Hava Fotoğraflarının Çekimi - Geomatik Mühendisliği Bölümü

Haritacılık Bilim Tarihi
16. Yüzyıl Türk Haritacılığı
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
GEOMATİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
JDF901 Haritacılık Bilim Tarihi
Sunu 4
Bu sunuda özellikle; ‘Haritacılık Tarihi’, Prof. Dr. Doğan Uçar kaynağından yararlanılmıştır.
http://jeodezi.karaelmas.edu.tr/linkler/akademik/marangoz
http://geomatik.beun.edu.tr/marangoz/
/marangoz.htm
http://jeodezi.karaelmas.edu.tr/fukal
HARİTACILIK BİLİM TARİHİ - DERS İÇERİĞİ
16. Yüzyıl Türk Haritacılığı









Giriş
1413 yılı tarihli İBRAHİM KATİBİ Akdeniz Portolonu
1461 yılı tarihli MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu
1513 yılı tarihli PİRİ REİS Atlantik Haritası
1521-1525 yılı tarihli PİRİ REİS'in Kitab-i Bahriye'si
1528 yılı tarihli PİRİ REİS Kuzey Atlantik Haritası
1552 yılı tarihli HACİ EBUL HASAN Avrupa-Afrika
Haritası
1567 yılı tarihli ALİ MACAR REİS Atlası
Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı)
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
2
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
Eski haritalar da antik kent kalıntıları, tablolar vb. gibi bir
toplumun ya da daha geniş bir anlamda insanlığın en önemli
kültür varlıkları arasında sayılmaktadır.
Çünkü eski haritalar bugünkülerin tersine bir ressamın tablo
yapması gibi el emeği ile tek nüsha yapılmaktaydı ve haritası
yapılan bölgeler hakkında o zamanlar genellikle yeterli bilgi
bulunmadığından özellikle karalar içinde kalan kesimler mistik
bir dizi resimlerle dolduruluyordu.
Bu kültürel değerinin bir sonucu olarak bugün eski haritalar,
Avrupa ve Kuzey Amerika karasında bir dizi ünlü kütüphaneyi
zenginleştiren başlıca eserler arasında yer almaktadırlar.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
3
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
Türkler tarafından yapıldığı bilinen en eski harita Kaşgarlı
Mahmut'un çizdiği dünya haritasıdır.
Dilbilimci Kaşgarlı Mahmut bu haritayı Dünyada
Türkçe'nin değişik ağızlarının konuşulduğu bölgeleri
göstermek için çizmiş ve "Divan-i Lügat it Türk" adlı
kitabına koymuştur.
Tarihi ise, Türklerin Anadolu'ya girdikleri yıldan (Malazgirt
Savaşı - 1071) 3 yıl sonraya (1074) rastlamaktadır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
4
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
Bu harita Orta Asya’nın büyük bir
kısmını Çin ve Kuzey Afrika’yı
içermektedir. Batıda ise Volga
nehrini fazla geçmemektedir.
Dünya'nın tepsi gibi düz ve yuvarlak
olduğu kabul edilen bu dünya
haritası, çeşitli ülkelerin birbirlerine
göre konumu belirtilmiş olan bir kroki
görünümündedir.
O
zamanki
başkent “Balasagun” ise haritanın
merkezindedir. Haritanın yazılara
göre olan üst tarafı, Güneşin
doğduğu doğu yönü seçilmiştir
Divânu Lügati't-Türk’teki harita (11. yüzyıl)
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
5
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
Daha önceleri Türkler yalnızca Fars ve Arap kültürü ile
temas halindeyken, bu yıllardan sonra batıya olan
akınlarının da desteğiyle Avrupa ile de ister istemez ilişki
içinde olmuşlardır.
Bu ilişkinin ilk ürünleri Fatih Sultan Mehmet zamanında
görülmeye başlamıştır. Bilindiği gibi Fatih Sultan
Mehmet, çevresini bilimle uğraşan İnsanlarla doldurmaya
çalışmış bir devlet adamı idi. Bu kişiler arasında coğrafya
konusunda uzmanlar da bulunuyordu.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
6
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
Fatih Sultan Mehmet, coğrafya merakı nedeniyle
PTOLEMAUS'un (Batlamyus) "Almagest" adlı eserini
Latince'den tercüme edilmesini sağladı.
Hatta halı üzerine bir dünya haritası yapılması için
Roma'dan davet ettiği GEORGİUS AMÎRUTZES adlı bir
coğrafyacıya emir verdiği de söylenir.
Bu haritanın daha sonraki yıllarda peş peşe gelen saray
isyanlarında ve yangınlarda maalesef yok edilmiş olduğu
sanılmaktadır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
7
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
15. Yüzyıl başlarından 16. Yüzyıl sonlarına kadar özellikle
Osmanlı Türkleri her alanda altın yıllarını yaşamışlardır.
Bu iki yüzyıllık süre içinde askeri alanda olduğu gibi her
alandaki tüm yenilikleri ve izleme ve üretme çabası içinde
olmuşlardır.
15. Yüzyıl ortalarında devlet olarak tüm kurumlarını oluşturan
Osmanlılar, 16. Yüzyılda Karadeniz dahil Akdeniz havzasının
büyük bir kısmına sahip, güneyde Arabistan Yarımadası
ortalarından Kuzey Afrika, kuzeyde Kırım, batıda Viyana önleri
ve doğuda Hazar Denizine kadar uzanan büyük bir
imparatorluk haline gelmişti.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
8
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
Devlet idaresinde batıda o zamanlar rastlanmayan değişik
anlayışları hoşgörü ile karşılayan bir düzen kurmuşlardı.
Bu anlamdaki hoşgörü bugün olduğu gibi o zamanlar da bilim
yaşamını olumlu etkilemiştir.
Büyük şairler, matematikçiler, astronomlar, büyük mimarlar
hep 15. ve 16. Yüzyılda yetişmişlerdir.
FUZULİ, BAKİ, MİMAR SİNAN, PİRİ REİS, ALİ KUŞÇU gibi
kişiler bu dönemin akla gelen ilk İsimleridir.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
9
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
Fatih'le başlayan, özellikle coğrafyaya yönelik ilgi
yaklaşık 150 yıl daha devam etmiştir. Bu ilginin ürünü
olarak o zamanlar yalnızca denizcilik amaçlı bir dizi
harita bu alanda da kendisini yetiştirmiş Türk denizciler
tarafından çizilmişlerdir.
1600’lü yıllardan itibaren alanlarında uzman olmayan din
adamlarının etkisiyle ilime olan ilgi baskı altına alınmış ve
diğer bilimsel faaliyetler yanı sıra haritacılık da bu
yaklaşımdan önemli zarar görmüştür.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
10
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
17. yüzyılda başlayan bu olumsuz gelişmelere rağmen, bugün
Türkiye'nin değişik müze ve kütüphaneleri değişik karakterde
eski harita koleksiyonlarına sahiptirler. Bu kurumlar aşağıdaki
listede gösterilmiştir:







Topkapı Sarayı Kütüphanesi(İstanbul)
Süleymaniye Kütüphanesi(İstanbul)
İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi
Köprülü Kütüphanesi(İstanbul)
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Arşivi
Ankara'da Milli Kütüphane
Ankara'da Harita Genel Komutanlığı Müze ve Arşivi
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
11
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
Bu kurumlarda korunan eski haritalar önceleri herhangi
bir envanter ve katalogdan yoksundular. Cumhuriyetin
ülke yönetimine hakim olmasından sonra ilk kez bu
alanda da elle tutulur belli çalışmalar yapılmaya
başlamıştır.
İlk envanter çalışmaları İstanbul Topkapı Sarayında
1930’lu yılların başlarında yürütülmüştür. Daha sonraları
ellerinde eski harita bulunduran diğer kurumlar da benzer
faaliyetler içine girmişlerdir. Fakat ülke genelinde
düzenlenmiş bir eski harita kataloğu maalesef hala
bulunmamaktadır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
12
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
Bu haritalar hakkında ilk araştırmalar da, yine yabancı bilim
adamları tarafından, PİRİ REİS haritasının Topkapı Sarayının
düzenlenmesi sırasında ortaya çıkarılmasıyla başlatılmıştır.
Alman tarihçiler P.Kahle ve A. Deismann'ın PİRİ REİS'in 1513
tarihli haritasıyla ilgili yaptıkları araştırmaların sonuçlarının
yayınlanması, büyük bir tartışmanın da başlangıcı olmuştur.
Bunun nedeni, yabancı tarihçilerin PİRİ REİS'in emeğini bir
anlamda göz ardı ederek, haritayı aşağı yukarı tamamen bir
kopya olarak nitelemiş olmalarıdır. Bu tür yaklaşımlar
tartışmaları alevlendirmiş ve Türk tarihçileri Avrupalıların olaya
din açısından yaklaşmalarına tepki olarak karşı araştırmalar
yürütmüşlerdir.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
13
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞINA GİRİŞ
15. ve 16. yüzyıllarda Türkler tarafından üretilmiş ve bugün
elimizde bulunan önemli kartografik yapıtlar:








1413 yılı tarihli İBRAHİM KATİBİ Akdeniz Portolonu
1461 yılı tarihli MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu
1513 yılı tarihli PİRİ REİS Atlantik Haritası
1521-1525 yılı tarihli PİRİ REİS'in Kitab-i Bahriye'si
1528 yılı tarihli PİRİ REİS Kuzey Atlantik Haritası
1552 yılı tarihli HACİ EBUL HASAN Avrupa-Afrika Haritası
1567 yılı tarihli ALİ MACAR REİS Atlası
Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı)
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
14
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
İBRAHİM KATİBİ ‘Akdeniz Portolonu’ (1413)
14. Yüzyıl ile 17. Yüzyıl arasında daha çok Akdeniz
Havzasına ait deniz navigasyonu amacıyla çizilmiş üzerinde
pafta ağı görünümünde pusla doğrultulan çizgilerle belirtilmiş
kartografik ürünlere "portolon", ya da "portolon harita"
denilmektedir.
Sözcük Latince kökenlidir ve "limandan limana hizmet eden"
demektir ("port" sözcüğü liman anlamına gelmektedir).
Portolon haritaların en güzellerinden biri olan bu eser Topkapı
Sarayı Kütüphanesinde 2 nolu katalog cildinde 1407 numara
ve H.1823 envanter numarası ile kayıtlıdır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
15
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
İBRAHİM KATİBİ ‘Akdeniz Portolonu’ (1413)
İBRAHİM KATİBİ Haritasının ceylan derisi olan pafta
altlığının boyutları 55 cm x 90 cm ve pafta resim alanı
boyutları 44.7 cm x 77 cm dir. Haritada bulunan çerçeve
batı kenarı boyunca devam ettirilmemiştir ve zamanın
İslam kültürü süsleme sanatının izlerini taşımaktadır.
Çerçeve genişliği ise 1 cm dir.
Akdeniz kıyıları ve Akdeniz adaları oldukça iyi çizilmiştir.
Özellikle Britanya Adalarında ve Batı Avrupa kıyılarında
diğer kesimlerdeki doğruluğa ulaşılamamıştır, fakat bu
haritanın sahip olduğu genel doğruluk ve bilgi zenginliği
bu haritayı önemli kılmaktadır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
16
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
MÜRSİYELİ İBRAHİM ‘Akdeniz Portolonu’ (1461)
MÜRSİYELİ İBRAHİM Akdeniz Portolonu da görüntü
olarak İBRAHİM KATİBİ Portolonu kadar güzel bir
kartografik üründür.
Harita İstanbul Beşiktaş'taki Deniz Müzesi eserleri
arasında 882 demirbaş numarası ile kayıtlıdır. Akdeniz,
Ege Denizi ve Karadeniz'in tümü ile Batı Avrupa Kıyıları
ve İngiliz adalarını içermektedir.
Kıyı biçimleri bakımından oldukça doğru bir haritadır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
17
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
MÜRSİYELİ İBRAHİM ‘Akdeniz Portolonu’ (1461)
Mürsiyeli İbrahim Akdeniz Portolonu
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
18
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
MÜRSİYELİ İBRAHİM ‘Akdeniz Portolonu’ (1461)
Harita altlığı yine ceylan derişidir ve boyutları 90 cm x 53
cm dir. Çizim yapılmış pafta kesiminin boyutları ise 89 m
x 48 cm dir. Haritanın 1 cm genişliğindeki çerçevesi
zamanın İslam sanat anlayışına uygun motiflerle
süslenmiştir. Pafta altlığı değişik kesimlerinde değişik
derecede deformasyona uğramıştır.
Haritanın nerede, kim tarafından ve ne zaman yapıldığı
haritanın kuzey orta kesiminde yer alan kitabe kısmında
Arap alfabesi ile belirtilmiştir.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
19
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS (1470-1554)
PİRİ REİS, 15. Yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Donanması
amirallerinden Kemal Reis'in kardeşinin oğludur.
PİRİ amcası ile beraber küçüklü büyüklü bir dizi deniz
savaşına katılmış ve bu arada diğer denizcilerden farklı olarak
deniz navigasyonunda vazgeçilmez bir araç olan haritacılıkla
da
ilgilenmiştir.
PİRİ
REİS,
Hürmüz'deki
düşman
donanmasından çekinip Süveyş'e geri döndüğü için 1554
yılında Mısır'da maalesef idam edilerek öldürülmüştür.
Öldüğünde 84-85 yaşlarında olduğu tahmin edilmektedir.
Bugün elimize ulaşmış üç eserini biliyoruz: Atlantik Haritası,
Kuzey Atlantik Haritası ve Kitab-ı Bahriye.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
20
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS ‘Atlantik Haritası’ (1513)
Pîrî Reis Haritası günümüze kalan, Avustralya kıtasını
gösteren en eski haritalardan biridir. Osmanlı Kaptan-ı
Derya'sı (Amiral) Pîrî Reis tarafından 1513'te çizilmiş
olup, Avrupa ve Afrika'nın batı kıyılarını ve Güney
Amerika'nın doğu kıyılarını gösterir.
Aralarında Kristof Kolomb'a ait bir haritanın da
bulunduğu yirmi kaynağı bütünleştirerek hazırlanmış, 16.
yüzyıl Avrupa ve Müslüman denizcilerinin coğrafya
bilgilerini
içeren
değerli
bir
tarihi
belgedir
(tr.wikipedia.org).
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
21
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS ‘Atlantik Haritası’ (1513)
Harita, 9 Kasım 1929'da Topkapı
Sarayı'nda sarayı müzeye dönüştürme
sırasındaki envanter tespit çalışmaları
sürerken tesadüfen bulundu.
Harita; ceylan derisi üzerine çizilmiş
olup 900x600 mm boyutlarındadır.
Ortaçağ haritalarında sıkça rastlanan
portolan tarzında yapılmıştır; yani
enlem ve boylam çizgileri yerine
anahtar noktalarda yönleri gösteren
pusula gülleri ve bunlardan ışınsal
olarak yayılan yön çizgileri vardır
(tr.wikipedia.org).
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
22
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS ‘Atlantik Haritası’ (1513)
Haritanın
kenarlarında,
açıklayıcı
nitelikte çeşitli notlar vardır. Notların
bır kısmı; tutsak edilmiş Portekiz ve
İspanyol
denizcilerin
ifadelerine
dayalıdır.
Notlarda Yeni Dünya’nın yerlileri,
hayvanları,
bitkileri,
mâdenî
zenginlikleri
ve
diğer
ilginç
özelliklerine
değinilir.
Ayrıca,
gösterilen yerlerde bulunduğu rivayet
edilmiş
hayvan
veya
hayâlî
yaratıkların resimlerini de gösteren
harita; toplam dokuz renkle çizilmiştir
(tr.wikipedia.org).
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
23
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS ‘Atlantik Haritası’ (1513)
Kenar notlarından birinde; bu haritanın
batıda Kristof Kolomb'un keşfettiği yöreleri,
doğuda da "Çin, Hint ve Sint" bölgelerini
gösterdiğini
yazar.
Sağ
kenardaki
notlarının bazıların yarım cümlelerden
oluşması, bu haritanın daha büyük bir
dünya haritasının sol yarısı olduğunu
gösterir; öbür yarısı kayıptır.
Pîrî Reis haritasının Kristof Kolomb
haritasından kaynaklandığının önemli bir
delili, Küba'nın yokluğudur. Kristof Kolomb
seyahatnamelerinde Küba'nın bir ada
değil, kıtanın uzantısı oldugunu yazmıştır
ve Pîrî Reis haritasında da Küba bu
şekilde gösterilir (tr.wikipedia.org).
Güney Amerika'nın modern bir projeksiyonu ile
Pîrî Reis haritası arasındaki bu karşılaştırma;
Güney Amerika'nın haritaya sığdırılmak için
çarpıtılmış olabileceğini gösteriyor.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
24
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS’in ‘Kitab-i Bahriye'si’ (1521-1525)
PİRİ REİS 1513 tarihli haritasını çizerken bir dizi kaynaktan
yararlanmıştır. Bunu izleyen yıllarda PİRİ REİS'in harita çizme
merakının artarak devam ettiği görülmektedir.
1520 yıllarında Ege Denizi ve Akdeniz'deki ada ve limanlara
ait elindeki malzemeleri mükemmel bir eser daha
verebilmesini sağlayacak zenginliğe getirmiştir.
Sonunda bu dokümanları değerlendirerek "Kitab-ı Bahriye"
adını verdiği kitabını yazdı. Bu kitabın ilk nüshasını 1521
yılında denizcilerin hizmetine sunmuştur. Bu eserin el yazması
olarak kopya edilerek kullanıldığı günümüze kadar ulaşan
nüshalarından anlaşılmaktadır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
25
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS’in ‘Kitab-i Bahriye'si’ (1521-1525)
PİRİ REİS 1525 tarihine kadar ilk nüshayı elden geçirmiş
ve anılan yılda Kanuni Sultan Süleyman'a Sadrazam
İbrahim Paşa aracılığıyla hediye edilmesini sağlamıştır.
Yukarıdaki el yazması kopyaların boyutları yaklaşık 22
cm x 32 cm dir. İçerdikleri harita sayısı kopyayı yapana
bağlı olarak 134 ile 226 arasında değişmektedir.
PİRİ REİS'in bu mükemmel eseri Türkçe(8), Arapça
yazımının ve içerdiği haritaların aym baskısı ile beraber
büyük masraflar yapılarak Türkçe ve İngilizce baskısı da
yapılmıştır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
26
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS’in ‘Kitab-i Bahriye'si’ (1521-1525)
Pîrî Reis'in Kitâb-ı Bahriye adlı eserinin
orijinal el yazmasının ilk sayfası
(tr.wikipedia.org/wiki/Kitâb-ı_Bahriye)
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
27
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS’in ‘Kitab-i Bahriye'si’ (1521-1525)
Kitab-ı Bahriye, giriş bölümünden sonra yaklaşık 12000
satırlık bir şiir bölümüyle devam etmektedir.
Bu bölümde PİRİ REİS med-cezir olaylarını, 1513 yılı
tarihli haritasını nasıl çizdiğini, Amerika'nın nasıl
keşfedildiğini,
pusulayı,
bir
portolonun
nasıl
kullanılacağını, dünyanın denizlerini vb. anlatır ve onlar
hakkında bilgiler verir.
Bu şiirden kendisinin Atlantik haritasını anlattığı
bölümden üç parça ilgili harita hakkında bilgi verilirken
aktarılmıştı.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
28
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS’in ‘Kitab-i Bahriye'si’ (1521-1525)
Kitab-ı Bahriye’den Avrupa Haritası
(tr.wikipedia.org/wiki/Kitâb-ı_Bahriye)
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
29
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS’in ‘Kitab-i Bahriye'si’ (1521-1525)
Kitab-ı Bahriye’den İstanbul Haritası
(tr.wikipedia.org/wiki/Kitâb-ı_Bahriye)
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
30
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS’in ‘Kitab-i Bahriye'si’ (1521-1525)
Kitab-ı Bahriye’den Çanakkale Boğazı Girişi
Haritası
(tr.wikipedia.org/wiki/Kitâb-ı_Bahriye)
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
31
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS’in ‘Kitab-i Bahriye'si’ (1521-1525)
Kitab-ı Bahriye’den Ayvalık ve Çevresi Haritası
(tr.wikipedia.org/wiki/Kitâb-ı_Bahriye)
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
32
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS ‘Kuzey Atlantik Haritası’ (1528)
PİRİ REİS'in 1513 yılında çizdiği dünya haritası ve Kitab-ı
Bahriyesi dışında bilebildiğimiz bir eser daha vermiştir.
Haritanın altlığı yine ceylan derisidir ve altlığın boyutları 68cm
x 69cm’ dir. Pafta kuzey ve batı taraflarında geniş (yaklaşık
5cm) sayılabilecek çok güzel bir çerçeve ile donatılmıştır.
Özellikle pafta kenar boşluğunun batı tarafında çok sayıda
delik ve yırtılmalar vardır. Çivi delikleri oldukları anlaşılan bu
izler, haritanın bir çubuğa sarılı olarak kullanıldığının
göstergesidirler. Yapılan hesaplamalar sonucunda, haritanın
mevcut pafta gibi 8 paftadan meydana gelmiş olması gerekir,
fakat diğer 7 paftaya bugüne kadar rastlanamamıştır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
33
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS ‘Kuzey Atlantik Haritası’ (1528)
Haritada;







Kuzeyde Grönland adasının güney uzantısı,
Kuzey Amerika karasının kuzeyinden itibaren güneye doğru
Neufundland'in doğu kıyıları,
Küçük bir boşluktan sonra Yeni İskoçya kıyılarının bir kısmı
Büyük bir boşluktan sonra Florida Yarımadası,
Karibik Denizinde Küba ve Haiti'yi de içine alan Antil
Adaları
Bunların batısında Orta Amerika'da Yukatan Yarımadası
Güney Amerika karasının kuzey kıyılarından bir parçanın
gösterimi yapılmıştır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
34
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
PİRİ REİS ‘Kuzey Atlantik Haritası’ (1528)
PİRİ REİS'in Kuzey Atlantik haritası
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
35
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
HACI EBUL HASAN ‘Avrupa-Afrika Haritası’ (1552)
MÜRSİYELİ
İBRAHİM
ve
İBRAHİM
KATİBİ
portolonlarına göre daha kalitesiz ve kalın bir ceylan
derisi üzerine çizilmiştir.
Pafta altlığının boyutları 74 cm x 100 cm dir. Haritanın
kenarlarında zamanla yırtılmalar meydana gelmiş ve bu
nedenle onarım görmüştür.
Topkapı Sarayı Kütüphanesinde "Memalik-i Osmaniye
Haritası" (Osmanlı ülkesi Haritası) adı ile kayıtlıdır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
36
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
HACI EBUL HASAN ‘Avrupa-Afrika Haritası’ (1552)
Paftanın sağ alt tarafında Amel El-Fakir El Hacı EbulHasan imzası bulunmaktadır. Pafta o zamanın
geleneklerine uygun bir çerçeve ile süslenmiştir, fakat bu
çerçeve, örneğin PİRİ REİS haritasındaki kadar güzel
değildir.
Süslü çerçevenin iç tarafında 1 cm genişliğinde ikinci bir
çerçeve vardır ve bu çerçevenin kuzey ve güney
kesiminde ikişer adet olmak üzere doğrusal ölçek
bulunmaktadır. Haritanın çizildiği yıl olarak 1552
saptanmıştır.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
37
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
HACI EBUL HASAN ‘Avrupa-Afrika Haritası’ (1552)
Batıda Kanarya adalarından,
doğuda Ağrı Dağına, kuzeyde
Baltık Denizinden, güneyde
Ümit Burnuna kadar olan
bölgenin gösterimi yapılmıştır.
Akdeniz ve Karadeniz kıyıları
oldukça iyi çizilmiş olmasına
rağmen harita edilen bölgenin
kuzey ve güney kesimleri ile
Britanya Adalarının çiziminde
aynı kaliteye ulaşılamamıştır.
Özellikle Afrika Karası kuzeygüney yönünde çok fazla basık
gösterilmiştir.
HACİ EBUL HASAN ‘Avrupa-Afrika Haritası’
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
38
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
ALİ MACAR REİS ‘Atlası’ (1567)
ALİ MACAR REİS Atlası da Topkapı Sarayı Kütüphanesi
koleksiyonunun bir parçasıdır. Atlasın kitap formunda
olması nedeniyle sayfalar kapalı kalmış ve harita
yıpranmaktan, diğer büyük formatlı haritalara göre, daha
iyi korunmuştur.
Atlas boyutları 31 cm x 44 cm dir ve kahverengi bir deri
ile ciltlenmiştir. Harita altlıklarının malzemesi yine deridir.
Atlas 7 harita içermektedir ve her haritanın çerçeve
formatı karşılıklı iki sayfaya yayılmış olarak 291 mm x
428mm dir.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
39
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
ALİ MACAR REİS ‘Atlası’ (1567)
Ali Macar Reis, Dünya haritasının geometrik çatısını
oluştururken, günümüzde Eckert III olarak bilinen ve 1906
yılında geliştirilen projeksiyon benzeri bir projeksiyonu 450 yıl
daha önce kullanarak atlasına bilimsel bir değer
kazandırmıştır. Atlasta bulunan 7 harita, sağ taraftan
başlayarak sola doğru aşağıdaki biçimde sıralanmıştır:
1. Harita
Marmara Denizi, Kuzey Anadolu Kıyılan, Karadeniz, Kırım
2.Harita
Doğu Akdeniz, Ege Denizi, Balkan Yarımadası
3. Harita
Orta Akdeniz(İtalya, Adriyatik Denizi, Kuzey Afrika Kıyılan
4. Harita
Batı Akdeniz (Korsika ve Sardunya Adalarının doğusundan, batıda İberik Yarımadasının tümü)
5. Harita
Batı Avrupa Kıyılan ve Britanya Adaları
6. Harita
Ege Denizi, Marmara Denizi, Balkan Yarımadası ve Batı Anadolu Kıyıları
7. Harita
Tüm Dünya (Kartografya tarihi tanımıyla bir "Mappa Mundi")
Kaynak: Haritacılık Tarihi Ders Notları, Prof. Dr. Doğan Uçar
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
40
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
ALİ MACAR REİS ‘Atlası’ (1567)
ALİ MACAR REİS ‘Atlası’ – 1.harita
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
41
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
ALİ MACAR REİS ‘Atlası’ (1567)
ALİ MACAR REİS ‘Atlası’ – Dünya haritası
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
42
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı)
Yukarıda sözü edilen haritalar dışında 16. Yüzyılda
yapılmış başka bir değerli kartografik eser de İstanbul
Arkeoloji Müzesi Kütüphanesinde korunan bir atlastır.
Atlası bilim dünyasına ilk kez Thomas D. Goodrich 1987
yılında tanıtmıştır. Goodrich, bu atlası, ‘Atlas-ı Hümayun’
(Osmanlı Hükümdarlık Atlası) olarak adlandırmıştır.
Saray için Nakkaşhanede üretilmiş bir eserdir.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
43
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı)
Müellifi ve yapım yılı ise atlasta bu konularda herhangi
bir not bulunmadığından bilinmemektedir. Fakat
gösterimin
teknik
karakterleri
açısından
değerlendirildiğinde 16. Yüzyılın ikinci yansında yapıldığı
rahatlıkla söylenebilir.
Atlas 4 mm kalınlığında katlı karton türü bir malzemenin
deri ile kaplanması suretiyle ciltlenmiştir. Cilt formatı 537
mm x 354 mm’dir. Cildin bazı kesimlerinde bilinmeyen bir
zamanda
onarım
gördüğü
anlaşılmaktadır.
Bu
ebatlarıyla, Ali Macar Reis Atlası’na göre daha büyüktür.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
44
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı)
Atlasta yer alan ve kapladıkları yaklaşık bölgeler aşağıda gösterilmiş
olan haritaların hepsi karşılıklı iki sayfaya çizilmiştir ve dolayısıyla
537 mm x 708 mm boyutlarında altlık formatına sahiptirler.
1. Harita: Karadeniz, Marmara ve Kuzey Ege Kıyılan
2. Harita: Ege ve Doğu Akdeniz Kıyılan
3. Harita: Orta Akdeniz Kıyılan
4. Harita: Batı Akdeniz, ve İberik Yarımadası Kıyılan
5. Harita: Batı Avrupa Kıyılan, Britanya Adalan ve İzlanda
6. Harita: Ege Denizinin daha büyük ölçekli haritası
7. Harita: Batı Ege'nin, Adriyatik Denizinin ve Sicilya Adası ile birlikte İtalya'nın
güney taraflan
8. Harita: Bir Dünya Haritası(Mappa-Mundi)
9. Harita: Batıda Amerika Karasının kuzey doğu uçlanndan doğuda Hazar Denizi,
kuzeyde İskandinavya Yarımadasının kuzey taraflanndan güneyde yaklaşık
Ekvatora kadar uzanan bölge.
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
45
16. YÜZYIL TÜRK HARİTACILIĞI –
Anonim Atlas (16.Yüzyılın ikinci yarısı)
Anonim Atlas
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
46
GELECEK HAFTA: MODERN TÜRK HARİTACILIĞI
Harita Komisyonu 1910 yılında; 16 adet nirengi noktasından
oluşan Türkiye'nin ilk 1'inci derece nirengi ağını kurmuştur.
Mehmet Şevki Ölçer
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
47
KAYNAKLAR
 Haritacılık Bilim Tarihi Ders Notları, Yrd. Doç. Dr. Aycan Murat MARANGOZ, Bülent
Ecevit Üniversitesi Müh. Fak. Geomatik Müh. Bölümü, Fotogrametri ABD Sunuları,
2015
 Haritacılık Tarihi Dersi, Yrd. Doç. Dr., Serdar BİLGİ, İTÜ
 Türk Haritacılık Tarihi (1895-1995), Prof. Dr. Muzaffer Şerbetçi, HKMO Yayınları,
İstanbul 1999
 Harita Bilim Tarihinde Biyografiler ve Türk Haritacılığı Tarihi, Muzaffer Şerbetçi,
 Haritacılık Tarihi Ders Notları, Prof. Dr. Doğan Uçar
 Haritacılığın 5000 Yıllık Yürüyüşü, Prof. Dr. Erol Köktürk, HKMO JeodeziJeoinformasyon, Arazi Yönetimi Dergisi, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri
Odası Yayın Organı, Ocak 2004, Sayı: 2004/90, ISSN: 1300-3534, s: 32-40.; Temmuz
2004, Sayı: 2004/91, s: 55-64
 http://www.euratlas.net/cartogra/peutinger/
Haritacılık Bilim Tarihi Dersi Notları
Yrd. Doç. Dr. Aycan M. MARANGOZ
48