda ilme ulaşma yollanndan birisinin de haber-i
ifade eden Avci daha sonra haberi "doğru ve yalan olması muhtemel olan söz" olarak tanımla­
mıştır. Haber, nispet edildiği hariçteki öğeye ve durumun aslına uygun ise 'haber-i sadık, değil ise 'haber-i kazip
olur. Ona göre de Haber-i Sadık, Haber-i Mütevatir ve Haber-i Rasul olmak üzere iki çeşittir.
sadık olduğunu
12. Haber-i Rasiü65
Bu makalede Allah Rasulü'nün verdiği haberlerin haber-i rasill
Mütevatir, meşhur ve ahad olmak üzere üç kısım olduğundan bahs etmiştir.
13. Aklın Meratibi66 başlıklı makalesinde Avni, ilimlere göre
aklın
olduğunu
belirten Avci, bu haberin
dört mertebeye ayrıldığını belirtmiştir.
1. i\kl-ı Heyillfu::ıi: Nefsin makul olanları algılama yeteneğinden ibarettir. Bu akıl, yaratılışının başından itibaren insanda mevcuttur. İdrak edemediği halde yazı yazma yeteneğine sahip olan çocuklann bulurıması gibi.
2.
Akl-ı
Bi'l-Meleke:
Akl-ı
Heyulani'nin nazariyata
ulaşmasını sağlayan,
zorunlu bilgileri elde etme yetene-
ğidir. Kör olan bir kimsenin yazma öğrenebilmesi gibi. Şer'an mükellef olmamızı sağlayan bu yetenektir. Zira
insan bu akıl ile hayvanlardan ayrılır.
3. Akl-ı Bi'l-Fiil: Bedihiyattan/ açık bilgilerden nazariyatı/ teorileri çıkarmayı sağlayan yetenektir. Yazann
andaki yazma eylemitıe güç yerirmesinde olduğu gibi.
yazı yazdığı
4. Akl-ı Müstefad: Algıladığı_ve kurguladığı teorilerin daima hazırda tutulmasıdır. Yazı yazınada ustalaşmış
olan birinin yazmaya bi'l-fill başlaması ve devam ettirmesi gibi. İşte bu akıl ile sabit olan ilim, zorunlu/zarılri ilimdir. Bütünün parçasından büyük olduğunu bilmek gibi.
14. Ma1um ve İnde'l-Mütekelliınln Ma1umun Aksaını67
Malum ve malumun bölümlerini konu edindiği"'makalesinde Avci, malumu bilinmesi ve kendisinden haberdar olurıması şanından olan şey olarak tanımlamıştır. Malum, Müteahhirıln ilimlere göre kelam ilminin konulanndan birini teşkil eder. Kelamcılann çağuna göre malum ikiye ayrılır: Ma'dum ve Mevcut. Ma'dum, hariçte
varlığı gerçekleşmemiş olan, Mevcut ise hariçte varlığı gerçekleşmiş alandır.
15. Araz 68
Varlık ve ona bağlı olarak tabiat konuları genellikle hudus doktrini üzerine kurulmuştur. Ancak bu konular
dönem kelam kitaplannda yeterince yer bulamamıştır. 69 Cevher ve araz konularını içine alan bu bölümle
alakalı olarak Avci, Araz başlıklı makalesinde 'araz'ın kendi arasında iki kısma ayrıldığından bahsetmiştir. Araz ya
canlılara has olur; ilim, irade, kudret ve kelam gibi. Ya da canlılara has olmaz, Kevn-i erbea/ dört oluşum ile algı­
lanan nitelikler gibi. Kevn-i Erbea; hareket, sükıln, ictima ve iftiraktır.
yakın
Hareket; iki zamanda, iki melcinda iki oluşumun meydana gelmesi ya da bir cismin bir melcindan diğerine
intikal etmesidir. Sükıln ise; iki zamanda bir melcinda iki oluşumun meydana gelmesidir ya da bir cismin bulunduğu yerde kalmasıdır.
63
Avci, Havass-ı Bati11e, Cerlde-i İlıniyye, İstanbul1338, sayı 55, s. 1746-1749.
64
Avci, "Haber-i Sadık" Ceride-i İlıniye, 56, İstanbul,, 1338, s. 1777-1780.
65
Avci, Haber-i Rasrl~
66
Avci, "Akim Meratibi" Ceride-i İlıniye, 58)stanbul, , 1338, s.1851-1853.
67
Avci, "Malunr ve lllde'I-Miitekellinrfll Malun11111Aksanrı"Ceride-i İlıniye, 59. Sayı, İstanbul, 1338, s.1875-1877.
68
Avci, '~raz"Ceride-i İlıniye, Sayı: 68, İstanbul, 1339, s.2167-2170.
69
Özervarlı, Yenilik Axayı§lan, s. 89.
sayı:
57, s. 1817-1820.
451
16. Araz-ı Gayr-i Nisbiyye,
Araz-ı
Nisbiyye70
Nisbi olan ve nisbi olmayan arazlan incelediği bu makalesinde nisbi olmayan arazlar için "kaç", "nasıl",
"zaman", "adet"in geçerli olduğunu, nisbi arazlar içinse "mekan" ve "zaman"ın geçerli olduğunu anlatmıştır.
17.
Maddiyyfuı'a
Göre Malwn ve Mevcudun Aksamı71
Bu başlığl kullandığl makalesinde malum ve mevcudun kısımlarını incelemiş, konuyla ilgili materyallsderin
kabullerini eleştirmiştir. Hüseyin Avni, döneminde yayılmaya başlamış olan ve İslam akidesine aykırı kabulleri
olan muhtelif fırkaların görüşlerini ele alıp cevaplandırarak, İslam inancını savunmayı amaçlamıştır. Örneğin malum ve mevcut hakkındaki tartışmayı ş{:>yle ele almıştır. Maddiyyılna/ materyallsdere göre varlıklar madde ve maddiyata indirgenmiştir. Çünkü onlara göre şahit olunan ve keşfolunan hakikatierin tamarnı maddidir. Buna göre
keşfolunmayanların da maddi olmasılazım gelir. Avci'ye göre Maddiyyıln/materyalistler kiliıatın özü konusunda
ihtilafa düşmüşlerdir. Bazılan kiliıatın özü, maddeler ve sonsuz cüzlerdir ve bazılan kuvvet; bazılan ise esir (tartı­
sız, elastiki, hafif ve akıcı bir cisim), bazıları ise uzaydır demişlerdir. Halbuki bu kiliıatın mahiyeti ve suretleri gibi
özü de yok iken var edilmiştir. Onu var eden zat da bütün yaratılmışlan şu harika nizarn üzere yaratan Allah Teala' dır.
·
18. Takaddüm ve Teahhur72
Avni bu makalesinde tekaddumun çeşitli olduğunu söylemiştir. Bu anlamda elin hareketinin anahtar üzerindeki tekaddümünü tekaddum bi'l-illiyye; birin ikiden önce olmasını tekaddum bi't-tab'; Babanın oğul üzerinde
tekaddüümünü tekaddum bi'z-zaman, Alimin müteallirn üzerine tekaddümünü tekaddum bi'ş-şeref; Mescide
imarnın cemaate tekaddümü veya birinci saffin ikin saf üzerine tekaddümünü tekaddum bi'r-rütbe; Dünün bugüne nazaran tekaddümünü takaddum biz'z-zat şeklinde beş kısım tekacidümden bahsetmiştir.
Teahhur ise bazıları tarafindan altı kısma ayrısa da Avni beş olarak kabul etmişti. Zira tekaddümü beşe
bu beşin karşılığl olan şey de teahhurdur. Yani bir emrin başka bir emir üzerine tekaddümü, diğerinin
teabburunu gerektirir.
·
ayırmış,
19. DeliF3
Avni, Kelamcıların tarifteki ilim/bilmek kaydını yaklııi bilgiye hasrettiklerini belirtmiştir. Bundan
delil yakini bilgiyi gerektirir. Zanni olan delile "emare" denilir ve ''bilinmesinden başka bir şey hakkında
ortaya çıkmasını sağlayan şeydir" diye tarif edilir.
dolayı,
zannın
20. Hakayik-i Eşyanın Sübutu74
Avni, insanın hariçte gördüğü eşyanın sabit olduğunu söylemiştir. Buna göre eşyanın nefyi gerçekleşmezse
sübutu da gerçekleşmez. Eşyanın hakikatinin sübutunu ispatladıktan sonra Sofistaiyye'ye cevap vermiştir.
21.
Nazarın
Tarifi ve Marifetul.lah'da Nazarın Vücubu75
Bu makalesinde nazan; meçhul olanı aklın ve zihnin düşünerek bulması ve anlaması olarak tanımladıktan
sonra sahih ve fasid olmak üzere iki türlü nazarın varlığından bahsetmiştir. Buna göre istenen şeye götürürse sahih nazar, istenen şeye götürmezse fasid nazar olur. Sahih nazarın vacip olmasını ispat eden iki yol vardır; akli ve
nakli. İnsan aklıyla Allah'ı bilmek konusunda nazarda bulunması vaciptir. Nakli deliller ise Kur'an'da geçen birçok
ayet ve Allah Rasulü'nün hadisleridir.
22. Evveluma yecibu ale'l-Mükellef76
Makalesinde mükellefin ilk sorumlu olduğu hususu tartışan Avni, bu konuda kelamcılar arasında bir ihtilafin bulunduğu belirtmiş; Eş' ari'ye göre ilk vacip olan şeyin marifetullah olduğunu söylemiştir. Mutezile'ye göre ise
ilk vacip olan şey marifetullaha nazardır. Tercih edilen görüşe göre her mükellefe vacip olan şey, gücü ölçüsünde
Cenab-ı Hakk'ın kemal sıfatlanyla muttasıf, noksan sıfatlardan münezzeh Vacibu'l-Vücud olduğunu iman ve
tasdik etmektir.
·· ·
70
Avni, A'raz-r Gt!J•ri Nisb!Jye, A'raz-r Nisb!Jye, Ceride-i İlmiyye, İstanbul, 1340, sayı 69, s. 2195-2199
71
Avni, "lviadd!Jyrln'a Göre Maliilli ve Mevc11drm Aksan11" Ceride-i İlmiye, 70.Sayı, İstanbul, 1340, s.2246-2250.
72
Avni, 'Takaddii!ll ve Teahh11r"İstanbul, Ceride-i İlmiye, 72, 1340, s. 2319-2327.
73
Avni, "Delil" İstanbul, Ceride-i İlmiye, 73, 1339, s.2372-2379.
74
Avni, Hakôyrkr EIJaımı Siibiitll, Ceride-i İlmiyye, İstanbul1340, 74-75, s.2421-2427
75
Avnl, Nazann Tarifi ve Jı.1arifttllliah'da N azanil ViiC11bll, Ceride-i İlmiyye, İsta.nbul1340, sayı 76-77, s.2484-2487.
76
Avni, Evvelii Ma Yecib11 Ale'I-Miikellif, Ceride-i İlmiyye, İstanbul1340, Sayı: 78-79, s. 2558.
452
V. Sonuç
Gerek Osmanlı son dönemi gerek Cumhuriyet sonrasında yetişen birçok isme hocalık yapmış olan Arapkirli Hüseyin Avni, başta Arapça olmak üzere Kelam, Belagat ve Arap Edebiyatı derslerde hocalığını ispatladığı
gibi camilerde yaptığı vaaz ve sohbetlerinden de istifade edilen bir isimdir. İlk defa 1887'de atandığı Üsküdar
Toptaşı Askeri Rüşdiyesi'nde Kavaidi-i Osmaniye ve İrnla hocalığı görevinden 1933 Darulfünfuı İlahiyat Fakültesi'ndeki görevine kadar söz konusu bu dersleri okutmak üzere ilmi ve idari çeşitli görevleri yerine getirmiştir.
Akademik olarak Kelam ilminde daha çok şöhret bulmuştur. İ/m-i kelam dersleri adlı eserinden ve Ceride-i
İlıniye dergisinde yayımlanrmş olan toplam yirmi iki adet makalesinden anlaşıldığı üzere Arapkirli Hüseyin
Avci'nin Kel:lı:ni problemlerde daha çok gelenek yanlısı bir tavır sergilemiştir. Şahsi görüşlerini belirtmekten ziyade klasik kelamcıların görüşlerini anlatmayı, işlerneyi öncelemiştir. Son dönem kelamcıları klasik konularda
Taftaz:lni'nin Şerhu'I-Akaid adlı eserini takip ettikleri gibi Arapkirli'nin de bu yöntemi uyguladığı anlaşılmakta,
başta Gazz:ili olmak üzere çeşitli kelamcıların görüşlerine atıflarda bulunmuştur. Öte yandan dönemin önemli
akımlarından pozitivizm, materyalizm ve darvinizmden kaynaklanan görüşleri ele almış, kendi bakış açısıyla bunları cevaplamaya çalışmıştır.
En kapsamlı kelam eseri olan İ/nı-i Kelam Dersleri adlı kitabını geleneksel kelam anlayışına göre üç bölüm
olarak kaleme almıştır. Klasik kelam kitaplarından farklı olarak dönemin metoduna uyarak eserine doğrudan İla­
lıiyat bölümüyle başlamış, nübüvvet ve uhreviyyat başlıkları altında devam ederek ele aldığı konuları teferruatıyla
anlatmıştır. Ders notlarından oluşan bir derleme niteliğinde olduğu için olsa gerek, doğrudan Allah'ın sıfatiarını
açıklayarak eserine başlamıştır. Cevher, araz, varlık ve bilgi kuramı gibi konuları makalelerinde işlemiştir. Bu sebeple söz konusu eserinde normal bir kitapta olduğu gibi giriş ve hatime kısmı da yoktur. Aynca irnamet/hilafet,
ru'yetullah, cennet cehennem ve kıyamet alametleri gibi kelam kitaplarında işlenen diğer konulara hiç değinme­
miştir.
Buna göre Arapkirli Hüseyin Avni, İslam dünyasının yenileşme çabalarının başladığı Osmanlı imparatorluen karışık dönemleri olan XIX. yy. sonu ve XX. )'Y· başında yaşamış bir isirndir. O nedenle makale ve eserlerinde işlediği konulara bakılarak dönemin kelam hareketi hakkında kısmen de olsa bilgi sahibi olma firsatı vermektedir. Aynı zamanda onun aldığı idari görevlerden yola çıkılarak meşrutiyet ve cumhuriyet dönemlerinde eği­
timle alakalı gelişmeler, özellikle İsl:lı:ni ilirnlerle alakalı eğitim öğretim sistemindeki değişiklikler ve karşılaşılan
sorunlar bu vesileyle daha yakından görülebilmektedir.
ğunun