Ordu Halkın Güvenliğinin Teminatıdır
advertisement
Ülke Ordu Dr. Sabuhi AHMEDOV Tarih Bilimci Halkın Güvenliğinin Teminatıdır Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri`nin kuruluşunun 94. Yılı “KAHRAMAN ORDUMUZ HER ZAMAN AZERBAYCAN`IN BAĞIMSIZLIĞININ TEMİNATI OLMUŞ VE OLMAYA DEVAM EDECEKTİR” HAYDAR ALİYEV 26 Haziran 2012 günü Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri’nin 94. yıldönümüdür. 1918 yılının Mayıs ayında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin ilan edilmesi, ülkemiz tarihi için önemli bir say- 10 fadır. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin ordu altyapısı ve askeri varlığı Azerbaycan ordusu tarihinde önemli bir aşamadır. Günümüz Azerbaycan ordusunun tarihinden bahsederken, belirtilmesi gereken önemli bir husus, Azerbaycan Türklerinin Gülistan Barış Antlaşması’nın imzalandığı 1813 yılından itibaren Rus ordusuna hizmet ettiğidir ki, Azerbaycan’ın Kuzeyi o dönemde Rusya İmparatorluğu’nun boyunduruğu altındaydı. Örneğin 1828www.irs-az.com Azerbaycan Ordusunun Subayları. (1919) www.irs-az.com 1917-1918 yıllarında meydana gelen ve Rus İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla sonuçlanan tarihi olaylar, önemli jeopolitik değişiklikleri beraberinde getirdi. Bunun sonucunda Azerbaycan müttefik devletlerin ve Üçlü İttifak devletlerinin düşmanı haline geldi. Ülkede güçlü bir siyasi otoritenin olmaması, bununla birlikte savaş sonrası maddi-manevi çöküş gibi nedenlerden dolayı iktidar ve hakimiyet kimin elinde silah varsa ve kim silah kullanmayı biliyorsa onun elindeydi. Azerbaycan Ordusundaki Piyade Erler. 1918. 1829 yıllarında yapılan Rus-İran savaşına 4 atlı birliği (müslüman alayı), ayrıca sadece Azerbaycan Türklerinden oluşan ve savaş için yetiştirilen özel birlikten oluşan İrevan (şimdiki Erivan) müslüman piyade alayı katılmıştı. 1830 yılında Azerbaycan Türkleri tarafından Kafkasya atlı birliklerinden oluşan müslüman alayı kuruldu. 1853-1856 yılları arasında yapılan Kırım savaşına katılan 4 atlı birliğinin, Kengerli süvarilerinden oluşan Bey alayının ve atlı istihbarat biriminin (300 atlı) tamamı Azerbaycan Türklerinden oluşmaktaydı. Ancak iyi eğitilmiş askerler tarafından Çar Monarşisi’ne karşı 1863 yılında gerçekleştirilen Zagatala isyanından sonra durum değişti. Bu tarihten sonra müslümanların gönüllü birlikler kurmalarına izin verilse de, müslüman Azerbaycan Türkleri artık askere çağrılmıyordu. 1877-1878 yıllarındaki RusOsmanlı savaşına Bakü, Elizavetpol, Zagatala, İrevan atlı-piyade birlikleri katılmıştı ve savaş sonunda Zagatala birliğine fahri teşekkürname verilmişti. Tarihçi P.Zubov (19. yüzyıl) şöyle diyordu: “Azeri askerleri çabuk bir şekilde silaha alışıyor; iyi nişancı, cesur ve gözü karadırlar. Bu özelliklerini son savaşta da gösterdiler”. Rusya ordusu çok sayıda çeşitli milletleri kendi içerisinde barındırıyordu. Dolayısıyla Rus ordusu içerisinde çok sayıda Azerbayca Türkü de mevcuttu. Şöyle ki, 1. Dünya savaşına kadar Rus ordusunda 20 Azerbaycan Türkü general vardı. 1769-1917 yıllarında Rus İmparatorluğu’nun en yüksek askeri nişanı olan kutsal Georgiy Nişanı’nı 68 Müslüman subay almayı hak etmişti ve bunların 19’u Azerbaycan Türkü idi. Bunların dışında 16 Azerbaycanlı subay da kutsal Georgiy’in “Altın Silah” nişanını almıştı. Ağır top bölüğü generali Samet Bey Mehmandarov “Pırlanta Silah” nişanı ile ödüllendirilmişti. 1. Dünya savaşı yıllarında Rus ordusunda yüksek rütbeli Azerbaycanlılar vardı. Örneğin general Hüseyin Han Nahçıvanskiy atlı birliklerin komutanı, ağır top tümeni generali Samet Bey Mehmandarov Kafkasya 2. Ordu komutanı, tümgeneral Ali Ağa Şıhlinskiy 10. Ordu komutanı idi. Savaş döneminde Kafkasya Yerli Atlı Tümeninin (Vahşi Tümen) içinde yer alan ve Azerilerden oluşan Tatar atlı birliğinin kendine özgü bir yeri vardı. Bu alay, Güney Batı cephesinde ve Romanya cephesindeki ünlü “Brusil operasyonu” sırasında önemli başarılara imza atmıştır. Bölgede askeri ve yarı askeri şekilde var olan bir oluşum hüküm sürüyordu, hatta bunlardan bazıları halk için ciddi tehlike oluşturuyordu. Bu oluşumların bazıları Rusya’da sivil savaşla iktidara gelen kesimlerden destek alıyordu. Bağımsız Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin ilan edilmesi siyasi anlamda olumlu bir gelişmeydi, ancak ilk aşamada mevcut konjonktürü değiştirmeye gücü yetmedi. Petrol kaynaklarına ciddi şekilde muhtaç olmaya başlayan Sovyet Azerbaycan Ordusu`nun Piyade Tümeni. 1919 11 Azerbaycan Ordusu`nun Müzik Orkestrası. Gence 1918. Ülke Rusya’sı Bakü’de organize edilen Bolşevik birliklerini desteklemeye ve Azerbaycan Cumhuriyeti devleti ülküsüne karşı çıkmaya başladı. Kızıl Ordu gücünü elinde bulunduran Bakü Sovyet Şurası, kendi amaçlarına ulaşmak için bu gücü kullanmaya başladı. Buna paralel olarak Ermeni milliyetçi partileri (Taşnaksutyun, Hınçak ve diğerleri) Azerbaycan topraklarında bir Ermeni devleti kurma fikrine düştüler. Bu partiler daha I. Dünya savaşı sırasında Rus Çarlığı tarafından organize edilen ve Türkiye topraklarında 1915-1916 yıllarında “mağdur” olup ün yapan Ermeni silahlı çetelerini öne sürmeye başladı. Artık bu silahlı çeteler Taşnak partisine ve taraftarlarına hizmet etmeye başladı. Silahlı çeteler Batı Azerbaycan, Zengezur, Karabağ, Nahçıvan bölgelerindeki yerli halka karşı katliamlar gerçekleştirmeye başlamıştı. 1917 yılının sonu 1918 yılının başlarında Bolşevikler ve Taşnakçılar, Azerbaycan halkının büyük çoğunluğunun desteklediği Müsavat Partisi`nin sosyal kaynaklarını önce Bakü’de, daha sonra tüm Azerbaycan’da yok etmeye giriştiler. 30 Mart 1918 tarihinde Rusya Bolşevik hükümetinden silah yardımı 12 alan Bolşevik-Ermeni çeteleri Bakü’ye girdiler ve Azerbaycan Türklerini öldürmeye başladılar ki, sadece o gün 11 bin Azerbaycanlı katledildi. Ondan sonra toplu kıyım Guba, Lenkeran, Şamahı, Salyan bölgelerinde devam etti. Yüzlerce köy darmadağın edildi ve köy sakinleri vahşice katledildi. Günümüzde o kanlı olaylarda katliama maruz kalan insanların toplu mezarlarında arkeolojik kazılar devam etmektedir. 28 Mayıs 1918 tarihinde Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildikten sonra, S.Şaumyan başkanlığındaki Bakü Sovyet Şurası, topçu birlikleri, zırhlı araç ve trenlere, deniz ve hava kuvvetlerine sahip 18 binlik bir ordu ile Azerbaycan’ın Güneyini ve Batı bölgesini işgal etmeye başladı. Bolşevik-Taşnak çeteleri Lenkeran, Kürdemir, Ucar, Göyçay bölgesini ele geçirip, yeni Cumhuriyet`in birinci Başkenti olan Gence’ye doğru ilerlemeye başladılar. Mart olayları ve Bakü Sovyet Bolşevik gruplarının yaptıkları şunu açıkça gösterdi ki, milli ordunun olmaması Azerbaycan halkının varlığını tehlikeye itiyordu. 26 Haziran 1918 tarihinde Azerbaycan ordusunun kurulması karara bağlandı ve bu adım bugünkü Azerbaycan silahlı kuvvetlerinin temelini oluşturdu. Osmanlı İmparatorluğu ile yapılan antlaşmalar gereği Azerbaycanlı savaşçı birlikler (5 bin kişi) ve Türk gönüllülerinden (6 bin kişi) oluşan Kafkas İslam Ordusu kuruldu. Ordunun başında Türk generali Nuru Paşa ile Azerbaycan generali Ali Ağa Şıhlinskiy vardı. 1918 yılının yazında yapılan zorlu savaş sonucunda Bolşevik-Taşnak bloğu yok edildi, daha sonra general Denstervil’in başında bulunduğu İngiltere askerleri de bölgeden çıkartıldı. Eylül ayında Bakü yabancı güçlerden boşaltılmıştı. Ancak aynı yılın Kasım ayında Mondros barış antlaşmasından sonra Türk askerleri de Azerbaycan`dan ayrıldı. Artık Azerbaycan Cumhuriyeti devletinin önünde kendi bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü korumak gibi zorlu bir görev duruyordu. Yeniden yapılandırılan askeri birlikler kendilerini ispat etmişti, çünkü daha ilk başlardan itibaren zorlu savaşlarda kahramanca savaşmıştılar. Samed Bey Mehmandarov ve Ali Ağa Şıhlinskiy yönetimindeki Savunma Bakanlığı`nın çözmesi gereken çok sayıda sorunlar vardı. Ordunun yapısı, bölük ve birlik sistemi, mühimmat ve silah temini, askeri eğitim ve bazı cephelerde savaşı yürütmek bu sorunlardan sadece bir kaçı idi. Yeni kurulmuş Azerbaycan ordusu 1919 yılının Mayıs-Temmuz aylarında Azerbaycan’ın Kuzey bölgelerinde Denikin’in Beyaz Ordusu`na karşı güçlü mukavemet gösterdi. Aynı yılın Ağustos ayında Azerbaycan`ın Muğan bölgesinde Bolşevikler’i püskürttü ve Azerbaycan’ın Güney sınırları yeniden yapılandırıldı. 1918 yılının Eylül-Kasım aylarında, 1919 yılının Ağustos-Kasım aylarında, 1920 yılının Nisan ayında Ermenistan’ın yaptığı saldırılar güçlü biçimde önlendi. Nihayet 1920 yılının Mayıs-Ekim aylarında Azerbaycan Cumhuriyeti yıkıldıktan sonra, ülke ordusunun yerini işgalci Sovyet rejimine www.irs-az.com karşı isyan eden çeşitli gruplar aldı. Cumhuriyetin kurulduğu ilk günden beri Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti hükümtlerinin önünde duran en önemli problemlerden birisi, milli subay kadrolarının yetersizliği idi. 1918 yılının Haziran ayında Azerbaycan ordusundaki subayların yüzde 65%’i Ruslardı. Onların kendilerine has örfadetleri, ayrıca Rusya’daki general Denikin’i destekleme çabaları, askerlerin eğitim sürecini ve ordu sisteminin bütünlüğünü zorlaştırıyordu. 1918 yılının Mart ayı ile Kasım ayı arasında Gence’de faaliyet gösteren daha sonra Azerbaycan Ordusu Topçusu. 1919. Bakü’ye taşınan Milli Harp Okulu’nun kurulmasındaki amaç bu sorunun çözülmesi idi. 1919 yılının başlarında Mühendislik Okulu (sonra Milli Harp Okulu bünyesine girdi), Bakü’de Askeri Demiryol Okulu ve Şuşa’da Askeri Sağlık Uzmanlığı Okulu kuruldu. Azerbaycan ordusunu milli gelenekleri göz önünde tutarak çağdaş seviyeye getirme çabaları olumlu sonuç vermiş ve bu konuda yabancı diplomat ve gazeteciler bazı gerçekleri dile getirmişlerdi. İngiliz gazeteci Scotland Liddel Eylül 1919 yılındaki yazısında şöyle demektedir: “Gündüz www.irs-az.com vaktinde Bakü’ye geldim ve iyi bir faytonla otele doğru yol aldım. Bana bir genç Azerbaycan subayı refakat etti. Yolda biz Azerbaycan ordusunun hazır ol şeklinde selam veren askerlerini gördük. Bu askerler yeni askerlerdi, bu askerlerin imajı yenilenmişti, disiplinli, genç, güçlü askerlerdi. Azerbaycan ordusu hızlı bir şekilde yeniden yapılanmış ve olması gerektiği düzene gelmişti. Azerbaycan hükümeti anladı ki, disiplinsiz ordu olmazsa olmaz faktördür. Askerlerin çoğu gençti, bunlar daha önce askere gitmiyorlar ve eski rejimle çalışan Bolşevik propagandasının tehlikesini fark etmiyorlardı. Azerbaycan’da çelik gibi disiplin kurulmaktadır. Bu disiplin sistemi Rusya’da bile yoktur”. Daha sonra aynı gazeteci: “Çarlık Rusya’sında Azerbaycan Türkleri askere çağrılmıyordu. Bu yüzden Azerbaycanlılar, askerdeki hareketleri, antrenmanları seviyordu. Artık Azerbaycan subayları insanlara silah eğitimi vermektedir, bu yüzden eğer gerekirse tüm halk ülkeyi savunmaya çıkacaktır. Akşam iş saatinden sonra Azeri askerlerin `Yürü, Yürü, Azerbaycan Askeri` marşlarını dinleyebilirsiniz” diye yazmıştı. Başka bir tarihi belge S.Liddel’in Londra’ya gönderdiği mektuptur ki, mektupta Azerbaycan`ın Muğan bölgesinde Bolşeviklere karşı savaşırken şehit olan 9 Azerbaycan askerinin cenaze töreni anlatılıyordu. S.Liddel o savaşın ciddiyetiyle ilgili olarak, Azerbaycan ordusunun Bolşeviklere ait 2 uçak, 22 top silahı, 32 ağır silah, 3 ağır taşıt aracı, 4 binden fazla mühimmat ve önemli miktarda tüfeği ele geçirdiğini anlatıyordu. Gazeteci: “Geçen pazartesi cenaze merasimine şahit oldum. Lenkeran şehri yakınında 9 Azerbaycan askeri şehit olmuştu. 9 askerin cenazesi deniz yoluyla Bakü’ye getirildi ve akabinde Bakü’de büyük cenaze merasimi düzenlendi. Ben böyle şanlı cenaze merasimini nadir görmüştüm. Astsubayın apoleti. “Azerbaycan” sözü Arap alfabesiyle yazılmıştır. 1919. Tabutun arkasındaki uzun sıranın önünde bakanlık vekilleri ve kamu kurumlarının yöneticileri gidiyordu. Birçok yetkili ve birkaç bin asker tüfeklerini hazır tutup tabutun arkasında gidiyorlardı ve tabutu omuzlarında taşıyorlardı. Caddeler insanlarla doluydu. Caddelerin böyle kalabalık olması halkın Azerbaycan ordusuna olan sevgisinin göstergesidir. Eğer tabutlar ve matem marşı olmasa, askerlerin, subayların düzenini görüp burada bir askeri geçit töreninin yapıldığını zannedebilirsiniz” diyordu. İlk başta ordu sancağı olarak üç renkli Devlet Bayrağı kullanılıyordu. 18 Aralık 1919 tarihinde Azerbaycan Genelkurmay Başkanı ordu için özel sancak kararnamesini onayladı. Bu kararnameye göre savaş bayrağının üzerine XVIII. Yüzyıldaki Azerbaycan hanlıklarının sancak eskizleri, ayrıca Türk ve müslüman sembolleri işlenmişti. Sancağın üzeri Orta Asya’lı komutan Emir Timur’un mezarındaki sembollerle süslenmiş, ayrıca bayrağın üzerine “Azerbaycan” yazısı ve Arap harfleriyle Kuran-ı Kerim`den “Yardım ancak Allah’tandır ve zafer yakındır” ayeti yazılmıştı. 13 Ülke 26 Haziran Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri Günü, Askeri Tören, Bakü, Azadlıg Meydanı 1 Şubat 1919 tarihinde ordudaki bütün askerlerin üniforma örnekleri ilgili talimatnamelerde belirtilerek onaylanmıştı ve üniformalar milli motifler taşıyordu. (Karakul Kalpakları, omuzdaki apolette “Azerbaycan” yazısı ve s.) Halkın milli ruhunu ve moralini canlı tutma amacıyla resmi ve halk bayramı günlerinde Bakü’de ve Gence’de askeri geçit törenleri yapılıyordu. Örneğin 24 Mart 1919, 20 Mart 1920 tarihinde Nevruz dolayısıyla; 28 Mayıs 1919 tarihinde Cumhuriyetin kuruluş yıldönümü dolayısıyla; 1919 yılının 30 Haziran ve 6 Eylül Ramazan ve Kurban bayramları dolayısıyla; 15 Eylül 1919 tarihinde Bakü’nün Bolşevik ve Taşnak’lardan kurtulması dolayısıyla; 4 Ocak 1920 tarihinde Azerbaycan bağımsızlığının Avrupa ülkeleri tarafından tanınması dolayısıyla bayram ve askeri geçit törenleri yapıldı. S.Liddel Azerbaycan’dan gönderdiği bir diğer mektubunda askeri 14 geçit töreni hakkında şöyle diyordu: “Ordunun bilinci ve disiplini, morali her zamankinden yüksektir. Yabancı büyükelçiler istenilen her şeyin bulunmadığı bu devirde nasıl da böyle disiplinli ordu organize edildiğine şaşırmış durumdalar. Halkın büyük çoğunluğunun gururdan gözleri yaşardı.” Gerçekten kısa süre içerisinde yeterli yedek ve mühimmatın bulunmadığı bir dönemde silahlı kuvvetlerin kapasitesi 30 bin kişiye çıktı. 1920 yılında iki piyade tümeni (her tümende üç bölük ve yardımcı kısımlar), iki ayrı piyade alayı ve özel piyade taburu şekillendi. Atlı birliği atlı tümenlerden oluşuyordu (üç atlı bölük ve yardımcı kısımlar) ve ayrı özel bir atlı tümeni de mevcuttu. Ağır topçu alayı iki tugaydan oluşuyor (biri hafif diğeri dağlık tümen), bunların dışında havan topu tümeni ve özel havan topu bataryası (toplam 56 top, 4 havan topu, 4 havan topu donanımı) da vardı. Ordunun üç askeri treni, askeri araçları (6 araç), birkaç hidroplan ve uçağı vardı. Deniz kuvvetlerinde iki kanoner gemisi, üç taşıyıcı su motoru ve askeri limanın altyapısı vardı. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin şekillenmesinde Ordu Bakanı General Samed Bey Mehmandarov, onun yardımcısı General Ali Ağa Şıhlinskiy, Genelkurmay Başkanı Tuğgeneral Habib Bey Selimov, Askeri Kurmay Başkanı Tümgeneral Muhammed Bey Sulkeviç, Tümen Kumandanı Teymur Bey Novruzov, Cevat Bey Şıhlinskiy, İbrahim Ağa Usubov vs. gibi önde gelen komutanların emeği tartışılmazdır. Günümüzdeki Azerbaycan ordusu da 1918 yılındaki ordu geleneklerini devam ettirmektedir. Ermenistan’ın ve destekçilerinin düzenlediği askeri saldırı ve hücumlardan dolayı 1991-1993 yılları arasında ağır bir dönem geçirdi. 1993 yılından itibaren Haydar www.irs-az.com Azerbaycan Askerleri Aliyev yönetiminde Azerbaycan ordusunun yeniden yapılanma süreci başladı. Çağdaş donatımlarla modernize edilen ordu, kısa süre içerisinde özellikle savaş esnasında işgal edilmiş birçok bölgeyi geri alabildi. Ordu modern ve çağdaş silahlarla donatıldı, gençlerin askere çağrılma sorunu da çözüldü. Subay kadrosu hazırlamak için kaliteli örgün altyapı kuruldu. Ordu önemli seviyede donatıldı ve askerlerin eğitimi yüksek seviyede yürütülmektedir. Azerbaycan, NATO’nun Barış İçin Ortaklık programına dahil oldu. Bunun sonucunda Azerbaycan subayları program kapsamındaki eğitim ve tecrübe paylaşımı seminerlerine katılmaktadır. Azerbaycan, üzerine düşen barışı sürdürme prensibini en iyi şekilde uygulamaktadır ve bu çerçevede yüklendiği misyonları yerine getirmektedir. Özellikle Azerbaycan halkının savaş ahlakının ve ordu tarihinin araştırılmasına ve öğretilmesine büyük ölçüde önem verilmektedir. 22 Mayıs 1998 tarihinde merhum Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev`in imzaladığı bir kararname ile 26 Haziran Azerbaycan Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri Günü olarak kabul edildi. Günümüzde, toprağının bir kısmı işgal altında olduğu için hala savaş halinde olan Azerbaycan Cumhuriyeti`nde, Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve hükümet yetkilileri üstün savaşma gücüne sahip, çağdaş standartlara uygun bir ordunun bulunmasına, gençlerin asker ve vatansever ruhlu olmasını geliştirmeye büyük önem vermektedirler. 1. 2. Kaynakça: Adres Kalendar Azerbaycanskoy Respubliki (Azerbaycan Cumhuriyeti’nin adres takvimi), Bakü, 1920 G.A.Aliyev, İstoriçeskoye Sobitiye v Jizni Nezavisimogo Azerbaycana, Noviy Etap Stroitelstvo Armii Naşey Strane. Reç Na Seremonii, posvyaşennoy pervo- www.irs-az.com 3. 4. 5. 6. 7. mu vıpusku Azerbaycanskogo vısşego Voyennogo Uçilişa. (Bağımsız Azerbaycan hayatındaki tarihi olaylar, Ülkemiz ordusunun yapılanmasındaki yeni etap. Azerbaycan Yüksek Harp Okulu’ndaki birinci mezunlar törenine ithafen), //Bakinskiy Raboçiy dergisi, 29 Ağustos 2001. N.A.Aliyev, Voyenno-Morskaya İstoriya Azerbaycana (Azerbaycan’ın deniz kuvvetleri tarihi). Bakü, 2002. P.G.Darabadi, Voyenniyi Problemi Politiçeskoy İstorii Azerbaycana naçala XX veka (XX. yüzyıl başlarında Azerbaycan siyasi tarihindeki ordu sorunları), Bakü, 1991. A.Deryabin, Palasio-R.Fernandes, Grajdanskaya Voyna v Rossii 1917-1922. Natsionalniye Armii (Rusya’daki 1917-1922 yıllarındaki sivil savaş. Milli Ordular), Moskova, 1998. R.E.Zeynalov, Voyennoye Stroitelstvo v Azerbaycanskoy SSR v 1920-1941 gg (Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti’nin 19201941 yıllarındaki Ordu yapılanması), Bakü, 1990 E.E.İsmailov, Georgiyevskiye Kavaleri-Azerbaycansi (Georgiy Erleri-Azeriler), Moskova, 2005 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. S.G.Mamedov, İstoriya Voyn i Voyennogo İskusstvo (savaş ve ordu sanatı tarihi), Bakü, 1997 A.Steklov, Armiya Musavatskogo Azerbaycana (Musavat Azerbaycanı’nın ordusu) Bakü, 1928 M.S.Suleymanov, Azerbaycan Ordusu (1918-1920 yıllar), Üniforma, Semboller, Nişanlar, Bakü, 1998 M.S.Suleymanov, Azerbaycan Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetlerinin Yeniden Yapılanması Sorunları (1991-1995) doktora tezi, Bakü, 1996 M.S.Suleymanov, Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan, Bakü, 1999 M.S.Suleymanov, S.E.Ahmadov, Y.Ş.Agayev, S.H.Memmedov, Azerbaycan’ın Savaş tarihi, 1. Cilt, Bakü, 2006 S.A.Ahmadov, Azerbaycan Ordusu (1918-1920), Üniforma, Semboller, Nişanlar, Bakü, 2008. 15
