Untitled

advertisement
1
BİZİMKİLER
Anadolu Merkezli Dünya Tarihi
11. KİTAP
1180 - 1235
Cengiz Han
Yazarlar
Evin Esmen Kısakürek
Arda Kısakürek
Bizimkiler adlı kitapların tümü aşağıdaki sitelerde mevcuttur:
http://www.dunya-tarihi.com/
http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/
2
BİZİMKİLER............................................................................................................................. 2
Oğuzlar Kirman’da................................................................................................................. 5
Türk akınları........................................................................................................................... 8
Esaret.................................................................................................................................... 11
Börte ve Nokerler ................................................................................................................. 16
Börte Kaçırılıyor .................................................................................................................. 17
Poloveç Dansları .................................................................................................................. 19
Doğu Roma zor durumda ..................................................................................................... 21
İbn Rüşt ................................................................................................................................ 23
Nakşibendilik ....................................................................................................................... 25
Batı Avrupa’da Endülüs Etkisi............................................................................................. 28
Haham Moses İbn Maimon .................................................................................................. 30
Suhreverdi ............................................................................................................................ 32
Amida Buda.......................................................................................................................... 35
Şogun.................................................................................................................................... 40
Rum Selçuklu Devletinin Parçalanması............................................................................... 44
Kehanetler ve söylentiler...................................................................................................... 46
Baba oğul mücadelesi........................................................................................................... 48
Karimi................................................................................................................................... 50
Kudüs Müslümanların .......................................................................................................... 51
III. Haçlı Seferi................................................................................................................... 54
Cengiz Han........................................................................................................................... 58
II. Kılıç Arslan oğullarına söz .............................................................................................. 62
geçiremiyor........................................................................................................................... 62
Fransa Krallığı Topraklarını Büyütüyor............................................................................... 65
Büyük Selçukluların sonu .................................................................................................... 67
Halkı Yanına Çekmek .......................................................................................................... 70
Asrın Sonunda Batı Avrupa’daki ......................................................................................... 73
Gelişmeler ............................................................................................................................ 73
II. Rüknettin Süleymanşah ................................................................................................... 76
Hanedana dışardan dokunulamaz......................................................................................... 78
Cengiz’e Çin unvanları......................................................................................................... 81
Gıyaseddin Keyhüsrev Doğu Roma’da................................................................................ 84
Tatarların Sonu..................................................................................................................... 86
Balçiyuntu ............................................................................................................................ 87
Ong Hanın Sonu ................................................................................................................... 89
Moğol Ordusu ...................................................................................................................... 91
Süleymanşah ve Kraliçe Thamara........................................................................................ 92
Kaplan Postlu Şövalye ......................................................................................................... 95
Süleymanşah ve Alienor’un ölümleri................................................................................... 97
Yeni Güçler .......................................................................................................................... 99
Latin İmparatorluğu............................................................................................................ 102
İnsan Eti ile Beslenme........................................................................................................ 106
Rum Selçuklu tahtı yeniden ............................................................................................... 107
Keyhüsrev’in ...................................................................................................................... 107
İslam uygarlığı devam ediyor............................................................................................. 110
Gökmoğollar....................................................................................................................... 112
Delhi Sultanlığı .................................................................................................................. 114
Antalya, Rum Selçuklularının ............................................................................................ 115
Cengiz Han Örgütlenmesi .................................................................................................. 117
3
İktidara ortak olmak isteyen Şaman ................................................................................... 119
Harzemşah Halife Çekişmesi ............................................................................................. 121
Muhiddin Arabi .................................................................................................................. 125
Haçlı Seferlerinin Sonuçları ............................................................................................... 128
Cengiz Yasası..................................................................................................................... 131
Harzemşahlar gittikçe Güçleniyor...................................................................................... 133
Cengiz Han Çin’de ............................................................................................................. 136
Mutluluk Nedir? ................................................................................................................. 139
Magna Carta ....................................................................................................................... 141
Papa İktidarda..................................................................................................................... 144
Anadolu Kentlerinde Örgütlenme ...................................................................................... 147
Ahiler.................................................................................................................................. 149
Anadolu Selçuklularda Para ............................................................................................... 153
Hindistan’da Türkler .......................................................................................................... 155
İki Okyanus arasında Türkçe.............................................................................................. 156
konuşuluyor........................................................................................................................ 156
İran Türkleri ....................................................................................................................... 157
Anadolu’nun Türkleşmesi .................................................................................................. 159
Türkiye ............................................................................................................................... 163
Anadolu’da kaynaşma ........................................................................................................ 166
Anadolu’da mimari değişim............................................................................................... 169
Türk Kadını ........................................................................................................................ 171
İktidar ................................................................................................................................. 174
Doğu Roma İmparatorluğunda........................................................................................... 175
okuryazar olmak ................................................................................................................. 175
Cengiz Batıya Yürüyor....................................................................................................... 177
Harzemşahların sonu .......................................................................................................... 180
Anadolu Selçuklu Tahtı Alaeddin ...................................................................................... 182
Keykubat’ın........................................................................................................................ 182
Moğollar Ceyhun’u Aşıyor ................................................................................................ 185
Moğollar ve Türkmenler .................................................................................................... 187
Göçebe Akınları İslam’ın yayılmasını durduruyor ............................................................ 188
Moğol Orduları Rus Steplerinde ........................................................................................ 190
Fahreddin Berhamşah......................................................................................................... 193
Moğol Balyozu................................................................................................................... 195
Batı’da Moğollar ................................................................................................................ 197
Moğol istilası öncesi Rus Stepleri...................................................................................... 199
Cengiz han’ın ölümü .......................................................................................................... 201
Yeni Moğol Hanı Ögedey .................................................................................................. 204
Fransızca............................................................................................................................. 206
Moğollara karşı birleşme yerine birbiri ile çekişme........................................................... 208
Kabbala............................................................................................................................... 217
11. Kitap, Faydalanılan eser ve kaynaklar ......................................................................... 220
4
Oğuzlar Kirman’da
Oğuz beylerinden Dinar, Merv ve Serahs kentlerine hakimdi. Harezmşah devlet başkanı
Sultanşah bu kentleri ele geçirince, buradaki Oğuzlar dağıldılar. Bir kısmı Kirman’a, bir kısmı
Fars’a gitti. Fars’a gidenler buradaki soydaşları ile kaynaştılar. Kirman’a gidenler ise Kirman
Selçuklu devletinin zayıflığından faydalanarak Kirman’a hakim oldular. Atabek Kutbeddin
Muhammed, Kirman ordusu ile Oğuzların üzerine yürüdü, ama mağlup oldu. Oğuzlar pek çok
insan öldürdüler. Atabek başkent Berdesir’e dönmüştü. Yolları Oğuzlarca kesilen Berdesir’de
açlık ve susuzluk başladı. Oğuzlar Kirman içinde dolaşıyor ve her gittikleri yerde binlerce
insan öldürüyorlardı.
1180 yılında Kirman’da müthiş bir kıtlık oldu. Berdesir’de yiyecek hiçbir şey kalmadı, halk
açlıktan kedi, köpek ne bulursa yemeye başladı. Öyle bir an geldi ki kimsede ölüleri gömecek
hal bile kalmadı. İnsanlar ölümden korkmaz hale geldiler.
Bu sırada sıfırı tüketmiş olan Melik II. Turanşah, Oğuzlarla barış yapmak ve onları da tabası
içine katmaktan başka çare bulamadı. Oğuzlar resmen Kirmanlı olmuşlardı. Ama
durmuyorlardı. Nesa ve Nermaşir vilayetlerini basarak, buradaki halkı öldürdüler,
yağmaladılar. Sonra da geri kalanlara toprağı ekmelerini ve imar faaliyetlerinde bulunmalarını
emrettiler.
1181 yılında Oğuz Türkleri bir fırsattan yararlanarak Berdesir’e girdiler. Evlere, pazara,
kervansaraylara saldırdılar. Ne bulurlarsa yağmalayıp, dönüp gittiler. Türkler artık Kirman’da
kendilerine karşı duracak bir kuvvetin olmadığını anlamışlardı. Akıllarına eseni ve canlarının
istediğini yapıyorlardı. Kirman büyük bir anarşi ve terörün içinde çalkalanıyordu.
1181 yılında Macar kralı III. Bela, Dalmaçya, Hırvatistan ve Sirmium bölgelerini eline
geçirdi. Sırp jupanı Stephan Nemanya da, Doğu Roma imparatorluğundan koptu.
İmparator Manuel Komnenos’un ölümünden beri Constantinopolis’te işler karışıktı. 12
yaşındaki İmparator II. Alexios Komnenos’un annesi ve taht naibi Maria, Latin asıllı bir
Antakyalıydı ve İmparator Manuel ile evlenmeden önce Xene (yabancı) isimli bir manastırda
rahibeydi. Maria’nın babası Antakya Prensi Raymond’du.
Constantinopolis halkı, İtalyan ve Frank asıllı yani Latin tüccarlara I. Manuel'in sağladığı
ayrıcalıklar nedeniyle, aşırı rahatsızdı. Halk Maria'nin kocasından daha fazla ayrıcalıklar
vermesini bekliyordu ve bu gerçekleşti. Antakyalı Maria ölmüş kocasının yeğeni olan ve
Haçlı Kudüs Kraliçesinin amcası olan bir başka Alexios'u kendine baş danışman seçti. Yeni
başdanışman da Latin yanlısıydı. Çok geçmeden Constantinopolis'de Alexios'un Antakyalı
Maria'nın sevgilisi olduğu söylentileri yayıldı.
5
Genç İmparator II. Alexios'u tutanlar, taht
naibi anne imparatoriçe ve kuzen aleyhine,
bir komplo düzenlediler. Bu komplonun
başında II. Alexios'un kız kardeşi Maria
bulunuyordu. Bu komplo, hemen, taht naibi
İmparatoriçe Maria tarafından öğrenildi.
Komplo
liderleri
kaçıp
Ayasofya'ya
sığındılar. Fakat taht naibi Ayasofya'ya
sığınma hakkını tanımadı ve komplocuları
alıp getirmek için saray muhafızlarını
yolladı. Bu bir dini sığınma hakkıydı. Bu
hakkı korumak için Ortodoks Patriği araya
girdi ve komplocular cezalandırılamadılar.
Fakat İmparatoriçe Antakyalı Maria bu sefer
Ortodoks Patriği'ni, şehir surları dışında, bir
manastıra kapatırdı. Halk, Patriği, kaldığı
manastırdan omuzlar üstünde taşıyarak şehre
geri getirdi. Bu sırada vergi defterleri de
yakıldı.
Halkın taht naibinden hoşnutsuzluğu daha da
artmıştı.
İmparatoriçe Maria’dan memnun olmayan
Komnenos ailesi, İmparatoru tahtından
düşürmek için çeşitli girişimlerde bulunuyor,
ama başarılı olamıyordu. Kendilerine lider
olarak eski İmparator Manuel Komnenos’un
amcasının oğlu Andronikos Komnenos’u
seçtiler.
Kraliçe Maria
Andronikos, macera sever ve kendi başına
buyruk bir kişiydi. Yaşadığı aşk maceraları
ile de ünlüydü. Çok iyi bir eğitim görmüştü.
Çevresindekiler tarafından sevilirdi. Cömert,
esprili ve cesurdu. Feodal aristokrasinin ve
Batı yanlısı siyasetin düşmanıydı. Daha
önceden beri İmparator Manuel Komnenos’a
karşı tavır koymuştu. Bu nedenle çeşitli
sürgünlere yollanmıştı. Kendinin de Bağdat’a
ve Rus kralının yanına kaçtığı zamanlar
olmuştu.
1182
yılına
geldiğimizde,
Karadeniz kıyısında sakin bir hayat
yaşıyordu.
Andronikos Constantinopolis’e doğru yola
çıktı. Kuvvetleri yolda büyüye büyüye 1182
ilkbaharında Kadıköy’e geldi. Maria ve sevgilisi Alexios, Doğu Roma donanması ile onun
boğazı geçişini engelleyeceklerini sandılar. Ama donanma da Andronikos’un saflarına katıldı.
6
Bu sırada Constantinopolis’te isyan çıktı. Maria’nın sevgilisi Alexios’un gözleri oyularak
hapse atıldı. Halk Latin ev ve işyerlerini yağmaladı. Andronikos Komnenos ( Kommenos) 2
Mayıs 1182 de Konstantinopolis'e kurtarıcı gibi girdi. Yaşı 64’dü ama bunu göstermiyordu.
Andronikos halk tarafından nerede ise bir tanrı gibi karşılandı. Halk sokaklara dökülüp taht
naibi Kraliçe Antakyalı Maria aleyhine gösteri yapmaya başladı. Andronikos, fiilen iktidar
yetkileri olan Antakyalı Maria'yı ve sevgilisi Alexios’u taht gücünden uzaklaştırdı ve yetkiyi
üslendi.
Constantinopolis halkı durulmuyordu genel olarak tüm yabancılar aleyhinde gösterilerine
devam edip bu sefer şehirde bulunan Latin asıllıları öldürmeye başladı. Çok sayıda (on binler)
Latin asıllının, özellikle Venedikli tüccarların, öldürüldüğü bildirilir. İktidarı fiilen eline
geçirmiş olan Andronikos bu katliama adeta seyirci kaldı.
Sarayın eski güçlüleri Andronikos tarafından elimine edilmeye başlandı. İmparator II.
Alexios’un kız kardeşi Maria ve kocası birden bilinmeyen bir nedenle öldü. Herkes bunun
zehirlenme olduğunu konuşuyordu. Andronikos, II. Alexios'u annesinin idam kararını
imzalaması için zorladı ve Antakyalı Maria zindan hücresinde boğularak öldürüldü.
Maria’nın öldürülmesi bahanesi ile Macar kralı III. Bela, Sırpların işbirliği ile Belgrad, Niş ve
Sofya’yı yağmalayıp, tahrip etti.
1182 yılında Selahaddin Eyyubi Diyarbakır ve Silvan kalelerini aldı. Doğu Anadolu’da
Eyyubi ve Selçuklu menfaatleri yeniden çatışmaya başlamıştı. Bu iki devlet arasındaki
ilişkileri tekrar gerginleştirdi. Aynı yıl Selahaddin Eyyubi Musul’u kuşattı ise de alamadı.
1183 yılında sarayında Kirman Selçuklu meliki II. Turanşah, hizmetinde olan biri tarafından
yatağında öldürüldü. Yerine II. Muhammedşah Kirman tahtına çıktı. II. Muhammedşah tahta
ikinci defa çıkıyordu ve 15 yaşındaydı. II. Turanşah ölünce, Türkler onunla yaptıkları
anlaşmayı geçersiz sayarak, tekrar talan ve yağmaya başladılar.
7
Türk akınları
7. kitapta “ Türk Budunun Türkleri veya Tüm Orta Asya Göçebeleri “ adlı bahiste anlatılan
Türkler ile 10. Kitabın sonuna doğru ve az önce anlatılan Türkler arasında davranış ve
karakter açısından bir benzerlik yokmuş gibi görülmektedir. Bunun pek çok nedeni vardır. Bu
nedenler aşağıda sıralanmaya çalışılacaktır.
Artık yerleşik düzen ile iç içe bir yaşama geçildiğinden, Türkler, göçebe özelliklerini
kaybetmeye başlamışlardı. Daha önce bahsedildiği gibi, akraba ailelerden kurulu eşitlikçi,
kabile yapısı değişmişti. Kabileler içinde hem servet farklılaşması artmış ve hem de artık
yerleşiklerle iç içe olan yaşam sonucu, sınıfsal yapı göçebelere de sızmıştı. Zengin aileler
kendilerini Kara budunun dışına atmışlar ve kendilerine bağlı yeni boylar oluşturmuşlardı.
Artık söz konusu olan sadece ihtiyaçlar değildi. Zengin olmak, başkalarının malından daha
fazla pay alınmak isteniyordu. Zengin olmanın da bilinen tek yolu başkalarını sömürmek,
gasbetmek, hak hukuk tanımamaktı.
Yaşamak için savaşmanın yerini daha fazla kazanmak için savaşmak almıştı. O zaman da
ortadan adalet denen duygu kalkıp, gitmişti. Her an ölümle yüz yüze yaşanan bir hayat, onu
dizginleyecek ahlak kuralları da olmayınca, etrafı için yıkıcı, yok edici oluyordu. Şaman dini
etkisini kaybetmiş, onun yerine de Müslümanlık tam olarak gelip oturamamıştı. Amaç
toplumsal menfaatten kişisel menfaate dönüşmüştü. Eskiden kabilesi (büyük ailesi) için canını
riske atan savaşçılar şimdi bireysel kazançlarının peşine düşmüştü. Eskiden savaştan
kazanılanlar herkese uygun bir tarzda dağıtılırken veya dağıtılmayıp, herkesin ele
geçirilenlerden faydalanması sağlanırken, şimdi elde edilen ganimetin büyük bir kısmı, nerede
ise hepsi, savaşçıların başındaki şeflere (beylere) gidiyordu. Savaşçılara kalan, karınlarını
doyurmanın dışında, hemen galibiyetten sonra yapabildiği yağma kadardı.
Bundan önce göçebe belli bir coğrafi sınır içinde dolaşır, bu sınır içinde yerleşiklerle temas
kurardı. Yani herkes nerede ise birbirini bilirdi. Göçebe, yerleşikleri sonuna kadar soymaz,
ona kötülük etmez, kendisinden çok korkmamasını sağlamaya çalışırdı. Göçebeler aynı yerleri
belli aralıklarla ziyaret edeceklerdi. Bunun da bilincinde idiler. Amaçları üzüm yemekti,
yoksa bağcıyı dövmek değil.
Şimdi ise gelip, geçiyorlardı. Bu topraklara bir daha gelecekler mi yoksa gelmeyecekler mi,
bilen yoktu. Bu nedenle sonuna kadar soyuyorlar, ne isterlerse alıyorlar ayrıca, kendilerine
direnilmemesi için ellerinden gelen korkuyu da yaratıyorlardı. Diğer yandan yerleşiklere karşı
bir düşmanlık duygusu da belirmeye başlamıştı. Yerleşik, göçebeyi barbar buluyordu. Yani
8
bilgisiz, akılsız, kültürsüz, adap bilmez, erkan bilmez, özetle hayvandan biraz hallice
buluyordu. Halbuki göçebeler çok gururlu insanlardı, yaşam biçimlerini severler ve ondan
kopmak istemezlerdi. Yerleşiklerin bu kendilerini alçaltıcı söylem ve davranışları, onlarda
kızgınlık ve “ ben sana gününü gösteririm “ duygusu yaratıyordu.
Yerleşikler, sınıflı toplumun ve dinlerinin etkisi ile çok uzun zamandır çıkarcı, zalim ve
kendilerinden başkasına saygı göstermez olmuşlardı. Türkler, yerleşik devlet ve
örgütlenmelerle temas ettikçe, yerleşiklerden her fırsatta işkence, kötülük ve hiçe sayılma
görüyorlardı. Bu da onlarda, benzer duyguların yeşermesine sebep oluyordu. Türk toplulukları
da acımaksızın yerleşikleri buldukları yerde eziyorlardı. Hele son 3 – 4 yüzyıldır, Müslüman
Arapların Türklere yaptığını kimse kimseye yapmamıştı. Çocukların esir alınması, esir
olamayacak olanların yaşlı, genç, çocuk, kadın demeden öldürülmesi; Savaşçıların işkence ile
öldürülmesi; Kadın erkek demeden ırzlarına geçilmesi: çeşitli ve akla hayale gelmez
işkenceler, işte bütün bunlar Türkleri değiştirmişti. Sözlü anlatımın yoğun olduğu Türkler, bu
kötülükleri duyarak yetişiyorlardı. Menkıbelerde, çocuklara söylenen masallarda kendilerine
yapılan kötülükler vardı. Söylenen ağıtlar artık acının ağıtlarıydı. Şarkılarda kendine güven,
gurur, neşe yerini acı ve vurdumduymazlığa bırakmıştı.
Yerleşik orduları, paralı askerlerin ordularıydı veya köle ordularıydı. Paralı askerlik başka
karnını doyurma çaresi olmayanların veya insan öldürmekten zevk alanların yapacağı bir iştir.
Bir insan öldürmekten, acı çektirmekten zevk alıyorsa, artık o insanın önünde hiçbir değer
kalmamış demektir. Zamanla, ihtiyaç nedeni ile paralı asker olanlar da, ölümle iç içe yaşaya
yaşaya bu kalıba benzerlerdi. İşte bu tip ordularla beraber ola ola, onlarla savaşa savaşa,
onların arkalarında bıraktıkları mezalimi göre göre Türk akınlarını yapan topluluklar da onlara
benzemeye başlamışlardı. Sonra bu tip psikolojik defolarda adettir, küçük bir defolu davranış
peşinden daha büyüğünü getirir. Sonra da olay kanıksanır. Beyin insanı rahat ettirmek için
kendine bir kalıp bulur. Yapan kişinin kendi tarafından bu tip davranışlar normal
davranışlarmış gibi görülmeye başlanır.
Tabii yukarıda anlatılanlara din boyutunu da eklemek gerekir. Şaman dini, daha önce
defalarca anlatıldığı gibi, bu dünya ile öte dünyanın birlikteliği üzerine kurulmuştu. Atalarının
ruhları, öbür dünyadan onları gözlüyor, işlerine karışıyor, yardım ediyor, onları yargılıyordu.
Ölmek, Atalarının yanına gitmek ve orada saygın bir yere sahip olmak bir Türk için her
şeyden önemliydi. Onun için ölüm, istenen, ama savaşarak varılması daha makbul olan,
düğün dernekle gidilecek bir hedef di.
Sonra birden Şaman dininden Müslüman dinine geçtiler. Müslüman dininin ne olduğunu bile
bilmiyorlardı. Türklerin dinini bilen Müslümanlar olabilmesi için daha yüz yıllar geçmeliydi.
Hatta o zaman bile ne yaptıklarını, neye inandıklarını tam olarak bilemeyeceklerdi. Böylece
Türkler Şaman dininden tam kopamamış ve yeni dine tam inanamamış olarak, değer
yargılarını ve doğru bildiklerini kaybeden veya önemsemeyen bir duruma düşmüşlerdi.
Müslüman dini Arapça idi, anlamıyorlardı. Zaten okuma alışkanlıkları olmadığından da
okumuyorlardı. Okusalar da anlayacakları bir şeyde yoktu. Onlar yine gezginci vaazcıların
sözlü anlatımlarından anladıkları kadar Müslüman olmuşlardı.
Kabilelerinden koparılan ve kabile dışında isimleri olmayan insanlar bireyselleşirler. Şimdi
bir de buna Müslüman dininin bireyselliği teşvik edici ve bireysellik dışında bir davranışı
benimsemeyici öğretisi eklenmişti. Eskiden Şaman dini mensuplarını doğru davranmaya iten
nedenlerin başında her şeyin bir ruhu olduğu, öbür dünyada bu dünyada olduğu gibi kabile
kabile yaşandığı, bu dünyada yapılan kötülüklerin ve düşmanlıkların öbür dünyada da devam
9
edeceği, ataların ruhlarının kişileri izlediği ve öbür tarafa göçünce ataların kişilere hak
ettikleri gibi davranacağı inancı vardı. Şimdi bu inanç bitmişti. Yerine, ahiret günü, sevap ve
günahlarının kişisel olarak tartılacağı bir platform konmuştu. Savaşçılar zaten kendilerini
belki din uğruna savaşıyor zannediyorlardı. Yani sevapları çok büyüktü, hiçbir günah bu
sevabı silemezdi. Hele savaşta ölen savaşçılar zaten günahına bakmazsızın doğrudan cennete
gidiyorlardı. Bunlar Müslüman olanlardı. Müslüman olmayanlar ise eski bağlarından kopmuş
olarak kendi kurallarını etraflarında yapılanlara bakarak koyuyorlardı. Yani atalarının
denetimi dışına çıkmış Türkler, yerine yeni değer yargıları konana kadar dizginlenemez
olmuşlardı.
Türklerin bu bölümlerde anlatılanlar kadar kötülük yapıp yapmadığını veya bu kadar kötü
olup olmadığını anlamak için bir de şuna bakmak gerekir. Tarihi yazan yerleşiklerdir. Hele
Müslümanlar daha önce anlatıldığı gibi Türkleri, hadislere ve Halife Ömer’in anlatımlarına
bakarak “ Yecüc, Mecüc “ sanıyorlardı. Yani onlar için Türkler Müslüman dininin en kötü
düşmanlarıydı ve hatta bu dini ortadan bile kaldırabilirlerdi. Onun için yerleşiklerin ve özel
olarak Müslüman tarihçilerin bu konuda anlattıklarına pek itibar etmemek gerekir. Türkler
mutlaka yukarda saydığım sebeplerle daha önce bahsettiğimiz karakter yapılarını ve
davranışlarını bir miktar değiştirmişlerdi. Ama anlatılanlar kadar kötülük yapmış olacaklarını
biz sanmıyoruz. Buradaki en önemli dayanağımız, daha önce anlatılan göçebe yapısının
insanların içine işlemiş olacağına ve öyle kolay kolay bozulamayacağına olan inancımızdır.
İşler ne yerleşiklerin yazdığı kadar kötüdür ve ne de hiçbir şey olmamış demek değildir.
Ancak bundan sonra Türkler hakkında akıl yürütürken akılda kalması gereken yukarıda
anlartılan normal dışı durum değil, 7. Kitapta anlatılanlar olmalıdır. Çevre koşulları her şeyi
değiştirebilir. Türklerin burada anlatılan davranış biçimi de buna bir örnektir.
Türkler hem beylerine yabancılaşmışlardı ve hem de kendi kurdukları devletlere
yabancılaşmışlardı. Aynı zamanda yaşam tarzlarına da yabancıydılar. Eskiden arada sırada ve
o da var olabilmek için yaptıkları yağmaları şimdi sürekli yapıyorlardı. Türklerin durulması
için epey bir zaman gerekecekti. Zamanla İslam dini ile eski dinleri Şamanizm’in bir
sentezine varacaklar ve bu sentez onları durduracaktı. Tabii şunu da unutmamak gerekir.
Bulunduğumuz çağda Türk at-ok-kuvvet üçlemesi ile yenilmezdi. Daha önce de defalarca
anlatıldığı gibi ve burnu bile kanamadan orduları dağıtabiliyordu. Bu teknik üstünlük Türkleri
gururlandırmış, kendilerine olan güvenlerini arttırarak bir anlamda onları dizginlenemez
yapmıştı. Üstünlükleri onları yoldan çıkarırken, onları tekrar yoluna sokabilecek ne bir
felsefe, ne de bir merkezi güç vardı. Halbuki ateşli silahlar yola çıkmıştı. Birkaç yüzyıl içinde
Türkün o dayanılmaz üstünlüğü sona erecekti.
Ateşli silahlar ve İslam-Şaman sentezi birlikte, Türk’ü tekrar mecrasına sokacaktı. Yeniden
dengeler kurulana kadar, her merkezi devlet için Türkler problemdi. Önce ya devlet kuracak
veya devletin kurulmasında başrolü oynayacaklardı. Peşinden de “ düzen “ adına katledilip,
sürüleceklerdi. Bunu Gazneliler yapmıştı, şimdi Selçuklular yapıyordu.
10
Esaret
Moğolistan stepleri
Bozkır yasası belliydi, Timuçin büyüyünce ailesini açlığa mahkûm etmiş olan Tayçiutlardan
öcünü alacaktı. Tayçiut (Yayiçyut) şefi Targutay Kiriltuk, 1182 yılında Yesügey ailesinin
yaşamakta olduğunu ve Timuçin’in gün geçtikçe yiğitleştiğini öğrenince, yılanın başı
küçükken ezilmeli diye Ho’elun ananın ailesine saldırdı. Saldırı karşısında herkes darmadağın
oldu. Tayçiutlar Timuçin’i arıyorlardı, diğer aile üyeleri ile bir dertleri yoktu.
Timuçin atına atlayıp ormana kaçtı. Timuçin’in ormana kaçtığını anlayan Tayçiutlar, ormanı
sararak Timuçin’in çıkışını beklemeye başladılar. Timuçin dokuz gün ormanda kaldıktan
sonra açlık ve sıkıntıdan ormandan çıkmak zorunda kaldı. Moğol tarihine göre Timuçin
ormandayken, Gök Tanrı Timuçin’e yardım etmek için sihirli bir dille haberler yollayıp,
tutacağı yolu göstermişti. Timuçin dokuz gün sonunda ormandan çıktı ve Tayçiutlar
tarafından yakalandı ve esir ettiler. Kaçmasın diye boynuna ve bileklerine kelepçeler takıldı.
Tutsak olan Timuçin’i her gece bir Tayçiut ailesi kendi çadırında tutup, kaçmasın diye
gözetliyordu.
Süldes boyu Tayçiutların unagan-bogol’uydu. Süldes boyundan Sorkan-şira, ailesi ile birlikte,
Tayçiutların arasında yaşayıp, onların hizmetlerini görüyor, süt dövüp, kımız yapıyordu.
Sorkan-şira’nın kendi hayvanları ve yün dolu arabalı çadırı vardı.
11
İlkbahar’da, Onan nehri kıyısında, Tayçiutlar büyük bir şölen düzenledikleri bir gün, Timuçin
pek dikkatli olmayan bir Tayçiut tarafından zapt ediliyordu. Timuçin adamı kelepçesi ile
vurarak düşürüp, kaçtı. Ancak adam yere düşerken bağırıp, Tayçiutları uyarmıştı. Tayçiutlar
Timuçin’in peşine düştüler. Timuçin, Onan nehri kıyısında sazlık bir yerde suyun içine
saklandı. Timuçin’i arayanlar arasındaki Sorkan-şira, Timuçin’i görmesine rağmen ele
vermeyip, bir de aramanın sabaha bırakılmasını sağladı. Timuçin’in kelepçeleri ile kaçması
imkânsızdı. Biran önce onlardan kurtulması gerekiyordu. Timuçin gece, Sorkan-şira’nın
çadırını süt dövme sesinden bulup yardım istedi. Daha sonra Cengiz Han’ın silah arkadaşları
arasında yer alacak olan Sokran-şira’nın oğulları Çila ve Çimbey’in ısrarı ile aile Timuçin’e
yardım etti. Kelepçeleri kırıldı, gece yün dolu arabada saklandı. Ertesi gün de Timuçin yine
Sorkan- şira ailesinin yardımı ile kendi ailesinin yanına döndü. Sorkan-şira ona kısır kısrağını,
iki mahmuzundan birini vermiş, iki anadan süt emmiş bir kuzuyu keserek yolluk yapmıştı.
Bu hizmetlerine karşılık, Timuçin güçlenip Cengiz Han olduktan sonra, Unagan-bogol olan
Sorkan-şira’yı azat edip, onu ayrıcalıklı özgür bir kişi yaptı. Daha sonra Sorkan-şira boyu
Süldeslerden geri kalanları toplayarak, Merkitlerin ülkesine yerleşti Böylece Sülderler
yeniden özgür bir boy olarak ortaya çıktılar.
Timuçin dönünce aile Tayçiut korkusu ile yerini değiştirip, Burhan Haldun dağına göçtü.
Burhan Haldun Dağının esas sahipleri Uryanhat boylarıydı. Bu boylar kendilerine ait yerlerde
daha önce Borciginlerin yaşamasına ses çıkarmamıştı. Bu sefer de Timuçin’in pejmürde
ailesinin kendi topraklarında bulunmasına ses çıkarmadılar. Timuçin ve ailesi bu dağda
köstebek ve dağ sıçanı avlayarak yaşadı.
12
Burhan Haldun Dağı, http://www.doncroner.net/2008/05/mongolia-khentii-aimag-burkhan-khaldun.html
13
Kraliçe Tamar
Kraliçe Tamar
İngiltere’de Akitanyalı Alienor hala hapisteydi. Bu durum çocuklarını şüphe yok ki çok
üzüyordu. 1183 yılında Fransa kralı VII. Louis’nin kızı Marguerite ile evli olan, Alienor ve II.
Henri’nin çocukları genç Henri, babasına isyan etti. Kardeşi Geoffroy ve Fransa Kralı II.
Philippe August tarafından destekleniyordu. Ancak başarılı olamadı, Limoge’da kuşatıldı ve
kaçmak zorunda kaldı. Akitanya’ya geldi ve orada dizanteriden öldü.
1183 yılında Selahaddin Eyyubi, Bağdat Halifesi Nasır Lidinillah’tan izin alarak, Hasankeyf
Artukoğlu Beyi Nureddin Muhammed ile birlikte Amid’i (Diyarbakır) şiddetli bir kuşatmadan
sonra ele geçirdi. Hatırlanacağı gibi asırlardır, Amid bütün kuşatmalara dayanmıştı. Kent
Artukoğlu Muhammed’e bırakıldı. Böylece Yınaloğulları Beyliği de sona ermiş oldu. Zaten
son zamanlarında Yınaloğulları beyliğini Beyler değil vezirleri yönetiyordu. Amid
Selahaddin’in eline geçtiğinde kentte 1.040.000 kitap olan bir kütüphane vardı. Bu kitapların
bir kısmı 70 deve ile Mısır’a taşınmıştır.
Halife Nasır Lidinillah, Harizmşahlılar ile mücadele ediyordu. Nasır bir halife devleti kurmak
peşindeydi. 1183 yılında fityan örgütünün gücünü kendi emellerine uygun kullanmayı
düşündü. Örgütün şeyhi durumundaki Abdülcebbar’dan Fütuvvet şalvarı giydi. Fütuvvet
14
şalvarı, örgüte girmek için kullanılan bir semboldü. Kişi bu şalvarı giydikten sonra Fütuvvet
üyesi sayılırdı.
Halife Nasır Lidinillah, Fütuvvet üyesi olduktan sonra, Fütuvvet şeyhi sıfatı ile en başa geçti.
Halife Nasır Lidinillah bu kurumun savunduğu töresel ilkeleri daha kesin kurallar haline
dönüştürdü. Kurumu toplumsal dayanışmanın bir aracı haline getirdi. Buradan yüksek
çevrelerin katıldığı Saraylı bir Fütuvvet gelişti.
Bu sıralarda sarayda oynanan bir oyun, ileride tüfek için temel olacaktır. Sarayda, oyun
oynamak için yay ile fındık ve küçük taşlar atılıyordu. Daha sonra boru içinden basınçlı hava
ile atılmaya başladı. Giderek de borularda barut gücü kullanılmaya başlandı.
Halife sarayda Fütuvvet şalvarı giymeyenlere bu fındık atma oyununu yasakladı. Halife
Fütuvvet örgütünün gücünü kendi kontrolü dışındaki Müslüman ülkelerde kullanmaya çalıştı.
Bu sırada Anadolu’da ise Gürcüler hareketlenmişti. Gürcü Kraliçesi Tamar’ın kocası David
komutasındaki Gürcü kuvvetleri Erzurum önlerine geldi. Burada kent surları dışında Saltuklu
kuvvetleri ile yapılan savaşı Gürcüler kazandı. Saltuklu kuvvetleri kente geri çekildiler. Ama
Gürcüler kenti kuşatmayıp, çevresini yağmalayarak geri döndüler (muhtemelen 1183 veya
1184).
Gürcü kraliçe Tamar (1184 – 1213) zamanında Gürcü krallığı altın devrini yaşamıştır. Tamar,
kral David’in torunudur. Tamar güneyden ve güneydoğudan gelen Türk akınlarına karşı
topraklarını başarı ile korumuştur. Onun zamanında Erzincan, Helat, Muş ve Van Gürcü
nüfuz sahası içine girmişti.
Constantinopolis’e girmiş olan Andronikos, Eylül 1183 de, İmparator II. Alexios’la birlikte
ortak İmparator ilan edildi. Ama 2 ay içinde Alexios boğduruldu ve Andronikos tahtta tek
başına kaldı (1183 – 1185).
15
Börte ve Nokerler
Ailenin dokuz atı vardı. Belgüdey bir ata atlayıp ava gittiği bir gün, hırsızlar gelip ailenin geri
kalan sekiz atını çaldılar. Geri kalan tek ata atlayan Timuçin hırsızların peşine düştü. Yolda
Borciginlerin Avulat kolundan Naku-bayan’ın oğlu Bo’orçu ile karşılaştı. Timuçin atlarının
çalındığını anlatınca, Bo’orçu yardım etmeye karar verdi. İki genç hırsızlar uyurken çalınan
atları buldular ve kurtardılar. Dönüşte Bo’orçu’nun babası Naku-bayan onlara “ delikanlılar,
ikiniz daima dost kalın, birbirinizi bırakmayın “ dedi. İki genç bu öğüde uydular.
Kardeşi Belgüdey’le birlikte, Timuçin kendisine vaat edilen nişanlısını aramaya gitti. Dei
Seçen sözünden caymayıp, kızı Börte’yi verdi. Bir de kara samurdan değerli bir kürk hediye
etti. Börte ile yola çıkan Timuçin, Belgüdey’i “ seninle nöker olmak istiyorum “ diye
Bo’oçu’ya yolladı. Bo’oçu babasına bile haber vermeden atına atlayıp, Timuçin’le birlikte
yaşamaya geldi. Bo’oçu Timuçin’in ilk nokeri oldu. Böyle bir bağlılık Timuçin’i hem
yüreklendirmiş ve hem de kendine olan güvenini arttırmıştı.
Bu sıralarda Çin, Tatarlara karşı denge kurmak için Yesügey’in kan kardeşi olan Kereyit hanı
Tuğrul’u desteklemekteydi. Timuçin kardeşleri Kasar ve Belgüdey ile birlikte Tuğrul hanı
ziyarete gitti. Giderken de Börte ile birlikte verilen kıymetli kürkü Tuğrul Han’a hediye
götürdü. Tuğrul Han ziyaret ve hediyeden memnun kalmıştı. Timuçin’e kuvvetlenmek için
yapacağı mücadelelerde ona yardımcı olacağı sözünü verdi.
Timuçin eve dönüşte bir iyi haber daha aldı. Doğduğunda ona samur derisinden beşik hediye
etmiş olan Uryanhatlardan demirci Çarçiuday oğlunu noker olsun diye getirmişti. Bu
Celme’ydi. Görülmektedir ki artık Timuçin bozkırda bağımsız bir soylu sayılmaya
başlanmıştır. Zengin ve soylu bir demirci, oğlu Celme’yi, Timuçin’in soyunun yüksekliğine
inandığı için onun yanına getirmişti.
Bo’oçu ve Çelme, Cengiz’in yanında daha kimse yokken ilk nökerleridir. Bu nedenle de çok
kıymetlidirler.
16
Börte Kaçırılıyor
Hatırlanacağı gibi Timuçin’in babası Yesügey annesi Ho’elun-eke’yi bir Merkit’ten
kaçırmıştı. Bozkırın sosyal yaşamı düzenleyen en önemli kurallarından biri de öç alınmasıydı.
Yavaş yavaş adamları çoğalıp, güçlenmeye başlayan Timuçin’in obasını Toktoa’nın
başbuğluğunda üç Merkit boyu birden bastı. Yeni bir Tayçiut saldırısına uğradığını sanan
Timuçin ve adamları atlarına atlayıp kaçtılar. Börte ve analığı (Yesügey’in ikinci karısı), atsız
kaldıklarından kaçamayıp, Merkitlere esir düştüler. Merkitler Börte’yi pehlivan Çilge’ye karı
olarak verdiler.
Timuçin karısını bırakıp kaçmıştı. Timuçin Burhan Haldun dağına saklandı. Merkitler gidince
de dağdan inip, Tengri’ye yakarmaya başladı: “ canım için bir bit gibi oradan oraya koşmam
gerekti… Burhan Haldun dağında, bir sincap gibi canımı korumam gerekti… Çok korktum…
Burhan Haldun dağı benim fakir canımı korudu. Şimdi ve bundan sonra ona daima kurban
sunacağım. Oğullarıma ve torunlarıma da kurban sunmalarını vasiyet edeceğim.“ Bundan
sonra Timuçin, kemerini çözüp, boynuna astı. Takkesini çıkarıp, koluna taktı. Göğsünü
yumrukladı, dokuz kez diz çöktü ve dağa kımız saçtı.
Bu sırada bozkırda dolaşan güçlü bozkır soylularından biri de Camuha’ydı. Camuha
Bodonçar’ın Carciud boyundan tutsak aldığı gebe bir kadından doğan kişiden türemiş
Cadaraday boyundandı. Borciginlerin en büyük oğlundan indiğinden en saygın kabul edilen
Ba’arinlerden sayılırdı. Camuha tam bir bozkır soylusu olarak, pek çok değişik kabileden
yanına gelmiş savaşçıları olan bir kişiydi. Camuha’nın yanında Timuçin’in babası Yesügey’e
bağlı olan ve babası tarafından Timuçin’e bırakılmış kabileler de vardı. Tabii o Timuçin’i,
Timuçin onu aynı kabileden ve soydan kabul ederlerdi. Camuha Timuçin’in çocukluk
arkadaşıydı ve onlar çocukluklarında kan kardeşi olmuşlardı.
Timuçin, Merkitlerden intikamını almak ve kaçırılan Börte’nin hesabını sormak istiyordu. Bu
konuda babasının kan kardeşi Tuğrul Han’ı ve kendi kan kardeşi Camuha’yı razı etti. Zaten
hepsinin önceden gelen kuyruk acıları ve Merkitlerden alınacak öçleri vardı. Kereyit Hanı
Tuğrul’a bu unvanı Tatarlara karşı mücadele etmesi için Çin İmparatoru vermişti. Asıl adı
Tugin Han’dı. Çin imparatoru tarafından verilen diğer adları Ong Han ve Wang Han dır.
Bunların içinde en fazla bilineni Wang Han ismidir. Timuçin Tuğrul Han’ın vassalı olmuştu,
babasının kan kardeşi de ona 20.000 savaşçı ile yardım etti.
Bu birleşik güç karşısında Merkitler dayanamadılar ve zengin ganimet bırakarak kaçtılar.
Moğol gizli tarihine göre, bu baskınla üç yüz Merkit savaşçısı öldürüldü, kadınların karı
17
olacakları karı, karı olamayacakları köle yapıldı. Bu kargaşa sırasında Timuçin karısı Börte’yi
buldu. Karı koca hasretle birbirlerine sarıldılar.
Merkit zaferi Timuçin’e yükselme yolunu açtı. Camuha babasından Timuçin’e kalmış olan
oymakları ve adamları geri verdi. Camuha ve Timuçin, Onan nehri kıyısında birlikte karargah
kurup, eski dostluklarını pekiştirdiler. Burada Timuçin pek çok yeni şefle tanıştı, bunlar arasın
da Borciginlerin unagan-bogolu olan Celayirlerden Mukali’de vardı.
Börte geri döndükten kısa bir süre sonra, 1185 yılında Curci adı verilen bir erkek çocuk
doğurdu. Daha sonraları Curci’nin babasının kim olduğu konusu büyük tartışmalara yol
açacaktır.
18
Poloveç Dansları
İgor Bölüğü destanına dair resim
Karadeniz’in kuzeyinde ise, Müslüman Volga Bulgarlarının çoğunlukta olduğu Bulgar kenti
iyice mamur bir kent olmuştu. Bu kentte 1180 ile 1225 yılları arasında Bağdat Halifesi adına
gümüş para basıldı. Bulgar kentinde deri tabaklama ve kunduracılık temeline dayalı bir sanayi
doğmuştu. Böylece Bulgar çizmeleri ün yaptı ve dünyanın her yerinde aranır hale geldi.
Ticaret ve sanayileşme derken, Volga Bulgarlarına zenginlik gelmişti. Bu sonucunda Tarımda
da ilerlemeler kaydedildi. Öyle ki komşuları Ruslar kıtlık çekerken bu ülkeye buğday satıldı.
Doğu Roma tahtında bulunan Andronikos Komnenos, devleti canlandırmak için çok sert
önlemler alıyordu. Feodal asillerin üstünlüğünü yok etmek istedi. Devlet memurluklarının
satılması yöntemini yürürlükten kaldırdı. Hile ve rüşvete karşı ciddi bir mücadele başlattı.
Vergi toplamada meydana gelen yolsuzlukların üzerine yürüdü. Uzun zamandan beridir Doğu
Roma köylüsü ilk defa rahat bir nefes almaya başlamıştı. Buna karşın Komnenos ailesi
Anadolu’da, Andronikos’a karşı cephe alıp, kendi aralarında birleşiyorlardı.
19
Ancak bunları yaparken yöntem olarak zor kullanıyordu. Bunun sonucu olarak Doğu
Roma’da suikastlar oluyor, facialar meydana geliyordu. Muhalifleri de aynı yöntemi seçti.
İsyan ve suikastlar birbirini izlemeye başladı. Mukavemet arttıkça İmparatorun sertliği de
artıyordu. Doğu Roma içinden çıkılmaz bir kargaşaya sürüklenmişti.
1184 yılında aralarında birleşen Rus Prenslikleri Kıpçakları yendiler. Ama hemen 1 yıl sonra
Kıpçak karşı saldırısı oldu.
1185 yılına gelindiğinde Kiev krallığının başında İgor vardı. İgor’un yaptığı sefer (akın)
Ruslar için ulusal bir destandır. Kiev Büyük Prensi İgor tam bir Rus kahramanıdır. Ama bu
prens dörtte üç oranında Kıpçak Türkü yani Polovest’ti ve anadili Türkçeydi. Kıpçak karşı
saldırısında, Kıpçaklar muzaffer oldular. Prens İgor esir düştü, sonra esaretten kaçtı. Ortaya “
İgor Bölüğü Destanı “ çıkmıştı. Bu anonim bir destandı.
Kıpçak Türkleri organize bir devlet kuramamış olsalar bile, Karadeniz’in kuzeyine
damgalarını vurmuşlardır. Gelecekte Borodin Polovest Danslarını veya Poloveç Danslarını
besteleyecektir. Bu meşhur eserdeki vahşi ihtişam ve oynaklık, asırlardır Çinlilerin Göçebe
Türk müziği için söyledikleri korkunç ve güzel tanımına uymaktadır. Okuyucunun bundan
sonra Borodin’in Poloveç danslarını dinlerken gözünün önüne, bozkırlardaki Türkleri
getirmesini umarız.
Harzemşah Devleti ise artık nerede ise bir devlet olmuştu. Selçuklu modeline göre kurulmuş
bir devletti. Fakat Kıpçaklarla ve Oğuzlarla yakın ilişkilerde bulunuyordu. Bu ilişki etkisi ile
göçebe tarafı Selçuklulardan çok daha fazla gelişmişti. Hatırlanacağı gibi Harzemşahlar
Selçuklarla boğuşurken, Kıpçak beylerinin askeri gücüne dayanmışlardı. Harzemşahlar
evlenmeler yolu ile Kıpçak Beyleri ile akrabalıklar kurdular. Kıpçak Beyleri devlette önemli
görevlere getirildiler. Tekiş’in karısı ünlü Terken Hatundu. Terken Hatun Kanglı – Kıpçak
soyundan geliyordu. Terken Hatunun kendi başına divanı, veziri, eyaletleri ve askeri gücü
vardı. Askeri gücü bozkır insanlarına dayanıyordu ve sözünü her yerde dinletiyordu.
Kuzey Horasan’daki Yazır Türklerinin Hanları ölünce, bu Yazırları Terken Hatun sahiplendi.
Kendi kabilesi ile ölen Hanın akraba olduğunu ileri sürüyordu. Ölen Hanın kardeşi Ömer,
Yazırlar üzerinde hak iddia etti. Terken Hatun bunu kaale almadı. Ömer, kabilesinin hanı
olmayı uzun ve sıkıntılı bir şekilde bekledi. Bu nedenle ona “ Sabur Han “ dendi.
Bozkır Türkleri Harzemşahlara gelip katılıyorlardı. Sürekli kendilerine katılan bozkır
savaşçıları nedeniyle de Harzemşah ordusu gün be gün güç kazanıyordu.
20
Doğu Roma zor durumda
Andronikos'un ölümü
Doğu Roma İmparatorluğu içerde kargaşa yaşarken, dışarıdan Normanlar tarafından büyük bir
tehlike geldi. Norman kuvvetleri Selanik üzerine yürüdü. Norman donanması da Korfu ve
diğer bazı adaları alarak Selanik’e geldi. Ağustos 1185 yılında kara ve denizden kuşatılmış
olan Selanik Normanların eline geçti. Norman ordusunun bir kısmı Serez’e doğru, büyük
bölümü ise Constantinopolis’e doğru yola çıktı. Tehlike yaklaştıkça Doğu Roma başkentinde
tedhiş de artıyordu. Eylül 1185 de isyan eden halk, İmparator Andronikos’u işkence ederek
öldürdü. Böylece Komnenos ailesinin saltanatı da bitmiş oldu.
Andronikos I. Komnenos, başkenti kan gölüne çevirmesine karşılık, siyasal sistemde giriştiği
reformlar, mevki ve makam satışını yasaklaması, rüşvet alan görevlileri cezalandırması ve
ayrıcalıkları ile imparatorluğun birliğini zayıflatan büyük feodal soylular ile toprak
sahiplerinin gücünü kırması, taşradaki yaşam koşullarını iyileştirme yönünde iyi sonuçlar
vermiştir.
21
1185 ihtilali tahta Angelos ailesinin çıkmasını sağladı. Alaşehirli olan Angeloslardan
Konstantinos, I. Alexios’un kızı Theodora ile evlenmişti. Bundan sonra aile, Doğu Roma
devletinin üst kademelerinde görev yapmaya başladı. Angelos ailesi özellikle İmparator
Manuel zamanında büyük nüfuz kazandı ve Doğu Roma aristokrasisinin ön sıralarına çıktı.
1185 yılında, Doğu Roma tahtına, II. Isaakios Angelos’un çıkışı (1185 – 1195), Doğu Roma
aristokrasisinin tam bir zaferiydi. Yeni İmparator alınmış olan önlemleri gevşetti. Suistimal,
rüşvet ve devlet memurluklarının satılması tekrar yaygın hale geldi. Saray masrafları ve buna
bağlı olarak vergiler artmıştı. Halk yine sefaletin pençesindeydi. Büyük toprak sahiplerinin
servetlerine ise yenileri katılıyordu.
Norman tehlikesi, komutan Alexios Branas’ın peş peşe kazandığı iki zaferle ortadan kalktı.
Selanik, Korfu ve Dyrrhakhion geri alındı. Macarlarla bir dostluk anlaşması imzalandı.
Isaakios Angelos, Macar kralı III. Bela,’un kızı Margarete ile evlendi. II. Isaakios Angelos,
çıkan sürekli isyanlar nedeni ile bir türlü Anadolu’nun kontrolünü eline geçiremedi. Bu
durumu değerlendiren Anadolu Selçukluları da Batıda sürekli toprak kazanıyorlardı.
Bulgaristan halkı ağır vergiler altında eziliyordu. Bulgaristan’da Petro ve Asen kardeşler
İmparator II. Isaakios Angelos’tan bazı isteklerde bulundular. İstekleri reddedildi. Bunun
üzerine Bulgaristan’da isyan çıktı. Kumanlar ve Ulaklar isyanı desteklediler. İsyan ikinci
Bulgaristan devletinin kurulması ile sonuçlandı.
Asilere karşı Doğu Roma, Alexios Branas’ı yolladı. Ama o Edirne’de kendini İmparator
olarak ilan edip, Constantinopolis üzerine yürüdü. Constantinopolis önlerinde yapılan savaşta
öldü.
Anadolu’nun yeni efendileri olan Rum Selçukluları Araplara da Rumlara da tam bir güven
duymadıklarından, yerel görevlileri Süryaniler arasından seçmeyi tercih ediyorlardı. Bu tercih
Süryanilere fikri olarak bir yenilenme yaşattı. Kimi Arapça konuşulan yerlerden, kimi Rumca
konuşulan yerlerden geliyordu. Bu nedenle ortak bir anlaşma zemini olan Süryaniceye
döndüler. Süryanice ölü bile olsa, zengin bir dildi. Edebiyatçı ve Tarihçi Patrik Michael
(Mihail) in yazdığı eserler sağlığında Ermeniceye çevrildi. Süryani yazarların Süryanice
yazmaları devam edecekti.
22
İbn Rüşt
İbni Rüşt (Averroes)
Gazali’den sonra, Müslüman dünyasında, felsefe eski önemini kaybetmişti. Yine de bazı
filozoflar filozofi yapmaya devam ettiler. Kordoba’da Ebu’l-Velid ibn Ahmet İbni Rüşt (1126
– 1198) Gazali’ye karşı çıkıyor ve filozofiyi dinin en gelişmiş hali olarak tanımlıyordu. İbni
Rüşt kadı idi. Şeri hukukun bir uygulayıcısı, bir ulema olmasının yanı sıra filozoftu da. Aristo
ile geleneksel Müslüman görüşünü kaynaştırmaya çalıştı ve bunda başarılı oldu. Dinle akıl
arasında çelişki yoktu. İkisinin de yönü aynı Tanrı idi. Ancak, herkesten de felsefe yapması
istenemezdi. Felsefe seçkin bir azınlık için geçerli olabilirdi. Felsefe, büyük kitlelere yarardan
fazla zarar verebilirdi. Kafalar karışır, kitlelerin ezeli kurtuluşu risk altına girebilirdi.
Geleneksel tutum, kitleleri riske atmadığı gibi ilaveten koruduğundan önemliydi.
Felsefe gibi Sufizm, İsmaililerin batini inançları ve Kelam öğretisi, uygun olmayan kişiler için
psikolojik düzensizlikler yaratarak tehlikeli olabilirdi. Felsefede bir tehlike de, insanların tam
anlamadan konu üzerinde tartışarak, sanki akılcı bir tartışma yapıyormuş intibağını
vermeleridir. Böyle sonuçsuz ve verimsiz tartışmalar, eğitimsiz insanların inancını
zayıflatarak, onları endişeye sevk ederdi. İbni Rüşt’e göre belirli hakikatlerin kabulü
kurtuluşun özüydü. İbni rüşt, bunları şöyle sıralıyordu.
. Bu dünyanın Yaratıcısı ve Besleyicisi olan Tanrı’nın varlığına inanmak.
. Tanrı’nın tekliğine inanmak.
. Kuran’da Tanrı için söylenmiş olan bilgi, güç, irade, duyma, görme ve konuşma niteliklerine
inanmak.
. Kuran 42/12 de açıkça ifade edilen Tanrı’nın benzersizliği ve benzemezliğine inanmak.
. Dünyanın Tanrı tarafından yaratıldığına inanmak.
23
. Peygamberin doğruluğuna inanmak.
. Tanrı’nın adaletine inanmak.
. Kıyamet gününde tekrar dirilişe inanmak.
Bu sekiz madde Kuran’da açık seçik, tereddüt edilemez tarzda ifade edildiği için, bunlara bir
bütün olarak inanılmalıydı.
Kutsal metinleri yorumlama yeteneği sadece filozoflarda vardı. Filozof olmayanlar, Kuran’ı
okunduğu, görüldüğü gibi anlamalıydılar. Sadece filozoflar simgesel yorumlama
yapabilirdiler.
Filozofların, dünyanın yaradılışı konusunda, genel dini anlayışın dışına çıktıkları zamanlar
olmuştu. Çünkü Kuran bu konunun nasıl anlaşılması gerektiği hakkında pek açık değildi.
Kuran, tereddütsüz olarak dünyanın Allah tarafından yaratıldığını söylüyordu. Ancak nasıl
yaptığı ve yaradılış süreci açık değildi. Bu nedenle feylesoflar, bu konuda akıl yürütmekte
serbest kalmışlardı. Bunun gibi konularda, feylesofların dedikleri, Kuran ile çelişmezdi.
Bu dönemde, İslam dünyasında mistizm çok kuvvetli ve yaygındı. İbn Rüşt’e fazla önem
verilmedi. O fazla tanınmayan bir düşünür olarak kaldı. Halbuki Yahudi ve Hıristiyan
dünyasında etkili oldu. Avrupa onu Averroes adıyla tanıdı. Batı Aristo’yu İbn Rüşt aracılığı
ile keşfetti. Onun Tanrı kavramı, Batıda tartışmalara, incelemelere sebep olarak, daha ileri
Tanrı kavramlarının bulunmasına yol açtı.
24
Nakşibendilik
Sünni bir tarikat olan Nakşibendilik hem şeriat ve hem de tarikat olarak en bağnaz inançların
başında gelir. Nakşîliğin Halidi kolu Güneydoğu Anadolu’da Şafi mezhebindeki Kürtler
arasında yayılmıştır.
Hatırlanacağı gibi, Yesevi ocağında, Abdülhalik Gücdûvani öğrencisi Muhammed Bahaüddin
Nakşbend'i yetiştirmişti. Nakşibendilik Bahaüddin Nakşibend Muhammed b. Muhammed elBuharî tarafından kuralları sistematize hale getirilen bir öğretidir. Nakşibend Farsça bir
kelimedir ve " nakış yapan " demektir. Allah adını kalbe nakşetmeyi hedef aldığı için bu adı
almıştır. Buhara'da kurulan Nakşibendi tarikatı, zamanla Afganistan, Hindistan ve
Ortadoğu’ya yaymıştır.
Nakşibendi tarikatının başlangıcı Ebubekir’e dayandırılır. Bu yolun hicret sırasında Sevr
mağarasında Peygamber tarafından Ebubekir’e öğretildiği iddia edilir. Sünni bir mezheptir.
Var olma nedeni İslam’da ki Sünnilik dışı mezhep ve hareketlere karşı çıkmak, onlar yerine
insanları kendi görüşleri doğrultusuna çekmektir.
Esaslarını şöyle özetlenebilinir:
. Şeriata tam uyarak ve onu uygulayarak görüneni temizlemek.
. Tarikata uyarak gizli olanı, herkes tarafından bilinmeyeni temizlemek.
. Hakikate dayanarak Allaha varmaya çalışmak.
. Marifetle Allah'a ulaşmak.
Bu tarikat anlatarak ve konuşarak (sohbet) insanlara kendini anlatmaya büyük önem verir. Bu
ilke çerçevesinde Nakşibendi tarikatı mensupları, Şeriat esaslarına uymaya ve ona bağlı
kalmaya son derece önem vermişlerdir. Şeyh Ahmet Faruki'ye dayanarak " Şeri edeplerden
birine riayet, mekruhlardan birini bırakmak; zikirden, fikirden, murakabeden ve mertebelere
teveccühten daha faziletlidir " derler.
Nakşibendi tarikatı, boş kalan insanların nefsin pençesinden, çeşitli kötü alışkanlıklardan
korunması için, tövbe, istiğfar, zikir, tefekkür, nafile namazlar ve benzeri şeylerle meşgul
olmayı tavsiye eder. Bu şekilde nefsi yenip kalbi kontrol altında tutmaya murakabe denir.
25
Allahın insanlara verdiği en önemli şeyler olarak imanı, Muhammed peygambere bağlı
olmayı ve Nakşibendi olmayı kabul ederler. Bunların hepsi olabilecek en iyi şeylerdir ve en
üstün olanlardır. Bu üç şeyi verdiği için Allah’a sürekli hamd etmek gerekir.
Nakşibendi tarikatı derki: Bu tarikat, insani Allah'a götüren en kestirme ve emniyetli yoldur.
Ancak hakiki Nakşibendi olabilmek için, insanın tarikat adabına, şartlarına ve talimatlarına
göre hareket etmesi, kendini Allah’a bağlaması lazımdır. Tarikata girmek isteyenlerde, daha
henüz girilmeden önce bile değişiklikler olmaya başlar. Allah muhabbeti kalplere dolmaya
başlar, dünyadan yüz çevrilir. Tarikata girildikten sonra bu haller kuvvetlenmeye devam eder.
Dünya sevgisi kesilir, eski cimrilik, nefret, kin ve düşmanlık hallerinin kalmadığı, eski
davranışların terk edildiği gözlenir. Arkadaş çevresinin değiştiğini görür, huyu farklılaşır,
halim olur, sabırlı olur.
Nakşibendi tarikatı, tarikata girmeden yapılmış günahlardan pişman olunarak af
dilenebileceğini yani bir tür günah çıkartılabileceğine inanır. Allah’tan günahlarının
bağışlanmasını istedikten sonra ise sadece onu düşünerek ve sürekli zikirle meşgul olarak yeni
günahlardan uzak durulur.
Nakşibendi tarikatında sohbet çok önemlidir. Ancak sohbette önemli olan duyulan sözler
değil, sohbet edenin etrafına yaydığı güçtür. Başlangıçta dine ısındırmak için sohbet yapılır.
Esasta bilgilendirme sohbetle değil manevi tasarruf iledir. Şayet bilgilendirme sohbetle
olsaydı, binlerce vaiz, hatip ve konuşması güzel kişilerin bilgilendirici olarak posta oturmaları
gerekirdi. Bazı kişiler çok az konuşarak geniş kitleleri bilgilendirebilirler, bu görünen sohbetle
değil, gizli bir manevi güç ile olur. Sohbet bu oluşuma zemin hazırlayan, eğitilmekte
olanlarında alış gücünü kuvvetlendiren bir araçtır
Şimdi (her devirde) etrafta fesat çoğalmış, her tarafı zorluk ve günahlar sarmıştır. İnsanın
bunlara karşı direnme gücü olmadığı için Nakşibendi tasarrufu ve himmeti olmaksızın
Allah'ın yolunu tutmak mümkün olmaz. Eskiden insana nefsi ve şeytan düşman iken şimdi
bütün alem insanın dinine ve imanına düşman olmuştur. Bunlarla ancak Nakşibendi
silsilesinin himmeti ve manevi kuvvetiyle mücadele edilebilinir.
Nakşibendi Tarikatı tek gayesinin Allah'ın rızasını kazanmak olduğunu söyler. Peygamberin
şeriatına tam olarak uyulmalıdır; esas istenen tarikat değil Allah'ın kendi, Allah'ın
dostluğudur. Allah'ın rızası kazanılınca insanda hiçbir noksanlık kalmaz, dünya ve ahiretin
iyilikleri ona verilir. Dünyadaki mükâfatlardan daha önemlisi ahiret hayatındaki
güzelliklerdir; ebedi olarak rahat, huzur, saadet ve nihayet Allah'a kavuşmaktır.
Nakşibendilik öyle bir yoldur ki, insanın davranışlarında yapmacık yapmanın eseri bile
bulunmaz. Yapılan görevler kişinin kendisi ile Allah’ı arasında kalır, hiç kimse sırrına vakıf
olamaz, hatta meleklerinin bile haberi olmaz. Sevap yazmakla görevli olan meleğin haberi
olmadığı için yapılan amelleri hesap defterine geçiremezler. O Allah'ın ilminde ve emanetinde
kalan gizli bir mal olduğu için varlık duygusuna yol açmaz, hayırları batıl etmez. Ancak
kıyamette açıklandığı zaman bilinir.
Nakşibendi de esas, insanın kalbidir. Yapılacak zikirse onun ıslahıdır, kalbin çalışması içindir.
Çalışmaya başlayan kalp aynen saate benzer, sahibi başka işlerle meşgul olsa bile o saat gibi
çalışmasına devam eder. Kalp Allah'ın zikrini yaptığında bütün vücut da onunla zikreder.
Şayet kalp ölüyse tüm vücut da ölüdür. Bu tarikatta zikirlerin hepsi gizlidir, açıktan hiçbir şey
26
yoktur. Sürekli okunan Kuran, kendini Allah’a bağlamak, yönelme, Hatim indirmek ve diğer
zikirlerin hepsi gizlidir, Allah ile kul arasındadır.
Nakşibendi tarikatının en önemli düsturu edeptir (terbiye ve haya), insan Allah’a ancak edeple
erişir, erişemeyen de edebi terk ettiğinden erişemez. Erişememek, kurala uymamaktandır. Bu
nedenle insanın kurala uygun davranması kendi çıkarınadır. Tarikattan gaye kendi nefsini
ıslah etmektir. Bu işin temeli ise çabadır (gayret). Kemal derecesine erişmek için bütün
vaciplere uyulmalıdır. Din adına yapılan uydurmalardan, kolaylıklardan kaçınılmalı, haram ve
mekruhlardan sakınılmalıdır.
Şeriat insanı kötülüklerden uzak tutar. Eğer Şeriat sınır çekmemiş olsa idi nefsimiz ve şeytan
insanı aldatırdı. Şeriatın sınırları bu nedenle geçilmemelidir. Şeriat sınırlarını aşmak
veballerin en büyüğüdür. Şeriatın emirleri olduğu gibi tarikatın da adapları vardır. Bu
kurallara uymak lazımdır. Aslı olmayan şeyler var edip aslında olmayan adetler çıkarmak en
büyük ahlaksızlık ve en büyük adapsızlıktır. Her şeyin bir kanunu bir düzeni vardır.
Nakşibendiliğin kanunu da edep erkandır. İnsan edepli olmalıdır. Varılmak istenene şekille
değil, edeple erişilir.
27
Batı Avrupa’da Endülüs Etkisi
Giralda kulesi
Batı Avrupa’yı İbni Rüşt’ün etkilediğini söylemiştik. Endülüs’te astronomi tabloları yapıldı.
Bunlar hızla Latinceye çevrildiler. Bitki bilim, insan vücudunu kuvvetlendirecek bilimler,
tarım bilimi, hekimlik Doğu’da inişe geçerken, Endülüs’te yükseliyordu. İbni Zühre gibi
hekimler, İbni el-Avram, gibi tarım bilimciler, İbni Baytar gibi derman vericiler bu yükselişi
taçlandırdılar.
28
Endülüs önemli seyyahlar yetiştirdi. İbni Zübeyir sayesinde, o günkü Doğu Akdeniz’in ve
Haçlıların yönetimindeki yerlerin tarihi bilgisi kaydedildi. Ebu Hamid, Karadeniz’in kuzeyini
anlattı. İbni Guzmân gezici şairlik yaparak, halk edebiyatına katkılarda bulundu. Onun açık
saçık şiirleri halkın gözdesi oldu.
Endülüs döneminde, Kuzey Afrika’da Rabat kalesi, Kuteybiye camii, Alkazar ve Sevilla’daki
Giralda kulesi gücün ve estetiğin birleştiği önemli mimarı eserlerdi.
Endülüs kültürü hem Hıristiyan alemi ve hem de Yahudileri etkilemiştir. İspanya’daki
Yahudiler, Hıristiyan fetihleri sırasında çok acı çekmişlerdi. Muvahhitler ise Yahudiler
üzerinden bağnaz bir baskıyı hiç eksik etmediler. Yahudilerin bir kısmı bu baskılar sonucu
İspanya’yı terk ederek tekrar dünyaya yayılmaya başladılar. İbni Meymûn gibiler Orta
Doğuya, hoşgörünün hüküm sürdüğü Müslüman kentlerine gittiler. Bir kısmı da Güney
Fransa’ya yerleşti. Bunlar İtalya’daki kardeşleri ile ilişki kurdular. İtalya’daki Yahudiler,
Sicilya ve Kayrevan’daki Müslümanların etkisi altındaydılar. Güney Fransa ve İtalya
Yahudileri arasında sıkı temas başlayınca bu etki bitti. Şimdi Yahudiler bir yandan
Müslümanlarla ve bir yandan da Hıristiyanlarla temas ediyor, iki kültür arasında köprü görevi
görüyorlardı.
Kültürlerinin yeni bir aşamasındaki Yahudiler gramerlerini ele aldılar. Tarihlerini incelemeye
başladılar. Dinsel ve din dışı şiirler yazılmaya başlandı. Felsefi çalışmalar, dinsel çalışmalar
yaptılar.
Rabat Kale kapısı
29
Haham Moses İbn Maimon
Maimon (Maimonides) 1
İbn Rüşt’ün Yahudi dünyasındaki en büyük takipçisi Haham Moses ibn Maimon (Musa bin
Meymun, Maimonides) (1135 – 1204) dur. O da İbn Rüşt gibi Kordoba’da yaşıyordu. Bu
sıralarda Berberiler arasında Muvahhitlik vardı. Bu fanatik Berberi mezhebi Yahudilere baskı
yapıyordu. Musa bin Meymun, ellerine düştüğü Muvahhidlerden kaçarak, ailesiyle birlikte,
Mısır’a yerleşti. Mısır da hükümet görevlerinde bulundu, Sultanın hekimliğini yaptı. Mısır’da
iken “ Şaşkınlar Kılavuz “ adlı eserini yazdı.
Musa bin Meymun, İbn Rüşt gibi, felsefeyi dini bilginin en gelişmiş hali olarak
yorumluyordu. Ancak felsefe kitlelere açılmamalı, seçkin bir azınlığın içinde kalmalıydı.
Ancak, İbn Rüşt’ün tersine sıradan insanların da kutsal metinlerin simgesel yorumunu
30
öğrenebileceklerine inanıyordu. Simgesel yorum öğrenenler Tanrı’yı insan biçimli
düşünmekten kurtulabilirlerdi. Kurtuluş için belli bir inanç şarttı. Musa bin Meymun, İbn
Rüşt’e benzer şekilde on üç maddelik bir inanç sıralaması yapmıştı.
. Tanrı’nın varlığına inanmak.
. Tanrı’nın tekliğine inanmak.
. Tanrı’nın cisimsiz olduğuna inanmak.
. Tanrı’nın ezeli olduğuna inanmak.
. Putperestliği yasaklamak.
. Peygamberliğin doğruluğuna inanmak.
. Musa’nın en büyük peygamber olduğuna iman etmek.
. Hakikatin Tanrısal kökenli olduğuna inanmak.
. Tevrat’ın ezeli geçerliliğine inanmak.
. Tanrı’nın insan eylemlerini bildiğine inanmak.
. Tanrı’nın yargılayacağına inanmak.
. Mesih’in geleceğine inanmak.
. Ölülerin dirileceğine inanmak.
İbn Rüşt’ün sekiz maddesi Müslümanlar için bir yenilikti. Musa bin Meymun’un on üç
maddesi de Yahudiler için bir yenilikti. Her ikisi de, kendi toplumlarınca geniş bir kabul
görmedi.
Musa bin Meymun, Tanrı’nın özü insan aklınca kavranılamaz diyordu. Tanrı’nın varlığı hem
Aristo ve hem de İbni Sina tarafından kanıtlanmıştı. Ama tanımlanmış değildi. Zaten, mutlak
yalnızlığı nedeniyle tanımlamak mümkün değildi. Peygamberlerde misaller vererek simgesel
ve imalı bir tarzda Tanrı’yı anlatmayı seçmişlerdi. Tanrı hiçbir şey ile mukayese
edilemeyeceğine göre, O’ndan bahsederken olumsuz terminoloji kullanmak daha doğru
olabilirdi. Bu bize, Tanrı’yı algıladığımızdan farklı olduğunu gösteren bir disiplindi. Böyle
yapınca da insanın kendi arzuları Tanrı’ya yansıtılmamış olurdu.
Musa bin Meymun, akılla kanıtlanamayacağı için “ yayılma “ öğretisini de ret ediyordu. Hem
peygamberler ve hem de filozoflar aynı Tanrı’dan bahsediyorlardı. Ancak, peygamberlerin
Tanrı bilgisi, doğrudan sezgisel olduğundan, akıl yürütme ile bulunandan daha değerliydi.
Musa bin Meymun, sanki bir tür mistik gibidir. Bir taraftan akılcılığı vurgular ama diğer
taraftan Tanrı’nın sezgisel olarak akıldan daha ileri algılanacağını anlatır.
İbni Meymûn, filozof olarak, o dönem Yahudiliğinin en büyük zekâsı, en cesuru ve
sonuncusudur. Ondan sonra Yahudi toplumunun düşünce yaşamı kendine yeni bir yön
çizecektir.
Hıristiyan ülkelerdeki Yahudilerin Doğu bilim ve felsefesini hazmetmek için hazırlık ve
donanımları yeterli değildi. Bu toplumlarda dinsel ve mistik eğilimler baskın çıktı. “ Kabbala
“ adıyla tanınan mistik yöntem ağırlık kazandı.
31
Suhreverdi
Daha önce gördüğümüz gibi Gazali, sufizmi kurulu düzene (Sünnilere) kabul ettirmiş ve
sufiliği Müslümanlığın ruhsal özüne uygun olduğunu göstermişti. On ikinci yüzyılda, iki
önemli filozof, Şahabettin Suhreverdi ve İspanyalı Muhiddin Arabi, İslam felsefesi ile sufizmi
ayrılmaz bir biçimde birbiri ile ilişkilendirdiler. Bu iki düşünür sonrasında, sufilerce bilinen
Tanrı, İslam dünyasının büyük bir kısmında norm haline geldi.
Şahabettin Suhreverdi (1153 – 1191), Arap veya Acem değildir. Genel olarak Türk asıllı
olduğu kabul edilir.
Hatırlanacağı gibi, İbni Sina’nın Doğu din ve felsefesine özel bir merakı vardı. Kuvvetli
olasılık ile İbni Sina, doğu felsefesini inceleyerek, İslam mistizmini geliştirmek istiyordu.
Suhreverdi, “ Doğu dini “ adını verdiği bir inançla İslam’ı bağdaştırmaya yaşamını adadı.
Suhreverdi, geçmişteki bütün bilgeler, tek bir öğretiyi sürdürmüşlerdir diyordu. Ta derinlerde
bu öğreti ilk olarak Hermes’e vahiy olmuştu. Suhreverdi için Hermes, kutsal kitaplardaki İdris
peygamberdi. Bu öğreti, Yunanistan’da Platon ve Pythagoras tarafından, İran’da Zerdüşt
tarafından yayılmıştı. Aristo’dan sonra, bilgi, dar bir filozoflar ve seçkinler zümresi içinde
bırakılmıştı. Bilgi, bir elden diğerine gizlice ulaşa ulaşa bugüne gelmişti. Suhreverdi’ye de,
bilgi, Bistami ve Hallac aracılığı ile ulaşmıştı.
Bu, uzun yıllardır devam eden gizli bilgi mistik bir bilgiydi, imgelere dayanıyordu ama aklı
da ret etmiyordu. Suhreverdi, hakikate ulaşmak için sezgiyi şart koşuyordu. Bütün hakikat
Tanrı’dan geliyordu, Ama bulunduğu yer nerede olursa olsun oradan alınmalıydı. Hakikatin
illa tek Tanrılı dinlerde bulunması gerekmiyordu. O her yerde, her dinde ve her düşüncede
olabilirdi. Sufiler, Tanrı’ya giden yolun insan sayısı kadar çok olduğuna inanırlar ve hiçbir
inancı ret etmezler. Başkalarının inancı konusunda da, diğer hiçbir mezhepte görülemeyecek
kadar saygılıdırlar.
Suhreverdi’ye, Şeyh’ül-İşrak, Işığın ustası, Aydınlanma Önderi adları da verilir.
Suhreverdi’nin Tanrı’yı yaşaması, Doğu Roma Hıristiyanları gibi Tanrı’yı ışık ile yaşamaktır.
Doğu, günün ilk ışıklarının çıktığı yöndür. “ Doğu dini “ tabiri de, coğrafi doğuyu değil, ışığın
kaynağını gösterir. Işık Müslümanların yönlerini doğru bulmalarına yardımcı olacaktır.
Suhreverdi’nin sistemi, dünyadaki bütün dinlerin içsel içeriklerini bir dinle bağdaştırma
çabasıdır. Bu nedenle de oldukça karmaşıktır. Sistemini yasal bir zemine oturtabilmek için
Kuran’dan pek çok alıntı yapmıştır. Kuran’dan bu kadar çok alıntı yapan başka bir İslam
32
filozofu yoktur. Eserinin başlangıcında, evrenin fizik kökenini açıklar. Sonra mistik kısma
geçer. Akıl gerekir ama yetmez, mistizm de gerekir. Ama esas bilge kişi, felsefe ve mistizmin
ikisinden de ileridedir. Felsefe ve mistizm bir sinerji yaratıp, daha ileri bir konum
oluşturmuştur. Dünyada böyle bilge kişiler hep yaşamıştır.
İşte bu noktada, ortaya, “ kutb “ çıkıyordu. Bu ruhsal önder vardı, insanlar onun varlığını bilse
de bilmese de vardı. Dünyanın varlığının devamı da bu bilgeye, kutb’a bağlıydı.
Suhreverdi’nin ileri sürdüğü kurum, Şii’lerin imam öğretisine iyice yaklaşıyordu. İşraki
mistizmi, bugün hala İran’da yaşamaya devam etmektedir.
Söz olup biteni anlatamıyordu, Ama bir benzetme yapmak mümkündü. Işıklar ışığı, bir dizi
daha önemsiz, kendi arasında hiyerarşik ışıklar yayıyordu. Her ışık, Işıklar ışığına bağlılığının
bilincindeydi. Buraya kadar anlatılan, Ptolemaios’un küreleri ve yayılma teorisiydi. Her ışığın
bir gölgesi vardı ki bu gölge maddi dünyamıza karşılık geliyordu. Bu ifade, bu dünyadaki her
şeyin, öbür dünyada bir karşılığı olması demekti. Bu aslında, eski İran inancı, “ getik “ (fiziki
dünya) ve “ menok “ (gök dünyası) un bir uygulamasıydı. Işık ve karanlık herkesin içinde
vardı. Ruh Işığın daha yüce dünyaları ile birleşmek isterdi. Zamanın “ kutb’u “ veya onun el
verdiklerince eğitilen biri, bu yaşamında bile Işığın daha yüce katlarını görebilirdi.
Suhreverdi’nin modelinde “ menok “ “ alem-i misal “ dir ve insanların dünyası ile Tanrı’nın
dünyası arasında bir geçiştir. Bunu akılla veya duygu aracılığı ile algılamak mümkün değildir.
Suhreverdi kendi aydınlanmasını “ Hikmet “ adlı eserinde anlatmıştır. Bilgisi yetmemektedir.
Okuduğu kitaplar onu tatmin edememektedir. Çıkış yolunu bulamamaktadır. Derken bir gece
“ kutb’u “ rüyasında görür.
“ Aniden müşfikçe sarmalandım; kör edici bir ışık patlaması oldu, sonra insan biçimli şeffaf
bir ışık belirdi. Dikkatle baktım ve oradaydı... Bana doğru geldi, beni öyle kibarca selamladı
ki şaşkınlığım yok oldu ve korkum taşkınlığa dönüştü. Ve sonra şu bilgi sorunu ile
çektiklerimden ona şikâyetçi oldum.
Kendine gel, dedi bana, o zaman sorunun çözülecek. “
Çatışma yoktu. Aydınlanma mistiğin kendisinden geliyordu. Böylece mistizm yalnız İslam’a
değil, tüm dinlere bir yumuşaklık vermiştir.
İnsan nefsini eğiterek, yavaş yavaş ve basamak basamak, Işığa doğru yükselir. Işığa
yaklaşıldıkça, Işığın aydınlığı artar. İnsan sezgi yoluna bir kere girdimi, gittikçe güçlenir. Her
basamağın aydınlığı, insanı, bir yukarıdaki basamağın aydınlığına çeker. Böylece, Işıklar
ışığının (Nur-ül-envar, Tanrı) büyük aydınlığına ulaşılır. Gerçek felsefe, mantık oyunları
yapmak değil, bu sezgi merdivenini tırmanmaktır. Alem-i mana (anlam dünyası) sözcüklerle
anlatılamaz ve mantık ile kanıtlanamaz. İnsan, ona, bir başına ulaşabilir. Felsefenin işi, insana
bu yolu göstermektir.
Suhreverdi’ye göre Cennet, Cehennem ve Kıyamet Günü kanıtlanamaz ama eğitilmiş kişilerce
idrak edilebilinirler. Budistlerin zorunlu ruhsal ve zihinsel eğitimden geçtikten sonra
aydınlanmayı yaşayabilmesi gibi, idrake, zorunlu eğitimden geçmişlerce varılabilinir.
İnsanların düşünceleriyle arzuları, rüya ve vecd halinde gördükleri “ alem-i misal “ deki
gerçeklere karşılık gelir. Alem-i misale girmeyi öğrenebildiği için, Muhammed peygamber
gece yolculunu yapabilmiş, Yahudi taht mistikleri öbür dünya görüntülerini görebilmişlerdir.
Tanrı’ya giden yol sadece akla bağlı değildir, mistiklerin vecd içinde vardıkları yaratıcı
tahayyüllere de bağlıdır.
33
Ruh ve beden birbirinden ayrı değil, aynı şeydir. Bütün maddeler gibi, beden de yoğun bir
karanlıktır. Işığa doğru yükseldikçe, bu yoğunluk azalır. Sonunda, büsbütün aydınlanarak, Işık
alemine girer. Bedenle ruhun ayrılığı, temel bir ayrılık değil, sadece bir derecelendirme
farkıdır. Hatırlanacağı gibi, Platon’a göre, gerçek olan cisimler değil, idealardı. Suhreverdi,
ruhlar ve cisimleri gerçek ve aynı görüyordu. Ruh bir idea değil, aydınlanmış bir bedendi.
Yukarıdaki yorumda, Suhreverdi Platon’dan ayrıldığı gibi, aynı kesitte Zerduşt’an da ayrılır.
Suhreverdi’ye göre karanlık ve aydınlık bir zıtlık değildir. Bu nedenle birbiri ile mücadele
etmelerine gerek yoktur. Karanlık Işıktan gelmiştir, Işığa dönecektir. Zerduşt’a göre, Işık ve
Karanlık, aynı özden gelmiş düşmanlardır. Evren, Işık ile Karanlığın savaş alanıdır.
Suhreverdi mistik olduğu kadar, hayal gücü olan yaratıcı bir sanatçıydı. Bilimle mistizmi,
Şaman ve çok Tanrılı felsefe ile tek Tanrıcı dini bir araya getirerek, Müslümanların yaşamda
yeni anlamlar ve özellikler bulmalarına yardımcı olmuştur. Suhreverdi Avarif-el-Maarif adlı
eserinde, tasavvuf sahiplerinin ehl-i sünnetten olduklarını, şeriata uygun olarak taptıklarını,
dinin kural ve temellerini araştırarak dinin gerçek amacına doğru yürüdüklerini ve böylece
tam ve gerçek bir inanca kavuştuklarını yazarak, tasavvufun gelenekçiler tarafından
dışlanmasını önlemeye çalışmıştır.
Suhreverdi, 1191 yılında, Haleb’te, Hallac gibi, tam bilinmeyen nedenlerle gelenekçi ulema
(Sünniler) tarafından öldürülmüştür. Ölüm nedeninin, dinsizlik suçlaması ile Selahaddin
Eyyubi tarafından verildiği sanılmaktadır. Öldürüldüğünde otuzlu yaşlardaydı.
34
Amida Buda
Japon Budist rahip
Japonya’da merkezi gücün ortadan kalkması ve yerel feodalitenin yükselmesi, geniş halk
kitlelerinde büyük bir hayal kırıklığı ve geleceğe karşı güvensizlik oluşturdu. Budist rahipler
inanılmaz zenginleşmişlerdi. Ama çeşitli din dışı nedenlerle birbirlerine düşmüşlerdi. Bu
sırada Japonya’da Buda Amida gelişiyordu.
Buda Amida’nın Japonya’daki yükselmesi, Heian dönemi gizemli Budizm’ine, çökmekte olan
Kyoto imparatorluk yönetimine ve bunun sonucu olarak yükselen feodal güce bir tepkiydi.
Japon Budizm’i değişmek zorundaydı ve değişti.
35
Amida kavramı Amitabha (sınırsız ışık) ve Amitayus (sınırsız hayat) Sanskritçe
kelimelerinden türemiştir. Önümüzdeki 100 yıl içinde Şinran öğretisi ve Şin Budizm’inin
muhtemelen en önemli kavramıdır.
Hatırlanacağı
gibi
Şakyamuni
(Gothama Sidertha), Hindistan’da
küçük bir krallıkta prens olarak
doğmuştu. Genç yaşta saraydan dışarı
çıkınca, dışarıda gördüğü izdirap,
yaşlılık,
hastalık,
ölüm
onun
çocukken hiç tanışmadığı acılardı.
Büyük bir bunalım içine düştü.
Hakikati aramak için keşişlerin
yanına gitti. Bilgeliklerinin sonucu
olarak keşişlerin yüzleri parlıyordu.
Şakyamuni aydınlanmış kişilerle
temas edince kendi de aydınlanma
yolunu tutmaya karar verdi. Yirmi
dokuz yaşında, ailesini terk ederek
yollara düştü.
Çeşitli doktrin ve uygulamaları
denmesine rağmen aradığı huzuru
bulamadı.
Sonunda
tümünden
vazgeçerek, bir ağacın altına gidip,
oturdu. Ve meditasyon yapmaya
başladı.
Meditasyon
sırasında
kendine “ Ben kimim? Ben de
değişmez olan nedir? “ diye
Thanka of hite Tara
soruyordu.
Durmadan
kendini
inceledi, vücudunu, beynini, aklını,
hislerini, kavramlarını, iradesini, idrakini inceledi. Düşündüğü ve incelediği her şeyin
değişken olduğunu ve hiçbir şeyin kalıcı olmadığını fark etmişti.
Bir sabah, Şakyamuni sabahyıldızına bakarken aydınlandı. Anladı ki kendi dışında ve kendi
içinde kalıcı olan hiçbir şey yoktu. Dharmayı ve onun gerçek doğruluğunu anladığında, artık
O Aydınlanmış kişi, Buda ‘ydı.
Genel olarak Şakyamuni’nin Dharmaya ulaştığı söylenir, Halbuki Zen ustası Dogen “ Dharma
Şakyamuni’ye ulaşmıştır “ der. Şakyamuni Aydınlanmasını anlatırken “ Hayatım zaten
tükenmişti. Kutsal görev kurulmuştu. “ der. Bu iki cümle Dharmasının ve Aydınlanma
deneyiminin negatif ve pozitif iki yüzünü anlatır.
O “ tükenmiştim “ derken, ideallerinin, ümitlerinin yok olduğunu söylemektedir. Bu
Dharmanın yaşlanmaya, ölüme ve hastalıklara yol açan negatif kuvvetidir. Şakyamuni
psikolojik olarak artık bir ölüdür. Bu kalıcı olamama gerçeğidir. Kendi için “ Hayatım zaten
tükenmişti “ demek kendine karşı çok mütevazı bir yaklaşımdır. O artık alçak gönüllü bir
kişidir.
36
Tükendiğinde negatif etki de bitmiş ve pozitif bir kuvvete dönüşmüştür. Bu kendi külleri
içinden tekrar doğmaktır. Şimdi o yaratıcı bir dünyanın yaratıcı bir elemanıdır. Yaratıcılık
dinamizm ister. Bu nedenle tekrar doğan O, artık dinamik bir kişiliğe sahiptir.
Buda’nın ölümünden sonra, Hindistan’da öğrencileri onun öğretisine öyle kapılmışlardı ki
Şakyamuni’yi yeni bir dinin kurucusu gibi gördüler. Bunu ona olan saygılarından ve öğretiyi
muhafaza edebilmek kaygısından dolayı yapmışlardı. Fakat bir süre sonra öğretiyi
sınıflandırmaya, sistematize etmeye ve akademileştirmeye başladılar. Böylece öğreti
dogmalaşmaya başladı. Şakyamuni’nin ölümünden itibaren beş asır boyunca öğreti sabitlendi,
şekillendirildi. Bir anlamda fosilleşti. Bu geleneğe Hinayana denir.
37
M.Ö. I. asırda, Hindistan’da Hinayana geleneğine reaksiyon olarak Mahayana geleneği
doğdu. Mahayana yandaşlarının gözünde, Hinayana ruhsuz idealler ve kavramlara
bağlanmıştı. Mahayana yandaşları, Budizm’de en önemli şeyin idealler ve kavramlar olmayıp,
Şakyamuni’nin ürettiği kendiliğinden yaratıcı olan nihai ürünler olduğunu söylüyor, “ Onların
gördüğü tavşanın ayak izleridir, tavşanın kendine ve yaşamına bakmıyorlar “ diyorlardı.
Mahayanistler, Şakyamuni’yi aydınlatan ilhamın evrensel kaynağı ile ilgileniyorlardı. Buna
Dharma veya evrensel Budahut diyorlardı. Şakyamuni’nin ruhani temelini (kaynağını)
insanlara daha gözde canlanır bir tarzda anlatabilmek için “ Amida “ kavramını geliştirdiler.
Amida “ mütevazı ve dinamik “ olan ve Dharmayı da saran ideal bir insan var oluşuydu.
Sukhavativyuha-sutra gibi Mahayana lahiyaları Hindistan’da M.Ö. I. Asırda yazılmıştı.
Sutradaki hikâyelerden birinde Dharmakara adlı bir kişinin serüvenleri anlatılıyordu.
Dharmakara “ içsel özlemi “ sembolize eden bir tiplemeydi. “ İçsel özlem “ (Sanskritçe
Purva-pranidhana, Japonca hongan), insanı insan yapan ve ezelden beri var olan insanlık
özlemiydi. Sutradaki hikâyeye de, Dharmakara pek çok zorlu serüvenden sonra “ içsel
özlemin “ gereklerini yerine getirerek Amida Buda’ya dönüşüyordu.
Amida, bir Tanrı değildir, tarihi bir karakter de değildir. Amida hayali bir kişiliktir. Ancak
Amida, Dharmayı ve tarihi bir kişi olan Şakyamuni’nin “ mütevazı ve dinamik “ olan ruhani
halini temsil eder. Dharma (evrensel Budahut), bütün insanlara yapacağı gibi, Şakyamuni’yi
aydınlatmış ve hür bırakmıştır. Böylece Budizm, kişisel olarak herkesin Amida Buda haline
gelmesi amacını güder olmuştur.
Amida’yı anlayabilmek için Dharmakara’nın serüvenine bakmak gerekir. Başlangıçta
Dharmakara ustasını ziyaret eder. Ustasından gerekleri öğrendikten sonra kendini adar ve
içsel deneyimlere başlar. Bunun için yaptığı uygulamaları bilmek önemlidir. Dharmakara,
ahlaki korunma ve meditasyon gibi çeşitli uygulamalar yapmıştır. Bunların içinde en önemlisi
“ kuyo “ dur. Kuyo Buda’ya adaklarda bulunma olarak tercüme edilse de öğrenmenin bütün
sürecini kapsayan bir uygulamadır. Kuyo uygulamasına göre, usta ziyaret edilir, ona tapınılır
ve övgüler düzenlenir, adaklar verilir, hizmet edilir ve onun yönetimle denetimi altında
öğrenilir.
Kuyo, Dharmakara’nın her kademede yok edilen ve yeniden elden geçirilen “ mütevazileşme
ve dinamikleşme (yaratıcı olma) “ öğrenciliğinin bir uygulamasıdır. Dharmakara demiştir ki:
“ Buda’nın yolları bir nehrin kumları kadar çok olsa da, onları her birine adaklar adayacağım
“. Ne kadar çok Buda yolları keşfedilir ve üzerinde çalışılırsa gittikçe daha alçak gönüllü
olunur.
Dharmakara’nın kuyo uygulamalarının açıklığa kavuşabilmesi için, XIII. Yüzyılda
Japonya’da yazılmış olan “ sekiz öğretinin temeli “ (Hasşu-koyo) adlı Budist kutsal metnine
bakmak gerekir. Bu kitapta kuyo uygulamaları kırk aşamada tanımlanmıştır. Bu kırk aşamada
dört ana bölümde gruplandırılmıştır. Kuyo uygulamaları sayesinde Dharmakara “ Eğilmiş
Amida Buda “ adı ile Buda olmuştu. Burada söz konusu olan, varolan bütün her şeyi Buda
yolu kabul ederek önlerinde boynunu eğmektedir (bükmektedir). Böylece kuyo uygulamaları
ile eğilmişlik eş anlamlı hale gelmektedir.
Adın “ eğilmiş “ kısmına bakarak denilir ki Budizm’in en önemli kısmı ne olduğu değil
(fikirler, kavramlar, teoriler), nasıl olduğudur (Eğilmek). Şin Budizm’i eğilmenin dinidir.
İddia ve propagandanın dini değildir. Eğilmiş Amida Buda’nın kişiliğinde başkalarını eğitmek
38
ve değiştirmek niyeti yoktur. Böyle bir kişi ile karşılaşılınırsa, onun kişiliği karşısında
sarsılarak, silkelenerek yardım görülmez. Böyle bir kişinin eğilmişliği (hürmeti) sessiz ama
etkin bir yolla konuşur.
Amida Buda’nın Çin, Vietnam, Kore ve Japonya’daki versiyonunda bütün varlıkların,
herkesin Amida’nın hüküm sürdüğü “ Saf Toprakta “ doğacağı vaat edilmiş ve bu konuda
garanti verilmiştir. Böylece, bütün varlıklara eninde sonunda cennete gidecekleri
söylenmektedir.
Japonya’da çeşitli sıkıntılar içinde boğuşan halk, Amida Buda’da avunabileceği, sarılabileceği
bir gelecek bulmuştu. Halk kitleleri yoğun bir şekilde bu öğretiye gönül vermeye başladılar.
Bu yönelişe neden olan merkezi iktidar zayıflaması ve feodalitenin yükselişi, aynı zamanda
Japonya’nın kendi içine kapanmasına da neden oldu. Çin’le ilişkiler iyice zayıfladı.
Amida Buda
39
Şogun
Shogun
Japonya’da büyük feodal aileler arasındaki üstünlük mücadeleleri bütün şiddeti ile sürüyordu.
Fujiwaralar kesin olarak çöktüler. Tairalar ve Minomotolar birbirlerine karşı kıyasıya bir
savaş sürdürüyorlardı. İmparatorluk ailesi İç Deniz kıyılarına kaçmak zorunda kaldı. Sonunda
Minamotolar 1185'de İç Deniz'de destansı Dannoura çarpışmasında rakip Taira klanını imha
ederek, ülkeye hakim oldular. 1185 Yılında Minomotolar hakimiyeti ele geçirerek,
Kamkura’yı başkent yapıp yeni bir hükümet kurdular. Yeni kurulan hükümetle birlikte
hükümetin şekli de değiştirildi. İmparator kurumsal olarak varlığını sürdürüyordu. Ancak
İmparator aynı zamanda askeri örgütlenmenin başı olan bir Şogunun sert vesayeti altına
alınmıştı. Yönetim yapısı bir Genel Kurmay’a, bir İstinaf Mahkemesine ve bir Yürütme
Kuruluna dayanıyordu. Hükümeti her eyalette bir askeri yönetici temsil ediyordu. Başlangıçta
mülki görevler askeri yöneticilerin yetkisi dışında iken, kısa sürede askeri yöneticiler mülki
görevleri de üstlendiler. Eyaletlerin askeri yöneticilerinin bağımsızlaşmasını önlemek için de
bir müfettişlik müessesesi kuruldu. Bu yeni yönetim biçimine “ Şogunat “ denmiştir.
Otorite güçlenir güçlenmez, bunun iktisadi ve sosyal sonuçları da alınmaya başlandı.
Köylülerin durumu düzeldi. Ticaret tekrar başladı. Herkes öyle veya böyle birtakım haklar
alıyordu. Kadınlar da kendilerine dönük haklar kazandılar. XII. Yüzyılın sonlarına doğru,
Japonya’da “ Çay Kültürü “ başladı. Çay Kültürü Japon iktisadi ve sosyal yaşamında önemli
sonuçlar doğuracaktı.
40
Eski Japon Şinto dini hala aristokratların arasında olsa bile yaşamaya devam ediyordu. Geniş
halk kitleleri Amida Buda öğretisini tercih etmişlerdi. Bu arada Çin’den “ tçan “ mistik
düşüncesi Japonya’ya “ Zen “ adı altında girdi. Zen öğretisi Japon düşünce ve sanat hayatına
damgasını vuracaktır. Zen, Budist, Taoist ve Hindu görüşlerin bir birleşimiydi ve aslında
egemen sınıfların lüks yaşamına karşı bir tepkinin ortaya çıkışıydı. Ama sadece bu değildi.
Aydınlar kitap sevgisini idol haline getirmişlerdi, Zen buna da bir tepkiydi. Şinto dininin
şekilciliği, Amida yandaşlarının sofuluğu, bağnazlık ve boş inançlar hep Zen’in tepki alanı
içindeydi. Zen, Japonya’da dini mimariyi, resim yapımını değiştirdi. Resimde peyizajı öne
çıkardı. Zen, Çay Kültürü ile birleşerek Japon kültürüne damgasını vuracak olan çay
törenlerine yol açtı.
Çay töreni çok uzun yıllar boyunca geliştirilmiş bir kültürel bütünlüğü, doruğa çıkmış bir
estetiği ifade eder. Bunun için bahçe düzenlemesinden çay odasının döşenmesine kadar birçok
hazırlığın özenle ve önceden yapılmış olması gerektirir. Çay törenine hazırlanacaklar
mimariden seramiğe, bahçecilikten tarihe, dinden güzel yazma sanatına kadar birçok alanda
bilgili olmak zorundadırlar. Çay töreninin atmosferi ve sunumundaki şiirsellik töreninin
mükemmelliği için şarttır.
Tören özenle hazırlanmış bahçenin güzellikleri ve sessizliği içinde başlar. Daha sonra çay
odasına geçilir. Çay töreni sükunetle, sadelikle, estetik ve zarafetle yapılan bir arınma
sürecidir. Çay töreninde ağırlıklı olarak Zen Budizm’inin etkisi görülür.
Tören ilk bakışta can sıkıcı bir oyun, gereksiz kurallar bütünü gibi gelebilir. Ancak amaç çay
yapıp içmekten çok, doğaya karışmak, onun içinde kaybolmak, bu yolla ruhu aydınlatmaktır.
Her hareket olabildiğince yavaşça, incelikle ve zarafetle yapılmalıdır
41
Çay töreni birçok aşamadan oluşmaktadır, her aşamada insan var oluşun derinliklerinin içine
daha da girer, doğaya daha da yakınlaşarak değerinin farkına varır.
XV: yüzyılda büyük çay üstadı Sen Soshitsu'dan şöyle demiştir: " Çay töreni, yani çaya giden
yol, suyun kaynatılması, çayın konulması ve demlenmesi, davetlilere sunularak içilmesi
aşamalarını konu alan basit bir sahnedir. Açık kalplilikle ve saygı ile sunulan çay büyük
minnettarlıkla kabul edilir, sunulan çay tüm fiziksel ve ruhsal istekleri tatmin eder.
Çılgınlıklarla dolu dünya, arzularımız, heveslerimiz vücudumuzu ve düşüncelerimizi çok
yıpratır. O an kendimize baş başa kalabilecek sakin ve barışçıl bir ortam ararız. O aranılan yer
çay evidir. Ahenk, saygı, saflık ve sükunettir. “
Şogun yönetimi ile beraber, iç savaşlar sırasında yıkılmış olan tapınaklar tekrar yapılmaya
başlandı. Tarih eserleri yazılarak, bunlar büyük ün kazandılar. Şogunluk ve Zen beraberce
Japonya’yı değiştirdi ve yenileştirdi. 1191 yılında Zen mezhebi resmen tanındı.
Avrupa’da ise feodal toplantılar ve trubadurlar devam ediyordu. Şövalyeler, kendileri için
ideal olarak gördükleri yaşam tarzını şiirler ve müzikte yaşıyorlardı. Fransa’nın kuzeyi ile
güneyi arasındaki ticaret iyice gelişmişti. Yoğun ticaret sonucu kuzey ile güney arasında
ilişkiler iyice sıklaştı. Bu, beraberinde kültürel bir sentez getirdi. Artık kuzeydeki feodallerin
toplantılarına kadınlar da katılıyordu. Güneyde şehvet kokan aşk temalı trubadurlar yerlerini
uzaktaki bir kadına duyulan platonik aşk temasına bıraktılar. Bu yeni şekilli güney
trubadurları kuzeye çıktılar ve kuzey şövalyelerinin şiirleri içine girdiler.
Güneydoğu Asya’da ise Angkor hakimiyetindeki Khmer imparatorluğu en üst noktasına
ulaşıyordu. VII. Jayavarman zamanında (1181 – 1219?) İmparatorluk doruktaydı. VII.
Jayavarman koyu bir Budist’ti. Tanrı-kral kültünden vazgeçmedi. Ama Çiva’nın lingası
yerine bir yılanın üzerine oturmuş Buda heykeli koydu. Söylentilere göre 102 hastane
yaptırmıştı.
42
Güneydoğu Asya ülkelerinin hepsinde büyük bir Hint etkisi görülüyordu. Bir de bütün bu
ülkelerde linga kültü bir krallık kültü olarak vardı.
Angor Wat
Linga
43
Rum Selçuklu Devletinin Parçalanması
Bu sırada iyice yaşlanmış olan II. Kılıç Arslan, eski Türk devlet töresi gereği Anadolu
Selçuklu devletini oğulları arasında paylaştırdı. Aslında paylaştırdı derken bu paylaşım
bağımsızlık verildi anlamında bir paylaştırma değildi, verilen toprak parçalarının merkezdeki
Sultan’a bağlı olarak yönetilmesiydi. II. Kılıç Arslan’ın 10 erkek çocuğu vardı. Bu
paylaştırmak için biraz fazla bir sayıydı. Paylaştırma oğullarını, kardeşini ve kardeşinin
oğlunu kapsıyordu.
1. Kutbeddin Melikşah’a Sivas ve Aksaray.
2. Rükneddin Süleymanşah’a Tokat
3. Nureddin Sultanşah’a Kayseri
4. Mugiseddin Tuğrulşah’a Elbistan
5. Muizzeddin Kayserşah’a Malatya
6. Muhyiddin Mesut’a Ankara, Çankırı, Kastamonu ve Eskişehir
7. Gıyaseddin Keyhüsrev’e Ulubarlu ve Kütahya
8. Nasrüddin Berkyarukşah’a Niksar
9. Nizameddin Argunşah’a (kardeşi) Amasya
10. Arslanşah’a Niğde
11. Sancarşah’a (Kardeşinin oğlu) Ereğli ve güney uç bölgesi
verildi (1184 veya 1186).
Konya’da II. Kılıç Arslan Sultan olarak oturuyordu. Oğulları ise kendilerine verilen yerlerde
birer emirdiler. Kendi adlarına hutbe okutup (Hutbede önce Kılıç Arslan’ın adı sonra kendi
adları geçiyordu), para bastırabiliyor, yapılan binalara kitabe yazdırtabiliyor, komşuları ile
ilişkiler kurabiliyorlardı. Ancak merkezdeki Sultan’ın ana politikasına uygun hareket etmek
zorundaydılar. Sonuçda Anadolu Selçuklu devleti, Konya merkeze bağlı 11 devlete
bölünmüştü. Bununla birlikte Anadolu Selçuklu devletinin büyümesi devam ediyor, yeni
fetihler yapılıyordu.
Bu sırada Selahaddin Eyyubi de büyümeye çalışıyordu. Sökmen Beyliği zenginliği ile tüm
çevre Bey ve Emirliklerin iştahını kabartıyordu. 1185 yılında Selahaddin Eyyubi, Musul’u
tekrar kuşattı. Bu sırada Sökmen Beyi II. Sökmen öldü. II. Sökmen 1128 den 1185 yılına
kadar çok uzun bir süre Ahlat-şah tahtında olmuştu. Döneminde Ahlat-şah ülkesi çok
gelişmişti.
II. Sökmen’in oğlu yoktu, vasiyeti icabı yerine kölesi Seyfettin Beytemur (Beytimur) geçti.
Azerbaycan Atabeyi Cıhan Pehlivan, Ahlat üzerine yürüdü. Ahlat kenti ileri gelenleri de
44
Ahlat’a Selahaddin Eyyubi’yi çağırdılar. Selahaddin Musul kuşatmasını kaldırdı. Bu sırada
Irak Selçuklu Atabeği Cihan Pehlivan Ahlat yakınlarına gelmişti. Beytemur Pehlivan ile bir
anlaşma yaptı. Selahaddin Eyyubi’de ittifaka karşı savaşmayı göze alamayıp, geri çekildi.
Ancak Selahaddin’in ölümüne kadar, Ahlat’ın Eyyubilerce ele geçirilme arzusu bitmemiş, her
fırsatta Eyyubiler Sökmenlere karşı harekatta bulunmuşlardır.
Gaznelilerin peşindeki Gurlu Şihabeddin 1186 yılında Lahor’u aldı. Gurlar Gaznelileri
Hindistan’da adım adım izliyorlardı. Sonun da Gaznelileri dünyanın üzerinden sildiler (1187).
Eskiden Gaznelilerin olduğu her yerde şimdi Gurlar vardı.
Pehlivan 1186 yılında öldü. Cihan Pehlivan, adaletli, iyi ahlaklı, yumuşak ve iyi bir
yöneticiydi. Onun yönetiminde halk emniyetli ve güvenli bir ortamda yaşamıştır. Hem
Harezmşahlarla ve hem de Halife ile dostluk münasebetleri içinde olmuş, ülkesi ve halkını
boş yere kırdırmamıştır. Cihan Pehlivan, devlet ve din işlerinin birbirinden ayrılmasından
yanaydı. Halifenin Sultanlığa soyunmamasını istiyordu. Ölürken kendi yönetimdeki ülkeleri 4
oğlu arasında paylaştırmış ve amcaları Kızılarslan’a itaat etmelerini istemişti. Irak Selçuklu
Sultanı III. Tuğrul ise atabeklerden bıkmıştı ve Kızıl Arslan’ın atabek olmasını istemiyordu.
Sultan Tuğrul ile Kızılarslan arasında başlayan mücadele sürdü gitti. Bu mücadeleye
Pehlivan’ın oğulları ve halife de katılıyordu. Irak Selçukluları artık bir devlet bile değildi.
Constantinopolis’de yerli halk ile Latinler arasındaki çelişki büyüyordu. Yerli zanaatçılar
Latin mahallesine saldırdılar. Başkentte zaman zaman Latin kırımları oluyordu. Bağımsız
Bulgar devletine karşı İmparator II. Isaakios Angelos bizzat kendi savaşmaya karar verdi.
İmparator Bulgaristan’a girerek, asileri yenip, onları Tuna nehrinin ötesine çekilmeye zorladı
(1186). Kısa bir süre sonra Bulgarlar Kumanlardan aldıkları destekle karşı saldırıya geçtiler.
İmparator, bu sefer onları güçlükle püskürtebildi.
İngiltere kralı II. Henry ile Fransa kralı II. Philippe savaşmaya başladılar. 1186 yılında
başlayan savaş, Henry’nin ölümü ve Kudüs’ün Selahattin Eyyubi tarafından alınmsına kadar
yani iki yıl civarında sürdü.
Güney Doğu Anadolu’da Türkmenlerle Kürtler arasında yer yer aşiret kavgaları oluyordu. Bu
sıcak mücadeleler gittikçe büyümüş, pek çok köy yakılmış, yollar kapanmış, bölgede asayiş
kalmamıştı. Bu çatışmayı tarihçiler “ leylekler ile kartalların savaşına “ benzetirler. Çatışmalar
Cizre yöresinde başladı. Sonra Musul, Diyarbakır, Ahlât, Suriye, Malatya ve Azerbaycan
bölgelerine yayıldı. Tüccar kervanları soyuldu, yollar kapandı, köyler boşaldı. Her yerde
şiddet hakimdi.
1186 yılında Kürtler tamamen mağlup olup, bölgeden kaçmak zorunda kaldılar. Bir kısmı
Orta Anadolu’ya, bir kısmı Kilikya’ya gitti. Ama Türkmenler peşlerini bırakmıyordu. Kürtleri
sakladıkları için Ermeni topraklarına da saldırdılar. Anazarba’ya kadar ulaşıp, 36 bin kişiyi
esir alıp, köle olarak sattılar (1186).
Bu büyük kargaşayı yaratan Türkler şeflerinin adı ile “ Rüstem’in Türkmenleri “ diye
anılırlar. Kürtlerin helak edilmesinden sonra yerel yöneticiler Rüstem’in Türkmenlerini
kovuşturmaya başladılar. Onlar da baskı altında Kilikya’ya geçtiler. Maraş geçitlerini tutan
Ermeni kralı Leon geçen Türkleri kılıçtan geçirdi. Şefleri Rüstem savaşta öldü. Türkmenler
Halep civarında tekrar toparlandılar. Antakya’yı yağmalamaya kalktılar. Bu Türkleri de Haçlı
Prensi Bohemond 1187 yılında yok etti.
45
Kehanetler ve söylentiler
Onon nehri
1186 yılında Anadolu Selçuklu devletindeki müneccimler, Nuh tufanına benzer şekilde büyük
bir tufan olacağını bildirdiler. Kılıç Arslan bu kehanetleri ciddiye alarak ve çok para
harcayarak yeraltında sağlam evler yaptırdı.
Kehanetler kadar söylentiler de çok ciddiye alınırdı. Hele bozkırda bir söylenti yayılmaya
başlandı mı, bu sanki olmuş veya olacakmış gibi düşünülürdü. Çin ve bozkır inancına göre,
daha önce anlatılmış olduğu gibi, Yeryüzünde belli şeylerin yapılması ile Gökyüzünde
yapılanın aksini bulması kaçınılmazdı. Söylentiler de yaygınlaşır ve herkes tarafından
konuşulur ise artık bu Gök’ün uygulamadan kaçamayacağı bir kadere dönüşürdü.
Orta Asya’da Timuçin ve Camuha beraberlerdi. Celayirlerden Mukali Timuçin’in Kutul
Han’ın dağılmış boylarını toplayacak Han olduğunu söylüyordu. Söylenti yayıldı. Oymakların
ileri gelenleri ve Mukali’nin babası da Tengri’nin Timuçin’i Han seçtiğini yaymaya
başladılar. Timuçin bundan etkilendi. Ama bu amaca varmak için bozkır soylularının
etrafında toplanması gerekiyordu. Timuçin bu toplanmanın Camuha varken olmasını mümkün
görmüyordu. Bazı tarihçiler bu çelişkinin bozkırdaki sınıfsal bir mücadelenin sonucu
olduğunu söylüyorlar. Camuha kara budun’u temsil ediyordu. Timuçin ise soyluların
tarafındaydı. Camuha zenginlikleri dağıtmaktan yana iken ve demokratik eğilimlere sahipken,
46
Timuçin iktidarını zenginliğe ve soylulara dayamaya çalışıyordu. Timuçin etrafına bozkır
soyluları daha rahat toplansın diye Camuha’dan ayrılmaya karar verdi.
Timuçin Camuha ile bir buçuk yıl birlikte olduktan sonra, bir gece karargahtan ayrılıp, kendi
yoluna gitti. Celayir, Kıyan, Ba’arin boyları da Timuçin’i takip etmişlerdi. Camuha’yı bırakıp,
Timuçin’in yanına geçen bu boyler, oymaklar ve tek tek şahıslar, bozkırda, dağılma ve yeni
birleşmelerin ne kadar kolay olabildiğini göstermektedir.
1187 yılında Doğu Roma İmparatoru II. Isaakios Angelos, Bulgaristan üzerine üçüncü bir
sefer yaptı. Bulgarları Sırplar destekliyorlardı. İmparator üçüncü seferinde başarı kazanamadı
ve bu sırada Anadolu’da bir isyan daha çıktı. Bu nedenle II. Isaakios Angelos, Bulgar Çarı
Asen ile anlaşmak zorunda kaldı. Yapılan anlaşma ile Balkan dağları ile Tuna arasındaki
bölge Bulgar devletine verildi. Böylece bağımsız bir Bulgar devleti ortaya çıkmış oluyordu.
Yeni devletin başkenti Trnovo idi. Bulgar Çarı Asen’in (1187 – 1196) Kumanlardan kurduğu
ordu sayesinde Bulgaristan Doğu Roma’dan bağımsızlaşmıştı. Böylece bağımsız Bulgar
soyluları arasında artık Kuman Boyarları da vardı.
Doğu Roma İmparatoru Manuel’in ölümünden sonra, Antakya Prinkepsi III. Bohemund ile
Ermeni prensi III. Rupen’in arası iyice açılmıştı. III. Bohemund, görüşme yapmak için
çağırdığı Rupen’i hile ile yakalayıp, tutsak etti. Sonra Bohemund Kilikya’ya saldırdı. Ancak
Rupen’in kardeşi Leon’un şiddetle karşı koyması sonucu, geri dönmek zorunda kaldı.
Bundan sonra fidye karşılığı Rupen’i serbest bıraktı. Rupen ülkesine döndükten sonra eskiden
hakim olduğu topraklara tekrar kavuştu. 1187 yılında ise tahtı kardeşi Leon’a bırakarak,
Trazog (Drazark) manastırına çekildi.
1188’de Doğu Roma İmparatoru hala II. Isaakios Angelos’du. Theodoros Mankaphas adlı bir
toprak soylusu İmparatora isyan etti. Batı bölgelerini yöneten Gıyaseddin Keyhüsrev,
Theodoros’un Türkler arasından asker toplamasına müsaade etti. Buradan da görülüyor ki
şehzadeler epey hür davranabiliyorlardı. Theodoros Mankaphas Alaşehir (Philadelphia)
hakimiydi. Doğu Roma İmparatoruna isyan ederek Manisa ve çevresini eline geçirdi. Kendi
adına gümüş paralar bastırarak, bağımsızlığını ilan etti. Ancak II. İsaakios üzerine yürüyünce
kaçarak, saklandı. Doğu Roma Alaşehir isyanını bastırmış ama Mankaphas yakalanamamıştı.
Anadolu Selçuklu devletindeki kardeşler arası taht mücadelesinden faydalanan ve Kilikya’ya
yapılan Türk akınlarını Anadolu Selçuklu Şehzadelerinin teşvik ettiğine inanan Kilikya
Ermeni prensi II. Leon önce Bragana kalesine, sonra da Isaurya’ya doğru saldırıya geçti.
47
Baba oğul mücadelesi
Kılıç Arslan’ın Anadolu’yu oğulları arasında bölüştürmesinden kısa bir süre sonra, şehzadeler
arasında saltanat mücadelesi başladı. Sivas meliki Kutbeddin Melikşah, Konya’ya geldi ve
babasını baskı altına aldı. Ekim 1189’da Melikşah veliaht ilan edildi.
Şehzadeler arasında iktidar mücadelesi 1188 yılında başlamıştı. 1185 yılından itibaren
Anadolu’ya büyük bir göçebe Türk akını daha oldu. Bu yeni gelen göçebe Türk kabileleri,
Şehzadeler tarafından birbiri aleyhine kullanılmaya başlanmıştı. Sivas’ta bulunan en büyük
Şehzade Kutbeddin Melikşah, en büyük oğul olarak, gelenekler gereği tahtı istemişti. Anadolu
Selçuklu devlet erkanı ise, davranışlarını uygun bulmadığı Kutbeddin Melikşah’ı Sultan
olarak istemiyordu. Baba ile oğul arasındaki ihtilaf giderilemeyince Kutbeddin Melikşah,
babasına karşı mücadeleye başladı. Bu mücadeleye başlamadan Anadolu’ya yeni gelmiş olan
göçebe Türk kabilelerini yanına alarak askeri kuvvetini çoğaltmıştı.
1188 yılında Baba oğul Kayseri civarında çatıştılar. Kutbeddin Melikşah çatışmadan sonra
Sivas’a geri çekildi. II. Kılıç Arslan kendine kılıç çeken oğluna çok sinirlenmişti ve bunu
kabullenemiyordu. Bu sırada Kutbeddin Melikşah’ın en büyük muhaliflerinden biri olan vezir
Gavras oğlu İhtiyareddin Hasan öldürüldü. Bunun üzerine Kutbeddin Melikşah bu boşluğu
değerlendirerek Konya üzerine yürüdü. Kendine muhalif olan erkanın bir kısmını öldürüp,
babasına kendini veliaht ilan ettirdi.
II. Kılıç Arslan, bazı tarihçilerin anlatımına göre, ülkeyi şehzadeler arasında bölmüş olmaktan
çoktan pişmandı. Bu nedenle Kutbeddin Melikşah’ın veliahtlığına olan itirazını geri çekti.
Ama onun bu pek ne yaptığını bilmez hali, itibarını iyice sarsmıştı. Kutbeddin Melikşah 29
Ekim 1189 tarihinde Konya’ya gelerek tahta çıktı.
Bu sırada Mankaphas tekrar ortaya çıkarak, Şehzade Gıyasettin Keyhüsrev’in yönetimindeki
Batı sınırlarından Türk askerler toplamaya başladı. Türklerden kurduğu ordu ile Denizli ve
Honas’a baskınlar düzenleyerek, ganimet aldı. Yağmaladıklarının bir kısmını Keyhüsrev’e
veriyordu. Doğu Roma İmparatoru, Keyhüsrev’e elçi yollayarak Mankaphas’ın kendine
iadesini istedi. İmparator Mankaphas’a hiçbir zarar verilmeyeceğini taahhüt ediyordu. Doğu
Roma ile ilişkilerini bozmak istemeyen Şehzade, Mankaphas’ı İmparator’a teslim etti.
Gıyaseddin Keyhüsrev’in bu davranışı, diğer şehzadeleri sinirlendirdi. Keyhüsrevin
davranışını ahlaki bulmamışlardı. Onlar Şehzadenin bunu para için yaptığını zannetmişlerdi.
Bu olay, ileride, Keyhüsrev taht mücadelesi verirken, aleyhine propaganda olarak
kullanılacaktı.
48
Gıyaseddin Keyhüsrev ise bunu ne para ve ne de hediye karşılığı yapmamıştı. Mankaphas’ın
hayatını garanti ettikten sonra, Doğu Roma ile ilişkilerinin bozulmaması için politika gereği
yapmıştı. Bundan az sonra ise Anadolu Selçuklularının Batı topraklarına III. Haçlı seferi
orduları girecekti.
Kirman Selçuklu devletinde Türkler (Oğuzlar) gittikçe güçleniyorlardı. Büyük Selçuklu
Sultanı Sencer’i savaşta mağlup eden Dinar, hakim olduğu Serakhs kalesinden çıkarak
Kirman’a gelmişti. Dinar burada Türklerin başına geçerek tüm Kirman’a hakim oldu. Bu
hakimiyet kurulurken II. Muhammedşah, Irak Selçukluları dahil her yerden yardım istemiş
ama aradığı yardımı bulamamıştı. Sonunda 1189 Ocak’ında Kirmanı terk etti. Böylece
Kirman’da Selçuklu hakimiyeti biterek, yeni bir Türk (Oğuz) devleti kuruldu. Devletin başı
Dinar beydi.
İngiltere’de 1189 yılında
II. Henri’nin ölümü ve
iktidara Arslan Yürekli
Richard’ın
çıkması
üzerine, Alienor serbest
kaldı. İngiltere’ye dönüp,
II. Henri’nin hapsettiği
kişileri serbest bıraktırdı
ve yeni krala sadakatini
sundu. Akitanyalı Alienor
1191 yılına kadar kral
adına ülkeyi yönetti.
Arslan yürekli Richard
49
Karimi
Çin gemileri
Kızıldeniz ticareti Fatımîlerin can damarıydı, şimdi Eyyubilerin can damarı olmuştu. Bu
asırlarda (XI ve XII. Yüzyıllar) Çin dünyanın en ileri ülkesiydi. Song hanedanının
yönetimindeki Çin’de ticaret gelirleri tarım gelirlerini aşmıştı. Çin gemileri Hindistan’a,
Endonezya’ya, Seylan’a ve Afrika’ya kadar giderek ticaret yapıyordu.
Daha önce gördüğümüz gibi İslam devletlerinin dünyanın en ileri ekonomileri olduğu
dönemlerde (IX ve X. Yüzyıllar), “ radanni “ denen Yahudi tüccarlar ticarete egemendi. XI.
yüzyılda ise ortaya “ karimi “ denen Müslüman tüccarlar çıktılar. Bu tüccarlar, Çinli
tüccarlarla iş birliği yaparak, Hindistan, Seylan, Endonezya ve Afrika ile ticaret yapıyorlardı.
Selahaddin Eyyubi’nin bilinçli politikası ile radanni tüccarlar silindiler ve ortalık karimilere
kaldı. Böylece Akdeniz ticareti İtalyanların elinde iken Kızıldeniz ticareti de karimilerin eline
geçti.
Karimiler büyük tüccarlardı. Tüccar aileleri kurdular. Her ülkede aileden biri tercihan da
tüccarın oğulları o ülke ile yapılan ticareti koordine ediyorlardı. Selahaddin Kızıldeniz
ticaretini karimiler için tekelleştirirken, Akdeniz’de İtalyanlarla ticareti geliştiriyordu. Ama
Latin tüccarların da İskenderiye’den öteye geçmesine müsaade etmiyordu.
Selahaddin Haçlıların Kızıldeniz’de üs elde etmelerini de bu nedenle istemiyordu. Selahaddin
Eyyubi, Halifeye yazdığı bir mektupta bunu açıkça dile getirmektedir. “ Eğer Franklar,
Suriye’deki yerlere ilave Kızıldeniz’de bazı noktalar ele geçirirlerse, bu Müslümanların
yaptığı ticareti tehlikeye atar. Haç yolu ve karimi tüccarların işleri tehdit altında kalır. “
Selahaddin Eyyubi çok bilinçli bir ticaret politikası takip etmekteydi. Ne zaman ki Haçlılar
Kızıldeniz’i tehdit etmeye başladılar, o zaman Selahaddin Kudüs krallığı ile savaşa karar
verdi.
50
Kudüs Müslümanların
Selahaddin ve Guy de Lusignan Hıttin savaşı sonrası
1186 yılında Filistin Latin Kralı Baldwin (Baudouin) öldü. Yerine Guy de Lusignan geçti.
Yeni kralın en büyük yardımcısı II Haçlı seferi ile gelen ve Antakya prensi olan Renauld de
Chatillon’du. Renauld çok zalim bir kişiydi. Yeni kral savaşa kararlıydı. Haçlılar 20.000
piyade ve 1000 şövalyeden oluşan bir ordu toplayarak, Selahaddin Eyyubi üzerine yürüdüler.
Bu güç oluşturulurken Haçlılara ait kalelerdeki nerede ise tüm savaşçılar alınmıştı. Sadece
Trablus kontu III. Raymond yeni kral ve onun tarafını tutan senyörlerle kavgalı olduğundan
sefere katılmadı.
Haçlılarla savaş başlarken Selahaddin Eyyubi artık tam bir İslam lideri olmuştu. 3 Temmuz
1187 yılında, Taberiye Gölü yakınlarındaki Hıttin’de çok kanlı bir savaş gerçekleşti. Haçlılar
Hıttin’e varana kadar susuz kalmış ve güçten düşmüşlerdi. Hıttin’de Haçlılar ağır bir
yenilgiye uğradılar. Haçlı ordusunun büyük bir kısmı hayatını kaybetmiş, Latin Kralı da dahil
sağ kalanların tümü esir olmuştu. Yaptığı zulüm nedeniyle sadece Renauld de Chatillon idam
edildi. O sadece bir zalim değil aynı zamanda Kızıldeniz ticaretini tehdit eden bir kişiydi. Kral
51
Guy de Lusignan ise bir yıl sonra tutuklu olduğu Nablus’daki hapishaneden serbest bırakıldı.
Guy serbest bırakılırken, Müslümanlara bir daha saldırmayacağına ant içiyordu.
Hıttin savaşı sonunda Selahaddin Filistin’i ele geçirdi. Sayda, Beyrut, Akka, Ramle,
Kayseriye, Askalan gibi kıyı kentleri ve kaleleri aldı.
Kudüs'ün alınışı
Selahaddin Eyyubi Hıttin savaşını kazandıktan sonra Kudüs’ün üzerine yürüyerek, kenti
kuşattı. Selahaddin Eyyubi Askalan’dan Kudüs’e gitmişti. Haçlılar, Kudüs’te Patrik ile
birlikte, şehri Müslümanlara teslim etmeme konusunda ölümü göze almış bekliyorlardı.
25 Eylül 1187’de mancınık atışları başladı. Her iki taraf da bunu dini bir vecibeyi yerine
getirir gibi gördükleri için savaş çok çetin geçiyordu. Haçlılar her gün şehir dışına çıkarak
savaşıyorlardı.
Müslümanların surları delmekte olduğunu gören Haçlılar toplanıp, istişare edip, aman
dilemeğe karar verdiler. Selahaddin Eyyubi bu teklifi önce kabul etmek istemedi: “ Siz şehri
işgal ettiğiniz zaman halka nasıl muamele ettiyseniz ben de size aynı şekilde davranacağım.
Siz nasıl onları öldürüp esir aldıysanız ve kötü muamele ettiyseniz ben de aynısını
yapacağım.” dedi. Sultan ile görüşmek üzere bizzat giden Remle hakimi Balian, kendilerine
aman verilmediği takdirde kadınlarını, çocuklarını, Müslüman esirlerini ve hayvanlarını
öldüreceklerini, Mescid-i Aksa’yı yıkıp, ölümüne saldıracaklarını söyledi.
Durumu emirleriyle istişare eden Selahaddin, aman ile teslimi kabul etti. Kudüs, Hıttin
savaşından üç ay sonra, 2 Ekim 1187 tarihinde kent “ aman “ ile teslim alındı. Kudüs,
Latinlerin elinde 92 yıl kalmıştı.
52
Kudüs nerede ise Şövalyelerinin tümünü kaybetmesine rağmen 2–3 gün direnmiş ve sonra da
aman dilemişti. Teslim koşulları şöyle saptanmıştı: “ Kudüs her erkek için 10, her kadın için 5
ve her çocuk için 2 altın dinar ödeyecekti. Halk kenti terk ederken yanında taşıyabildiği kadar
eşya götürebilecekti. Malı ve parası olmayanlar için 30 bin dinar verilecekti. “ Bu koşullara
uyuldu, sadece verecek hiçbir şeyi olmayan 5 bin genç tutuldu. Sonra bunlar da
salıverilecekti. Herkes, Selahaddin’in, Haçlıların Kudüs’ü aldıklarında yaptıkları gibi, Kudüs
halkını bire kadar kılıçtan geçireceğini sanıyordu. Ama o büyük bir merhamet göstererek,
Hıristiyanlardan herhangi bir intikam almadı.
Selahaddin, verdiği sözleri fazlasıyla yerine getirmişti. Kimsenin canına dokunmadı. Hatta
sözünü tutmayıp fidye ödemeyenleri bile serbest bıraktı. Kudüslü Hıristiyanlar, sultandan
evlerinde kalmayı ve cizye ödemeği istemişlerdi. Sultan onların bu isteğini de kabul etti.
Kudüs’teki Latinler mallarını çok ucuz fiyata Kudüslü Hıristiyanlara sattılar. Satamadıkları
malları bırakarak Kudüs’ten ayrıldılar
Kudüs Selahaddin Eyyubi’ye teslim olurken Tapınak Şövalyeleri ve diğer Şövalye tarikatları
kenti, halk ile birlikte terk etmişlerdi. Tapınak Şövalyeleri önce Akka’ya, buradan da Kıbrıs’a
geçtiler.
Kudüs’ün Müslümanların eline geçmesinden sonra da, İskenderiye limanında pek çok gemi
vardı. Kudüs savaşı Venedik, Piza ve Cenova ile yapılmakta olan ticareti durdurmamıştı.
Kudüs’ü boşaltanların bir kısmı İskenderiye’ye geldiler. Batılı tüccarlar, paraları ve
yiyecekleri yok diyerek bu insanları güvertelerine almadılar. İskenderiye valisi insanların
gemilere binmesine güç kullanarak yardımcı oldu.
Zaten hasta olan Papa III. Urbanus, Kudüs’ün Müslümanların eline geçtiğini öğrenince
üzüntüsünden öldü. Yerine VIII. Gregorius geçti. Yeni Papa yeni bir Haçlı seferi çağrısı yaptı
ama 2 ay sonra o da öldü. Yeni papa III. Clemens sefere katıldılar. Alman İmparatoru
komutasındaki Haçlı kuvvetleri kara yoluyla, oldu. III. Clemens yeni bir Haçlı seferi
düzenlemek için çalışmaya başladı (1188).
Bu sırada Moğolistan’da Camuha’nın yanından ayrılan Timuçin’e ilk katılmaların ardından
yeni katılmalar oluyordu. Evvela Timuçin’in yakın akrabaları olan bozkır soyluları
Timuçin’in etrafında toplandılar. Cürki şefi dayısı Da’aritay, yeğeni Kuçar, son Moğol Hanı
Kutula’nın oğlu Altan, Cürkilerden Saçabeki, Ba’arinlerden Horçi gibi soylular Timuçin’in
yanına geldiler.
Yeni katılanlardan Horçi Timuçin’in yanına geldiğinde “ Tengri buyurdu ki, Timuçin,
imparatorluğun efendisi olacak. Bana bunu bir ruh açıkladı ve gözlerimi açtı. Şimdi bu sırrı
sana açıklıyorum. “ dedi.
Kutula Kağanın oğlu Altan’ın Timuçin’in yanına gelmesi, herhalde, Timuçin’i, kağanlık
peşinde koşan diğer bozkır soylularından daha az tehlikeli görmüş olmasındandır. Altan,
Timuçin’i yönetebileceğini düşünüyordu.
53
III. Haçlı Seferi
III Haçlılar Anadolu geçişi
Kudüs’ün tekrar Müslümanların eline geçmesi Avrupa’da büyük bir paniğe neden oldu. III.
Haçlı seferi düzenlendi. İngiltere kralı Arslan Yürekli Richard, Alman imparatoru Friedrich
Barbarosse ve Fransa kralı II. Philippe Auguste İngiliz ve Fransız komutasındaki Haçlılar
deniz yoluyla gelmeyi tercih ettiler.
54
Frederich Barbarosse, bundan 40 yıl önce amcası III. Konrad’ın yanında İkinci Haçlı seferi ile
Filistin’e gelmişti. Yaşı iyice ilerlemişti ama içi hırs ve savaşma azmi ile doluydu. Frederich
Barbarosse, ülkesinin yönetimini büyük oğlu IV. Heinrich bırakarak Mayıs 1189’da Filistin’e
doğru yola çıktı. Ordusunun geçeceği ülkeleri, geçişin dostça olması için elçiler yolladı.
Alman İmparatoru, Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan’a da Godefroi won Wiesenbach
başkanlığında bir heyet yollamıştı. Heyet 500 atlı ve toplam 1000 kişiden oluşan büyük bir
heyetti.
Alman Haçlı ordusu Balkanlardan geçerken Barbarosse (Barnarossa) Sırbistan kralı Stephan
Nemanya ile ve Bulgaristan’da sözü dinlenen İvan Asen ile anlaşmalar imzalamıştı.
Barbarossa’nın bu tutumu Doğu Roma İmparatoru II. Isaakios Angleos’u endişelendirdi.
İmparator ve halk Alman Haçlı ordusunu bir işgal kuvveti gibi düşünmeye başladı.
Barbarossa’nın Constantinopolis’e yolladığı elçiler hapsedildi. Almanya ve Doğu Roma
birbiri ile savaş haline girmişlerdi. Savaş araya pek çok hatırı sayılır kişinin girmesi ile
zorlukla önlenebilindi. Doğu Roma, Alman İmparatorluğuna uzun süre direndikten sonra
Şubat 1190 tarihinde, Edirne’de yapılan anlaşmayla, Haçlıları boğazdan gemilerle geçirmeyi
ve ucuz gıda teminini kabul etmişti. Alman Haçlı ordusu da, Doğu Roma topraklarında 8 ay
kaldıktan sonra, Mart 1190 tarihinde Gelibolu’dan Anadolu’ya geçti.
Haçlı ordusu Balıkesir, Bigadiç, Kırkağaç ve Akhisar üzerinden ilerleyerek 21 Nisan 1190
tarihinde Alaşehir’e geldi. Laodiceia (Denizli) kenti, Doğu Roma Selçuklu sınırında yer
alıyordu. Friedrich Barbarosse Denizliyi aşarak, şehzadeler arası iktidar mücadelesine sahne
olan Selçuklu topraklarına 1190 yılında girdi. Ancak, bu dağlık bölgede Türkler, soğuk ve
açlıktan bunalmış olan Haçlılara saldırmaya başladılar. Haçlılar yanlarındaki Türk elçilerine
durumu protesto ettiler. Aldıkları cevap netti: “ Türkmenler kanun ve nizam tanımaz, komşu
bölgelere saldırmaya alışık bir kavimdi. “ “ Onlar öyle hür ve serbest yaşarlardı ki, gerekirse
Sultan’la bile savaşmaktan çekinmezlerdi. “ Almanların Türklerle yaptığı bu dişe diş
mücadele zamanının bütün kaynaklarında derin yankı yapmıştır.
Şehzade Mesut ve Keyhüsrev yönetiminde bir Türk ordusu, Akşehir civarında Haçlılarla
savaşa tutuştu, Haçlılar hasara uğradılar ama mağlup olmadılar. Barbarossa’ya eşlik eden
Kılıç Arslan’ın elçileri, Türk tarafı ile görüşüp, işleri düzelteceklerini söyleyerek Haçlıların
yanından ayrıldılar ve bir daha geri dönmediler.
Alman Haçlı ordusu Selçuklu topraklarından geçerken neler olduğuna dair elde şimdilik
yeterli ve güvenilir bilgi yoktur. Haçlılar Uluborlu’dan Konya’ya ancak 20 günde
gelebilmişlerdir. Bu onların ne kadar zor ilerleyebildiklerini göstermektedir.
Yol boyu Türk saldırılarından bizar olan ve verilen sözlerin tutulmadığını düşünen Barbarossa
Konya’ya Sultanın dönekliğini cezalandırmak için gelmişti. Kılıç Arslan Alaeddin tepesindeki
kaleye kapandı. Kutbeddin Melikşah kenti korumaya çalıştı.
Barbarossa Konya’ya varınca, burada 13 Mayıs 1190 yılında Alman Haçlıları ile Türkler
arasında muharebeler başladı. 5 gün süren savaşlar sonunda Konya Haçlıların eline geçti.
Haçlılar kenti yağmaladılar. Bu mağlubiyet Kutbeddin Melikşah’ın itibarına ciddi bir darbe
oldu. Ancak Alaeddin tepesindeki Konya iç kalesi Selçukların elinde kalmıştı. Konya’da
Barbarossa ile II. Kılıç Arslan arasında bir anlaşma yapıldı. Bu anlaşmaya göre Haçlılar
Selçuklu topraklarından emniyetle geçeceklerdi. Bunun garantilenmesi için de Anadolu
Selçukluları Haçlıların yanına 25 rehine veriyordu. Daha sonra yolda Türk saldırıları devam
edince de bu rehineler öldürülecekti.
55
Barbarosse, Konya Meram bağlarında 6 gün kalıp, dinlendikten sonra, Silifke yönünde yola
çıktı. Bu dönemde Konya’ya gelmiş olan Alman Haçlıların yazdığına göre Konya Köln
büyüklüğünde bir kentti. Yani pek büyük bir kent değildi. Alman Haçlı ordusu 24 Mayıs 1190
tarihinde Türk topraklarından ayrıldı. Haçlılar Silifke’ye vardıklarında 10 Haziran 1190
yılında İmparator Frederich Barbarosse, hiç beklenmeyen bir şekilde, Silifke çayında
boğularak öldü. Bunun üzerine Haçlı ordusunun büyük bir kısmı dağıldı. Kutsal toprakları
Hıristiyanlığa kazandıracak olan gücün önemli bir bölümü yok olmuştu. Ancak geri kalanlar
bile, hala bir güçtüler. Alman ordusundan geriye kalanlar ilerlemeye devam ederek, Kilikya
üzerinden Akka kentine ulaştılar.
Alman Haçlı ordusunun Anadolu’dan geçişi Selçuklu Şehzadeleri arasındaki saltanat
mücadelesini yavaşlatmıştı. Şehzadeler birlik içinde Haçlılara karşı çıkmışlardı.
Frederich Barbarosse’un ölümü üzerine yerine oğlu IV. Heinrich geçmişti. Heinrich, Norman
taht varisi Konstanze ile evliydi. Alman tahtına geçmeden 1 yıl önce Norman kralı II.
Guillaume ölünce Heinrich kayınbabasının ülkesine de sahip oldu.
Frederich Barbarosse’un ölümü Doğu Roma İmparatoru Isaakios’u rahatlatmıştı. O da hemen
Trakya’da epey toprak işgal eden Bulgarlara ve Sırplara karşı harekata girişti. Sırbistan kralı
Stephan Nemanya 1190 da Morava kıyısında mağlup edilerek, ele geçirdiği topraklar geri
alındı. Ama Bulgarlara karşı aynı başarı gösterilemedi. Trnovo’da, peşinden Lüleburgaz
yakınlarında Doğu Roma ordusu yenildi. Isaakios mücadeleden vazgeçmemişti. Yeni bir
Trakya seferine hazırlanmaya başladı.
Arslan Yürekli Richard Marsilya’dan, Fransa Kralı Philippe Auguste de Cenova’dan
gemilerle gelerek Akka kuşatmasına katıldılar. Yolda Richard donanmasına Kıbrıs’ın
alınması emrini verdi. Richard Kıbrıs’ı aldıktan sonra, Tapınak Şövalyeleri Üstadı Roberd de
Sable, Richard’dan Kıbrıs’ı satın almak istedi. Ada Tapınak Şövalyelerine 100.000 bezant
(Doğu Roma altın para birimi) gibi büyük bir bedelle satıldı. Selahaddin Eyyubi’nin Akka
kuşatmasına karşı savaşacak donanması yoktu. Halife aracılığı ile diğer İslam ülkelerinden
yardım istedi ise de böyle bir yardım gelmedi. Selahaddin bu yapılmayan yardımı hiç
unutmadı.
İngiltere Kralı Richard’ın üçüncü Haçlı seferine katılmak üzere yola çıkmasının peşinden,
annesi Akitanyalı Alienor da Berangere ile buluşmak üzere kışın Alpleri aşarak İtalya’ya,
Mesina’ya kadar gitmişti. Richard’ın Kudüs’e doğru yola çıkmasından sonra, Limassol’de
Berangere ile evlendi.
Germanya’da Friedrich Barbarossa’ya (Frederich Barbarosse) gelene kadar monarşik otorite
adım adım çaptan düşerek iyice silinmişti. Bununla birlikte, bu asrın (XII. asır) ikinci
yarısında, Roma-Germen İmparatorluk (Germanya, Almanya) düşünürleri Roma hukukunu
yeniden gündeme getirdiler. Bolonya’lı hukukçular İmparatorluk hakkını yüceltip, kutsayarak
onu Alman krallığı ile birleştirdiler. Almanya Roma İmparatorluğunun doğal uzantısı gibi
görülmeye başlandı. Bu sırada Almanya, Doğu Roma ile daha sıkı ilişkiler kurmuştu. Bunlara
bir de Barbarosse’un kişiliği eklenince, Roma-Germen imparatorluğu fikri inanılmaz ölçüde
güç kazandı. İmparatorluk Germanya, İtalya ve Provence olarak üç krallıktan meydana
geliyordu. İmparatorluk fikri güçlenince, imparator bu üç krallıkta hükümranlık haklarını
vurgulayarak belirtmeye başladı. Bir yandan da feodal kurumlarla, olayları lehine geliştirecek
bir şekilde ilişkiler içine giriyordu. Hatırlanacağı gibi Karolenjler zamanında Papa İmparator
56
tarafından denetlenirdi. Roma- Germen imparatorları da Papa üzerinde benzer bir denetimi
kurmak istediler. Bu sağlanmış olsa idi, batının diğer kralları imparatorluğa görünmez
bağlarla bağlanmış olacaklardı. İmparatorluk Batının diğer krallıkları üzerinde manevi bir
otorite elde etmek istiyordu.
Bolonya bütün Avrupa’nın laik hukuk öğrenim merkezi haline gelmişti. Başka ülkelerde
evrak ve belgeler kilise adamları tarafından yazılırken, İtalya’da adına “ legiste “ (kanun bilen
adam) denen bir meslek oluştu. Buradan da laik yargıçlar, avukatlar, noterler çıktılar. Bunlar
önce kent yönetimleri tarafından kullanıldılar. Ama hızla krallar da bu okul mezunlarının
hizmetini ister oldular. En önemlisi bunlar yerli töreleri değil, genel hukuk kurallarını
uyguluyorlardı.
Haçlılarda deniz yolu
57
Cengiz Han
Asya’nın bu ucunda Haçlılarla Müslümanlar birbirine girmişken, diğer ucunda, Moğolistan’da
Altan Timuçin’in Han seçilmesini öneriyordu. Daha önce de anlatıldığı gibi, göçebelerde
zenginleşen ailelerin boylarından ayrılarak, kendi boylarını kurmaları âdeti egemen olmuştu.
Bu ayrılan aileler, bağımsız ve başlarına buyruk olmayı tercih ederlerdi. Ancak bir taraftan da
otlakların korunması, kadın avlama akınları, yağma akınları, sürek avları çok adam
bulundurma ihtiyacını ortaya çıkarıyordu. Bütün bu mülahazaların optimum çözümü
ayrıcalıklara ve özerkliklere dokunmayan birini kağan seçmekti. Çoğu zaman soylular,
seçilecek kişiyi ararken onun idare edilebilecek yapıda olmasını da tercih ederlerdi. Şimdi
Kutula kağanın oğlu Altan, Timuçin’i han olarak önerirken, mutlaka böyle düşünüyordu.
Soylular kendi aralarında tartıştıktan sonra, kararlarını açıkladılar: “ Seni kağan ilan etmek
istiyoruz. Sen kağan olunca, kalabalık düşmanlarına karşı ön safta dövüşeceğiz. Güzel genç
58
kız ve kadınlar, iyi atlar ele geçirirsek onları sana vereceğiz. Sürek avlarında başkalarının
önlerinde gideceğiz, yakaladığımız hayvanları sana getireceğiz. Savaş günlerinde buyruklarını
dinlemezsek, barış günlerinde işlerine zarar verirsek, o zaman kadınlarımızı ve mülklerimizi
elimizden al, bizi de ıssız çöle at. “
Timuçin kağanlığı kabul edince, soylular ona Cengiz Han adını vererek, yemin edip,
bağlandılar. 1190 yılıydı Timuçin Cengiz Han olmuştu. Ama soylular yeminlerinde bile
belirttikleri gibi, Hanı savaşta dinlemeyi taahhüt ediyorlardı. Barışta herkes kendi yoluna
gidecekti. Zaten bozkırda han egemenliği her zaman belirsiz ve tartışmalıdır. Hanın yanında
yer alan topluluk bile durmadan değişirdi. Boylar, soylular bugün Han tanıdıklarını yarın
tanımayabilirlerdi. Cengiz han’a gelene kadar bozkırda hanlık geçici bir durumdur. Hanlık
miras olarak geçmiyordu. Bugün han olan yarın han olmayabilirdi. Şimdi soylular bunu
değiştirecek otoriteyi Han seçmişlerdi.
Soylular Cengiz Hanın kağanlığını kabul ederken, bir taraftan da onunla pazarlık ediyorlardı.
Örneğin Horçi bu pazarlık sonucunda 30 güzel kız ve kadın seçip, kendine alma hakkı elde
etti. Ayrıca Ba’arin ve Adarkin boylarından birleştirilerek elde edilen 10 bin savaşçının tümen
başı oldu. Cengiz handan istenenler güzel kadınlar, iyi atlar, ganimetlerdir. Cengiz de bunları
kendinle birlik olanlara vermeye çalışacaktır.
Cengiz Han han olur olmaz, ilk iş karargahını düzenledi. Sürekli bir muhafız gücü kurdu. Bu
muhafız gücü başlangıçta az sayıdaydı, ama geleceğin çekirdeğiydi. Otlakları korumak için
önlemler aldı. Binek atı yetiştirmeye önem verdi. Kendine bağlı oymaklara hemen haber
yollayabileceği bir haberci organizasyonu kurdu. Devlet organizasyonunun ilk hamlelerini
yapmaya başladı.
Hakimiyetinin kuvvetlenmesi ve insanların kanunlara uymasını sağlamak için bir anayasa
hazırlandı. Buna “ Yasa “ ismi verildi. Yasa Türkçe bir sözdü ve yas kelimesinden türemişti.
Halk “ Yasa’yı “ “ yasak “ olarak algıladı. Bu kanunda halkın ve savaşçıların saldırılardan pay
alacakları yazıyordu. Yasa gizli bir yasaydı, hiçbir zaman bir kopyası çıkarılmadı ve içeriği de
bugün tam olarak bilinmemektedir. Cengiz Han’ın sağlığında yasa’nın uygulamasından oğlu
Çağatay sorumlu tutulmuştu.
Cengiz Han bir yandan da kendine bağlı olanları ödüllendiriyordu. Bo’oçu ve Celme’ye “
Hiçbir yoldaşım yokken, herkesten önce sizin ikinizin olduğunu kalbimde unutmadım. Bu
topluluğun en kıdemlileri sizlersiniz “ dedi. Cengiz Han, bundan sonra ömrünün sonuna
kadar, kendine sadık kalanları unutmayacak ve ödüllendirecektir.
Temmuz 1191 yılında Akka kenti Haçlıların eline geçti. Haçlılar şehri ele geçirince, adetleri
uyarınca yine teslim koşullarını çiğneyerek Müslüman kırımı yaptılar. Haçlılar Akka’yı
aldıktan sonra, Kudüs’e yürüyebilmek için Selahaddin Eyyubi ile savaşa tutuştular. Ancak
başarılı olamadılar.
Kutsal topraklarda, Papa III. Clement tarafından, 1191 yılında Teutonique cemiyeti kuruldu.
Bu şövalye kuruluşuna “ Hospitaliers “ veya Saint Jean şövalyeleri de denir. Avrupa’da 8
yüzyıla yakın süre varlığını korumuş bir şövalye kurumudur. Haçlı seferleri sırasında kurulan
hastanelerde yaralı askerleri iyileştirmek için görev alan Kutsal Roma Germen
İmparatorluğuna bağlı ve Alman kökenli şövalyelerden oluşuyordu. İlerleyen yıllarda hürmet
ve bağış gördüler, güçlendiler.
59
Irak Selçuklarında Sultan Tuğrul ile Kızılarslan arasındaki mücadele 1191 yılına kadar sürdü.
Kızılarslan zamanın güçlü hatunlarından İnanç Hatun ile evlendi. Sultan Tuğrul’u bir kaleye
hapsedip, kendi sultanlığını ilan etti. Ne var ki karısı İnanç Hatun komutanlarla birleşerek
Kızılarslan’ı öldürdü. Tuğrul hapisten çıkarak tekrar başa geçti. Ama bu sırada Büyük bir
tehlike kapıdaydı, bu Harzemşah tehlikesiydi.
Bu sırada Erzurum’daki Saltuklu Beyliğinin başında İzzeddin Saltuk’un kızı, ölen Nasırüddin
Muhammed’in kız kardeşi Mama Hatun bulunuyordu. Mama Hatunun yeğenleri dururken
nasıl Saltukluların başına geçtiği bilinmemektedir. 1191 yılında Mama Hatun, Malazgirt
kalesini kuşatan Eyyubilerle işbirliği yapmıştı.
Kudüs’ü geri almak isteyen Haçlılar iki kampa bölünmüşlerdi. Tahtın sahibi olan Guy’un
karısı ölünce, Sur savunması ile ünlenen Montferrat Markisi, kraliçenin evli kız kardeşini
kaçırıp, evli kadınla bir daha evlenip, kendini Kudüs kralı ilan etti. Fransız kralı ve
Cenevizlikler markiyi desteklediler. Piza ve Arslan Yürekli Richard ise Guy’u tuttular.
Cenevizliler Akka’yı Markiye verecekken, Pizalılar, Fransız ve Cenevizlilere saldırdılar.
Ceneviz mülkleri yakıldı. Marki, Kudüs krallığının yeni merkezi olan Akka’ya giremedi.
Arslan yürekli Richard ile kavgalı olan Fransız kralı ülkesine döndü. İngiliz kralı da
Haşşaşilerle anlaşarak Markiyi öldürttü. Marki öldükten sonra İngiliz kralı Richard Kudüs
tahtını Guy’a da vermedi. Yeğeni Champagne Kontunu yeni Kudüs kralı seçtirdi. Guy’a ise
sus payı olarak Kıbrıs krallığını verdi.
Moğolistan’da ise Cengiz Han ile Camuha ayrılmışlardı ama dostlukları devam ediyordu. Bu
iki bozkır soylusunun gücü birbirine denkti. Sonra bir gün Camuha’nın küçük kardeşi Tayçar,
Cengiz Han’ın yoldaşlarından Cuçi-darmala’nın at sürülerini yağmaladı. Cuçi-darmala,
yağmacıları kovalayıp, gece bastırıp, onları öldürüp, sürüsünü geri aldı. Cuçi-darmala, Celayir
boyundandı. Celayir boyu da uzun zamandır Cengiz Han’ın kabilesi olan Borciginlerin
unagan-bogoluydu.
Camuha kardeşinin öldürülmesinden Cengiz Han’ı sorumlu tutarak, Cengiz Han’ın üzerine
yürüdü. Cengiz karşı çıktı. Yapılan mücadele sonunda Cengiz’in kuvvetleri Onan nehri
kıyılarına çekilmek zorunda kaldılar. Camuha onları takip etmedi ama ele geçirdiği soyluları
feci işkencelerle öldürdü.
Camuha’nın soylulara karşı bu tutumu ters tepti. Camuha’nın yanında olan bir takım
soylularda ondan ayrılarak Cengiz Han’ın yanına geçtiler. Bunların arasında, Cengiz Han’ın
babası Yesügey ölürken yetimlerini emanet ettiği Munglik de vardı. Munglik yetimleri kendi
başlarına bırakıp gitmişti, şimdi ise Cengiz’e iltihak ediyordu. Munglik bir süre sonra
Cengiz’in annesi Ho’elun ile evlenecektir. Munglik’in 7 oğlundan biri olan Kökoçü geleceğin
ünlü Şamanı olacaktı. Cengiz Han yenilmiş ama güçlenmişti. Cengiz’in güçlenmesini
Kereyitlerin Hanı Tuğrul destekliyor ve bozkır soylularını Cengiz han’dan ayrılmamaları için
uyarıyordu.
60
Cengiz öncesi dünya
61
II. Kılıç Arslan oğullarına söz
geçiremiyor
Erzurum Ulu Camisini yaptıran Saltuklu beyi Nasireddin Muhammed 1190 / 1191 yıllarında
ölerek yerine kız kardeşi Mama Hatun geçmiştir.
III. Haçlı ordusunun geçişi bittikten sonra, Kutbeddin Melikşah kardeşlerini kendine tabi
etmek için harekete geçti. İlk olarak Malatya’daki kardeşi Muizzeddin Kayserşah üzerine
yürüdü. Abisinin önünde tutunamayan Kayserşah’da Selahaddin Eyyubi’nin yanına gitti (29
Eylül 1191). Kayserşah, Selahaddin’in yeğeni el-Melikül-Adil’in kızı ile evlenerek,
Eyyubilere akraba olmuştu. Kayserşah 19 Aralık’ta Malatya’ya geri dönerek, yönetimi tekrar
üstlendi.
Kayseri Kalesi
Kutbeddin
Melikşah,
bundan sonra yanına zorla
babasını
da
alarak
Kayseri’de
bulunan
Nureddin
Sultanşah’a
karşı harekata başladı.
Kutbeddin
Melikşah,
Kayseri kalesini kuşattı.
Bu sırada bir fırsatını
bulan II. Kılıç Arslan,
Kutbeddin
Melikşah’ın
yanından kaçarak kalede
bulunan
diğer
oğlu
Nureddin
Sultanşah’ın
yanına
gitti.
Kayseri
kuşatmasında
başarılı
olamayan
Kutbeddin
Melikşah’da
kuşatmayı
kaldırarak Konya’ya çekildi.
Kutbeddin Melikşah’ın baskısından kurtulan Sultanşah, bu sefer kendisi II. Kılıç Arslan’a
Sultanlığı ona vermesi için baskı yapmaya başladı. Kılıç Arslan da bu oğluna “ mel’un “
diyerek yanından ayrıldı ve tek tek oğullarını gezmeye başladı. Bu arada Şehzadeler arasında
uzlaşma zemini arıyor ve durumu tartıyordu. Ancak Sultanın oğullarından yeterli saygıyı ve
yakınlığı gördüğü söylenemez. Bütün oğullarından aradığını bulamayan Sultan en son ufak
oğlu Gıyaseddin Keyhüsrevin yanına Uluborlu’ya gitti.
Gıyaseddin Keyhüsrev, II. Kılıç Arslan’ın en küçük oğluydu. Annesinin Doğu Roma
İmparatorluk ailesinden bir Hıristiyan Hatun olduğu iddia edilir. Bu tarihlerde şehzadelerin
eğitimi Malatya’da yapılırdı. Gıyaseddin Keyhüsrev’de Malatya’da çok iyi bir eğitim almıştı.
62
Kaynak tarihçiler ve II. Kılıç Arslan’ın kendisi, Keyhüsrev’i akıllı, adaletli, şahsi kabiliyetleri
olan ve Sultan olmaya layik bir şehzade olarak zikrederler. Keyhüsrev Türkçe, Farsça, Rumca
ve Arapça biliyordu. Geniş hoşgörülü, hür düşünceli ve eli açık bir aydındı. Uzun boylu ve
güçlü bedenli bir kişiydi. Ancak devlet söz konusu olduğunda çok sertleştiği de bilinmektedir.
Ayağında 6 parmağı olduğu ve öldüğünde savaş meydanında böyle tanındığı iddia edilir.
Keyhüsrev Meliklik dönemini Batıya, Menderes vadisine açılan yolların kesişme yerinde yer
alan Borgulu kalesinde yapmıştı. Borgulu kalesi eski Roma çağının Apollonia kentinin
zamanla önemini kaybederek, ufalması ile oluşmuş bir kasabaydı (Uluborlu). Burada
Keyhüsrevin yanında, Mübarizüddin Ertokuş ve Esedüddin Ayaz gibi, geleceğin önemli
şahısları onunla birlikteydiler. Bu kişiler önümüzdeki yıllarda, Keyhüsrev sürgündeyken bile
ondan ayrılmayacak, maiyetinde kalacaklardır.
Kılıç Arslan Uluborlu’da iken Kutbeddin Melikşah da Konya’da adına hutbe okutarak kendini
Sultan ilan etmişti. Buna karşılık, Kılıç Arslan da Kutbeddin Melikşah’ın Sultanlığını gayri
meşru ve küçük oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev’i veliaht ilan etti. Keyhüsrev’in veliaht tayin
edilmesinde Türk örfünün küçük oğullara verdiği bazı ayrıcalıklarda rol oynamış olmalıdır.
Bundan sonra devlet ricali de gelerek, Keyhüsrev’e biat ettiler. Keyhüsrev’in veliaht seçilmesi
diğer şehzadeleri “ ateşe düşmüşe “ çevirdi. Bundan sonra diğer şehzadeler, Keyhüsrev’e
karşı Büyük oğlanlardan olan Süleymanşah’ın etrafında toplanarak bir cephe oluşturmaya
başladılar. II. Kılıç Arslan, Keyhüsrev’i veliaht tayin ederken, onun için “ aydınlanmış bir
gecede ay ışığına gerek olmadığı gibi onun zatının olgunluğunu da açıklamaya gerek yoktur “
dediği rivayet edilir. Keyhüsrev çocukluğundan beri yerini dolduran bir görüntü vermiştir.
Bu sırada Baba oğul birlikte Konya’ya yürüyüp, devlete hakim oldular. Tahta Gıyaseddin
Keyhüsrev’in oturtulmasında Konya halkının Kılıç Arslan’ın yanında yer alması çok etken
olmuştur. Kutbettin Melikşah yenilince Aksaray’a kaçtı. Yanında son gelen göçebe Türk
beyleri vardı. II. Kılıç Arslan ve Keyhüsrev, Aksaray’ı kuşattılar. Bu sırada hastalanan II.
Kılıç Arslan 26 Ağustos 1192 tarihinde 80 yaşında öldü. Keyhüsrev, Konya’ya gidene kadar,
babasının naşını tahnit ettirerek, sanki hastaymış gibi davrandı. Böylece II. Kılıç Arslan’ın
öldüğünü kimse anlamadan Konya’ya geldi. Konya’da önce devlet ricali ve kent ileri
gelenlerinin biatını aldıktan sonra, babasının ölümünü açıkladı. Onun bu tutumu, özellikle
şehzade Rükneddin Süleymanşah tarafından, babasını zehirlettiği şeklinde bir dedikoduya
meydan verdi. Kentin biatini alan Veliaht Gıyaseddin Keyhüsrev Konya’da Anadolu Selçuklu
Sultanı oldu.
Hatırlanacağı gibi Filistin’deki Haçlılar arasında, kısa süre içinde, bir Fransız – İngiliz
çelişkisi çıkmış ve Fransa kralı II. Philippe Auguste Fransa’ya geri dönmüştü. Bu sırada
Arslan Yürekli Richard, diğer Haçlılarla birlikte Eyyubilere karşı yapılan savaşlara
katılıyordu. Bu savaşlar sırasında kahramanca davranmış ve Arslan Yürekli unvanı ile
anılmaya başlanmıştı. Haçlılar ile Haşhaşiler arasındaki iş birliği devam ediyordu.
Hatırlanacağı gibi Arslan Yürekli Richard Sur Markisini, fedailere öldürtmüştü.
Ağustos 1192 tarihinde Arslan Yürekli Richard ve Selahaddin Eyyubi aralarında bir barış
anlaşması imzaladılar. Anlaşmaya göre Kudüs’e Hıristiyanlar silahsız girebileceklerdi. Bu
sırada Richard, pek çok Eyyubi ileri gelenine şövalye unvanı dağıttı. Avrupa şövalyeliğindeki
birçok örf ve âdetin Eyyubi kökenli olduğunu belirten tarihçiler vardır. Anlaşmadan sonra
Richard İngiltere’ye döndü. Böylece esas amacı Kudüs’ü almak olan III. Haçlı seferi başarılı
olamadı. Sefer sonunda Haçlıların elinde dar bir sahil şeridi kaldı.
63
Haçlı seferlerinden İngiltere’ye dönmeye çalışan Arslan Yürekli Richard, Avusturya’da esir
düştü. Bu olaya Papa bir reaksiyon göstermeyince, oğlunun esaretini haber alır almaz, Alienor
bir yandan Papayı harekete geçirmeye çalıştı, bir yandan da bizzat kendi çok büyük bir fidye
topladı.
1192 yılında Selahaddin Eyyubi öldü.
Oğulları Melikülaziz Mısır’a, Melikülefdal
Şam’a ve Meliküzzahir Haleb’e, kardeşi
Melikülâdil ise Kuzey Arabistan ile
Elcezire’ye hakim oldular. Bir süre sonra
kardeşler arasında taht kavgaları başladı,
bundan faydalanan kardeşi Melikülâdil I.
Seyfettin, yeğenlerini saf dışı ederek
Eyyubi tahtına çıktı. Seyfettin, Haçlılar ile
başarılı mücadeleler yaparak Yafa, Kerek
gibi kentleri geri aldı. Haçlılar artık çok zor
durumda nerede ise yok olmak üzere idiler.
Eyyubi Kartal arması
Eyyubiler Ahlat-şah topraklarını alma
emelinden vazgeçmemişlerdi. Eyyubi
ailesinden Harran Meliki Takiyüddin
Ömer, Hani’yi ele geçirdi, Ahlat ve
Malazgirt’i kuşattı. Selahaddin Eyyubi’nin
ölümü üzerine Ahlat-şah egemeni Beytekin
rahatladı. Ancak Beytimur damadı
Aksungur tarafından öldürülünce, Ahlatşah kendi içinde kargaşaya düştü.
Melikülâdil I. Seyfettin, Eyyubi topraklarını, kendi oğulları arasında, kendisine bağlı
kalmaları koşulu ile idari açıdan böldü. Melikülkâmil Mısır’ı, Melikülmuazzam Şam’ı aldı,
diğer oğulları da Elcezire’nin çeşitli yerlerini paylaştılar. Haleb Selahaddin’in soyundan gelen
kimselerin yönetiminde kaldı.
Eyyubi’lerde, Seyfettin’in sağlığında aile içinde fazla hır gür olmadı. Ancak bu sürede
Anadolu Selçuklu devletinin baskısı Eyyubiler üzerinde hissedilmeye başlandı. Bu baskı
üzerine Seyfettin de iyice kuvvetten düşmüş olan Haçlılara karşı yumuşak bir siyaset gütmeye
başladı.
1192 yılında Şimdiki Avusturya sınırları içinde bir feodal beylik olan Traungauer hanedanı
sona erince, toprakları Babenbergerler'in eline geçti. Traungau (bugünkü Yukarı
Avusturya'nın merkez bölgesi), Aşağı Avusturya'nın güneyindeki Pitten Kontluğu ve bugünkü
Slovenya'nın büyük bölümünü kapsayan Steiermark Dükalığı Babenbergerler'in olmuş ve
Avusturya iyice genişlemişti.
1192 ile 1333 yılları arasındaki Japon tarihine Kamakura dönemi denir. 1192 Minamoto
Yoritomo shogun (şogun) seçildi ve Kamakura devletini kurdu. Hükümet merkezi Tokyo
yakınındaki Kamakura oldu. Bundan bir yıl önce de Zen mezhebi resmen kabul edilmişti.
64
Fransa Krallığı Topraklarını Büyütüyor
Philippe Auguste'ün Fransa topraklarını fethedişi
Bu sıralarda, Asya’nın güneyinde Gurların takibi sürüyordu. Gaznelilerin peşinden Hindistan
içlerine girmiş olan Gurlu Şihabeddin, 1192 yılında, Taraori yakınlarında, Prens Prithviraca
komutasındaki Racputlar koalisyon ordusu ile karşılaştı. Gurlular koalisyon ordusunu yok
ettiler. Bu zaferin peşinden Şihabeddin Delhi’yi aldı ve Ganj vadisine girdi.
Bu sırada Doğu İran’da, Harzemşah Tekiş, batıyla hiç ilgilenmiyor, doğuda Selçukluların
hakkını savunuyordu. Çok geçmeden bu iyi niyeti ikinci planda kaldı ve Tekiş Irak'ı ele
geçirmeği arzuladı. Sultan Tuğrul bu yeni tehlikeyi önlemek için Rey şehrine geldi. Neticede
iki taraf arasında bir barış yapıldı. Bu barışa göre, Rey kenti, Tekiş'in tasarrufunda kalıyordu.
Tekiş Rey'de bir miktar kuvvet bıraktıktan sonra ülkesine döndü. Sultan Tuğrul ise, 1193
yılında doğuya doğru ilerleyerek Rey'i ele geçirdi ve buradaki Harizmlilerin bir kısmını
öldürttü.
1193 yılında Diyarbakır medresesi yapıldı.
İngiltere kralı Arslan Yürekli Richard Orta Doğu’da iken, kardeşi Topraksız Jean (John) krala
ihanet etme eğilimi gösteriyordu. Bunun üzerine İngiltere ana kraliçesi Akitanyalı Alienor
olası bir ihaneti önlemek üzere İngiltere’ye döndü. Bir süre başarılı oldu, ama 1193 yılında
65
Topraksız Jean Normandiya’yı Fransa kralı Philippe Auguste’e teslim etti. Bunun üzerine,
Alienor ve ona bağlı kuvvetler, Jean ve birkaçı hariç bütün İngiltere’nin önemli senyörlerini
Windsor’da kuşattı.
Windsor kalesi
Bu sırada Arslan Yürekli Richard’ı kurtarmak için gereken miktar para toplanmıştı. Fidyeyi
ödemeye Akitanyalı Alienor bizzat gitti. Ana kraliçe, 1193 -1194 yılında, Frederic
Barbarosse’un oğlu IV. Henri’nin (Heinrich) yanındaydı. Alienor, Arslan Yürekli Richard
esaretten kurtulunca, emekli hayatı yaşamak üzere Fontevraud şatosuna çekildi.
Fontevraud şatosu
66
Büyük Selçukluların sonu
Anadolu Selçuklu devletinde Gıyaseddin Keyhüsrev iki defa tahta çıkmıştır. Babası II. Kılıç
Arslan’ın ölümü üzerine tahta ilk çıkışında saltanatı 4 yıl sürdü (1192 – 1196). Ancak bu ilk
saltanat yıllarında, merkezi bir otorite kuramadı. Bütün kardeşleri kendi emirliklerinde
bağımsız devletler gibi davranıyor ve bu arada topraklarını genişletmek için birbirleri ile
savaşıyorlardı. Hiçbiri tahttan da vazgeçmiş değildiler, ama Gıyaseddin Keyhüsrev’in en
büyük rakibi Kutbeddin Melikşah’dı.
Kutbeddin Melikşah’ın gözü uzun zamandır Nureddin Sultanşah’ın yönettiği Kayseri’deydi.
Nureddin Sultanşah’ın Atabeyi Hasan, Nureddin’i ağabeyinin bu emeli konusunda uyarıyor
ve ona güvenmemesini söylüyordu. Kutbeddin Melikşah ise gelip geçerken hep kardeşi
Nureddin’in yanında Kayseri’de konaklıyordu. 1193 sonu veya 1194 başlarında, Kutbeddin
Melikşah yine bir gün geçerken Kayseri’ye uğradı ama bu sefer kente girmeyip, dışarıda
konakladı. Kardeşi Nureddin’i de akşam otağına davet etti. Abisini ziyarete giden Nureddin
Sultanşah, öldürüldü. Kutbeddin Melikşah bundan sonra Kayseri’yi aldı ve kardeşi
Nureddin’in atabeyi Hasan’ı da öldürttü. Ancak bu olaydan kısa bir süre sonra kendi de
hastalanarak öldü. Fakat bu durum Tokat hakimi Rükneddin Süleymanşah’ın işine yaradı.
Süleymanşah Sivas, Kayseri ve Aksaray’ı da alarak topraklarını genişletti.
1194 yılında Tekiş çoğunluğu bozkır savaşçılarından oluşmuş ordusu ile Rey üzerine yürüdü.
Abbasi Halifesi de Tekiş'i savaşa teşvik ediyordu. Sultan Tuğrul kumandanlarının tavsiyesine
rağmen, çekilmeyi reddetti. İki taraf arasındaki barış görüşmeleri ise sonuçsuz kaldı. Sultan
Tuğrul Rey şehri dışında az bir kuvvetle Harzemşah Tekiş'e karşı savaştı ve savaş
meydanında öldürüldü (1194). Sultan Tuğrul öldüğü zaman 25 yaşında idi, kesik başı Tekiş
tarafından Bağdat'a gönderildi. Böylece Selçuklular Devleti bir Tuğrul ile başlayıp, bir Tuğrul
ile sona eriyordu.
Büyük Selçuklu devletini Oğuzlar kurmuştu, onu Oğuzlar yıktı. Selçuklular varlık ve
kuruluşlarını medyun oldukları Oğuzların varlığını, yükseliş dönemlerinde unutmuşlardı.
Nizamülmülk Türkmen sorununa çözüm aramıştı, ama çözümü bulamayan Selçuklular
kuruluşlarından 100 sene sonra, bu sorunun ağırlığı altında ezildiler. Selçuklular döneminde
Oğuzların kabile adları her nedense yok olmuşçasına ortaya Kızıllı, Yağmurlu gibi askeri
şeflerin adları çıkarılmıştır. Ortada dolaşan kabile adı Yiva, Avşar, Yazır gibi birkaç tanedir.
Selçukların içinden çıktıkları Kınık boyu hakkında bile bilgi yoktur.
Selçuklular yerleşik düzenin koruyuculuğuna soyunmuşlardı, doğal olarak Türkleri yerleşim
alanlarından uzakta tutmaya çalıştılar. Türkmenleri Hıristiyan dünyasına karşı cihat için
67
kışkırtıyor ve onları Doğu Roma üzerine salıyorlardı. Böylece Türkmenler hem Müslüman
yerleşik dünyadan uzak kalıyor, hem gittikleri yerlerde ölerek güçleri azalıyor, hem gittikleri
yerleri basıp, soyup, talan edip, öldürerek Selçukluların rakiplerini güçten düşürüyor ve hem
de uç topraklarda birbirine rakip devletler kurarak, birbirleri ile savaşıyorlardı.
Selçuklular Kuzeyden yeni Oğuz ve diğer Türk akınları olmasın diye, daha önce Çin’in,
İranlıların, Doğu Roma’nın ve Arapların yaptığını yapıp savunma hatları kurdular. Sencer
bunu büyük bir gururla ifade ediyordu “ Her eyalette o melunların ve dinsizlerin (Türkler)
köklerinin kesilmesi için sügurlara (üç boyları) askerler atanmışlardır ve kahredilmeleri için
buyruk verilmiştir “.
Selçuklu Müslüman olunca Türkleri, atalarını, kabilesini unutmuştur. Halifeye hizmeti
Allah’a hizmet etmek sayarak kan dökmüş durmuştur. Türkmenler (Oğuzlar) uçlardadır. İç
bölgelerde olanlar ise, tarım bölgelerinden uzakta, dağlarda tutunmaya çalışmaktadırlar. Bu
dağlık bölgeler, Kürt, Şebankâre, Şul, Lul gibi tam denetim altına alınamayan kabilelerin
yaşadığı bölgelerdi. Türkmenlerin yoğun olduğu yerlere, onları denetim altında tutabilmek
için Selçuklular askeri komutan vali (Şıhne) atamışlardır. Bu şıhnelerin yayınladıkları
fermanlardan anlaşıldığı üzere, devlet Türkmen’den şunları beklemekteydi. Türkmen şefleri
merkezden isteklerini şıhne aracılığı ile bildireceklerdi. Şıhne, Türkmenlerin başkalarının
mallarını yağmalamasını ve vahşet yaratmasını önleyecekti. Türkmen yaşlılarına ve düzgün
davrananlarına saygılı davranılacak, bozgunculuk çıkaranlar bastırılacaktı. Türkmen şeflerine
topluluklarının kalabalığı oranında otlak ve su verilecekti. Her kritik yerde şıhne vekilleri
olacak, vekiller ödemeleri Türkmen şeflerinden zamanında alacaklardı.
Türkmen bölgelerine yollanan şıhnelerin ve vekillerinin, asayişi sağlamak, vergi toplamak,
otlak ve su tahsis etmek görevleri vardı. Bunun dışında Türkmen toplulukları kendi iç
işlerinde serbesttiler. Bazı Türkmen toplulukları şıhne yerine doğrudan merkeze bağlıydılar.
Örnek olarak, Sultan Sencer’e karşı ayaklanan Kuzey Afganistan’da Belh çevresinde yaşayan
Türkmen topluluğu, doğrudan Sultana yılda 24 bin koyun vergi öderdi. Saray aşçıları
koyunları seçerek alırdı.
Büyük Selçuklular göçebe sorununu çözüme ulaştıramamışlardı. Aynı şekilde dinsel planda
terör eylemlerini durduramadılar. Karşılarına kurtarılmış bölgeler şeklinde şiddetli bir
muhalefet çıkmıştı. İç politika nedeniyle, bu terör devlet ileri gelenlerinden de destek görünce,
Selçukluların çözemediği bir problem olarak ortada kaldı.
Tuğrul’un ölümü ile Selçuklu toprakları tamamen Harzemşahlıların eline geçmişti. Şimdi
Büyük Türk İmparatorluğu onlardı. Selçuklu devleti son bulurken onlardan bir parça olan İl
Deniz oğullarının atabey devleti, Azerbaycan’da 30 yıl daha hakimiyetini sürdürebildi.
Sonunda Harzemşahların daha da kuvvetlenmesi ile İl Deniz oğulları ailesi de yok oldu.
Artık Halife tam bir devlet başkanıydı. Irak’la yetinmeyip, İran’ı da topraklarına katmaya
niyetliydi. Bu nedenle Haşaşilerle iş birliği yapıyor, bireysel terör uygulatıyordu. Futuvva
örgütüne girip, başkan oldu ve o yolla Müslüman egemenlere baskı yapmaya başladı.
Selçukluların yok edilmesi konusunda Harzemşah Tekiş ile işbirliği yapan Halife, sıra İran’a
gelince Tekiş ile çelişmeye başladı.
Halife Tekiş’e haber yollayarak, Batı İran’dan çekilmesini istedi. Harizm ile yetin dedi. Tekiş
ise “ Irak dahil arazim yetersiz. Kalabalık ordularımın bakımına yetmiyor. Huzistan’ı da ver “
diyordu.
68
1194 yılında Tekiş İran’dan çekilince, Halife İran’ın fethi için 5 bin atlı yolladı. Yalnız bu
sırada Halifenin tutumu ilginçti. Halife askerleri özel mülkleri “ İslam arazisi Halifeye aittir
ve kimse mülk sahibi olmayacaktır “ diyerek el koyuyorlardı. Halife İslam’a rağmen özel
mülkiyete karşı çıkıyordu.
Tekiş İran’da Halife ordusunu defalarca yendi. Mücadele Harzemşah Muhammed zamanında
da devam etti. Hatta Harzemşah Tekiş’i İran’dan atabilmek için “ kâfir “ gördüğü
Karahitaylarla iş birliği yapmaya çalıştı. Hatta Haşhaşilerle de Harzemşah valilerini
öldürtmek için anlaştığı söylenir.
Yalnız, Harzemşah orduları, bölgede yıkım yapıyordu. Ravendi’ye göre, yapılan zulüm hem
Oğuzların yaptığından ve hem de daha sonra Moğolların yapacağından çok fazlaydı.
1194 yılında, Alman kralı Heinrich, Palermo’da Normanlardan miras kalan Sicilya Krallık
tacını giydi. Sicilya’nın Alman devletine katılması ile Heinrich dünya egemenliği planında bir
adım daha atmış oldu.
Amerika kıtasında 1194 tarihinde “ Mayapan Konfederasyonu ” adıyla bilinen Maya ittifakı
Cocom’ların lideri Hunacc Ceel tarafından bozuldu. Savaşlarda kaybeden taraf Itzalar ve
Xiulardı. Böylece Itzalarda yükseliş durdu ve karışıklıklar baş gösterdi. Itzalar kentlerini terk
edip Petén bölgesinin ormanlarına yöneldiler ve Petén-Itzá Gölü’ndeki Tayasal Adası'nda
yeni bir kent kurdular. Cocomlar, Maya soylularının tutsak olarak Mayapan’da oturmasını şart
koştular.
69
Halkı Yanına Çekmek
Niketas Choniates
1195 yılında Doğu Roma İmparatoru II. Isaakios Angelos’u, kardeşi III. Alexios tahttan
indirdi gözüne mil çekerek, oğlu ile birlikte hapsetti. Ancak II. Isaakios’un oğlu Alexios,
hapishaneden kaçarak, eniştesi Alman İmparatoru Philippe von Schwaben’ın yanına gitti.
Orada Doğu Roma tahtını tekrar ele geçirebilmek için faaliyetlere başladı.
70
Bunlar olurken, kardeşleri ile iyi geçinmeye çalışan Gıyaseddin Keyhüsrev Doğu Roma ile
uğraşarak, topraklarını genişletmeye çalışıyordu. Bu sırada Mısır Eyyubi hükümdarı elMalikül-Adil (Maliküladil), Doğu Roma İmparatoru III. Alexios Angelos’a (1195 – 1203) iki
damızlık Arap atı yollamıştı. Bu atlar bir sebeple Keyhüsrev’in eline geçti. Ama atlar
keyifsizdi. Keyhüsrev atları bakıma çektirerek, III. Alexios’dan özür dileyip, başka atlar
yollamayı teklif etti.
Yukarıdaki olayla bir ilgisi olmasa da, bu olaydan bir süre sonra, çaresizlikten ölçüyü kaçıran
Doğu Roma İmparatoru III. Alexios, Konya – Constantinopolis arasında ticaret yapan
Selçuklu kervanlarına el koyup, tacirleri hapsetti. Keyhüsrev’in talebine rağmen hatasını telafi
etme yoluna gitmeyen İmparator, tutukladığı tacirleri de salıvermedi. Bunun üzerine 1196
yılında harekete geçen Gıyaseddin Keyhüsrev, Menderes ırmağına kadar olan toprakları işgal
etti. Daha önce, İmparator Manuel zamanında Akşehir halkı, İzmit’e sürülmüş, Akşehir
boşalmıştı. Gıyaseddin Keyhüsrev bu seferinde çok fazla Hıristiyan tutsak almıştı. Bu halkı
Akşehir’e yerleştirerek, onlara toprak, ziraat aleti ve tohumluk verdi. Yerleşen Hıristiyan halk
beş yıl vergiden muaf olarak ziraat yapmaya başladılar. Ayrıca onlara hür köylü statüsü
tanınarak, istediklerinde canlarının istediği yere gitme hakkı verildi.
Sultanın Hıristiyan halka bu davranışı, hızla Batı Anadolu’da yayıldı. Doğu Roma
topraklarında fakir ve muhtaç halde bulunan pek çok aile, Selçuklu topraklarına göç etti.
Böylece Batı Anadolu’da kentler boşaldı. Selçuklu topraklarında ise hem nüfus ve hem de
üretim arttı.
Bu gelişmeyi Niketas şöyle anlatmaktadır: “ Esir insanlara karşı gösterilen böylesine iyi
muamele, onlara kendi vatanlarını bile unutturdu. Birçok yerin halkı savaş olmaksızın
Selçuklu hükümdarının topraklarına göç ettiler. Bu yüzden nüfus azaldı, kentler boşaldı.
İnsanlar oralarda koloniler kurmak için Barbarlara gittiler. Zalim krallarından canı yanan ve
yardımdan mahrum kalan bu insanların, kendi efendilerine karşı sevgi duymamaları ve kendi
istekleri ile ülkelerini terk etmelerine şaşırmamak gerekir. “
Bu göçlerden rahatsız olan III. Alexios daha da hırçınlaştı, ama elinden bir şey gelemedi.
Kraliçe Thamara (1184 – 1211) yönetiminde Gürcüler çok kuvvetlenmişlerdi. Bu sırada
Kafkasya’ya gelmiş olan Kıpçaklar (Kıpçakların bir kısmı) Hıristiyanlığı kabul ederek
Gürcülerin kuvvetlenmesine yardımcı olmuşlardı. 1195 yılında Gürcü ordusu Azerbaycan’a
girdi. Azerbaycan Atabeyi Ebu Bekr Gürcülerle Şamkori’de yaptığı savaşta mağlup oldu.
Gürcüler Gence kentini ele geçirerek, bölgeye hakim oldular. Gürcüler karşısında aciz kalan
Ebu Bekr, çareyi bir Gürcü prensesi ile evlenmekte buldu. Gürcüler sadece istila etmiyor,
yağmalıyor, yakıyor ve yıkıyordu. Kadın ve çocuklar esir alınarak götürülüyorlardı. Etraftaki
Türk Beyliklerinin gözü korkmuştu, Gürcüler ilerledikçe, karşısındakiler geri çekiliyorlardı.
Gıyaseddin Keyhüsrev’in kardeşleri ile aralarında saltanat sorunu yok gibi görülürken, 1196
yılında II. Rükneddin Süleymanşah, Konya üzerine yürüyerek tahtı ele geçirdi.
Doğu Roma İmparatorluğunda III. Alexios tahta çıkınca, Sırbistan veliahdı ile evlendirilmiş
olan kızı prenses Eudokia nedeniyle, Sırbistan da taht değişikliği oldu. Tahta veliaht Stephan
geçti. Bu değişiklik sonucu, Sırbistan’da Doğu Roma etkisinin artması gerekirken, tersi olup
Macar etkisi artmaya başladı. Stephan’ın kardeşi Vukan isyan etti ve Roma ile Macaristan
yardımı ile iktidara geçti. Bosna’da da benzer gelişmeler oldu.
71
III. Alexios Bulgaristan’la anlaşma yapmak istedi. Ancak Bulgar istekleri kabul edilemez
mertebede olunca, iki ülke arasındaki savaş yeniden başladı. 1196 yılında Doğu Roma ordusu
yenildi. Doğu Roma Bulgaristan’la başa çıkamayınca, entrikalara başvurdu. Bulgaristan’da
iktidar mücadelesi başladı. Bulgaristan’da bağımsız devletler ortaya çıktı. Her şeye rağmen,
Doğu Roma Makedonya’da epey toprak kaybetmişti.
Gözüne mil çekilmiş eski Doğu Roma İmparatoru II. Isaakios Angleos’un kızı Eirene Alman
Kralı Heinrich’in kardeşi Philip ile evliydi. Heinrich, Doğu Roma İmparatoru III. Alexios’a
baskı yapmaya başladı. Bu baskıya dayanamayan Alexios, Alman isteklerini para vererek
önlemeye çalıştı. Yılda 800 Kg altın vergi ödeme yükümlülüğüne girdi. Bu büyük bir
meblağdı. Bu vergiyi karşılamak için Doğu Roma “ Alman vergisi “ denen yeni bir vergi
koydu. Hatta ölen İmparator mezarları açılarak, bu mezarlarda bulunan değerli eşyalar alındı.
Doğu Roma adım adım Almanya’ya vassal olmaya doğru gidiyordu.
Bu yıllarda Kilikya Ermeni Prensi II. Leon’u Haçlılara karşı mücadele ederken görüyoruz.
Papa duruma müdahale ederek, Hıristiyanlar arasında bir savaşı istemediğini belirtti. II. Leon
ise Antakya ve Trablus kontlarının Süleymanşah’ı kendi aleyhine kışkırttıklarını, bu
kışkırtmaya bir son vermek için savaşmak zorunda olduğunu anlattı. Buna rağmen Papa’nın
isteğine uyarak Antakya’ya saldırmaktan vazgeçti. Bundan sonra Prens II. Leon Alman
İmparatoru IV. Henry ve Papa tarafından Kral ilan edildiler. Böylece II. Leon ilk Kilikya
Ermeni Kralı oldu (1198).
72
Asrın Sonunda Batı Avrupa’daki
Gelişmeler
Arslan Yürekli Richard
İngiltere’ye dönen Arslan Yürekli Richard, babası II. Henry gibi, döneminde Batı Avrupa’nın
en güçlü kralıydı. Bir kere ellerinde, daha önce bahsedilen, diğer Batı Avrupa krallarında
olmayan yönetim organları vardı. Bu organlarda krallarına bağlı, meslekten yetişme görevliler
hizmet ediyorlardı. Ayrıca her iki kral da feodal haklardan sonuna kadar yararlandıkları için,
Batı Avrupa’nın kendi dönemlerinde en zengin krallarıydılar. Kullandıkları feodal haklar
senyörleri bunaltsa da, bir taraftan krallık hazinesini dolduruyor, bir taraftan senyörleri daha
73
önce kazandıkları hakları müdafaaya mecbur ediyor, diğer bir yandan da gelecekte
monarşinin yetkilerini daraltacak gelişmelerin tohumunu atıyordu.
IV. Heinrich
Almanya’da, Friedrich Barbarossa (Frederich Barbarosse) ölünce, yerine zaten oğlu IV.
Heinrich bakıyordu, tahtta o geçti. Kral olduğunda ise, daha önce anlatmış olduğumuz gibi,
74
İmparatorluk fikrini önünde hazır buldu. IV. Heinrich hemen patronluğa soyundu.
Egemenliğini vassal ilişkilerle yaygınlaştırmaya çalıştı. İngiliz kralını ve Kıbrıs kralını
kendine vassal hale getirdi. Fransa kralı II. Philippe Auguste’tü de vassallı haline getirmek
için teşebbüste bulundu.
Ancak, Alman krallığının kendisi sağlam bir yapıda değildi ve ihtiyaç duyulan kararlılığı
gösteremiyordu. Hatırlanacağı gibi kral seçimle seçiliyordu. Bu durumda her seçimde kral
seçilecek kişi, verdiği tavizlerle krallığı zayıflatıyordu. Kralın kişisel malikânesi de yoktu
(Fransa’nın tersine). Böylece kral oradan oraya durmadan dolaşmak zorundaydı ki bu
monarşiyi iyice dağıtıyordu. Böyle bir durumda, nasıl olup da Alman kralı, diğer iki krallık
üzerinde hakimiyet kuracaktı. Ayrıca krallıkların Batı topraklarında hiç de azımsanamayacak
bir Fransız etkisi vardı.
İtalya başlı başına bir alemdi. Bütün İtalya dik başlı ve bağımsızlıklarına düşkün kentlerle
doluydu. Almanlar İtalya’dan dikkatlerini hiç ayıramıyorlardı. Bu durumda Germenlerin
Doğuya doğru yaptıkları seferlerden monarşi elini çekti. Bu seferlerin yönetimi sınırdaki
senyörlerin eline geçti. Almanya dikkatini ve eylemini güneye doğru kaydırıyordu. Sicilya
Alman kralı IV. Heinrich’in sahip olduğu en önemli topraktı. IV. Heinrich Sicilya’ya
dayanarak Akdeniz’de bir egemenlik düşledi.
Daha önce Burjuvaların öğrenim ihtiyacından bahsetmiştik. Burjuvaların öğrenim görmesini
sağlayacak okullar İtalyan ve Flaman kentlerinde açılmaya başlandı. Bunlar kilise yönetimi
dışında kalan, genel anlamlı okullardı. Dersler Latince değil, herkesin kendi dilinde
yapılıyordu. Bu sırada Şövalyeler arasında da eğitim ve öğretim yaygınlaşmaya başlamıştı. Bu
sadece toplantılarda etrafa caka satmak için yapılan bir şey değildi, teknik olarak bunu
yapmak zorunda kalıyorlardı.
Önceleri her şeyde olduğu gibi hukuksal işlemlerde de yazı çok az kullanılıyor, sözleşmeler
ve tüm hukuki işlemler hafızaya ve sözlü tanıklığa dayanıyordu. 1250 lerden itibaren ise yazı
öne çıkmaya başladı. Artık kontratlar yazılı yapılıyor, sicil tutuluyor, örf ve adetler kaleme
alınıyordu. Bu durumda okuma yazma bilmek, şövalyelerin kendi işlerini yönetmeleri için de
gerekli hale gelmişti. Diğer taraftan şövalyeler, artık genelde, prenslerin ve yüksek
senyörlerin yanında idari işlere bakar hale gelmişlerdi. Bunlar için de eğitimli olmak işin
gereğiydi.
75
II. Rüknettin Süleymanşah
Konya kalesi (tasvire dayanılarak çizim)
II. Rükneddin Süleymanşah yetenekli, güçlü, bilim ve sanatla uğraşan bir melikti. Tokat’ı
yönettiği dönemlerde, kardeşleri ile silahlı mücadelelere girmemişti. Bunun yerine gücünü
Doğu Roma İmparatorluğuna karşı kullanmış ve Samsun’a kadar olan toprakları fethetmişti.
Ağabeyi Kutbeddin Melikşah ölünce gelenekler uyarınca taht hakkı ona geçti. Bu sırada diğer
şehzadeler Keyhüsrev’in tahtta kalmasını istemiyorlardı. Hepsi, Süleymanşah’a biat ettiler.
Süleymanşah yeteri kadar güç toplayınca Konya üzerine yürüyüp, kenti kuşattı. Gıyaseddin
Keyhüsrev Konya kalesine çekilip kendini 4 ay başarı ile müdafaa etti. Keyhüsrev’in
müdafaadaki ordusu 60.000 savaşçı civarındaydı, Süleymanşah’ın kuvvetleri bundan kat be
kar fazlaydı.
Epey süren kuşatmadan sonra Konya halkı arasında farklı görüşler ortaya çıkmaya başladı.
Ahiler ve fityan “ Sultan Keyhüsrev’e verdiğimiz sözden dönmeyelim. Ölene kadar
yeminimizin şartlarını yerine getirelim. “ diyordu. Kentin ileri gelenleri ise (serveran ve
iğdişan) Süleymanşah ile anlaşmanın daha iyi olacağını düşünüyorlardı. Süleymanşah’a
elçiler yollayarak “ İkiniz de efendimiz II. Kılıç Arslan’ın oğullarısınız, size itaat etmek
görevimizdir. Ancak Süleymanşah, babası zamanında küçük kardeşinin veliaht olması
sırasında yaptığı yemine sadık kalırsa, kötü bir isim bırakacak olan Konya kuşatmasından
vazgeçip uzaklaşırsa, imkânlarımızı sonuna kadar zorlayarak kendisine sefer masrafı olarak:
500 bin gümüş nakit para, 300 çeşitli renklerde atlas kumaş, 200 adet altın işlemeli elbise, 3
bin arşın çeşitli renkte çulha, 10 bin arşın keten, 200 katır, 300 at, 2 bin sığır, 300 deve, 10 bin
koyun tazminat vergisi olarak veririz. Yok, eğer bu teklifimizi kabul etmez ve Sultan olmakta
diretirse, o zaman Sultan Keyhüsrev’e, çocuklarına, hazinesine ve maiyetine hiçbir şekilde
zarar vermeyeceğini, onların hayatlarına dokunmayacağını ve Konya’dan istedikleri yere
gitmelerine müsaade edeceğine dair taahhütte bulunmasını ve bir ahitname vermesini
istiyoruz. “ diye isteklerini iki alternatif olarak belirttiler. İkinci alternatifin kabul edilmesi
durumunda Sultan Keyhüsrev, sınıra kadar 3 bin okçu ve muhafızı ile birlikte, zarar görmeden
gittikten sonra, kentin kapılarını açıp, Süleymanşah’ı tahta oturtacaklardı.
76
Kent eşrafının bu yaklaşımı bilindiği kadarı ile Sultan Keyhüsrev’den gizli yapılmıştı. Onlar
için önemli olan ticaretlerine devam edebilecekleri huzurlu bir ortamdı. Gelişmelere
bakıldığında Süleymanşah’ın ikinci alternatifi kabul ettiği anlaşılmaktadır. Eşraf
Süleymanşah’tan olumlu cevap alınca, bu sefer Keyhüsrev’e giderek durumu anlatıp, onun da
ikinci alternatife razı olmasını sağlamışlardır. Böylece Konya eşrafı ve devlet erkanı, bu
kuşatmanın devlete ve halka çok zarar verdiğini görerek, iki kardeş arasına girip onları bir
anlaşmaya ikna etmişlerdi. Ama bir diğer açıdan da Ahiler ve fityan yemininden dönmezken,
serveran ve iğdişan yeminini bozabiliyordu. Böylece yapılan ahid ile Süleymanşah Selçuklu
Sultanlığını aldı.
Konya iç kalesi
77
Hanedana dışardan dokunulamaz
1196 yılında Divriği’de Emir Şehinşah
türbesi, Sivas Ulu Camii ve Van Ulu
Camii yapıldı.
Konya’da
tahta
II.
Rükneddin
Süleymanşah oturmuştu (3 Ekim 1196).
Süleymanşah Konya’da hemen bir genel
af ilan ederek, kimsenin zarar
görmemesini
sağlamıştır.
Anadolu
Selçuklu tahtına Süleymanşah çıkarken,
Bulgaristan tahtına da Kaloyan çıkıyordu
(1197 – 1207). Kalonyan, Doğu
Roma’nın amansız düşmanıydı. Doğu
Roma’ya karşı yürüttüğü mücadelede
başarılı olunca, Roma tarafından kral
olarak tanındı. Bulgar kilisesi, Doğu
Roma kilisesinden bağımsızlaştı.
Gıyaseddin Keyhüsrev ise, Konya’dan
ayrıldıktan sonra, Akşehir üzerinden
Sıvas Ulu camii, eğik minareli
Constantinopolis’e giderken öyle acele
davranmıştı ki yanına abisinin söz verdiği
3.000 savaşçıyı almadığı gibi oğulları Keyhüsrev ve Keykubat’ı da alamamıştı. Konya
kaçarcasına terk edilmişti. Ladik köyünden geçerken taciz edildi. Köylüler saldırıda bulunup,
maiyetten bazı kişileri yaraladılar. Ayrıca yanına aldığı eşyasının da önemli bir kısmı
yağmalandı.
Tahtan çekilmiş bile olsa o bir Sultandı ve böyle bir muamele bir Sultana ve Selçuklu
ailesinden birine yapılamazdı. Gıyaseddin Keyhüsrev olanları, ağabeyine sitem dolu bir
mektupla bildirdi. Süleymanşah, kardeşinin mektubunu alınca, olanlardan memnun olmuş gibi
görünüp, tacizde bulunanların yaptıkları fiili ispatladıkları takdirde ayrıca taltif edileceklerini
ilan etti. Tacize katıldıklarını bildirmeye gelenlerin içinden hakiki suçluları seçtirerek, onları
idam ile cezalandırdı. Daha sonra da Ladik köyünü yaktırarak haritadan sildi. Böylece
sözünde durarak kardeşlik ve Sultanlık şartını yerine getirmiş oldu. Ayrıca arkada kalmış olan
yeğenleri İzzeddin Keykavus ve Alaeddin Keykubat’ı babalarının yanına yolladı.
Hanedan başı veya mirascısına dokunulamaması olgusu Türklerin ve göçebelerin genel öc
alma geleneklerinin bir devamıdır. Selçukluya dokunulamaz, dokunan cezasını hayatı ile öder.
Daha sonra bu Osmanlılarda da aynen devam edecektir. Sultana dokunan Yeniçeriler ve
devlet ileri gelenleri bunun cezasını göreceklerdir. Aile üyesini öldürme yetkisi hanedanın
başına ait bir yetkidir.
İzzeddin Keykavus ve Alaeddin Keykubat babalarının yanına gittiler. Kilikya sınırında
çocuklarına kavuşan Keyhüsrev, Ermeni prensi II. Leon’un ülkesine gitti. II. Leon Sultana
78
çok iyi davrandı ve ona bağlılığını bildirdi. Burada 1 ay kalıp, istediği askeri yardımı
alamayacağını anlayınca II. Leon’un yanından ayrılarak Elbistan’daki ağabeyi Tuğrulşah’ı
ziyarete gitti.
Devlet kadrolarının önemli bir kısmı Keyhüsrev’le birlikte gitmişti. Süleymanşah da
kalanların bir kısmını daha tasfiye ederek, devlet kadrolarına Tokat’tan beri yanında olan
beyleri yerleştirdi. Daha sonra da merkezi devlet otoritesini kuvvetlendirmeye girişti.
Süleymanşah, kardeşleri Amasya’daki Arslanşah ve Niksar’daki Berkyaruk şah kendisine biat
etmediklerinden, bu kardeşleri ile savaşarak, Amasya ve Niksar’ı ele geçirdi. Elbistan meliki
Tuğrulşah ise Rükneddin Süleymanşah’ın Sultanlığını kabul etmişti.
Van Ulucamii, eski hali
Süleymanşah Anadolu birliğini yeniden kurmaya çalışırken komşu beyliklerle de
ilgileniyordu. Bunlardan biri olan ve Diyarbakır ve çevresine hükmeden Artukoğlu devletiydi.
Artuklu II. Sökmen’in erkek çocuğu yoktu. Ölünce tahtı kardeşi Mahmut’a bırakmak
istemediği için kölesi Ayaz’ı hem kızı ile evlendirdi ve hem de veliaht ilan etti. II. Sökmen
ölünce devletin başına Ayaz geçti. Ancak Artuklu devlet ricali Ayaz’a karşı tavır alarak,
Nasireddin Mahmut’u hükümdar olması için davet ettiler. Ayaz hapsedildi. II. Rükneddin
Süleymanşah Ayaz’ı biliyor ve takdir ediyordu. Artukoğullarına rica ederek, Ayaz’ı serbest
bıraktırıp, kendi devlet ricali içine aldı. Ayaz I. İzzeddin Keykavus döneminde Atabey olarak
hala hizmet veriyordu.
Doğu Roma İmparatoru III. Alexios Angelos, Selçuklulara karşı doğru durmak niyetinde
değildi. Belki parasızlıktan para bulabileceği her yere saldırıyordu. Karadeniz’e 6 gemi
yollayarak, Amisos (Samsun) limanına gelecek bütün yük gemilerinin yağmalanmasını
79
emretti. Ancak korsanlık sadece Samsun limanı ile sınırlı kalmadı. Korsanlar Karadeniz’deki
bütün gemileri soymaya başladılar. Soyulan Rum tacirler durumu Patriğe, İmparatora
anlattılarsa da bir sonuç alamadılar. Soyulan Türk tüccarlar da, durumu Süleymanşah’a
bildirdiler. Süleymanşah İmparatora elçi yollayarak, esirlerin ve tacirlerin paralarının iade
edilmesini istedi. Buna karşılık da yeni bir anlaşma önerdi. İmparator korsanlıkla bir alakası
olmadığını söylese de sadece iki devletin arası bozulmasın diye tacirlere 50 mina tazminat
vermeyi kabul etti. Böylece iki devlet arasındaki anlaşmazlık ortadan kalkıp, ilişkiler normale
döndü. Ayrıca Doğu Roma İmparatorluğu Anadolu Selçuklu devletine yıllık vergi ödemesi
konusunda da anlaşmaya varıldı.
Bu sırada kuzey batı Afrika’da şunlar oluyordu. İslam kaynaklarının ve Avrupalıların “ Beni
Merin ” de dedikleri Meriniler hanedanı, göçebe Zenate Berberi kabilelerindendi. 1196'da
Merinilerin başına geçen Ebu Muhammed Abdülhak (1196 – 1217), çöle çekilip, kabileleri
teşkilatlandırarak, Muvahhitlerin Mağrip’i (Fas) ele geçirmesine karşı mücadeleye hazırlandı.
Muvahhitler 1200
80
Cengiz’e Çin unvanları
1197 yılına gelindiğinde Cengiz Han epey kuvvetlenmişti. Hala Kereyitlere vassal
durumdaydı. Çin’de hüküm süren Jin İmparatorluğunun çağrısı üzerine Tuğrul Han yanına
vassalı Cengiz Han’ı da alarak Tatarlara karşı ortak bir savaşa girişti. Tatarlara bir yandan
Çin, iki taraftan da Moğollar ve Kereyitler saldırıyordu. Tatarlar ağır yenilgiye uğradılar.
Cengiz Han hem babasının öcünü almıştı ve hem de vassallık görevini yerine getirmişti.
Sonuçta Cengiz Han’da dahil herkes Çin İmparatoruna bağlıydı. Tatarların dağıtılmasından
çok memnun olan Çin İmparatoru, Kereyit Han’ı Tuğrul Han’a Ong Han (Wang Han)
unvanını, Tuğrul Han’ın oğluna Sengün ve Cengiz Han’a “ Sınır bekçisi askerlerin şefi “
anlamında “ Ca’utkuri “ unvanını verdi. Cengiz’e verilen unvan oldukça ufak bir unvandı.
Cengiz Han’ın Tatarlara yaptığı seferde Cürki boyu şefleri Saça-beki ve Tayçar sefere
katılmayı ret etmişlerdi. Cengiz daha önceki bir iki vukuat nedeniyle (Şarapçıları dövmek ve
kardeşi Belgütay’ı omzundan yaralamak) Cürkilere kızmıştı. Bu olayı fırsat bilip, Cürki
kampına yürüdü. Cürkilerin tümünü tutsak aldı. Şefleri Saça-beki, Tayçar ve Büri-bökö gibi
soylularını öldürdü.
Doğu Roma İmparatorluğu üzerindeki Alman baskısı dayanılır gibi değildi. Kıbrıs kralı ve
Kilikya Ermeni kralı IV. Heinrich’e tabi olmayı kabul etmişlerdi. Tam Doğu Roma’ya
öldürücü darbe geliyordu ki, Eylül 1197 de Heinrich öldü. Heinrich’in ölümü ile Alman
imparatorluğu parçalanmış ve Papa III. İnnocentius ön plana geçmişti. Papa yeni bir Haçlı
seferini ciddi olarak düşünmeye başladı.
1197 yılında Ankara Ulu Camii yapıldı.
Teutonique şövalyeleri
1198 yılında Fransa’da tüm Yahudilerin servetlerine el kondu. Bu yıl genelde Alman veya
Teuton şövalyelerinden oluşan, hastalara yardım için kurulmuş olan Hospitaliers (Teutonique)
81
şövalye örgütü Papa III. İnnocentius tarafından resmen tanındı. Zamanla Avrupa’nın en güçlü
şövalye gurubu olacaklardı.
1198 yılında Babenbergerler hanedanından (zaten iktidardaydı) VI. Leopold (1198 – 1230)
Avusturya dükü oldu. VI. Leopold ile Avusturya kültürel olarak doruk noktasına ulaştı. O
zamanın devrimci sanatı olan Gotik, VI. Leopold zamanında, ülkeye iyice yayıldı.
Milano Katedrali
Gotik mimarisinde yapılar, sanki yükselerek uçuyormuş gibi bir his verir.
Gotik tarzının önemli özelliği sivriliktir. Dini yapılarda aranan yücelik hissinin
uyandırılmasıdır. Pencerelerin bol olması, pencere camlarının renkli olması, çatılardaki
okumsu kuleler dikkati çeker. Gotik mimarisinin başlıca eseri katedrallerdir. 12. ve 13.
yüzyılda birçok insan zenginliğini katedral yapmaya ve süslemeye harcamıştır. Böylece
ekonomi de gelişmiştir.
Gotik tarzı, yalnız mimarlıkta tesirli olmayıp; süs ve gündelik eşya, resim, yazı ve
heykeltıraşlıkta da etkili olmuştur. Gotik heykeller çoğunlukla kiliselerin duvarlarında
kendilerine yer bulmuşlardır. Sanatçılar Hıristiyanlığın ilk dönemlerindeki coşkuyu yaşatmak
amacı ile heykeller yapmışlardır. Sanatçı için önemli olan, figürdeki kişinin hissettiklerini
seyredenlere anlatabilmek hissettirmektir. Gerçeğe benzerlik, perspektif pek önem taşımaz.
82
VI. Heinrich’in oğlu Friedrich’in annesi Sicilya Norman kralı I. Roger’in kızıydı. 1198
yılında 4 yaşındayken kral oldu. Papa III. İnnocentius ona vasi tayin edilmişti. Normanlar
tarafından yeni ele geçirilmiş olan Siçilya’da hala Arap Sarayı ve Araplar duruyordu.
Friedrich’in eğitilmesinde Arap bilginler de görev aldı. Böylece Friedrich hem Hıristiyan ve
hem de Müslüman kültürü alarak yetişti. Sonunda Friedrich tüm dinlerin birer aldatmaca
olduğu fikrine geldi. Friedrich bu görüşünü açıkça söylüyordu.
1199 yılında, Anadolu Selçuklu devleti iç karışıklıklarını fırsat bilen Ermeni prensi II. Leon
(1187 – 1219), Toroslar üzerinden Ereğli ve Kayseri’ye kadar Selçuklu topraklarına girdi. II.
Rükneddin Süleymanşah Ermeni prensliği üzerine yürüyerek, Ermenileri itaati altına aldı. Bu
sefer sonunda Ermenilerin eski topraklarına çekildikleri kesindir. Ancak tarihçiler arasında
tartışılan, II. Rükneddin Süleymanşah’ın Ermeni prensi II. Leon’u tabiiyeti altına alıp,
almadığıdır. Sultan Ermeni prensliği üzerine yaptığı seferde başarılı olmuştu. Bu başarılarını
devam ettirmek için Eyyubilerle bölge konusunda anlaştı.
İngiltere’de Fontevraud şatosuna çekilmiş olan 77 yaşındaki Alienor, oğlu Arslan Yürekli
Richard Chalus kuşatmasında yaralanıp 1199 yılında ölünce, son oğlu Topraksız Jean’ı kral
yapmak üzere harekete geçti.
1200 yılında Harzemşah hükümdarı
Tökiş (Tekiş) öldü. Tökiş öldüğünde,
geride
bir
imparatorluk
kalmıştı.
Harzemşah tahtına oğlu Alaeddin
Muhammed geçti (1200 – 1220).. Tekiş
ölür ölmez, yapılan zulümlerle inim inim
inleyen Horasan halkı isyan etti.
Hatırlanacağı gibi Tekiş, Kıpçak
kabileleri ile Horasan’ı elinde tutuyordu.
Kıpçaklar ise sürekli tahribat yapıyor,
halkı canından bezdiriyorlardı. Yeni
Sultan Alaeddin Muhammed’in ilk yılları
Melikler ve Gürlerle mücadele ile geçti
1200 yılında İngiltere ana kraliçesi
Akitanyalı Alienor hala aktifti. Kastilyalı
Blanche’ı Fransız kralına eş seçti.
Blanche, gelecekteki Fransız kralı Aziz
Louis’in (IX. Louis) annesi olacaktır.
Anadolu Selçuklu devleti Sultanı II.
Rükneddin Süleymanşah’ın Malatya
emiri olan kardeşi Muizzüddin Kayserşah, Sultana itaat edip, tabi olmamıştı. II. Rükneddin
Süleymanşah, Malatya üzerine yürüyerek, kenti kuşattı ve Haziran 1201 tarihinde Malatya’yı
aldı. Böylece Anadolu Selçuklu devletinin sınırları II. Kılıç Arslan zamanındaki sınırlara
varmış oldu. Anadolu Selçuklu devletinin böyle güçlenmesi karşısında Erzincan ve Divriği
emiri Mengücoğlu Behramşah ve Turanşah, Harput egemeni Artukoğlu Nizameddin Sultana
tabiiyetlerini bildirerek, vassalı haline geldiler.
Kastilyalı Blanch
83
Gıyaseddin Keyhüsrev Doğu Roma’da
1200 yılı dünyası
Hatırlanacağı gibi II. Rükneddin Süleymanşah Anadolu Selçuklu devleti tahtını kardeşi I.
Gıyaseddin Keyhüsrev’den 1196 yılında almıştı. I. Gıyaseddin Keyhüsrev bundan sonra emir
emir dolaşarak tahtı tekrar ele geçirmek için yardım istemiş ama hiç yardım eden olmamıştı.
Bunun üzerine o da Constantinopolis’e giderek Doğu Roma İmparatorluğuna sığındı (1199 –
1200). Doğu Roma İmparatoru III. Alexios Angelos, Gıyaseddin Keyhüsrev’i çok iyi karşıladı
ve misafirperverlik gösterdi. İmparator Gıyaseddin Keyhüsrev’e yılda 10.000 altın dinar
ödenek bağladı.
Keyhüsrev burada İmparator Alexios’dan büyük hüsnü kabul gördü ve Milet yöneticisi
Manuel Mavrozomes’in kızı ile evlendi. Keyhüsrev’in Constantinopolis’deki hayatı sıkıntılı
geçmiştir. O günleri ve Keyhüsrev’in karakterini anlayabilmek için Selçuklu tarihçilerince
çok sevilerek anlatılan bir hikâyeyi nakledelim.
Bir Frank şövalyesi belki kont veya marki, Constantinopolis sarayına alacağını istemeye
gelmişti. Keyhüsrev ve İmparatorun birlikte bulunduğu bir toplantıda, Bu Frank ağır sözler
sarf etti. Frank Beyinin küstahlığına dayanamayan Keyhüsrev, onu hakaret edici bir tarzda
azarladı. İmparator ise Keyhüsrev’e dönerek sakinleşmesini talep etti. Keyhüsrev İmparator’a
84
dönerek: “ Ben Kılıç Arslan’ın oğluyum, doğuda ve batıda ülkeler fethedip, ünleri cihan tutan
Alp Arslan’ın, Melik-Şah’ın soyundanım. Senin ecdadın onların hazinesine her yıl yükler
dolusu baç ve haraç gönderdi. Sen de benim hazineme vergi verirdin. Kader beni buraya
düşürdü. Fakat her biri bir diyarda hüküm süren kardeşlerim vardır. Onlar bir Frank beyinin
bana burada küstahlık ettiğini duyarlarsa senin şehir ve kalelerini harap ederler.”
Yapılan terbiyesizliğe aşırı sinirlenmiş olan Keyhüsrev, Frank beyini cezalandırmak için
düello yapmak istedi. Frank döneminin en iyi silahşorlarından biri olarak ünlenmişti.
Misafirine herhangi bir zarar gelmesini istemeyen İmparator düelloya mani olmaya çalışmışsa
da, Keyhüsrev bu konuda o denli ısrarcı ve taviz vermez bir tutum takınmıştır ki, sonunda
düello gerçekleşmiştir. Aslında Keyhüsrev’de müthiş bir savaşçıydı. Çocukluğunda ve
gençliğinde özel hocalar tarafından eğitilmişti. Ayrıca savaşmaya karşı özel bir kabiliyeti
vardı.
Düello at üzerinde yapılacaktı. Başkent halkı ikiye ayrılmış heyecanla dövüşü seyretmeye
gelmişti. Onlar araba yarışlarından ve diğer yarışmalardan bu tip gösterilere alışıktılar ve zevk
alıyorlardı. Kazanacak konusunda müşterek bahisler oynanmaya başlandı. İki atlı, birbirinin
üzerine mızraklarını hedefleyerek ve kalkanları ile rakip saldırısını bertaraf etmeye çalışarak
atıldılar. Frankın mızrak darbesini Keyhüsrev kalkanı ile bertaraf etti, ama Keyhüsrev’in
mızrağının hedefi bulmasına Frank engel olamadı. Atından düşen ama atına asılı kalan Frank
yerlerde sürüklenerek gitti.
Tarihçiler, düellodan sonra Frankın tarafını tutanlarla, Keyhüsrev’in tarafını tutanlar arasında
kavga çıkar gibi olmuş, ama İmparatorun zamanında müdahalesi ile önlenmişti.
1201 yılında Konya-Beyşehir yol üzerinde Vezir Şemseddin Altın Apa tarafından Altınapa
Hanı yaptırıldı.
85
Tatarların Sonu
1201 yılı geldiğinde, Moğolistan’da Camuha’nın çabaları sonucu Cacirat, Tayçiut ve başka
boylar Cengiz Han’a ve Ong Han’a karşı bir koalisyon oluşturmuşlardı. Camuha’yı “ Gür Han
“ ilan ettiler. Camuha’nın üzerine yürüyen Ong Han (Tuğrul Han) onun kuvvetlerini dağıttı.
Cengiz ise eskiden kendini esir etmiş olan Tayçiutlara saldırdı. Ancak, bir ok Cengiz’i
boynundan yaraladı ve onu atından yere düşürdü. Herkes Cengiz öldü derken ve kuvvetler
dağılırken, Celme gelip, Hanının pıhtılaşmış kanını emdi. Sonra da canını tehlikeye atarak
Tayçiut çadırları arasına girip, Cengiz Han’a ekşimiş süt getirdi. Cengiz Han Celme’nin
kişisel gayreti ile hayata dönmüştü.
Bu sırada aslında zafer kazanmış olan Tayçiutlar birbirlerine düştüler. Cengiz Han’ın yenilgisi
de yengi oldu. Bu kargaşa içinde ne yapacağını şaşırmış bir takım Tayçiutlar esir oldular.
İçlerinde Cengiz Han’ı yaralayan oku atan genç de vardı. Bu genç içtenlikle Cengiz’i
kendinin vurduğunu söyledi.
“ Ey Han, şimdi benim öldürülmemi buyurursan avuç içinden büyük olmayan bir toprağı
ıslatmış olacaksın. Ama canımı bağışlarsan, senin için bütün gücümle çalışırım. “
Cengiz Han bu gencin doğru sözlülüğüne saygı duyup, onu bağışladı. Gence Cebe (Ok) adını
vererek onu nökeri yaptı. Bu Cebe ileride Rus ve Kuman ordularını dağıtan Cebe olacaktır.
Bundan sonra pek çok kişi ve boy’da kendi isteği ile Cengiz Han’a bağımlı oldu.
Artık iyice güçlenmiş olan Cengiz Han, eski düşmanı Tatarlar ile savaşmaya ve kesin
hesaplaşmaya karar verdi. Birliklerine “ Savaşı kazanırsak yağma peşinde koşulmayacak, her
şey sona erdikten sonra ganimet eşit paylaşılacaktır “ diye emir tebliğ etti. Ancak bu emri,
Altan, Kuçar ve bazıları dinlemediler. Daha savaş başlar başlamaz Tatarların mallarını
yağmalamaya giriştiler. Bunu öğrenen Cengiz Han hemen yağmalanan malları ellerinden aldı.
Bu sırada Cengiz’in kuvvetleri de Tatarları kesin bir yenilgiye uğratmıştı.
Zaferden sonra Cengiz Han şöyle dedi: “ Tatarlar bizim babamızı öldürmekle öcümüzü hak
ettiler. Şimdi bunların boyu araba dingilinden yüksek olan bütün erkeklerini öldürmek
fırsatını ele geçirdik. Kalanları ise köle olarak paylaşırız. “ Gerçekten de Tatar budun yok
edildi. Bu bir kabilenin nasıl yok edilebileceğinin örneğidir. Tatarlardan kalanlar diğer
boylara köle olarak dağıtıldılar. Bu sırada Cengiz Han Tatarların en güzel iki kadınını kendine
yeni karılar olarak seçti. Bunlar kardeş olan Yesür ve Yesüken’dir.
86
Balçiyuntu
Vang (Ong) Han
Nayman şefi İnanç Bilge, Kereyit Han’ı Ong Han’ın (Tuğrul Han) kardeşi Erke-kara’yı
destekliyordu. Aile içi çekişmeler sırasında Erke-kara Ong Han’ı kaçmaya zorladı. Ong
Handa Cengiz’e sığındı. Cengiz onu ve savaşçılarını besleyip, onun tekrar kuvvetlenmesini
sağladı. Ong Han, Cengiz Han’ın yardımı ile yine Kereyitlerin başına geçti. Moğolların Gizli
Tarihine göre Cengiz Han, Ong Han’a daha pek çok iyilik yapmıştır. Ama Cengiz Han’ın bu
tutumuna rağmen, Ong Han ittifak gereklerine uymadı. Camuha ile ittifak yaptı. Merkitleri
Cengiz Han’a haber vermeden yağmalayıp, ganimetten Cengiz Han’a bir şey vermedi. Bütün
bunlara rağmen Cengiz Han babasının kan kardeşi olan ve kendinin vassalı olan Ong Han’a
karşı bağlılığını devam ettirdi. Ong Han Moğolları Nayman seferine çağırdı. Cengiz Han bu
sefere katıldı. Başlangıçta Naymanlar yenilmişlerdi. Ama sonra kendilerini toplayıp, şiddetli,
bir taarruza geçtiler. Ong Han, Cengiz Han’a haber vermeden çekildi. Cengiz Han’ın
Moğolları zor durumda kalmışlardı. Bununla birlikte, Cengiz Ong Han’ın çekildiğini
anlayınca, o da ustaca ve zarara uğramadan geri çekildi. Cengiz’in çekilmesinden sonra
Kereyitler, Naymanların yağmasına uğradılar ve büyük servet kaybettiler. Ong Han
Cengiz’den yardım istemek zorunda kaldı. Cengiz Han da Nökerlerini yollayarak yardımcı
oldu.
Cengiz Han’ın yönetimi daha tam yerleşmemişti. Göçebe kurallarına göre hala gevşek ve
küçük bir konfederasyona başkanlık ediyordu. Ayrıca o ve kabileleri hala fakirdiler. Ong Han
gibi zengin, güçlü ve itibarlı (Çin İmparatorundan üstün unvan almış) bir hanla ilişkilerini
sıcak ve iyi düzeyde tutmak istiyordu. Oğluna Ong Han’ın kızını almayı ve Ong Han’ın
torununa kendi kızını vermeyi önerdi. Ong Han bu öneriye sıcak bakmadı. İşte bu akraba
olma isteğinin geri çevrilmiş olması Moğolların Gizli Tarihine göre Cengiz Han’ın “ yüreğini
soğuttu “.
Cengiz’i Han seçen Altan, Kuçar gibi soylular, Cengiz Han’ın zayıf bir başkan olacağını
sanmışlardı. Bu bozkır soyluları bağımsızlıklarına düşkündüler ve diledikleri gibi yaşamak
87
istiyorlardı. Halbuki şimdi, Cengiz Han durmadan güçleniyor ve gün geçtikçe daha Han gibi
davranıyordu. Bunlar Camuha ile anlaşarak Ong Han’ın oğlu Sengün’ün saflarına geçtiler.
Sengün ve yandaşları, sürekli propaganda yaparak, sonunda Ong Han’ı “ Cengiz’in
Kereyitlerin düşmanı Naymanlarla ilişki içine girdiğine “ inandırdılar. Bir komplo kurup, kız
alışverişine razı olmuş gibi davranıp, Cengiz’i yanlarına çağırdılar. Ama öldüremediler,
komploları boşa çıkmıştı.
Bu başarısızlıktan sonra Ong Han ve etrafındaki soylular Cengiz’e bir baskın vermeyi
kararlaştırdılar. Ancak aralarında yapılan konuşmaları duyan iki köle, Baday ve Kişilik,
maddi menfaat sağlamak için gelerek baskını Cengiz Han’a haber verdiler. Cengiz Han bu iki
köleyi ayrıcalıklı özgür kişi (Tarhan) yaptı. Onlar artık savaşlarda aldıkları ganimetlere ve
sürek avlarında avladıklarına sahip olacaklardı.
Uyarı üzerine Cengiz Han acele savaşçılarını topladı. Ertesi gün baskına gelenler, Cengiz’i
savaşa hazır buldular. Cengiz Han’ın kuvvetleri çok can siperane savaşarak, Ong Han’ın
kuvvetlerini püskürttüler. Bu sırada Ong Han’ın oğlu Sengün de yüzünden yaralandı.
Saldırganları püskürtmüş olmasına rağmen, onların ne denli kuvvetli olduğunu bilen Cengiz
Han, gece kuvvetlerini savaş meydanından uzak bir yere çekti. Bu geri çekilme sırasında
görüldü ki Ögedey ve nökerleri Bo’orçu ve Borokul gelememişti. Bunlar arkadan geldiler.
Ögedey savaş sırasında boynundan ok ile yaralanmış, Borokul ise onun pıhtılaşmış kanını
emerek hayatta kalmasını sağlamıştı.
Durum değerlendirmesi yapıldığında Ong Han’ın kuvvetlerinin çok üstün olduğunu anlaşıldı.
Bunun üzerine Cengiz kuvvetlerini önce iyice bir uzaklaştırdı. Sonra da barış önerisinde
bulundu. Yazı okuyup yazmayı ne Cengiz biliyordu ve ne de yakınları. Zaten okuma yazma
bilen sayısı çok azdı. Bu nedenle haberler, belleği kuvvetli haberciler vasıtası ile ve şiir
tarzında ezberletilerek yollanılıyordu. Haberci, Cengiz Han’ın baba dediği Ong Han’a şu
haberi götürdü.
“ Baba! Neden bana kızdın ve beni dehşete saldın? Beni kınıyorsan, neden bunu mülkümü
yok etmeden, sessizce belirtmiyorsun? Küçük de olsam, pek çok öteki kişiden değerliyim.
Önemsiz de olsam, öteki iyilerden iyiyim. Ayrıca biz seninle bir arabanın iki kolu gibiyiz.
Okun biri kırılırsa, öküz arabayı kıpırdatamaz. Biz seninle arabanın iki tekerleği gibiyiz, biri
kırılırsa araba yürümez. “
Cengiz, kendinin Han seçilmesinde önemli katkıda bulunan Altan ve Kuçar’a da “ onlara
atlar, kadınlar aldığını, sürek avlarını başarı ile düzenlediğini “ hatırlatan haberciler yolladı.
Ancak Cengiz’in düşmanları onun önerilerine kulak vermediler. Savaş hazırlıklarını
sürdürmeye devam ettiler. Bunun üzerine Cengiz Balciyuna gölünün bataklık kıyılarına
çekilerek, 1203 yılını sadık adamları ile birlikte bu çamurlu sulardan içerek geçirdi.
Bu zor günlerde yanından ayrılmayan sadık adamlar içinde sadece savaşçılar değil, Orta Asya
ile ticaret yapan Cafer Hoca, Hasan ve Danişment Haçip adlı Müslüman tüccarlar da vardı.
Orta Asya ticaretine egemen olan tüccarlar Cengiz Han ile dosttular. Cengiz Han onlara değer
veriyor ve ticaretlerini kolaylaştırıyordu. Cengiz bu tüccarlardan çevresindeki kavimler ve
olup bitenler hakkında bilgiler aldı. Daha sonraları Cengiz, Balciyuna gölü kıyısında kendi ile
birlikte bulunan sadık adamlarına “ Balciyuntu “ lakabı vererek ödüllendirdi ve onlara büyük
ayrıcalıklar tanıdı.
88
Ong Hanın Sonu
Cengiz bu zor koşullarda iken, Camuha, Altan, Darıtay ve Kuçar Ong Han’ı öldürerek yerine
geçmek istediler. Durumu öğrenen Ong han onların obasını basarak, mallarını yağmaladı.
Onlar da kaçıp Naymanlara sığındılar. İçlerinden sadece Daarıtay Cengiz’e gelerek, ona
bağlılığını bildirdi. Cengiz’in kardeşi Kasar’ın karısı ve çocukları Kereyitlerde rehin
tutuluyordu. Kasar da Cengiz’e katıldı. Böylece Cengiz’e karşı kurulmuş olan koalisyon kendi
iç çelişkileri nedeniyle dağılmıştı.
Güç durumdan kurtulan ve bir de daha da kuvvetlenen Cengiz Han artık Ong Han’dan
kurtulmaya karar verdi. Onunla bir yandan barış anlaşması koşullarını müzakere ederken,
diğer yandan Kereyit karargahını bir gece baskını ile dağıttı. Kereyitler tam bir bozguna
uğradılar. Ong Han ve oğlu Sengün kaçtılar. Uygurlar’a sığınan Sengün öldürüldü. Ong Han’ı
da tanımayan bir Nayman subaşısı bilmeden öldürüp, kellesini Nayman şefi Tayang’a yolladı.
Nayman kraliçesi kesik baş onuruna bir şölen düzenleyip, müzik eşliğinde ona kurban sundu.
Bu sırada kesik başın sırıttığı sanıldı ve bu kötüye yorumlandı. Bunun üzerine Tayang kesik
başı yere fırlatıp, ayakları ile çiğnedi. Çevre bunu daha da kötü olaylara yol açılacağının bir
işareti olarak kabul etti.
Kereyitleri darma dağın eden Cengiz Han daha önce Tatarlara yaptığını Kereyitlere de yaptı.
Kereyit oymak ve ailelerini kendi adamları arasında paylaştırdı. Bunlar, bağışlandıkları
kişilerin unagan-bogolu oldular. Cengiz, kendi efendisine sadık kalıp, onun için mücadeleyi
bırakmayan Kereyit bahadırlarına, diğerlerinden çok daha iyi davrandı. Buna karşılık
efendilerine ihanet eden nökerleri ise cezalandırdı.
Ong Han’ın oğlu Sengün’ün atlarına bakan Kökoçü, savaşta yenilen efendisi ile birlikte
kaçmıştı. Ama onu çölde yalnız bırakıp Cengiz’e geldi. Cengiz bu adamı istemedi ve kovdu.
Cengiz Han’ın çocukluğundan beri Tayçiuk şefi Targutay en önde gelen düşmanıydı.
Yukarıdaki gelişmelerden sonra Targutay’ın nökerleri, efendilerini yakalayarak, onu Cengiz’e
teslim etmeyi düşündüler. Ama sonra bunun ihanet olacağını anlayınca Targutay’ı serbest
bıraktılar. Bu nökerler, Cengiz’e gelip, durumu anlattılar. Cengiz de “ eğer onu bana teslim
etseydiniz, tümünüzü öldürürdüm “ diyerek, Tayçiuk nökerlerinin davranışlarını uygun
bulduğunu bildirdi.
Cengiz Han Kereyitleri de yok edince etrafında güçlü düşman olarak sadece Batıda Altaylara
doğru yerleşmiş olan Naymanlar kalmıştı. Naymanlar kuvvetli, olasılık ile Türk kökenli
89
kabilelerdi. Ancak unutulmamalı ki o tarihte Orta Asya’da yaşayan Türk ve Moğol kabileleri
birbirinden ayırmak çok güçtü. Naymanlar, Uygur alfabesini kullanıyorlardı ve Uygur
etkisindeydiler. Naymanlar arasında en fazla Nasturi Hıristiyanlığı yaygındı.
Nayman beyi Tayang Han, Cengiz’in Kereyitleri yenmesinden sonra kaygılanmaya başladı.
Bu nedenle Çin Seddi yakınında oturan Öngütler ile Cengiz’e saldırmak için anlaşmak istedi.
Öngütler kendilerinin Şato Türklerinden indiklerini söylüyorlardı. Hıristiyanlardı, isimleri de
Türk isimleriydi. Öngüt beyi Alakuş-Tekin ittifak önerisini geri çevirip, durumu Cengiz
Han’a bildirdi. Bu durum da Cengiz Han da Naymanlara karşı sefer hazırlıklarına başladı.
Bu sırada Cengiz Han, başıbozuk kabile askeri örgütlenmesinden kurtulmaya çalışıyordu.
Hunların yaptığı gibi 10, 100, 1000 ve 10 bin tarzı askeri örgütlenmeye geçti. Askeri unvanlar
on başı, yüz başı, bin başı ve tümen (10 bin) başı olarak gidiyordu. Kendine de bir muhafız
alayı kurdu.
90
Moğol Ordusu
Moğol İmparatorluğu büyürken, Cengiz Han’ın muhafız alayının sayısı 10.000 askere
çıkarıldı. Bu savaşçıları Ak budun evlatları ve özgür insanlar arasından, bedensel niteliklerine,
savaş maharetlerine ve yiğitliklerine bağlı olarak İmparatorun kendi seçiyordu. Bu
seçme10.000 kişinin içinden seçilen 1.000 kişiye en önemli görevler veriliyordu. Bunlar aynı
zamanda ordunun önünde ilerleyerek, tabir caizse suyu yarıyorlardı. Hata işledikleri zaman bu
özel birliğin cezasını İmparatorun kendi tayin ederdi.
Moğol erkeklerinin nerede ise hepsi savaşçı olduğundan, savaş araç ve gereçlerinin bakımı
sürekli yapılırdı. Savaşçıların giysileri ve donanımları hafifti. Moğol ordusu hızlı hareket
kabiliyetine göre düzenlenmişti. Seferde savaşçılar yanlarına zayıf olmayan atları alırlardı.
Sefere çıkıp, çıkmamaya İmparator Şamanın kehaneti ile karar verirdi. Ordu yürüyüşe
geçmeden 2–3 gün önce yüzlerce savaşçı keşfe yollanırdı. Düşman, hızla hareket eden
ordunun ok yağmuru altında kalınca, çok büyük bir güçle karşılaştığını sanarak, baştan
yanılırdı.
Moğol ordusu, bulunduğumuz zaman kesitinde Batı Avrupa’daki ve Orta Doğuda ki
ordulardan çok daha kalabalıktı. Batı Avrupa’nın şövalye birlikleri en fazla 10.000 kişilik
silahlı kuvvetlerdi. Bu sırada Moğolların yıldırım hızı ile ilerleyen orduları 20.000 – 30.000
kişilik ordulardı. Cengiz han öldüğünde, savaşa hazır asker sayısı olarak tarihçi Reşidüddin
129.000 savaşçı vermektedir. Bunun 28.000 kişilik bir bölümü imparatoriçe ve prenslerin
korunmasına ayrılmıştı.
91
Süleymanşah ve Kraliçe Thamara
Kraliçe Thamara (Tamar)
1201 yılında Kilikya Ermeni kralı II. Leon Cenevizlilerle bir anlaşma imzalayarak,
Cenevizlilere ticaret ayrıcalıkları tanıdı. Cenevizliler diğer bütün Hıristiyan tüccarların tersine
hiç ithalat ve ihracat vergisi ödemeyeceklerdi. Bu hak, bazı imtiyazları olan Venediklilerde
yoktu.
Bu sırada Kraliçe (Tamar) Thamara (1184 – 1213) yönetimindeki Gürcüler ilerleyerek
Erzurum Saltuklu Beyliğini tehdit etmeye başlamışlardı. Hatırlanacağı gibi Saltuklu Beyliği
Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliklerinden biriydi. Gürcüler Ahlat ve Malazgirt’e kadar
ilerleyerek, sonra da Erciş’e yönelerek bütün bölgeyi işgale başlamışlardı. Kraliçe Thamara
ikinci kocası Davit komutasında bir orduyu Kars kentini istilaya yolladı. Bu ordu Erzurum’a
kadar ilerledi. Saltuk hükümdarı Nasreddin Muhammed ordusunun başında Erzurum’u
savundu. İki gün süren savaşlardan sonra, Gürcü ordusu surlar dışındaki kadın ve çocukları
alarak çekildi.
Gürcüler daha sonra Ani, Kars, Şirvan üzerine yürüdü. Türkler Kars’ı müdafaa edemeyince,
kenti boşalttılar. Kars ve kalesi Gürcülerin eline geçti. Bu kalenin Gürcülerin eline geçmesi ile
Gürcüler stratejik bir üstünlük elde ettiler. Kraliçe Thamara Kars kalesini ünlü komutan
Ivane’a verdi. Kars 140 yıl Türklerin hakimiyetinde kaldıktan sonra tekrar el değiştiriyordu.
92
Gürcülerin Doğu Anadolu’daki bu güçlenme ve ilerlemeleri, Anadolu Selçuklu devletini
rahatsız ediyordu. Süleymanşah, bölgede sükûneti sağlamak için Gürcülerle savaşmaya karar
verdi.
Anadolu Selçuklu Sultanı Rükneddin Süleymanşah, Mengüçoğulları ve Artukoğulları Harput
beyliklerini kendine tabi duruma getirdikten sonra, Gürcistan seferine çıktı. Erzurum’a
geldiğinde, Saltuklu tahtındaki Mama Hatunu devirerek yerine geçen Nasireddin
Muhammed’in oğlu Alaeddin Melikşah, kendisine itaatini bildirmeye geldi. Rükneddin
Süleymanşah, sebebi tam bilinmeyen bir nedenle Melikşah’ı hapse atarak, tüm Saltuklu
yönetimini kardeşi Mugisüddin Tuğrulşah’a verdi Böylece Saltuklu beyliği ortadan kalkmış
oldu.
Erzurum’da, Saltuklulardan günümüze Kale mescidi, Tepsi minare, Ulu Cami, Mama Hatun
kervansarayı kalmıştır. Saltuklular zamanında, Erzurum hem hayvancılık ve hem de ticaret
kavşağı olarak çok gelişmişti. Saltuklular dönemi Erzurum ekonomisinin iyi olduğu bir
dönemdir.
Süleymanşah Erzurum ve çevresini yanında bulunan kardeşi Mugisüddin Tuğrulşah’a
Elbistan şehrine karşılık vermişti. Tuğrulşah uzun süre, Erzurum’da hüküm sürerek, bölgeyi
Gürcülere karşı korudu.
Bundan sonra Süleymanşah Gürcistan üzerine yürüdü. Süleymanşah ile Kraliçe Thamara
arasındaki ilişkiler konusunda efsaneleşmiş aşk hikâyeleri vardır. Bu hikâyeleri Müslümanlar
Thamara Süleymanşah’a aşıktı ama şehzade kraliçeyi istemedi diye, Gürcü tarafı da
Süleymanşah aşıktı ama kraliçe istemedi diye anlatırlar. Ayrıca Kraliçe, istediği erkekleri elde
etmekle de meşhurdu. Bir ara Saltuklu Muzafferüddin (İzzeddin Saltuk’un torunu) ile de aşk
hayatı yaşamıştır.
Süleymanşah 20.000 kişilik bir ordu ile Gürcüler üzerine yürürken Kraliçe Thamara’ya bir
mektup yazdı. Bu mektupta şöyle diyordu: “ Gök kubbe altında bulunan hükümdarların en
büyüğü, Allah’ın peygamberinin yardımcısı ben Süleymanşah, Gürcülerin kraliçesi sen
Thamara’ya bildiririm ki, sen Gürcülerin eline kılıç verip Allah’ın sevgili kulları olan
Müslümanları öldürmelerini emrettin; benim bağımsız olan milletimi vergiye bağladın. Şimdi
bizzat ben sana ve milletine İslam’ın adetlerini göstermek ve Allah’ın elimize emanet olarak
verdiği kılıcı sizin bir daha kullanmamanız gerektiğini öğretmek amacıyla geliyorum.
Gelişimde ancak otağımın önünde diz çöken, Muhammed peygamberi kabul ederek dinini
bırakan, boşuna umut bağladığınız Hac’ı huzurumda kıran kimseleri mükâfatlandıracağım.
Bununla birlikte kimseyi din değiştirmeye zorlamayacak ve halka zarar vermeyeceğim ve
tabiiyetimi kabul edenlerden başkasının yaşamasına müsaade etmeyeceğim. “
Ayrıca mektubu Kraliçeye veren elçi sözlü olarak: “ Eğer Kraliçe dininden dönerse Sultan
Süleymanşah onunla evlenecek; aksi halde onu cariye yapacak “ dediği anlatılır. Kraliçe
Thamara Süleymanşah’ın mektubuna ve mesajına çok üzülmüştü. Savaşmaya karar vererek
ordusunu hazırladı. Süleymanşah’a da cevabi bir mektup yolladı.
“ Ey Süleymanşah! Biz Allah’ın kudretine ve Meryem’e güveniyoruz. Bizim umudumuz
mukaddes Haçtandır. Gökleri hiddetlendiren mektubunu okudum ve Allah’ın seni
küstahlığından dolayı cezalandıracağının işaretini gördüm. Sen askerlerine güveniyorsun,
nefretinden dolayı böyle yapıyor ve ganimet için savaşıyorsun, ben ise ne zenginliğime ne de
askerlerimin miktarına ne de insanlara güveniyorum. Ben sadece Allah’a (oğluna) ve senin
93
hakaret ettiğin haça güveniyorum ve Meryem’e dua ediyorum. Sana İsa’nın askerlerini
gönderiyorum. Bu askerler sana hürmet ve saygı için değil gururunu kırmak için geliyor.
Senin değil Allah’ın irade ve adaleti tecelli edecek ve bir daha Allah’ın adını tahkirde
bulunmamayı öğreneceksin. Seninle savaşmak için yola çıktığımı bildirmek gayesi ile
adamlarından birini de sana yolluyorum, tedbirini al ve savaşa hazırlan. Çünkü askerlerim
sana doğru gelmektedir. “
Bu iki mektuptan görüldüğü gibi sanki çarpışanlar ordular değil Allah’lardır.
Gürcü ordusu başkomutanı Zakaria Mhargrdzeli’ydi. Ayrıca orduda Davit Solsan, Şalva ve
İvane kardeşler gibi ünlü komutanlar vardı. 1202 yılında Micingerd kalesi (Erzurum civarı)
civarında yapılan savaşta, önce Gürcü ordusu ani bir saldırı yaparak, Selçuklu ordusunu
şaşırtıp, geri çekilmek zorunda bıraktı. Ama yeniden mevzilenen Selçuklular bir süre sonra
üstünlük kazanmışlardı. Hatta bir ara Gürcü askerler bozuldu ve kaçacak gibi oldular. Tam
Selçuklular savaşı kazanırken, Sultan’ın çetr’ini (Saltanat Şemsiyesi) taşıyan görevlinin
(çetrdar) atının ayağı bir çukura girerek, çetr yere düştü. Savaşan Selçuklu ordusu çetr’i
göremeyince, düşman Selçuklu ordusunun merkezine ulaştığını ve Süleymanşah’ın başına bir
iş geldiğini sanarak, korkuya ve paniğe kapıldı. Başlamış olan panik, komutanların bütün
gayretine rağmen durdurulamadı.
Çetr, resmi törenlerde, seyahatlerde, savaşlarda Sultanın başı üzerinde bir görevli (çetrad)
tarafından mızrak üzerinde taşınan küçük bir şemsiyeye verilen addır. Çetr bir hakimiyet ve
hükümdarlık sembolüdür. Selçuklu hükümdarları, Abbasi halifelerinin manevi üstünlüğünü
kabul ettiklerinden, çetrleri Abbasilerin rengi olan siyah renkteydi.
Böylece çetrini düşüren Anadolu Selçuklu ordusu ağır bir yenilgiye uğradı. Sultan Erzurum’a
geri çekildi. Bu savaşta pek çok Türk askeri ölmüştü. Gürcüler, büyük ganimet ve içlerinde
Berhamşah’ın da bulunduğu pek çok esir almışlardı. Ancak bu bozgun, Anadolu Selçuklu
devletini pek sarsmadı. Çevre emirlikler Anadolu Selçuklu devletinin vassalı olmaya devam
ettiler. Artuklu emiri II. Sökmen (Diyarbakır, Hasankeyf) ve Samsat Eyyubilerinin Anadolu
Selçuklu tabiiyetini kabul etmeleri ile devletin sınırları iyice genişledi. Savaştan sonra
Gürcüler toprak ilhakında bulunmamışlardı. Bu da Gürcü ordusunun da çok yıprandığını
göstermektedir. Ancak savaşın sonucu II. Rükneddin Süleymanşah’ın gururuna indirilmiş
büyük bir darbeydi.
Kraliçe Tamar'ın (Thamara) zamanında, Gürcistan’da Şota Rustaveli gibi büyük bir şair
yaşamıştır. Dizileri Gürcüce bilmeyenleri bile etkiler. Başka dil konuşanlar arasında bile Şota
Rustaveli terennüm edenler vardı. Onun stratejik ve filozofik yaklaşımının arkasında çok
önemli kültürel bir mirasın yattığı bellidir.
Samsat (Sumeysat) Eyyubilerinin vassallığı şöyle oldu: Selahaddin (Selahaddin) Eyyubi’nin
büyük oğlu el-Melikül-Efdal Nureddin Ali (1193 – 1225) ve amcası el-Melikül-Adil Ebu
Bekr (1193 – 1218) arasında saltanat mücadelesi sürüyordu. Kazanan taraf el-Melikül-Adil
idi. El-Melikül- Efdal kısa sürede elindeki toprakların büyük bir kısmını kaybederek,
Sumeysat’a çekildi. Orada kendini koruyabilmek için Süleymanşah’a elçi yollayarak,
kendisine tabi olduğunu bildirdi.
94
Kaplan Postlu Şövalye
Şota Rustaveli
Şota Rustaveli Gürcistan’ın güneybatısındaki Rustavi köyünde doğmuştur. Eğitim ve
öğrenimini Atoni'de tamamlamıştır, hemen hemen tüm Asya'yı dolaştığı ve kraliçe
Tamara'ya çılgınca aşık olduğu rivayet edilir. Muhtemelen karşılıksız kalan bu aşk nedeniyle
keşiş olmuş ve Kudüs'te ölmüştür.
Rönesans düşüncesine çok büyük katkılarda bulunan Gürcistan’ın Dante'si diyebileceğimiz
Rustaveli'nin " Kaplan Postlu Şövalye "si sonraki yüzyıllarda ülkesinin edebiyat dünyasını
çok derinden etkilemiştir. Rustaveli’nin günümüze ulaşmış olan bu destanı, 1.587 dörtlükten
oluşur. Bu yapıtındaki başarısından dolayı Rustaveli, Gürcü edebiyat dilinin yaratıcısı sayılır.
" Yaşlı Arabistan kralı Rostevan tahtını kızı Tinatin'e bırakır. Bu olayın kutlanması amacıyla
düzenlenen bir av partisi sırasında kaplan postlu esrarengiz bir şövalye ortaya çıkar ama
hemen ortalıktan kaybolur. Meraklanan ve heyecanlanan Tinatin, başkomutanı genç
Avtandil'e bu adamı bulması için emir verir. Avtandil aşık olduğu Tinatin'in gözüne girmek
için canla başla çalışır ve kaplan postlu bu adamı bulur. Tariel adlı şövalye Avtandil'e hayat
hikayesini anlatır.
95
Hindistan'da hüküm süren bir kraliyet ailesine mensuptur. Kralının kızı güzel Nestan'a aşık
olmuştur ve Nestan bir gün esrarengiz bir biçimde ortadan kaybolur. Çılgına dönen Tariel
prensesin peşine düşmüş, ama izine rastlayamamıştır. Başıboş dolaşıp durmuş, çöllerde tek
başına ve umutsuzluk içinde kalmıştır. Tariel'in trajik kaderinden çok etkilenen Avtandil
sevdiğini bulabilmesi için ona yardım teklifinde bulunur. Uzun araştırmalardan sonra ve
Pridon adlı üçüncü bir kahramanın da yardımıyla Nestan bulunur. Tariel ve Nestan Hindistan
tahtına otururlar, Avtandil ve Tinatin ise Arabistan'da hüküm sürmeye başlarlar."
Konu bir İran efsanesinden alınma olsa da Rustaveli'nin yapıtı hem ulusal hem de insancıl bir
yapıttır. Kısaca özetlemeye çalıştığımız Rustaveli'nin yapıtının ana fikri, akıl ve tutku,
düşünce ve eylem arasındaki sonsuz çatışmadır.
Destanda kesinlikle Gürcistan’dan söz edilmez ama bir kralın tahtını kızına bırakması
Arabistan'da ya da İran'da değil Gürcistan’da rastlanan bir olaydır. 1184 yılında kral III.
Giorgi kızı Tamara'yı bütün Gürcistan’ın kraliçesi ilan etmiştir.
Şiirde şu dizeleri okuyoruz: " Babası Tinatin'i getirdi, tahta oturttu, başına bir taç koydu,
asasını ona verdi ve krallık pelerinini giydirdi ". Bu bir Hıristiyan, Bizans ya da Gürcü
törenidir. Müslüman dünyasında taç ve asa yoktur. Dolayısıyla Tinatin imajıyla anlatılan
kraliçe Tamara'dır.
Şair o dönem Gürcistan’ının nasıl bir bolluk, ihtişam ve soyluluk içinde yaşadığına tanıklık
etmektedir. O dönemin Gürcü uygarlık ve kültürü oldukça insanidir, baskıcı ve boğucu
değildir. Yüzeysel ve hafif bir uygarlık da değildir. Hatırlatmalıyız ki bu dönemde Batı'nın,
İsa'nın mezarını (Kudüs) " hak dininden olmayanların elinden almak " için Doğu'yla kanlı bir
savaşa tutuştuğu dönemdir.
Rustaveli'nin bu kanlı mücadelenin dışında kalması da övgüye değer bir tavırdır. Hiçbir
inançtan yana tavır koymamıştır. Onun için dünyada " bilinmeyen, açıklanamayan ve
anlatılamayan " tek bir tanrı vardır. Bu tanrı evreni yaratmış ve insanlara bırakmıştır.
Rustaveli “ yüce bir umut gibi sık sık tanrıyı ansa da onun yerine zaman zaman müthiş ama
kör bir güç olarak tanımladığı doğayı koyar. İnsan bu güce karşı koyabilmek için mücadele
etmeli, acılar ve umutsuzluklar karşısında metanetli olmalı, vatanını gözetmeli, bütün dünya
zevklerinin kaynağından sevgi ve dostluk üretmelidir ” der.
Rustaveli'nin zengin ahlaksal ve toplumsal ilkeleri, bir kez okunduktan sonra insanın
belleğine kazınır. Onun tasarladığı uygarlık kavramı içinde özgürlük, adalet, onur duygusu,
vatan sevgisi, mertlik vardır.
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki Şota Rustaveli ölümsüz duyguları, kaybolmaz bir gerçeği,
dünya durdukça göreceğimiz sahneleri dile getirmiştir.
96
Süleymanşah ve Alienor’un ölümleri
Tekgöz köprüsü
II. Rükneddin Süleymanşah’ın saltanatı sırasında ana problemi, Ankara ve yöresine
(Eskişehir, Bolu, Çankırı, Kastamonu) hükmeden kardeşi Muhyiddin Mesut’tu. Sonunda
Süleymanşah, kardeşine karşı harekete geçip, Ankara’yı kuşattı. Sonunda kenti alarak,
problemi halletti. İslam kaynakları Ankara kalesinin çok muhkem bir kale olduğunu
belirterek, bu nedenle kuşatmanın uzun sürdüğünü (2 – 3 yıl) söylerler. Mesut sonunda kaleyi
Süleymanşah’a kendi ve ailesi sağ ve salimen başka bir yere gidebilmek koşulu ile teslim
etmişti. Baştan bu koşulu kabul eden Süleymanşah, sonra hile yaparak kardeşini öldürtmüştür.
Gerekçe olarak da Doğu Roma ile Roma Selçukluları aleyhine işbirliği yapmasını gösterir. Bu
sırada Doğu Roma İmparatorluğunun Latinlerle başı dertteydi ve Mesut’un yardımına
gelemedi. Süleymanşah, kardeşini yok etmek için uygun zamanı bulmuştu.
1202 yılında Kızılırmak üzerinde Kayseri-Kırşehir Köprüsü (Tekgöz köprüsü) yapıldı.
1202 yılında Hindistran’daki Gurların hakanı Şihabeddin (sonradan Muizzeddin) Muhammed
(1187 – 1206) idi. Sultan kardeşlerinin de yardımı ile büyük bir Hindistan İmparatorluğuna
hükmetti.
6 Temmuz 1204 tarihinde II. Rükneddin Süleymanşah, yeni bir Gürcü seferine giderken,
Konya ile Malatya arasında bir yerde hastalanarak öldü. Genel olarak İslam kaynakları,
Süleymanşah’ın kardeşi Mesut’a yaptığı zulüm nedeniyle cezalandırılarak öldüğü fikrini
işlerler.
Bu tarihteki bir başka ölüm de İngiltere ana kraliçesinin ölümüydü. Alienor, 1204 yılında 82
yaşında Poitiers’de öldü.
97
Süleymanşah, Anadolu Selçuklu devletini iç çatışmalardan kurtarıp, Anadolu Türk birliğini
tesis etmiş başarılı bir hükümdardır. Şiiri, genel olarak edebiyatı, filozofları ve filozofiyi
severdi. Bu nedenle yanında şairler, sanatkârlar ve âlimler bulunurdu. Cömert bir hükümdardı.
Katı din adamları onun filozoflara yakınlığını ve felsefe ile meşgul olmasını eleştirirlerdi.
Süleymanşah inancı bozuk olmakla, din ve şeriata karşı ilgisizlikle suçlanmıştır. Ancak
anlatılan hikâyelerden, Süleymanşah’ın din konusunda çok dikkatli davranarak, halkın
tepkisini çekmemeye çalıştığı bilinir.
Harzemşahlar ve Gurlar Hindistan’da savaşıyorlardı. Savaşan ordulardaki paralı askerler yine
çoğunlukla Türklerdi. Bunlardan biri olan Türk komutan Kutbeddin Aybeg kendini hem
Türklerin ve hem de İranlıların sultanı ilan etti. Peşinden de Delhi Sultanlığını kurdu.
Alienor ve II. Henry
98
Yeni Güçler
Papa III. İnnocent
Fransa kralı bu tarihlerde hala şato sahibi ve özel ayrıcalıkları olan bir büyük senyördü. Ancak
geçmiş Fransız kralları bu senyörlüğü genişletip, yayacak hiçbir fırsatı kaçırmamışlardı.
Askeri fetihler, dalavereler, el koymalar, evlilikler derken Fransa krallarının mutlak
hakimiyetindeki toprakları büyüyordu. Fransız kralları sabırlıydı. Ağır ama sağlam
gidiyorlardı.1204 yılında, çok büyük bir toprak parçasını, Normandiya dükalığını,
krallıklarına kattılar.
Fransa kralının yanındaki iptidai devlet organları da büyüyordu. Kralın vassalları danışma
görevlerini yerine getirmek için kralın yanına geldikçe, krala yardım eden küçük guruba
katılarak, gurubun büyümesine neden oluyorlardı. Buradan kralın divanı ortaya çıktı. Kral
senyörlerin yanlarına orada kralın haklarını korumak ve gelirlerini toplamak için görevliler
yollamaya başladı. Bu görevlilere “ ministeriaux “ dendi. Fransa’da tam devlet yapılanması
böyle giderken, birden Fransa kralının toprakları Normandiya’nın katılması ile çok fazla
büyümüştü. Böylece, mütevazı devlet yapılanmasına daha etkin görevler yüklemek gerekti.
Kral çevresindeki şövalyelerden, uzaklarda kendi haklarını koruması için görevliler seçip,
yollamaya başladı. Bu görevliler gittikleri yerde kralı temsil ediyordu.
Bu gelişmeye paralel olarak merkezde de ihtisaslaşma başladı. Uzmanlaşmış bölümler ortaya
çıktı. Bu organlar sürekli ve özerk hale geldiler. “ Cour en Parlement “ denen adaletle görevli
bir bölüm ortaya çıktı. Benzer şekilde görevi krallık maliyesini denetlemek olan “ Chambre
des Comptes “ oluştu.
Papanın geliri önceleri St. Pierre arazisinin gelirleri ve bağışlardan oluşuyordu. XII. Yüzyılda
buna haçlı seferleri için Kilisenin bütün arazisi üzerinde konmuş olan bir vergi ilave oldu. Bu
vergiyi önce piskoposlar daha sonra da papa temsilcileri (legats) tahsil etti. Haçlı seferleri için
99
toplanan bu para daha sonra Roma kilisesinin masrafları için kullanılır oldu. Zenginleşen
papalığın gücü de durmadan artıyordu. Şimdi Roma, bütün Katolik ülkelerde, koruduğu
kimselere, geliri olan rütbeler verir olmuştu.
Papa III. İnnocent’usun (İnnocentius) (1198 – 1216) ise, Alman İmparatoru IV. Henry
(Heinrich) ile bir yarışma içinde olduğunu hatırlıyalım. Papa, Papalığın ve Roma Kilisesinin
arkasında tüm Hıristiyan Kralları toplayacak büyük bir vassal yönetim yani bir İmparatorluk
kurmaya çalışıyordu. İnnocentius, bu çabaları sonunda bazı senyörleri ve İngiltere krallığını
tabiiyeti altına aldı. İngiltere krallığı Papalığın has krallığı olmuştu. Papalığa bağlanan
İngiltere ve senyörler ayrıca Papalığa azda olsa vergi veriyorlardı. Bu durum, gittikçe “
İmparatorun kendinin de Papalığın vassallı olduğu “ düşüncesini belirginleştirdi. III.
Bonifatius, bu noktadan hareketle, Papalığı yani Roma Piskoposluğunu, manevi ve maddi
olarak halkın tek önderi kabul ediyordu. Ve yüceltiyordu.
Papa III. İnnocent kendini bütün Hıristiyanların, hatta kralların hükümdarı ilan etmişti. Bunun
için “ Constantinus’un Vasiyeti “ adı ile bilinen belgeye dayanıyordu. Bu belge ile İmparator,
bütün Batıyı Papaya bağışlamış görülüyordu. Papa kralları yargılamak, tahtlarından indirmek
ve yerine başkalarını geçirmek hakkına sahip olduğunu iddia ediyordu.
Ama Papalığın bu çabaları fazla bir işe de yaramıyordu. Zaman değişmişti ve her krallık
ulusallaşmaya doğru gidiyordu. Nasıl Alman İmparatorları kendi yetkilerini diğer krallara
kabul ettiremiyorlarsa, aynı şekilde Papa da ettiremiyordu. Şimdi krallıklar birleşmek değil,
tam tersine Avrupa’yı bölüşmek istiyorlardı. Ayrıca Papalığın bu çabaları, Papalığın gerçek
görevini yapmadığı gibi bir düşünceyi de canlandırdı. Artık ortada Haçlı seferlerinin ilk
başlarındaki, feodal dünyanın, birleşmiş Hıristiyanlığı yoktu.
Kilisenin gücüne karşı kuvvetlenen yeni güçler de ortalığa çıkmaya başlamıştı. Kentlerde din
adamı olmayan veya dini organizasyonlarla bağlantısı olmayan bir kesim ortaya çıkıyordu.
Ekonomi büyüyor, para çoğalıyordu. Bu yeni iktisadi durum tabii örf ve adetlerde de
değişmelere neden oluyordu. Dış dünyadaki huzursuzluk, Kilisenin içine de yansımaya
başlamıştı. Bütün bunlar gelecekte önemli olacaklardı.
Kilise kendine karşı gittikçe kuvvetlenmekte olan diğer mezheplerle mücadelede yeni bir yolu
buldu. Bu III. İnnocentius’un başlattığı bir hareketti. Kilise rakiplerini inceliyor ve onların
öğretisinden işine gelen parçaları alıyordu. Bu kilisenin rakiplerinin ideolojilerine vurulan çok
ciddi bir darbeydi. Bu yeni Kilise politikasından “Dominikenler “ ve “Fransiskenler “
çıkacaktı. III. İnnocentius, bu tarikatların kurucuları olan, az sonra anlatılacak Dominique ve
François’yı makamına kabul etmiş ve onlara güler yüz göstererek, teşvik etmiştir. Bu teşvik,
kurulmakta olan bu iki tarikata manevi bir destek olmanın yanında, onların Roma kilisesi ile
yakın bir işbirliği yapmalarını getirmiştir.
Papa III. İnnocentius’un bütün yaptıklarına dikkatli bakmak gerekir. Bu zamana kadar eğitim
iki tür okulda yapılıyordu. Bunlar Manastır okulları ve Katedral okullarıydı. III. İnnocentius
din adamı olup olmadığına bakmaksızın okullara, hocalarına, talebelerine yardım etti. Bu
yardımların da etkisi ile mesleki kuruluşlar kuruldu, ayrıcalıklar elde edildi ve giderek de idari
özerklik kazanıldı. Böylece yeni ve eskisinden farklı “ Üniversiteler “ doğdu. Üniversite mana
olarak hocaların ve talebelerin yeminli işbirliği demekti. III. İnnocentius’u takip eden Papalar
da bu yardım politikasına devam ettiler. Bologna Üniversitesi gibi, daha önce kurulmuş olan
ve İmparatorca desteklenen Üniversiteler bu Papalık etkisine karşı çıktılar. Ama buna karşılık
100
Paris’teki hocalar ve öğrenci kuruluşları Krala karşı bu yardımı talep ettiler. Papalık, İtalya’da
Roma başta olmak üzere üniversiteler kurdu.
Bireysel okumanın ilerlemesi ile düz yazı şiire galebe çalmaya başladı. Şimdi kentler sadece
burjuvalar ve işçiler tarafından değil aynı zamanda aydınlar ve soylular tarafından da tercih
ediliyorlardı. Kentler edebi yaşamın merkezleri haline geldiler. Paris ile kumaşçı ve bankerci
şehri olan Arras başı çekiyordu.
Edebiyatta Roman simgesel bir yöne yönelmişti. Haçlı seferlerinin anlatıldığı güncel bir
edebiyat gelişmişti. Kısa halk öykülerinin içine, artık gerçekçi ve erotik şakalar girmeye
başladı. Bir taraftan da neşeli, kadınları ve kiliseyi hedeflemiş, aristokrat çapkınlıklarını da
konu eden, soylu adetlerle dalga geçen “ alaycı “ bir edebiyat oluşmuştu.
Bu arada bilimi halka yayan yayınlara büyük bir ilgi vardı. Edebiyatın her türüne gösterilen
ilgi, özel kitaplıkların da gelişmesine neden oldu. Bu kitaplıklar iki ana yol izlediler. Bir
yanda mistik ve dindar edebiyatın konusu olan kitapların bulunduğu kitaplıklar, diğer yandan
aklı ve bilimi öne çıkaran kitaplıklar gelişti.
101
Latin İmparatorluğu
Latin İmparatorluğu
Yok olmak üzere olan Haçlıların durumu Papa III. Innocentius’u harekete geçmek zorunda
bıraktı. İtalyan Boniface yönetiminde yeni bir Haçlı ordusu kuruldu. Ordu, Venedik’te
toplanmaya başladı. Hedef Mısır’dı.
Hedef Mısır’dı ama Haçlı seferlerinden arslan payını alan İtalyan kentleri ve bu kentlerdeki
burjuvalar için Haçlı seferleri dinsel değil, ticari bir eylemdi. Venedik Haçlıların toplanması
için gerekli para ve gemileri sağladı. Venedik’in başında Enrico Dandalo vardı. Dandalo
Venedik’in denizlerdeki üstünlüğünün Doğu Roma’nın ortadan kaldırılması ile mümkün
olacağını düşünüyordu. Aslında Venedik’in Doğu Roma topraklarında pek çok ayrıcalığı ve
imtiyazı vardı. Ama bunun devam edeceğinden kuşku duyuluyordu. Yakın geçmişte, 1171 ve
1182 de Doğu Roma halkının Venedik karşısında yaptığı hareketler Venedik’te infial ve
güvensizlik yaratmıştı. Enrico Dandalo, Haçlı ordusunu Mısır yerine Macaristan’daki Zara
kentine yönetti.
Haçlılar Adriyatik’teki Zara limanına saldırdı. Liman pek çok Hıristiyan öldürülerek ve
zalimce davranılarak ele geçirildi. Zara limanı Papanın sağdık bir dostu ve Katolik olan
Macar Kralı Emerich’e (1193 – 1204) aitti. Emerich ayriyeten Haçlı seferlerine katılmayı da
taahhüt etmişti. Ama Venedik kendi çıkarları için Zara’yı istiyordu. Papa bir şey yapmayı
göze alamadı, sadece protesto etmekle yetindi.
Bu sırada hatırlanacağı gibi Doğu Roma İmparatoru II. Isaakios tahtan indirilince, Isaakios’un
oğlu IV. Alexios Alman İmparatorunun yanına gitmişti. Ondan yardım istedi. Philip,
kayınbiraderinin isteklerini kabul etmekle birlikte, iç sorunları nedeni ile asker veremedi.
Ama IV. Alexios’la beraber Haçlılardan yardım istedi. Alman İmparatoru Philip, Haçlıları
Constantinopolis’ten geçerek gitmeleri konusunda ikna etmişti. Böylece IV. Haçlı seferi
yönünü Constantinopolis’e çevirdi. Haçlılar gelip, 17 Temmuz 1203 yılında kenti ele
geçirdiler. III. Alexios hazinesini alarak kaçtı. Gözlerine mil çekildiği için kör olmuş olan eski
İmparator II. Isaakios tekrar tahta çıktı. Oğlu IV. Alexios’da müşterek imparator ilan edildi.
102
Constantinopolis'in Latinlerce alınması
Mısır’da Eyyubi soyu Latin kolonilerine önemli ayrıcalıklar tanımaya devam ediyordu.
Mısır’da şarap yasaktı ama Venedikli tüccarların oturdukları mahallelerde içimi ve satışı
serbestti. Konsoloslar ve tüccarlar şikâyetlerini doğrudan Sultana yapabiliyorlardı.
Gümrüklerde denetleme yapacak memurları vardı. Latinlerin ve özellikle Venediklilerin
durumları Mısır’da çok iyiydi. Bu nedenle, Venediklilerin IV. Haçlıları bilerek
Constantinopolis’e yönelttikleri düşünülür. Daha sonra, Eyyubiler, Haçlıların Mısır yerine
Doğu Roma’ya gitmesini şükran mektupları yazarak övmüşlerdir. Mısır’ın bu nedenle
Venedik’e çok özel imtiyazlar vermiş olacağı bile düşünülür.
Constantinopolis halkı Haçlıları başlarına bela eden yeni yönetimden memnun değildi. Ocak
1204 de kent halkı isyan etti. IV. Alexios öldü. II. Isaakios hapsedildi, ama o da hapiste öldü.
Doğu Roma tahtına III. Alexios’un damadı Murtzuphlos çıktı. Şimdilik hakimiyet Latin
karşıtlarındaydı. Bu sırada Haçlılar kendi aralarında Doğu Roma yerine bir Latin devleti
kurmak konusunda mutabakata varmışlardı. Latinler kenti kuşattılar. . Latin işgalinden çok
muzdarip olan Constantinopolis halkı Süleymanşah’a haber yollayarak yardım istedi. Ama
Sultan hem kardeşi Mesut ile uğraşıyordu ve hem de aklında yeni bir Gürcistan seferi vardı.
Selçuklular Constantinopolis’e yardım etmediler, Doğu Roma kaderi ile baş başa kalmıştı.
Kentteki 30 bin Frank tüccarın içeriden yardımı ile Latinler 13 Nisan 1204 de
Constantinopolis’i ikinci defa işkâl ettiler. Constantinopolis’de 3 gün süreyle yağma ve ölüm
hüküm sürdü. Bir Haçlı tarihçisi: “ Dünya yaratılalı beri bu kadar çok ganimet daha hiçbir
103
kentte kazanılmamıştı “ demişti. O dönemde Constantinopolis dünyanın en büyük kültür
merkeziydi. Latinler bu kültür merkezini mahvettiler. Kültür hazinelerini tahrip ettiler.
Buldukları ve gördükleri her şeyi aldılar. Patrik başlarında Ortodoks papazları ellerinde İncil
ve Haç, istilacılardan yalvararak merhamet dilediler. Haçlılar hepsini öldürdü. Kiliseleri ve bu
arada Aya Sofya’yı soydular. Bu bir kâbustu. Doğu Roma başkentinin canı, ırzı, malı, kutsal
değerleri yani her şeyi gitmişti. Constantinopolis halkı bu travmadan kurtulamayacaktı.
Daha sonraları bu günlerden bahsederken tarihçi Niketas Khoniates, Doğu Roma’nın kendine
olan güvenini kaybettiğini söylüyordu. Tanrı önce öldürüp, sonra diriltmişti. Latin işgali ile
birlikte umutsuzluğa kapılan halk, çöküşten sonra gelmesi beklenen mutlu geleceğe dair
kehanetleri okuyordu. İnsanlar kehanetleri görebilmek için Constantinopolis’deki heykellerin
detaylarını ve yazılarını inceliyorlardı. Herkes bir yerlerde kehanetleri arıyordu. Kent
yıkılacak mıydı? Daha sonra onları neler bekliyordu? Niketas Khoniates, sadece Latinler değil
Anadolu Selçukluları hakkında da önemli bilgiler vermiştir.
Böylece Nisan 1204 tarihinde Constantinopolis’de “ Latin İmparatorluğu “ kuruldu. Flander
kontu Baudouin (Boudouin IX) Latin İmparatorluğunun ilk kralı seçildi. Latin patriği ise
Venedikli Thomas Morasini oldu. Peşinden Doğu Roma toprakları paylaşıldı. Yeni İmparator
Baudouin tüm devlet topraklarının dörtte birini aldı. Geri kalan toprakların yarısını Venedik
aldı. Geriye kalanlar da ikta tarzında şövalyeler arasında paylaştırıldılar. Doğu Roma
topraklarında çok karışık bir toprak düzeni ortaya çıkmıştı.
Boudouin Trakya ve Kuzey Batı Anadolu’yu aldı. Boniface de Montferrat, Selanik ve
Tesalya’yı da içine alan bir krallık kurdu. Venedik Peloponnes’de Modon, Koron; Adriyatik
kıyısında Dyrrhakhion, Ragusa; Girit, Euboea, Andros ve Naksos adalarını; Gelibolu,
Tekirdağ ve Edirne kentlerini aldı. Constantinopolis’te kendi hakimiyetinde bölgeler olan
Venedik bu işten çok karlı çıkmıştı. Orta ve Güney Yunanistan’da Boniface’ye bağlı
devletçikler ortaya çıktı. Böylece Avrupa feodal yapısına benzer bir yapı ortaya çıkmıştı.
Haçlı seferi asıl amacı dışına çıkmıştı. Katolik Haçlıların kin ve nefreti Ortodoks Doğu Roma
başkentinde hüküm sürüyordu. Halk kısa süre içinde kenti terk ederek, Haçlıların olmadığı
yerlere göç etmeye başladı. Kaçan halk, gittikleri yerlerdeki yerli halkla beraber yeni devletler
kurdu. Böylece ortaya İznik, Selanik ve Trabzon’da Doğu Roma İmparatorluğunun halefi
olduğunu iddia eden 3 devlet ortaya çıktı. İznik’te kurulmuş olanın başında III. Alexios’un
damatlarından Theodoros Laskaris vardı. Theodoros Laskaris, III. Alexios döneminin en
önemli komutanlarından biriydi. İznik, devlet modeli olarak kendine Doğu Roma
İmparatorluğunu almıştı. Bilgin Mihail Autoreianos, ilk İznik patriği seçildi ve o Theodoros’a
tacını giydirdi. Theodoros Laskaris 1208’de imparator unvanını aldı.
Andronikos’un torunları Alexios ve David, dedelerinin tahttan düşürülmesinden sonra
akrabaları olan Gürcü kralının sarayına götürülmüşlerdi. Constantinopolis’in Haçlılarca
işgalinden sonra, Trabzon’da Gürcü kraliçesinin yardımı ile bir devlet kurdular. Bu sırada
Bulgar devletinin başında Kaloyan kral olarak bulunuyordu (1197 – 1207).
Dönemin tarihçileri, Constantinopolis’in alınarak, Doğu Roma İmparatorluğuna son
verilmesinde Papanın hiçbir kabahati olmadığından bahsederler. Ancak, Papanın mektupları
durumu böyle göstermez. Latin İmparatorluğunu Papa tarafından da onaylanmıştır.
Constantinopolis’in Latinler tarafından işgali üzerine I. Gıyaseddin Keyhüsrev’de Milet’e
Kayınbabasının yanına gitmek zorunda kaldı. Keyhüsrev, saltanattan uzaklaştırarak, Selçuklu
104
toprakları dışında geçirdiği hayatın kendine çok sıkıntı veren bir hayat olduğunu söylemiştir.
Onun hocası Mecdüddin İshak’a yazdığı bir mektupta “ zalim feleğin elinden neler çektiğimi
söylersem kalemimin ucundaki mürekkep kan olur “ demesi ünlüdür.
1203 yılında Meyyafarikin’de Keykavus medresesi yapıldı.
1204 yılında Koçhisar Ulu Camii, Konya-Beyşehir yolunda Kızılören Hanı yapıldı.
Horses of Saint Mark (Constantinopolis hipedromundan Venedik’e götürülen atlar)
105
İnsan Eti ile Beslenme
Bu sırada Orta Asya’da Cengiz Han Naymanlara karşı sefer yapmak için hazırlıklarını
bitirmişti. Ordunun koruyucu ruhu olan ve Atalarının ruhunun oturduğu bayrağa kurban
sundu. 1204 ilkbaharında kurultayı toplayarak, onlara Naymanlara hücum fikrini açtı.
Çoğunluk, ilkbaharda atlar güçsüz olur, seferi yaz sonuna bırakalım dese de Cengiz Han ağır
bastı ve onun fikri kabul edildi. Cengiz Naymanlara karşı harekete başladığında, Camuha,
Merkit beyi Tokta, Oyrat beyi Kutuga oymakları ile birlikte Naymanların yanında yer
almışlardı. Tatar, Kereyit, Dovben, Tayçiut ve benzer kalıntılar da Naymanlara katılmışlardı.
Tayang Han Altayların arkasına geçip, Moğolları yormak istiyordu. Ama komutanı Hori onu
korkaklıkla suçlayıp, saldırmaya itti. İlk gün sonunda Moğollar daha başarılıydı ve Tayang
Han yaralanmıştı. Bir tepenin üzerinde gece Tayang Han sordu: “ Kurtların bir sürüyü
ağıllarına kadar kovaladıkları gibi, bizimkileri kovalayan kimlerdir? “
Camuha cevap verdi: “ Bunlar Timuçin’in insan eti ile beslenen dört köpeğidir. Timuçin
onları demirden bir zincirle bağlı tutar. Bu köpeklerin alınları bakırdandır, dişleri keskindir,
dilleri sivridir. Kamçı yerine eğri kılıçları vardır. Onlar çığ damlaları içerler, rüzgâra binerler.
Savaşlarda insan eti yerler. Şimdi onlar zincirden boşalmışlardır. Salyaları akar, keyiflidirler.
Bu dört köpek Cebe, Kubilay, Celme ve Sübetay’dır. “
Bu alıntı Moğolların Gizli Tarihinden yapılmıştır. Ancak o dönem kaynakları içinde
Camuha’nın savaştan önce korkarak, Tayang Han’ı bırakıp, savaşçıları ile birlikte çekip
gittiğini söyleyen önemli anlatımlar da vardır.
Bu dört müthiş savaşçıya Cengiz Han da “ azılı köpeklerim “ derdi. “ Kubilay, Celme, Cebe
ve Sübetay, siz dördünüz benim azılı köpeklerim gibisiniz. Ben sizi nereye gönderdiysem, sert
taşları parça parça ettiniz, derin suları durdurdunuz. Bundan dolayı savaşlarda sizin önde
bulunmanızı buyurdum. “
Tayang Han yaralı yerde yatıyordu. Artık kalkıp savaşa katılacak hali kalmamıştı. Hori subaşı
ve öteki Nayman ileri gelenleri ölmek için umutsuzca savaşmaya başladılar. Bu cesareti gören
Cengiz Han, onları durdurup, kazanmaya çalıştı ise de Naymanlar savaşarak ölmeyi yaşamaya
tercih ettiler. Bundan sonra savaştan artta kalan Naymanlar da Cengiz Han’a bağlandılar.
Nayman zaferinin peşinden, Cengiz Han orman halkı olan Merkitlere saldırdı. Merkit beyi
Tokta kaçtı. Yerine keçen bey Cengiz’e bağımlı olmayı kabul edince, Merkitler de Cengiz
Han’a bağlanmış oldular. Cengiz bu yeni Merkit şefinin kızı Kulan’ı dördüncü karısı olarak
aldı.
Çin’de Song hanedanında askeri kanat ile büyük toprak sahibi kanat ( Büyük Çin Aileleri,
Kibar seçkinler) arasındaki siyasi mücadele devam ediyordu. 1204 de Han T’o-wei
liderliğindeki askeri kanat yönetime geldi. Askeri reform yapıp, Cücenlere karşı saldırıya
girişti.
106
Rum Selçuklu tahtı yeniden
Keyhüsrev’in
Anadolu’da Keyhüsrev Menderes vadisinde iken, Sultan II. Rükneddin Süleymanşah ölmüş
ve yerine çok küçük yaşta olan III. Kılıç Arslan (1204 – 1205) çıkarılmıştı. Yeni Sultanın
yaşının çok küçük olması nedeniyle, Mubarizüddin Ertokuş, Danişmendoğlu Muzafferüddin
Mahmut, Zahireddin İli ve Bedrettin Yusuf’un çabaları ile özel bir elçi ve mektupla
Keyhüsrev Konya’ya tahta çıkmak üzere davet edildi. Konya’ya doğru yola çıkan Keyhüsrev,
İznik topraklarından geçerken hiç umulmayan bir engelle karşılaştı. Kendi de yeni bir devlet
kurmaya çalışan Laskaris, III. Kılıç Arslan’la anlaştığını ileri sürerek, Keyhüsrevin
topraklarından geçişine izin vermiyordu. Keyhüsrev Theodoros Laskaris ile Honas, Ladik
(Denizli) ve Konya sınırına kadar olan toprakları, kent ve kaleleri vermek konusunda anlaştı.
Şehzadeler Keykavus ve Keykubat’ı Konya’dan gelen elçi Hacib Zekeriya ile birlikte rehin
bıraktı.
Hacib Zekeriya, rehin şehzadeleri kurtarmak için bir plan yaptı ve bu plan gereği bir gün
avlanırken hep beraber Laskaris’in elinden kaçıp, Selçuklu topraklarına vardılar. Bu kaçış hiç
de kolay olmamıştı.
Konya’ya varan Gıyaseddin Keyhüsrev kente giremedi. Konya kapılarını kapamış ve kent
halkı kararlı bir mukavemet örgütlemişti. Devlet bürokrasisinde de hava sık sık değişiyordu.
Konya bir gurup davet ederken bir gurup da karşı durmaya hazırlanıyordu. Konya Kadısı
Timisi, Keyhüsrev aleyhine fetva verdi.
107
Keyhüsrev de Uluborlu’ya giderek bir ordu hazırladı ve bu ordu ile Konya üzerine yürüdü.
Konya kuşatıldı, çevresi tahrip edildi ama kent direniyordu. Keyhüsrev ne yaptığını bilmez
halde orada burada dolaşmaya başladı. Kent halkı III. Kılıç Arslan’a verdikleri söze bağlı
kaldıklarını ve kalacaklarını söylüyorlardı. Keyhüsrev, yanında ordusu ile Meram’a çekildi.
Aksaray ile Konya arasında eskiden beri devam eden bir rekabet vardı. Aksaray halkı
Konya’nın bu tutumundan yana değildi ve valiyi kentten kovarak, hutbeyi I. Gıyaseddin
Keyhüsrev adına okuttular.
Konya direnirken, Aksaray’da hutbe I. Gıyaseddin Keyhüsrev adına okutulunca, telaşlanan
Konya direnmekten vazgeçerek, o da hutbeyi Keyhüsrev adına okuttu. Böylece Konya’ya
gelen I. Gıyaseddin Keyhüsrev, Anadolu Selçuklu tahtına ikinci defa oturdu (Şubat 1205)
(1205 – 1211). Tahtan indirdiği yeğeni III. Kılıç Arslan’a da eskiden babası Süleymanşah’ın
hükmettiği Tokat kentini verdiğini ilan etti. Ama yeğenini Tokat kentinden önce Gavele
kalesine yolladı. Kaynaklar III. Kılıç Arslan’ın Gavele kalesinde bir nevi hapis iken ölerek,
hiçbir zaman Tokat’a gidemediğinden bahsederler.
I. Gıyaseddin Keyhüsrev Konya halkının direnişine Kadı Timisi’nin ön ayak olduğuna
inandırılmıştı. Aslında bu dirençte Tirmizi’nin katkısı olsa bile bu büyütülecek kadar önemli
bir katkı değildi. Keyhüsrev Timisi’yi idam ettirdi. Daha sonra, doğruyu öğrenip pişman olsa
da ölen ölmüştü.
I. Gıyasettin Keyhüsrev, Anadolu Selçuklu tahtına oturduğunda, Artukoğulları,
Mengücükoğulları ve Güneydoğu Anadolu Eyyubi emirleri (Samsat emiri el-Malikül-Efdal)
devlete tabiydiler. Sultan da oğulları İzzeddin Keykavus’u Malatya’ya, Alaeddin Keykubat’ı
Danişmend iline, Celâleddin Keyferidun’u Koyluhisar’a vali atadı. Şehzadelerin yanlarına
devlet adamları, Atabeyler ve ilim adamları verdi. Kardeşleri Mugiseddin Tuğrulşah Saltuk
ilinde, Muizzeddin Kayserşah Urfa valisi olarak devam ettiler. Saltuk ilinin yönetimini
üstlenen Tuğrulşah, Gürcülerin yağma akınları yapmasına karşılık, karşı saldırı yapıp, pek çok
ganimet elde etti. Gürcülerle yaptığı bu mücadelede Tuğrulşah’ın yanında Sökmenliler Beyi,
Beytemur’un küçük oğlu Melikülmansur Muhammed vardı (1205).
I. Gıyaseddin Keyhüsrev, şehzadeleri olsun, kardeşlerini olsun vali gibi tayin edince, onların
saltanata fiilen katılma haklarını da bitirmiş oldu. Keyhüsrev Türk gelenekleri dışına çıkarak
toprağı bölmemiş, herkesi merkezi yönetimin emrinde memurlar konumuna getirmişti. Artık
hanedan üyeleri kendi adlarına para bastıramıyor, hutbe okutamıyor, başka devletlere karşı
savaş açamıyordu. Bundan sonra Selçuklu şehzadelerinde feodal mahiyette siyasi hakimiyetin
paylaşılması usulü bir daha görülmeyecektir.
I. Giyaseddin Keyhüsrev saltanatının ikinci döneminde merkezi yönetimi kuvvetlendirerek
çok önemli bir adım atmıştır. Merkez, eyaletler ve uçların arasında ahenkli bir denge
kurmuştur. Sultan askeri otoritesinin yanına sivil otoritesini de katmıştır.
Doğu Roma halkı Haçlı Latin devletinden çekiyordu ve hayatından hiç memnun değildi.
Trakya halkı, Latinlere karşı Bulgar kralı Kalonyan’ı davet ettiler. 1205 yılında Kalonyan ile
Latinler arasındaki savaşı Kalonyan kazandı. Latinlerin uğradığı bu bozgun onları
güçsüzleştirdiğinden İznik, Pontus gibi diğer Rum devletlerinin kuruluşunu kolaylaştırdı.
108
Gıyaseddin Keyhüsrev’in tahta ikinci defa çıkmasında Danışmend oğulları Zahireddin İli,
Muzaffereddin Mahmut ve Bedreddin Yusuf önemli roller oynamışlardı. Bu üç kardeşten
Zahireddin İli, Keyhüsrev zamanında Pervanelik görevinde de bulundu.
1205 yılında Kayseri’de Dar-üş Şifa medresesi yapıldı. Bu tıp okulu ile hastanenin aynı yerde
olduğu ilk örnektir.
Kayseri’de Dar-üş Şifa medresesi
Kayseri’nin Yenice Mahallesi’nde bulunan Gevher Nesibe Tıp Medresesi ve Darüşşifası,
Anadolu Selçuklu Hükümdarı I.Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından kız kardeşi Gevher Nesibe
Sultan adına 1205–1206 yılında yaptırılmıştır. Medrese ve darüşşifa birbirine bitişik iki bina
olduğundan halk arasında Çifte Medrese veya İkiz Medrese ismi ile de tanınmaktadır.
Gıyasiyye Medresesi ve Şifaiyesi dünyanın ilk uygulamalı tıp okuludur. XIII. yüzyılda bu tür
tıp kuruluşlarında, Gıyasiyye’de teorik, Şifaiyye’de de pratik olarak sürdürülmektedir
Rivayete göre Gevher Nesibe Sultan bir Selçuklu kumandanına aşık olmuş ancak, hükümdar
bu evliliğe izin vermemiştir. Bir süre sonra kumandanın şehit düşmezi üzerine de Sultan
üzüntüsünden verem olmuştur. Sultan ölmeden önce Gıyaseddin Keyhüsrevden kendisi gibi
çaresiz hastaları tedavi edecek hekimlerin yetiştirilmesi için bir medrese yapılmasını istemiş
ve bütün servetini de bu iş için bağışlamıştır. Bu olaydan üzüntü duyan Gıyaseddin
Keyhüsrev ikinci defa tahta çıktığında, kız kardeşinin vasiyetini yerine getirmek üzere
Gıyasiye Medresesi ile arkasındaki Şifaiyye Medresesini yaptırmıştır. Bundan sonra Gevher
Nesibe Sultan da medrese içerisindeki türbesine gömülmüştür.
109
İslam uygarlığı devam ediyor
Makamat
Tarih, Arap dünyasının edebi türler içinde en fazla rağbet edilen tür olmuştu. Bazısı bilgisi
çok kıt olan askerler için özet olarak yazılıyordu. Bazısı da bilgili insanlar için ağır bir tarzda
kaleme alınıyorlardı. İbni el-Kalanisi’nin tarihi, Usame İbni Munkid’in anıları, İbni elAthir’in evren tarihi, İmadeddin el-İsfahani’nin Selahaddin Eyubi’nin yaşamı, İbni el-Kifti ve
İbni Ebu Useibi’nin bilim tarihleri önemli eserlerdir. Yakut büyük bir Coğrafya Sözlüğü
hazırlamıştır.
Hariri’nin Makamat’ı dev bir edebi eserdir. Mısırlı İbni el-Ferid de büyük bir şairdir.
110
Bu dönem edebi anlamda Farsçanın Arapçaya galebe çaldığı dönemdi. Daha önce
gördüğümüz gibi Ömer Hayyam ortaya çıkmış ve meşhur Rubailerini kaleme almıştı. Aynı
zaman da matematikçi ve gök bilimciydi.
Ömer Hayyam’ın peşinden Nizami vardır. Uzun şairane mesneviler yazmıştır. Ondan sonra da
Şirazlı Sadi gelmiştir. Sadi nesirle nazmı karıştırarak, öğütler vererek, Gülistan’ı yaratmıştır.
Şirazlı Sadi en ünlü İran şairlerinden biridir.
Bu arada özellikle İran’dan ortaya bir sürü mistik eser de çıkmıştır. Suhreverdi, şair
Feridüddin Attar bunların yazarlarındandır. Daha sonra da Mevlana Celaleddin Rumi gelir.
Ömer Hayyam illüstrasyon
111
Gökmoğollar
Cengiz Han’ın Moğolistan’da tam bir birlik sağlaması için az bir gayrete ihtiyacı kalmıştı.
Eski düşmanlarından Küçlük ve Tokta’a Altay dağlarının gerisine çekilmişlerdi. 1205 yılında
Cengiz onları da egemenliği altına almak için sefer yaptı. Tokta’a öldürüldü. Küçlük ise Kara
Hitaylara kaçtı. Sonra’da onların başına geçti. Cengiz önce kaçan Merkitleri sonra da
Subetay’ı kovaladı.
Cengiz Moğolistan’ın artık tümüne egemendi. Son bir rakibi kalmıştı o da kan kardeşi
Camuha idi. Camuha artık bozkırda bir çete reisi gibi dolaşıyordu. Yanındaki adamları
Camuha’ya ihanet edip, onu yakalayıp, Cengiz’e teslim ettiler. Cengiz Han kendi düşmanı
için bile olsa ihaneti kabul edemedi. Camuha’yı yakalayanları, onların çocukları ve torunları
da dahil olmak üzere öldürttü. Camuha da kan dökmeden soylu biri gibi öldürüldü. Cengiz
Han Moğolistan’da rakipsiz kalmıştı. Ona boyun eğen ve beraber olan soylular yaşıyor, karşı
çıkanlar ise artık bu dünyada bulunmuyorlardı.
1206 yılında (Panter yılı) Cengiz Han Onan nehri kıyısında büyük bir kurultay topladı.
Kurultaya bütün akrabaları, noyanlar ve bahadırlar katıldılar. Bu kurultayda Cengiz Han
Moğol ulusunun hanı ilan edildi. Bu kurultay ile Moğolistan’da bulunan tüm kabileler Moğol
genel adı altında birleşmeyi kabul ediyorlardı. Bundan sonra onlar da kendilerine “ Göktürkler
“ gibi “ Gökmoğollar “ dediler. Görüldüğü gibi, Moğol, etnik bir gurubun adı değildir. Türk
ve Moğol kökenli toplulukların tümüne verilen siyasi bir addır.
112
Eskiden Bu halklara Tatar diyenler, bu siyasi kabule rağmen onlara Tatar demeye devam
etmişlerdir. Halbuki Tatarları Cengiz Han çoktan paramparça edip, yeryüzünden silmişti.
Bozkırdaki tüm Türk ve Moğol kökenlilere kimi Moğol der, kimi Tatar der kimi de Türk der.
Ünlü İranlı tarihçi Reşidettin tüm boyları Türk kabul ediyordu. İslam tarihçileri arasında tüm
bozkır topluluklarını Türk kabul etmek, buna karşın Batı Avrupa’da ise tümünü Moğol veya
Tatar kabul etmek yaygın bir anlayıştır. XI. yüzyılda “ Kabusname “ yazarı Keykavus “
Tatarlar dokuz Türk kavminin sıkıntılara en dayanıklı olanıdır “ derdi. Kaşkarlı Mahmut ise
Tatarları Türk boylarından biri gibi düşünüyordu. Buna karşın Gürcü tarihçiler Timurun
halkına, Karakoyunlara ve Akkoyunlara, Türkmenlere Tatar diyordu.
Kimler Tatar, kimler Türk gibi çeşitli görüşler ve tartışmalar vardır. Kesin olan, Tatar veya
Moğol denen siyasi kuruluşlar içerisinde Türk ve Moğol boylarının birbirine eşite yakın
miktarda bulunduğudur. Bu boylar birbirine karışmıştır. Hun siyasi birliği, Cengiz
imparatorluğu Türk ve Moğol kökenlidir. Fark egemenin hangi kökenden geldiğinde
yatmaktadır. Bu nedenle Cengiz İmparatorluğu da Türk tarihinin ayrılmaz bir parçasıdır.
Burada öyle ele alınacaktır.
1206 yılında Onon ırmağı kıyısında büyük bir kurultay toplandı ve Timuçin’in görevlerini
onayladı. Artık Cengiz Han’dı. Pek çok halk Cengiz Han’a katılmaya başlamıştı. Barışçı bir
halk olan Uygurlar kendileri gelmişlerdi. Cengiz Hanın mühürü Ta-ta Tonga’ya emanet
edildi. Sonra Uygurları İli Karluklar’ı izledi.
113
Delhi Sultanlığı
Hatırlanacağı
gibi,
Latinlerin
Constantinopolis’i işgalinden sonra,
1206 yılında Theodoros Laskaris,
başkenti İznik olan bir devlet
kurmuştu. Alexios Komnenos’da
Davit Komnenos’la birlikte başkenti
Trabzon olan Rum Pontus devletini
kurmuştu (1204 – 1461). Rum Pontus
devleti kurulur kurulmaz genişlemeye
başladı. Pontus devleti ve uyguladığı
siyaset Kervan yolunu ve ticareti
tehlikeye düşürüyordu. Anadolu
Selçuklu devleti tedbir alırken,
Alexios Samsun’a saldırdı. Bunun
üzerine harekete geçen Sultan
Keyhüsrev ile Alexios arasında
yapılan savaşı Anadolu Selçukluları
kazandılar. Bu savaştan sonra
Samsun tekrar Anadolu Selçuklu
devleti sınırları içine alındı. Asya –
Avrupa transit ticaret yolunun da
güvenliği sağlandı.
Delhi Sultanlığı 1
1206 yılında ilk Latin İmparatoru
Boudouin öldü. Yerine Henri geçti.
Anadolu’ya
bir
sefer
yapma
hazırlığına girişti.
1206 yılında Hindistan’da Gur Sultanı Muizzeddin Muhammed bir Hindu tarafından
öldürüldü. Manevi oğlu kölelikten gelme Aybek idi. 1206 yılında Muizzeddin Muhammed’in
yerine Aybek geçti ve böylece Delhi Sultanlığı kurulmuş oldu (1206 – 1297). Delhi de
hüküm süren bu ilk hanedana Hindistan Memlükleri de denir.
Bu sırada İznik merkezli Rum devleti de genişleme istidadı gösteriyordu. I. Gıyaseddin
Keyhüsrev, bu genişlemeye tedbir olarak, Denizli, Honas ve Menderes vadisinin yönetimini
kayınpederi Manuel Mavrozomes’e bıraktı. Mavrozomes Hıristiyan kaldı ama Selçuklu
devletinde komutan ve yönetici oldu. Beylerbeyi oldu. Öldükten sonra ailesi Konya’da
Hıristiyan ama etkili bir aile olarak yaşamına devam etti.
Şimdi Anadolu Selçuklu devleti eskisine göre çok daha iyi organize olmuştu. İlerlemesine
devam edebilmek için en büyük sorun olarak büyük bir limana sahip olamamak görülüyordu.
Ticaretin daha da gelişebilmesi için devleti çevreleyen denizlere çıkış gerekliydi. Samsun’u
savunmak çok güçtü. Bu geçtiğimiz tarihsel süreçte örneklenmişti. Keyhüsrev gözlerini
güneye çevirdi.
114
Antalya, Rum Selçuklularının
Antalya ve Kemer, Piri Reis haritası
I. Gıyaseddin Keyhüsrev kuzeydeki önemli ticaret limanı Samsun’u aldığı gibi, güneydeki
önemli liman Antalya’yı da topraklarına katmak istedi. Kent, bu sırada, Aldo Brandini adlı bir
İtalyan’ın hakimiyeti altındaydı. Keyhüsrev kenti kuşattı ama Aldo Brandini’nin Kıbrıs’tan
yardım alması üzerine başarılı olamayarak, kuşatmayı kaldırdı. Ancak Anadolu’nun her
yerinde olduğu gibi, Antalya’da da Latin Yunan çekişmesi vardı. Keyhüsrev Antalya
kuşatmasını kaldırdıktan sonra, kentteki Yunan kökenliler haber yollayarak, Sultanı
çağırdılar. Bunun üzerine başlayan 2. kuşatma sonunda 5 Mart 1207 yılında Antalya
fethedildi. Antalya’nın Anadolu Selçuklularının eline geçmesi ile Selçuklu devleti Akdeniz’e
açılmıştı. Şimdi sıra Karadenizde bir liman elde etmekteydi.
Bu sırada Haçlılar (Trablus kontu), Ermeni kralı II. Leon, Doğu Roma Antakya’nın
hakimiyeti için birbirleri ile mücadele edip duruyorlardı. Kentin yönetimi Trablus kontu IV.
Bohemund’daydı, ama Leon da her fırsattan yararlanarak kenti ele geçirmeye çalışıyordu.
Olaylara Papa ve zaman zaman Müslümanlar da karışıyorlardı. Taraflar arasında anlaşmalar
yapılıyor, ama ilk fırsatta bu anlaşmalar bozuluyordu.
115
Latinler Constantinopolis’i işgal ettiklerinde, kendilerine çok aykırı gelen bir toprak düzeni ile
karşılaşmamışlardı. Örneğin 150 – 200 yıldır, Rumeli ve Anadolu’da, Selçukluların İktasına
benzer şekilde “ pronoia “ denen araziler çoğalmıştı. Bunlar, askeri hizmet karşılığı verilen
topraklardı. Pronoialarda ki ve büyük toprak sahiplerinin arazilerindeki köylüler toprağa
bağımlı kılınmış ve angaryaya koşulmuştu. Birtakım topraklara devlet memuru giremiyor ve
devlet yetkisini arazi sahipleri kullanıyordu (köylüler üzerindeki yargı yetkisi dahil). Latinler,
Doğu Roma’yı ele geçirince “ assises de Romanie “ adlı tam feodal bir yasayı yürürlüğe
soktular. Bu yasada köylüler için serf anlamındaki “ Rum vilains “ deyimini kullandılar. Bu
hitabın kullanılabilmiş olunmasından anlaşılıyor ki mevcut köylülerin durumunu hiç
yadırgamamışlardı.
Rum soyluların bir kısmı Latinlere katıldılar. Bunlara nazik insanlar diyerek hemen feodal
hiyerarşinin içine aldılar. Bunların arazilerine dokunulmadı. Ama bazı büyük toprak sahipleri
direniyordu. Bunlar İznik’e çekildiler. Latinler direnen toprak sahiplerinin arazileri ile bazı
kilise topraklarına el koydular. Bu el konulan topraklar senyörlere fief olarak dağıtıldı.
Köylü için ise pek bir şey değişmemişti. Eskiden büyük toprak sahibine verdiği ürünü şimdi
Latin senyöre veriyordu. Bütün köylüler, vergi, ayni ödeme, yol çalışması yapma, yük taşıma
gibi angaryalar altındaydılar.
Bu sırada Anadolu Türk Beylikleri de daha iyi yerleşmeye çalışıyorlardı. Sökmenliler, kendi
içlerinde yaptıkları taht mücadeleleri ile huzursuzdu. Silvan Eyyubi hükümdarı da Ahlat’a göz
dikmiş, ikide bir gelip kenti kuşatıyordu. Bu sırada son Sökmenliler Beyi, Balaban
Tuğrulşah’tan yardım istedi. Tuğrulşah ise Muş kuşatması sırasında Balaban’ı öldürttü.
Bunun üzerine Ahlat Silvan Eyyubi hükümdarı Necmeddin Eyubî’yi çağırarak kenti ona
teslim ettiler. Böylece 1207 yılında Sökmen Beyliği sona ermiş oldu.
1207 yılında, Latin İmparatoru Henri Anadolu’ya sefer yaparken, Bulgar kralı Kaloyan
Selanik’i kuşattı. Ama Kaloyan bu kuşatma sırasında öldü.
1207 yılında Cengiz Hanın büyük oğlu Cuci, Sibirya’ya bir sefer yaptı. Yenisey vadisinde
oturan Kırgızlar çok kavgacıydılar. Cuci, onları da Moğol konfederasyonuna kattı.
Artık Cengiz Hanın ordusunda veya konfederasyonunda çekirdeği teşkil eden Moğolların
yanında Türkçe konuşan bazı büyük halklar da vardı. Naymanlar, Kereyitler, Öngütler,
Karluklar, Kırgızlar, Uygurlar, Tatarlar bu halklardandı. Artık her yerde bir Moğol’a yediden
fazla Türk düşüyordu.
116
Cengiz Han Örgütlenmesi
Cengiz Han kendi dahil, ona bağlı bütün boylar keçe çadırda yaşıyorlardı. İmparator kendi
ailesinin ve ona katılan tüm bozkır soylularının (ak budun) başkanıydı. Cengiz Han’ın kara
budun ile bir işi yoktu. O bir halk lideri değildir. Ak budunu çevresinde toplamış, soylu bir
liderdir. Onun için önemli olan ailesi, nökerleri, noyanları, bahadır ve prensleriydi.
Daha önce ordusunu, Hun tarzı olan on, yüz, bin ve on bin tarzında örgütlediğini söylemiştik.
Kuvvetlerinin başlarına kendine çok yakın bulduğu yakınlarını komutanlar olarak atamıştır.
Ordusu genel bozkır geleneklerine uygun olarak sağ, sol ve orta olarak örgütlenmişti.
Nökerlerinden Naya’a merkeze, Muhali sol kanada, Bo’orçu sağ kanada kumanda ediyordu.
Cengiz’in bin kişilik özel muhafız kuvvetlerinin komutanı da genç Çagan’dı. Cengiz Çagan’ı
Tangutlardan esir alıp, kendi oğlu gibi yetiştirmişti.
Muhali Celayirlerden Tergetu Bayan’ın torunuydu. Tergetu büyük oğlu ve onun oğluna
beraberce Cengiz Han’ın buyruğuna girmelerini emretmişti. Çocuğunu ve torununu Cengiz
Han’a verirken şöyle demişti: “ Bunlar senin daimi kölelerin olsun. Eğer bunlar kapından
ayrılırlarsa, ayaklarının damarlarını çıkar, yürek ve ciğerlerini parçala. “
Bo’orçu ve Muhali gibi merkez kuvvetleri komutanı Naya da Cengiz’in nökerlerindendi.
Daha önce Tayçiut beyi Targutay-kiriltuk’un nökeri olduğunu ve efendisini Cengiz’e teslim
etmek üzere yakaladıktan sonra, bu nökerliğe yaraşmaz diyerek serbest bıraktığını ve bunu
gelip Cengiz Han’a anlattığını hatırlayalım.
Nökerleri’nin Cengiz Han’a ne denli bağlı olduklarını anlatmaya gerek yoktur. Bir keresinde
Cengiz Han’ın kendine karı olarak seçtiği Merkitlerin ünlü güzeli Kulan’ı Hana götürmekle
nökeri Naya’a yı görevlendirildi. Ama Naya’a etrafta çok sayıda düşman olduğunu anlayınca,
düşmanın eline geçmesin diye Kulan’ı 3 gün boyunca bir evde yanında tutup, Cengiz Han’a
götürmedi. Bunu öğrenen Cengiz Han Naya’a nın Kulan ile seviştiğini sanarak çok kızdı.
Naya’a nın önce işkence altında itiraf ettirilmesini sonra öldürülmesini emretti. Naya’a
işkence altında bile Hana olan bağlılığını bildiriyordu. Diğer yandan Kulan Cengiz Han’ı
Naya’a ile aralarında hiçbir şey olmadığına ikna etmeye çalışıyordu. Cengiz Han Kulan ile
baş başa kaldığında ona el sürülmediğini anladı ve Naya’a yı serbest bıraktırdı. Dedi ki: “ Bu
adam ikiyüzlü bir adam değil. İleride önemli işler yapacaktır. “
Bozkırda, daha önce anlatıldığı gibi, kabile yapılanmasından soylular (Ak budun)
yapılanmasına geçilmişti. Bu yapılanmada en ufak göç birimi “ ağıl “ dı. Ağıl’ın bağlı olduğu
117
bey tarafından saptanmış otlakları vardı. Her bey kendisine bağımlı olan insanların sayısına
göre, otlakların sınırlarını, yılın mevsimine göre, sürülerin nerde otlama hakkı olduğunu
bilirdi. Hiç kimse Kağan tarafından saptanmış yaylalardan başka yerde kalamazdı. Kağan
şehzadelerinin ve nökerlerinin; şehzadeler ve nökerler binbaşılarının, yüzbaşılarının;
Yüzbaşılar onbaşılarının otlaklarını ve bulunabilecekleri yerleri belirlerlerdi. Böylece ağıldan
başlayan ve hiyerarşik tarzda büyüyen topraklar kullanım açısından bölüşülmüş olurdu.
Cengiz Han okuma yazma bilmiyordu ve Moğolcadan başka bir dil de konuşamıyordu.
Moğollar arasında da zaten okuma yazma bilen nerede ise yok denecek kadar azdı. Cengiz
Han Naymanları yendikten sonra, Naymanların veziri olan Uygur kökenli Ta-ta T’ong-a’yı
yanına alınca, yazı dili ile de tanışmış oldu. Bu Uygurlu danışman Moğolların ilk
öğretmenidir. Cengiz’in oğullarına Uygur alfabesi kullanarak Moğolca okuma ve yazma
öğretti. Bu Uygurlu danışman resmi yazıları yazmak, mühürlemek ve ikinci imzayı atmakla
da görevlendirilmişti. Bunlar merkezi bürokrasinin kurulması ile ilgili ilk adımlardı.
Cengiz Han Çin kültürü yerine Uygur kültürünü tercih etmiştir. Bu tercihte en önemli nedenin
Uygur kültürünün bozkır kökenli olması ve bozkır gelenekleri ile daha iyi uyuşması gösterile
bilinir.
Tatarlar ile yapılan ilk mücadeleler sırasında, ufak bir Tatar çocuk ele geçmişti. Cengiz bu
çocuğa bulunmuş çocuk anlamında Şigi-kutuku dedi ve karısı Börte onu büyüterek, evlat
edindi. Cengiz Han Moğolistan birliğini sağladıktan sonra Şigi-kutuku’yu “ Büyük Yargıç “
atadı ve ona şöyle dedi: “ Şimdi ben bütün halkları bağımlı kıldım. Sen benim kulaklarım ve
gözlerim olacaksın. Söylediklerine kimse karşı çıkmasın. Seni hırsızlık ve düzenbazlık gibi
işleri yargılamak ve cezalandırmakla görevlendiriyorum. Ölümü hak edene ölüm cezası ver.
Cezayı hak edeni cezalandır. Halk arasında arazi paylaşımı ile ilgili işlere bakma. Karara
bağlanan işleri kara tabletler üzerine yaz ki, daha sonra başkaları onu değiştiremesin. “
Şigi-kutuku, yargıçlık görevini örnek olacak şekilde kusursuz yaptı. Kararkları kendinden
sonra örnek teşkil etti. Şigi-kutuku, işkence ile alınan ifadeleri geçersiz sayarak, hukukta da
bir devrimi gerçekleştirmiştir. İnsanlık onun bu noktasına pek çok asır sonra gelebilecektir.
Şigi-kutuku, Moğol soyluları arasında yapılan paylaştırmaları da “ Mavi Deftere “ kaydederek
önemli bir devlet görevi daha yapmıştır.
118
İktidara ortak olmak isteyen Şaman
Şaman
Kanatlı atıyla göğe uçup, Tanrı ile konuştuğuna inanılan Şaman Kökoçü 1206 yılında Cengiz
Han’ın han seçilmesinde önemli bir rol oynamıştı. Kurultay’da “ Tanrıdan buyruk aldım, artık
o Timuçin değil Cengiz Handır. Tanrı dünya imparatorluğunu çocuklarına ve ardıllarına
bağışladı “ demiş ve bu söz büyük yankı yapmıştı. Ancak Kökoçü, gittikçe işlere karışmaya
başladı. Cengiz’in kardeşi Kasar ile kavga etti ve Cengiz’i Kasar’a karşı kışkırttı: “ Ruh bana,
ölümsüz tanrının kutsal iradesini açıkladı. Halklar üzerinde önce Timuçin, sonra Kasar
hükmedecektir. Kasar’ı ortadan kaldırmazsan, tehlikedesin. “
Cengiz bu sözlerin etkisinde kalarak, kardeşinin yanına gidip, onu dövdü ve şapkası ile
kemerini aldı. Şapka ve kemerini alarak Kasar’ın özgürlüğü de almış oldu. Cengiz, kardeşini
sorgulayıp, onu hırpalarken, anne Ho’elun yetişti. Kasar’ın bağlarını çözdü, şapka ve kemerini
geri verdi. Bağdaş kurup, memelerini dışarı çıkarıp, öfke ile Cengiz’e bağırmaya başladı: “
İşte emdiğiniz bu memeleri görüyor musun? Kasar hangi suçu işledi ki, sen kendi etini yok
ediyorsun? Emzikte iken sen şu memeyi emdin. Öteki iki kardeşin Kaçi’un ve Otcigin bu
memeyi emdi. Yalnızca Kasar iki memeyi de emdi ve benim boğazımı rahatlattı. Bunun
içindir ki, yetenekleri Timuçin’in ruhundadır. Kasar ise güçlü ve ok atışında ustadır. Boyların
her ayaklanmasında, yay ve okları ile onları Kasar cezalandırdı. Şimdi düşmanların yok
edilmiştir ve Kasar’a artık muhtaç değilsin. “
119
Bunun üzerine anasından utanan Cengiz kardeşini bağışladı. Ama şaman Kökoçü Kasar
konusunda başarısız olsa da, hala Cengiz Han’a öğütler verip, onu yönlendirmeye çalışıyordu.
Bu arada Kökoçü’nün etkinliği de artıyordu. Ak budundan bazı kişiler onun etkisi altına
girmişlerdi. Artık ona Teb-Tengri Kökoçü deniyordu. Kara budun Teb-Tengri Kökoçü’nün
etrafında toplanmaya başladı. Teb-Tengri Kökoçü’nün taraftarı gittikçe artıyordu.
Adet kağanların doğrudan Tengri ile haberleşmesi yönündeydi. Ama Kökoçü gelmiş Cengiz
Han ile Tengri arasına girmişti. Şimdi de gittikçe daha fazla güç istiyordu. Karısı Börte’nin
uyarısı ile Cengiz Han tehlikeyi gördü. Şaman’a karşı duyduğu korkuyu yendi. Bu sırada TebTengri Kökoçü, Cengiz Han’ın ufak kardeşi Otcigin’e herkesin içinde hakaret etti. Cengiz’de
kardeşini hakaretin öcünü almakta serbest bıraktı.
Olaydan birkaç gün sonra Kökoçü babası Munglik ve kardeşleri ile birlikte Cengiz Han’ın
çadırına geldi. Temuge-Otcigin, Şamanın yakasına yapışınca, Cengiz kavganızı dışarıda yapın
diyip, onları çadırından çıkarttı. Dışarıda üç kişi Kökoçü’ye yüklenip, onu kansız bir biçimde
öldürmek için belini kırıp, yere bıraktılar. Çadıra geri dönen Temuge, Teb-Tengri’nin dövüşe
yanaşmadığını, yere uzandığını ve ayağa kalkmak istemediğini söyledi. Kökoçü’nün babası
Munglik durumu anlayıp Cengiz’e yalvardı. Cengiz ise, yeniden Tengri ile doğrudan ilişki
kurar hale gelmişti. Munglik’e “ Teb-Tengri kardeşlerimi dövüyor ve haksız yere onlara iftira
ediyordu. Bu nedenle Tengri ona kızıp, canını ve vücudunu aldı. “
Moğollar Şaman Kökoçü’nün vücudunun, çadırın orta direk deliğinden ruhu ile birlikte göğe
çıktığına inanmaya başlamışlardı. Vücudun da ruhla beraber öteki dünyaya gidişi olağan üstü
bir durumdu. Yayılan bu söylentilerle, insanlar Kökoçü’nün geri gelerek intikam alacağından
korkuyorlardı. Cengiz duruma el koydu. Tengri onu cezalandırdı dedi. Tengri Cengiz
soyundan yanaydı ve Şaman bile olsa Cengiz’e karşı çıkanı cezalandırırdı.
Cengiz Han bu sefer insaflı davranmış, sadece Kökoçü’yü öldürtmüş, ailesine dokunmamıştı.
Bunu Munglik’e hatırlattı. Kendine de yeni Şaman olarak Usun’u seçti. Usun yaşlı ve uysal
biriydi.
Usun “ Beki “ olmuştu. Artık ak bir ata binecek, toplantılarda en yüksek yere oturacaktı.
120
Harzemşah Halife Çekişmesi
Harzemşah Sultanı Alaeddin Muhammed ise, Gur istilasını güçlükle önlemişti. Gur Sultanı
Şehabettin’in ölümü üzerine 1207 yılında Muhammed Herat’a hakim oldu. Şimdi Gurlar
tehlikesiz bir hale getirilmişlerdi, ama yeni tehlike Karahitaylardı. Karahitaylar Müslümanlar
için kâfirlerdi. Bu arada Halife ile Harzemşahların mücadelesi de sürüyordu. Halife
Karahitaylarla ilişki kurdu. Buna karşılık Muhammed Halifenin azledilmesi için fetva aldı.
“ Böyle şeyler yapan İmam, görevine layık değildir. İslam’ın dayanağı olduğunu kanıtlayan
ve zamanını din için harcayan bir sultan, İmam’ın entrikaları karşısında onu azledebilir ve
başkasını atayabilir. Aslında Abbas soyu Halifeliği zorla almıştır. Halifelik Hüseyin’den inen
Ali soyu hakkıdır. “
Bu fetvaya dayanarak Harzemşah Muhammed sikkeden ve hutbeden Halifenin adını çıkarttı.
Daha sonra Tirmiz’de oturan Ali soyundan bir Seyyid’i Halife olarak atadı. Alaeddin
Muhammed 1207 tarihinde nehirler arasına karşı büyük bir harekata girişti. 1208 yılında
Karahitay ordusunu yenerek, Buhara’yı ele geçirdi. Bu sırada Cengiz’in önünden kaçan
Naymanlar Karahitay topraklarına girdiler. Bu Karahitayları daha da sarstı.
Altay dağlarında yaşayan Naymanlar ve müttefiki olan Merkitler, Cengiz Han tarafından
yenilgiye uğratılınca Batıya göçe başladılar. Merkitler Uygur ülkesine yerleşmek istemişti
ama İdi Kut onları püskürttü. Naymanlar Nasturi Hıristiyan’dı. Naymanların şefi Küçlük,
kabileleri dağıldığından, Gurlara sığındı ve Gur Hanı onu kendine damat yaptı.
Cengiz Han ilk kez kendi olmadan büyük oğlu Cuci’yi sağ kanat ordusunun başında “ orman
halkı “ Oyratlar ve Yenisey’deki Kırgız Türkleri üzerine yolladı. Kırgızlar savaşmadan
Cengiz Han egemenliğini kabul ettiler. Cengiz Han, kendine bağımlı hale gelen boyları, kendi
ailesi içinde paylaştırıyordu. Oyrat ve Kırkız gibi orman halklarını Cuci’ye, başka bazı boyları
da annesine, kardeşlerine ve diğer oğullarına paylaştırdı.
Orta Asya’da bunlar olurken, Küçük Asya’da Anadolu Selçuklu devleti güçleniyordu.
Samsun’dan sonra Antalya’nın da alınması, Anadolu Selçuklu devleti açısından ticaretin
gelişmesi için önemli bir fırsat yaratmıştı. Ticaret ve onun getireceği gelirin farkında olan
yönetim hızla ticareti teşvik etmeye başladı. Selçuklu tüccarları Avrupalı meslektaşları ile
ilişkilere girip, anlaşmalar yapmaya başladılar. Yönetim daha önce soyulan gemilerin tekrar
Antalya limanını kullanması için, tazminat ödemeye başladı. Ayrıca gemi ve kervanlardan
alınan bac ve geçiş vergisini de kaldırdı.
1208 ve 1209 yıllarında Kılikya Ermenileri, Toros geçitlerinden geçen kervanları soymaya
başladılar. Göksun ve Elbistan’a baskınlar yaptılar. Haleb hükümdarı el- Maliküz-Zahir II.
Leon’un üzerine yürüdü ise de bir sonuç alamadı. II. Leon baskın yapıp, yeterli ganimeti
alınca hemen topraklarına geri çekiliyordu. II. Leon 1207 veya 1208 yıllarında Elbistan’ı
kuşattı ama alamadı.
121
Bunun
üzerine
Sultan
Keyhüsrev
Ermenilere karşı harekata başladı. Önce
Maraş üzerine yürüyerek kenti ele geçirdi.
Maraş II. Kılıç Arslan tarafından
Selçuklulara dahil edilmişti. Daha sonraki
yıllarda Atabey Nureddin Mahmut ve daha
sonra da Eyyubilerin hakimiyetine giren
kenti en son II. Leon işgal etmişti. Maraş’ı
ele geçiren Keyhüsrev, burada takviyeler
de alarak Ermeni toprakları içine girdi.
Prens Leon sıkışır sıkışmaz, yine barış
istedi. Ermeniler Anadolu Selçuklu
vassallığına sadakat gösterecek ve kervan
yoluna saldırmayacaklardı.
Batı Avrupa’da ise papalık sapkın
mezheplere karşı mücadelesinde yeni bir
aşama kaydediyordu. O zamana kadar
sapkın mezhepleri kovuşturma ve bastırma
piskoposlara bırakılmış bir işti. Bu sefer işi
ele Papalık alıyordu. 1208 yılında Sapkın
Hıristiyan oldukları iddia edilen ve
Albililer
(Languedoc
Katharları,
St Dominic
Languedoc Cathars) denenlere karşı Haçlı
seferi düzenlendi. Bu sefere katılan Fransa
kralı II. Philippe, Albililerin (Alby) topraklarını da kendi topraklarına kattı. Bunlara
Albigensian denir. Bu da Fransa kralını biraz daha kuvvetlendirdi.
Languedoc,
Dominikenler
tarikatının
kuruluşunun da başladığı yerdir. İspanyol
din adamı Dominique’in yolu tesadüfen
Languedoc’a düşmüştü. Toulouse yerleşen
Dominique, yanındaki az sayıda çömeziyle
beraber, sapkınları doğru yola getirmeyi
kendine görev edindi. Bunun için hem vaaz
veriyor ve hem de yaşamı ile örnek olmaya
çalışıyordu. Her türlü dünya malından
vazgeçerek, verilen sadakalar ile yaşamaya
başladı.
Çin Cücen savaşı devam ediyordu. 1208
başarı
Cücenlerindi.
Çin
yılında
Cücenlerden af dileyip, Han T’o-wei’nin
kesik başını Cücenlere yolladı. Barış
yeniden tesis edilmişti.
St Fransis
Yoksul yaşamı seçen bir diğer tarikat da
Fransiskenlerdi. Zengin bir tacirin oğlu
olan François, 1206 yılında her şeyini
yoksullara dağıtarak, inzivaya çekilip,
122
kendini Tanrı sevgisine verdi. Onun davranışları çevresindeki kimi gençleri duygulandırmıştı.
1209 yılında çevresindeki gençler ilk kardeşler ailesini kurdular. Bunların hiç biri din adamı
değildi. Siviller, mistik bir ortaklık içinde çile çekiyorlardı. Karınlarını doyurmak için büyük
tarım işletmelerinde gündelikçi olarak çalışıyorlardı. Bir taraftan da halka vaaz vererek, ilk
Hıristiyanların ahlakını anlatıyorlardı. Bu yaşam biçimi, orta İtalya’da başarı sağladı.
Dominikenler, Fransiskenler, Tanrı ile ilişkiyi yoksulluk yoluyla kurmanın dışında birbirlerine
pek benzemiyorlardı. Ama ikisi de kendiliğinden doğmuşlardı. Roma kilisesi bu iki akıma
kayıtsız kalmadı. Onları kendine düşman bellemeden, iş birliği içine girdi. Kilisenin denetimi
altındaki bu iki tarikat hızla tüm Batı Hıristiyan alemine yayıldılar. Böylece Kilise sapkın
mezheplerle savaşabilecek araçlara sahip olmuştu.
Kinler ve Songlar, Çin
Tekrar orta Asya’ya dönersek, Karahitaylar tarafından aşırı vergi alınan doğu toprakları,
Cengiz Hanın güçlenmesi sonucu Karahitaylara baş kaldırdılar. 1209 yılında Uygur başkenti
Karahoca’da Karahitay’ın vergi memuru, evi başına yıkılarak öldürüldü. Uygur Hakanı İdi
Kut Karahitay vasiliğinden çıkarak, Cengiz’in vassalı oldu. O sırada Isık Gölün kuzeyinde
Nasturi Hıristiyan Karluklar vardı. Karluk Hakanı Arslan Han da Karahitayları bırakıp,
123
Cengiz’i seçti. Aynı şekilde, bölgedeki diğer Türk boyları ya Karahitayların veya Gurların
vassallığından çıkarak, Cengiz’i metbu (şartsız) tanıdılar.
Bu kargaşada Harzemşah’da Karahitaylara vergi ödemeyi durdurup, Karahitay ülkesini ele
geçirmeye hazırlandı. Önce Semerkant egemeni Osman’ı ve daha sonra da diğer yöresel
egemenlerle anlaşma sağladı. Naymanların şefi Küçlük ile Gur Han’a karşı ittifak yaptı.
Küçlük kayınbabası Gur Han’dan dağılmış vassallarını toparlamak için izin aldı. Gur Han
ihaneti geç anladı. Gur Han Semerkant’ta Osman’ın ayaklanmasını bastırırken, Küçlük
Karlukların da desteği ile Özkent’teki Gur Han’ın hazinesini yağmaladı. Gur Han,
Semerkant’ı bırakıp, kendi topraklarını savunmaya döndü. Bu fırsatta Harzemşah Semerkant’ı
aldı. Karahitay’a karşı sefere devam ederek Ceyhun nehrini geçti.
Gur Han, damadı Küçlük’ü başkent Balasagun yakınlarında yenmişti. Ama Harizmşah
Alaaddin Muhammed, Talas yakınlarında Karahitay generallerini esir aldı. İki ordu, karşılıklı
olarak çekildiler. Dönüşte Gur Han’a Balasagun kapılarını açmadı. O da Balasagun’u kuşattı.
Girince de kendi başkentini günlerce yağmaladı ve kent halkını yok etti.
Küçlük yenilince, Küçlük’ün Gur Han’dan el koyduğu hazineyi Gur Han’ın askerleri
paylaşmıştı. Gur Han hazinesini askerden geri almak istedi. Ordu ayaklandı ve Küçlük
saflarına geçti. Gur Han tek başına kalmıştı. O da damadı Küçlük’e sığındı.
Cengiz Han 1209 yılında Çin’deki Tangut (Hsi-Hsia) hanedanına saldırdı. Hem büyük
ganimet topladı ve hem de Tangutları yıllık haraca bağladı. Hatırlanacağı gibi Çin’deki Kin
hanedanı Tatarlarla birlik olup, Cengiz’in dedesinin Moğol hanlığını yok etmişti. Şimdi
Cengiz Han Kinlere yapacağı saldırıyı planlıyordu.
124
Muhiddin Arabi
Suhreverdi’den çok daha etkili olmuş ve hatta Doğu ile Batı arasında ayrılık noktası olarak
görülebilecek kişi Muhiddin Arabi’dir (1165 – 1240). Babası İbn Rüşt’ün arkadaşıydı.
Muhiddin Arabi, İbn Rüst’ten çok etkilenmiştir. Küçük yaşlarda, geçirdiği ciddi bir
hastalıktan sonra sufi olmuş ve İspanya’yı bırakarak Orta Doğuya gitmiştir. Orta Doğuya
geldiğinde on üç yaşındaydı. İki yıl Kabe’de bulunduktan sonra, Malatya’ya yerleşti.
Kendisine Şeyh’ül Ekber denir.
1201 yılında, Kabe’yi tavaf ederken, göksel bir hale ile çevrilmiş bir genç kız gördü.
Gördüğünün Tanrısal bilgelik, Sofia (Sophia) olduğunu anladı. Felsefenin akılcı tartışmaları
içinde Tanrı’yı sevmeye olanak olmadığını, bu tecelli ona anlatmıştı. Hiçbir şeye benzemeyen
bir Tanrı nasıl sevilebilirdi. Sevmek için, Allah’ı yarattıklarında görmek gerekiyordu. “
Futühatü’l-Mekkiye’de “ bunu şöyle açıklıyordu: “ Bir varlığı güzelliği için seversiniz,
sevdiğiniz Tanrı’dan başkası değildir, çünkü O güzel olandır “.
Allah’tan başka ilah yoksa Allah’tan başka güzellik de yoktur. Allah’ı göremeyiz Ama onun
kendisini göstermek için seçtiği yaratıklarını görebiliriz. Allah, yaratıklarını bize sevgi esini
versin diye seçmiştir. Mistik, gördüğünün ne olduğunu anlamakla yükümlüdür. Arabi,
gördüğü kızın Sofia olduğunu anlayarak, kendi kutsallığını kendi yaratmıştır. Mistiklerde
hayal gücü, muhayyile çok önemli bir yetenektir. Muhiddin Arabi, muhayyilenin Tanrı
tarafından verilen bir hediye olduğunu söyler.
Mistik hayal gücünü kullanarak şunu yapıyordu. Kendisi için bir “ tecelli “ yaratıyordu. Bu
tecellinin gerçeği, daha mükemmel olarak “ ilk örnekler “ dünyasında zaten vardı. Muhiddin
Arabi iyice kişileşmiş bir muhayyile ile her şeyi aşan bir Tanrı kavramına ulaştı. Sofia
deneyiminden elde ettiği izlenimle, Tanrı bilinci dirilmesinin, erkeklere sevgi esintisi veren
kadınlarda, daha kolay olduğuna karar verdi.
Muhiddin Arabi kendini Hızır’ın öğrencisi olarak görüyordu. Hızır, Kuran’da sözü edilen ve
Musa peygambere ruhsal yöneticilik yapan gizemli bir kişilikti. Kuran’da Kehf suresinde
Musa peygamber ile ilgili anlatılan ilginç öykü, dışsal anlamın altında daha derin, içsel ve
mistik bir anlamın olabileceğini göstermekteydi. Hızır, mistik öğreti yapan herkesin piriydi.
Ulema, Hızır’ın öğrencisi Muhiddin Arabi’nin veya bir sufinin İslam’ını anlamayabilirdi.
Ama Hızır öğrencisini herkes ile aynı olan bir Tanrı’ya yönlendirmemişti. Varılan kişileşmiş
bir Tanrıydı.
Hızır kavramı İsmaililer için de çok önemliydi. Muhiddin Arabi Sünni idi. Ama kavramları
İsmaililere çok yakındı. İsmaililer de, Muhiddin Arabi de Tanrı’nın verdiği sevgi üzerinde
duruyorlardı. Bu bilinmek istenen bir Tanrı’ydı. “ Ben gizli bir hazineydim ve bilinmek
istedim. Ve bilineyim diye dünyayı yarattım “. İnsanlar Tanrı’nın suretinde yaratıldıklarına
göre, O’nu yansıtmalıydılar. Tanrı sevgisi de yansımalı, karşılıklılık içinde olmalıydı.
Muhiddin Arabi’ye göre, yalnızlık içindeki Tanrı özlemle iç çeker. Bu iç çekme (nefes-i
rahmani) aşırı duygusal bir kendine acımanın ifadesidir. Nefes-i rahmani etkindir, yaratıcıdır,
bütün evreni ortaya çıkarır, insana soluk verir. İnsan, logos, Tanrı’nın kendini dile getirdiği
sözleridir. Her insan Tanrı’nın tekil tecellisidir, özeldir, tekrarlanmayandır.
125
Her insan Tanrı’nın bir tecellisidir, Ama bu tecelli Tanrı’yı tanımlamaz. Tanrısal gerçekliğin
ucu bucağı yoktur. Bu nedenle, bir insanın ifadesi içinde özetlenemez. İnsan ancak kendi
Tanrısını bilebilir. Tanrı’yı başka insanların bildiği biçimde bilmek de olanaksızdır. “ Herkes
kendi Tanrısı olarak, herkes kendi özel Rab’bına sahiptir; herhalde hepsine sahip olamaz “. “
Tanrı’nın kutsadıkları üzerinde düşünün ama zatı üstüne düşünmeyin “. Tanrı’nın bütün
gerçekliği bilinemezdi.
Tanrı bilinmek için iç çeker ve kendisini açık ettiği insanlar aracılığı ile yalnızlıktan çıkar.
Bilinmeyen Tanrı’nın üzüntüsü, kendini bildirdiği her insanda Açıklanan Tanrı ile teselli
bulur. Her insanda Açıklanan Tanrı, kaynağına dönmek ister. Bu insan da Tanrı özlemini
doğurur.
Muhiddin Arabi mistik felsefesini açıklarken, Doğu Roma Hıristiyanlarının Tanrı görüşüne
oldukça yaklaşıyordu. İsa’nın insani ve Tanrısal yönüne benzer şekilde, Muhiddin Arabi’nin
evreni de Tanrısal ve insani olarak iki yönlüydü. Ancak, görüldüğü gibi, Muhiddin Arabi, tek
insanın Tanrı’nın sonsuz gerçekliğini yansıtabileceğine inanmıyordu. Her kuşakta, Tanrı’nın
gizemini çağdaşlarına anlatmak için “ İnsan-ı Kamil “ (Mükemmel İnsan) kavramını ortaya
attı. İnsan-ı Kamil’de Tanrı’nın saklı özü, bütün gerçekleri yoktur, ama Tanrısal özelliğin
etkin bir simgesidir. Muhammed peygamber, çağının İnsan-ı Kamil’idir.
Herkesde Tanrısal gerçekliğin kişisel bir yanı vardı. Kimsede Tanrısal gerçekliğin bütün
yönleri yoktu. Dolayısı ile hiçbir din, tek başına, bütün Tanrısal gizemi ifade edemezdi.
Sonuçta Tanrı hakkında herkesin bilmesi gereken objektif bir hakikat de yoktu. Bu kadar
muhayyile dışı olanın davranış ve eğilimleri de öngörülemezdi. Buradan çıkan bir sonuç da,
kimsenin düşüncelerinde ve dini görüşünde dediğim dedik olamayacağı ve herkesin kendi
görüşünde haklı olabileceği idi.
“ Benim yüreğim her biçime girebilir.
Keşişler için bir manastır, putlar için mabet,
Gazeller için çayır, kendini adamışlar için Kabe,
Tevrat ve Kuran için rahle.
Benim inancın sevgidir: nereye çevirse
Develerini, gene de tek doğru inanç benimkidir.”
Muhiddin Arabi, dini taassup yaratmaması için tek bir dinin Tanrı’sından değil, inancın
yarattığı Tanrı’dan bahseder. Tanrı, tasavvurumuzu çok aşan, tüm inanların muhayyilesinin
yetmediği bir Tanrı elbette vardır, Ama yaratılan, inançların yarattığı Tanrı’dır (Halk el-Halk
fi’l-itikat).
“ Kendini hiçbir özel itikada aşırı bağlama yoksa başkalarına inanmazsın; böyle yaparsan pek
çok iyiliği kaçırır ve maddenin doğru gerçekliğini tanımayı başaramazsın. Her yerde hazır ve
nazır olan Tanrı, hiçbir inançla sınırlı değildir, çünkü O, “ Nereye dönersen Allah’ın yüzünü
görürsün “ (Kuran 2: 109) demektedir. Herkes inandığını över; onun Tanrısı onun kendi
yarattığıdır ve onu överken kendini över. Sonuçta başkasının inancını suçlar, oysa adil olsa
bunu yapamazdı, Ama onun sevgisizliği cahilliğinden gelir. “
İnsanın Tanrı anlayışını, içinde doğduğu ve yaşadığı dinsel gelenek biçimlendirir. Ama “ Arif
“ (belli bir ilerleme sağlamış mistik) bunun Tanrı’nın özel bir simgesi olduğunu bilir. Bütün
dinleri de O’nun geçerli bir tecellisi olarak kabul eder.
126
Dogmatik dinler insanları bölmüştür ve birbiri ile savaştırmaktadır. Mistiklerin Tanrı’sı ise
birleştirici bir güçtür.
Muhiddin Arabi’nin öğretisi girift ve muğlâktır. Buna rağmen, sıradan insanlara süzüle süzüle
ulaşmış ve rağbet görmüştür. Başlangıçta bir azınlık hareketi olan sufizm, on üçüncü yüzyıla
gelirken, tüm İslam dünyasında başat inanç haline gelmiştir. Bundan sonra, pek çok sufi
tarikat kurulacaktır. Bunların hepsinin, kendine mahsus, mistik inancı olacaktır. Sufi şeyhleri
de, halk üzerinde geniş etki kazanacaklardır. Hatta çoğu yerde ermiş olarak kabul
edileceklerdir.
Bu dönemde Müslüman halk, Bağdat halifeliğinin zayıflaması ve Moğol akınları sonucunda
zor günler yaşıyordu. Feylesofların Tanrı’sı halka uzaktı. Ulemanın Tanrı’sı ise kuralcı ve
kalıpçıydı. Halk sevgi dolu ve kendine yakın bir Tanrı ihtiyacı içindeydi. Mistizm bu ihtiyaca
cevap oldu. Sufilerin konsantrasyonları sırasında mantra olarak kullandıkları, Tanrı’nın
isimlerinin zikir edilmesi, tarikatlar dışında da yaygınlaştı. Özel nefes teknikleri ile
birleştirilmiş Tanrı adlarının zikir edilmesi, insanların içlerindeki Tanrısallığın taşmasına
yardımcı oldu. Bu ruhsal uygulamalar, insanların basit insan biçimli Tanrı’yı terk ederek
yerine kendi nefesinde hissettikleri bir Allah’ı koymalarını sağladı. Bu sırada, pek çok tarikat,
konsantrasyonu arttırmak için müzik ve dansı da ayinlerinin içine kattı.
Dante, Floransa’da, Beatrice Portinari’yi gördüğünde yaşadığı deneyim, Muhiddin Arabi’nin
Sofia’yı gördüğü deneyim gibidir. Dante’nin içi titremiş, içinden şöyle bağırmıştı: “ işte beni
yönetmek üzere gelen, benden daha güçlü bir Tanrı “. Beatrice, “ İlahi Komedyada “ kutsal
sevgili olmayı sürdürdü. İlahi Komedyada, Beatrice onu cehennem, araf ve cennetden
geçirerek Tanrı’ya ulaştırır. Dante muhayyilesinde gördüklerini yazmıştır. Cehennem ile ilgili
canlı tasvirler vardır. Cennet konusunda yazılanlar siliktir, sanki insanın nihai amacının o
olmadığı gösterilmiştir. Tanrı hakkında çizilen portre ise soyuttur. Tanrı hakkında hiçbir şey
bilmediğimizi ifade eder.
1209 yılında Bor’da Sarı Cami, Afyon’da Altıgöz Köprüsü yapıldı. Aynı yıl İngiltere’de
Cambridge üniversitesi kuruldu.
Cambridge Üniversitesi
127
Haçlı Seferlerinin Sonuçları
Haçlılar 1187 yılında Kudüs’ü terk ettiler. Ancak kıyılarda tutunmaya devam ettiler. Daha
sonra da Müslümanların topraklarını terk ederek, Doğu Roma topraklarında barındılar. 1191
yılında Kıbrıs Haçlıların eline geçti. 1204 de Constantinopolis’i alarak orada bir Latin devleti
kurdular. Bu devlet kısa sürede Constantinopolis’i terk etmek zorunda kaldı ama Mora’da bir
süre daha varlığını devam ettirdi.
Haçlı seferleri epey bir hazırlık devresi geçirmiş olan Hıristiyanlığın Müslümanlığa karşı bir
karşı saldırısıydı. Her şeye rağmen Batı yönündeki Türk ilerlemesini bir süreliğine
durdurduğu için başarılıydı. Türkler, daha sonra, tekrar Batıya ilerlerken, artık karşılarında
aynı Avrupa yoktu ve işleri çok daha zorlaşmıştı. İşte Avrupa’ya bu fırsatı veren Haçlı
seferleridir.
128
Haçlı seferlerinin Batı Avrupa açısından önemli etkileri olmuştur. Batı Avrupa’daki şövalye
ailelerinin en az bir ferdi bu savaşlara katılmıştı. Batı maddi açıdan zenginleşmiş ve deniz
ticareti gelişmişti. Gemiler Batıdan Doğuya hacıları, Doğudan Batıya baharat ve lüks tüketim
malzemesi taşıyorlardı. Armatörler bu ticaretten çok para kazanıyorlardı. Doğudan getirdikleri
malları Batıda çok pahalıya satıyorlardı. Ayrıca, papa tarafından yasaklanmış olsa bile
Batıdan Müslüman ülkelere köle ve silah da taşıyorlardı. Bu ticaret özellikle İtalya’da değerli
maden birikimine sebep oldu ve Avrupa ekonomisini dengeledi.
Piza, Genova, Venedik, Marsilya ve Barselona kentleri önce Müslümanlarla yapılan
savaşlarda, sonra da doğu Roma ile girişilen mücadelelerde etkin bir rol oynadılar. Bu etkileri
tüccarlaşmış armatörlerinin çabaları ile birleşince, fethedilen ülkelerin ticari açıdan en uygun
yerlerinde üsler elde ettiler. Bu küçük ticaret kolonilerine “ Fuduk “ deniyordu. Artık Akdeniz
ticareti Batının eline geçmişti.
Haçlı seferlerinden esas yararlananlar prensler ve kontlar değil, İtalyan tüccar devletleriydi.
Krallar ve kontlar sürekli borç içinde yüzerken, tüccar devletler ve koloniler durmadan
zenginleşmişlerdi. Haçlı prensleri ve kontları borçlarını ödemek için Avrupa’daki arazilerini
satmışlar, Ermeni soylularının kızlarının çeyizlerine muhtaç olmuşlardır. Hatta parasızlıkları o
boyuttadır ki, esir düştüklerinde fidye paraları bulunamaz.
Haçlı seferleri sayesinde kültürel olarak geri olan Avrupa, doğuda yüksek kültürlerle
karşılaştı. Avrupalılar, Doğunun adetlerini, tekniklerini ve giyim tarzını aldılar. Yunan ve
Müslüman bilim ve felsefesi, Batılı aydınların önüne serildi. Sonuçta Avrupa’nın teknik ve
kültür varlığı zenginleşti.
Anadolu Selçuklu devleti toprakları, üzerinde Haçlılarla yapılan savaşlar sonucunda, geniş
ölçüde tahrip oldu. Selçuklular başkentleri İznik başta olmak üzere pek çok kent ve kalelerini
kaybettiler. Anadolu Selçuklu devleti uzun sürecek bir sarsıntı içine girdi.
Türkleri topraklarından atabilmek için Haçlıları Doğu Roma İmparatorluğu davet etmişti.
Ama sonuçta Constantinopolis başta olmak üzere Doğu Roma kentleri ve Ortodoks halk
büyük yıkım ve kıyıma uğradı. Doğu Roma İmparatorluğu sarsıntı içine düştü. Katolik –
Ortodoks ayrışması iyice belirginleşip, düşmanlığa dönüştü.
Papa’nın ve Katolik din adamlarının teşvik ve gayreti ile organize edilen Haçlı seferleri
başarılı olamamıştı. Bu Avrupa’da Kilisenin manevi gücünün azalmasına sebep olurken,
kralların manevi gücünün daha da kuvvetlenmesine neden oldu.
Haçlı seferlerine katılan senyör, kont ve dükler şövalyelerini ve askerlerini kaybetmişlerdi. Bu
durum onların feodal yapılarının zayıflamasına neden oldu. Buna karşılık krallar siyasi ve
askeri olarak nispeten kuvvetlendiler. Yavaş yavaş feodallere ait olan geniş topraklar kralların
eline geçmeye başladı.
Haçlı seferlerinden sonra Avrupa değişmiştir. Yeni bir Avrupa’nın temelleri Haçlı seferleri ile
atılmıştır.
İspanya’nın ve Sicilya’nın Müslümanların eline geçmesi ile Avrupa pek çok yeni gıda ile
tanışmıştı, Haçlı seferleri bunu tamamladı. Pamuk, pirinç, şekerkamışı, çivit, safran, kına,
limon, portakal, mandalina Avrupa’nın yeni kazançlarıydı. Şekerkamışından şeker yapmayı
öğrendiler. Pamuk, Avrupa’yı sanayileşmeye doğru itti. Merinos koyunu götürüldü ve yünlü
129
sanayinin temelini attı. İpekböcekçiliği ve ipek sanayi Batı’ya geçti. Kağıt yapımı
Avrupalılarca öğrenilerek, uygulamaya konuldu. Müslüman ülkelerdeki sulama teknikleri ve
su depoları, su dolapları Avrupalılar için yeni örnekler oluşturdu. Pusula Avrupalılarca
öğrenilerek, denizcilikte kullanılmaya başlandı. Avrupa, Doğuda yeni gemi yapım tekniklerini
öğrendi. Yani, Haçlı seferleri sayesinde Avrupa pek çok yeni teknik öğrenerek, ilerde
kuracağı sanayinin temellerini atmıştır. Böylece Haçlı seferleri dini olmaktan öte ticari ve
sanayi bir kazanç sağlamıştır. Bu sıralarda Avrupa’da gemilerin kıçına dümen takılması
bulunmuştur. Bu buluş gemicilikte çok önemli bir atılımdır. Bu buluşun Haçlı seferleriyle
ilintili olup olmadığı bilinmemektedir.
Burada enteresan bir durumu hatırlatmadan geçemeyeceğiz. Anadolu Türkmen (Türk)
belleğinde Haçlı seferleri hiç iz bırakmamıştır. Haçlı seferlerinden sonra yazılmış olan
Selçuklu tarihlerinde ve halk öykülerinde Haçlılardan bahsedilmemiştir. Danişmendname ise
yerel Hıristiyanlarla yapılan savaşlara geniş yer verirken, Haçlılara belli belirsiz atıflar
yapmıştır. Anadolu Türkleri, transit geçen haçlıları çok çabuk unutmuştur.
Haçlı seferleri Batı Hıristiyanlığı misyonerleri ile Doğu Hıristiyanlığı rahipleri arasında
temaslar başlatmıştı. Papalık bu temaslar sonucunda Doğu Hıristiyanlığının Batıya
yaklaşacağını düşünürken hiç de öyle olmadı. İki dünya farklılıklarını korumaya devam etti.
Sadece Frankların hakimiyetinde kalan Suriye kıyılarında yaşayan “ Maronitler “
özerkliklerini devam ettirerek Katolik dünya ile birleştiler. Ama Kilikya Ermenileri dahil
onları izleyen olmadı. Bu temaslar sadece her iki taraf için de öğretici olmuştu.
130
Cengiz Yasası
Cengiz verilen kararları ve yasaları yazıya dökerek “ Cengiz Yasası “ adıyla bilinen yasayı
hazırlattı. Cengiz kendi dahil, herkesin yasalara uygun yaşaması halinde kurduğu devletin
uzun süre var olacağına inanıyordu.
“ Benden sonra gelecek hükümdarlar ile yanlarındaki büyükler, bahadır ve noyanlar, Yasaya
sıkı sıkıya bağlı kalmazlarsa, devlet işleri sarsılacak ve parçalanacaktır. Yeniden bir Cengiz
Han bulunmak istenecek ve bulunamayacaktır “. “ Bundan sonra beş yüz yıl, iki bin yıl
boyunca (Cengiz’in) yerine geçecek ardılları Yasayı değiştirmezlerse… Tengri onlara destek
ve esenlik getirecektir “.
Cengiz Han Yasaları bozkırda uygulanmakta olan göçebe sözlü kurallarının yazılı hukuk
haline getirilmesidir. Yasa içinde özel ve kamu hukukunun ikisi de vardı. Ancak bu yasadan
çok az bir bölümü günümüze gelebilmiştir. Bilinen kısımlara göre zina, eş cinsellik, bilerek
yalan söylemek, bir tutsağa sahibinin izni olmadan yiyecek ve giyecek vermek, kaçak köleyi
alıkoymak, mal alıp üç kez arka arkaya iflas ettiğini bildirmek, savaşta silah ve eşyasını
düşürene yardımdan kaçınmak, suya işemek, ordu komutanının çadırının eşiğine basmak,
oburluktan kusmak ölümle cezalandırılırdı. Adam öldürme cezası diyet ödemeye
dönüşebilirdi. Bir Müslüman öldürülmüşse 40 altın, bir Çinli öldürülmüşse bir eşek ödenirdi.
Sürek avında avı vurmayan bir avcı sopa cezası veya ölümle cezalandırılırdı. Çalınan at, aynı
değerde 9 atla birlikte geri verilirdi. Hırsızın atı yoksa çocuğu alınırdı. Çocuğu da olmayan
hırsız ise koyun gibi kesilirdi.
Yasa hayvanların kan dökülmeden öldürülmesini buyuruyordu. Müslümanların hayvanı
keserek öldürmesine karşı çıkıyor, kim bir hayvanı Müslümanların usulünce keserse, o da
aynı biçimde kesilmeli diyordu. Moğol usulü hayvan öldürme şöyleydi: “ Hayvanın bacakları
bağlanıp, karnı açılacak ve ölene kadar kalbi sıkılacaktı. “ Bu yasa hükmü ileride Müslüman
ülkeler Moğolların eline geçince önemli güçlükler yaratmıştır.
Cengiz Han yasasının yukarda ki maddelerden çok daha derin içeriği olduğu anlatılır. Buna
göre yasa birbirini sevmeyi, zina işlememeyi, çalmamayı, yalan tanıklık yapmamayı, hain
olmamayı, yaşlıları ve fakirleri korumayı emrederdi. Yasa dışına çıkanların cezası genelde
ölümdü. Cengiz Han yasası, bütün dinlere karşı eşit uzaklıktaydı. Dinleri Tanrının hoşuna
gitmek için kullanılan bir araç olarak görürdü.
Cengiz yasası sayesinde Bozkırda yaşam düzene konmuştur. Cengiz Yasa öncesi durumu
şöyle özetliyordu: “ Gençler yaşlıları dinlemiyordu, kocanın karısına güveni yoktu, kadın da
131
kocasına itaat etmiyordu… Hak, yasa, anlayış ve tokgözlülük bilinmiyordu. Bunun için asiler,
hırsızlar, yalancılar, kışkırtıcılar ve haydutlar vardı… Halkta düzen ve rahat yoktu. “
Cengiz yasasından sonra tüm bozkırın düzen içine girdiği ve güvenli bir yer haline geldiğini
herkes onaylar. Yasa göçebe topluma düzen getirmiştir. Ancak bu sırada yapılan savaşlar
sonucu köle sayısı da gittikçe artmıştı. Yasa kölelere karşı acımasızdı. Köleye sahibi canı
istediği gibi davranabileceği gibi, sahibinin izni olmadan kimse de bir köleye yardım
edemezdi.
Cengiz Han yasaları uygulamaları ile ak budunun iktidarını kuvvetlendirmiş, buna karşı kara
budunu soylular önünde daha bir boyun eğer hale getirmiştir. Cengiz soyu ise “ altın soy “
dur. Kara budun üzerinde ak budunun, ak budun üzerinde altın soyun egemenliği pekişmişti.
Cengiz’in kendi soyunun (Altın soy) cezalandırılması sıkı kurallara bağlanmıştı. Cengiz
yasası Altın soya ya uygulanmaz veya özel uygulamalar yapılırdı. “ Sizin soyunuzdan biri bir
kere yasaya aykırı davranırsa, ona öğüt veriniz. İki kere aykırı davranırsa, onu tatlı ve kesin
sözlerle etkilemeye çalışınız. Üç kere çiğnerse onu uzak yerlere… gönderiniz. Oraya gidip
geldikten sonra dikkatli olur. Eğer bununla da uslanmazsa, zincire vurup, zindana atınız.
Zindandan uslanarak çıkarsa çok iyidir. Bu da kar etmezse, kurultayı toplayın, ne yapılması
gerektiğine kurultay karar versin. “
Bu ayrıcalıklar sadece Altın Soya ait ayrıcalıklardır. Ailenin kendinden sonra gelen Noyanlar
için bu ayrıcalık yoktu. Sadece Han değil Ulus sahibi şehzadeler bile Noyanların mevkilerini
yükseltip, alçalta bilirdi. Noyanlar bozkırda yargılama yetkisini kullanmalarına rağmen,
tamamen aileye bağlıydılar.
132
Harzemşahlar gittikçe Güçleniyor
Harzemşahlar 1190 - 1220
Harzemşah Sultanı Alaeddin (Aladdin) Muhammed, artık Karahitaylardan kurtulmak gereğine
inanarak 1210 yılında üzerlerine yürüdü. Harzemşah ve Karahitay orduları Fergana veya
Talas’ta karşılaştılar. Galibiyet Harzemşahlarındı. Bu savaş o zamana kadar gücünü muhafaza
etmiş ve bozkırda bir denge unsuru olan Karahitayların zayıflamaya başlamalarına neden
olmuştur. Savaştan bir yıl sonra, 1211 yılında son Karahitay hakanını, damadı Nayman
Küçlük tahtından indirdi. Harzemşah Sultanı Alaeddin de bundan faydalanarak Nayman’ın
elinden tahtını aldı. Harzemşahlar çok kısa süre içinde Orta Asya’nın iki güçlü ve büyük
imparatorluğuna son vermişlerdi.
1210 yılında Alamut’taki haşşaşi (Haşhaşi, haşhaşi) lideri Celaleddin” İslam’a dönüş “ kararı
aldı. Hatırlanacağı gibi, 1164 de, Alamut komutanı II. Hasan, müritlerini Alamutta
toplamıştı. Hasan, mimberin dört tarafına beyaz, kızıl, sarı ve yeşil bayraklar astırmıştı.
Herkes yerini alınca kefeni çağrıştırır beyaz bir kaftan ile mimbere gelerek “ Kıyamet-ulKıyamet ” bildirisini okumuştu. Bugüne kadar gelebilen bu belge, Kıyamet Manifestosu
olarak anılır.
Manifestoda Hasan artık şeriatın iptal edildiğini açıklıyordu. “ Madem bu kadar eşitsizlik,
adaletsizlik, açlık ve sefalet vardı, kıyamet bundan daha kötü olamazdı. İşte bu kıyamet
133
alameti ve ortamıydı. Kıyamette tüm dini emirler hükümsüz kalacağından ve orada herkes
Tanrı’nın huzurunda kendi vicdanı ile baş başa kalıp, sağ gözün sola faydası olmayacağına
göre; peygamberlerin dahi ancak kendine faydası bulanacağına göre, artık siz de bugünden
itibaren Tanrı ile kendi vicdanınız arasında baş başasınız. Şeriatı uygulamayın ve size bir
hüküm işletilmesin” demişti.
Manifesto, Ali’nin ölüm yıldönümüne denk getirilmişti. II. Hasan okuduğu bildirinin
kendisine Gaip İmamdan mülhem olduğunu belirtiyordu. Mesajın Gaip İmam’dan gelmesi
önemliydi. İtirazsız kabul görmesini sağlıyordu.
İşte şimdi Celaleddin “ Kıyamet-ul-Kıyamet “ten geri dönüyordu. Halkı güç kullanarak
şeriata ve Sünni İslam’a uymaya zorladı. Halifeye ve Harzemşah’a elçiler yolladı. Halife
Nasır Haşhaşilerin Müslüman olduklarını kabul etti. Bunlara “ nev-Müslüman “ (yeni
Müslüman) dendi. Celaleddin anasını Hacca yolladı, camiler yaptırdı, din bilginleri getirterek
onları kadı yaptı ve vaizler verdirdi. Atalarının yazdırdığı çok önemli dini yapıtları yaktırdı.
Sonunda ne oluyorsa kitaplara oluyor, onlar suçlu ilan ediliyorlardı.
İran’dan çok uzaklarda Batı Avrupa’da Papanın eski Yunan kitaplarını yasaklaması devam
ediyordu. Paris’te 1210 yılında Aristo’nun “ Metafizik’le Fizik “ yapıtı yasaklandı.
1210 yılında Konya’da Nizamiye medresesi yapıldı.
Halife Nasır’ın Fütuvvet örgütü üzerindeki etkisi artmıştı. Halife 1210 – 1211 yıllarında İslam
Sultanlarını Fütuvvet şalvarı giymeye davet etti. Eyyubi, Guri ve Anadolu Selçuklu
hükümdarları bu davete uydular. Böylece Halife’ye Fütuvvet yolu ile bağlandılar. Daha sonra
Mısır Memlukluları bu geleneği sürdüreceklerdi.
Anadolu şimdi 5 ana devlet tarafından paylaşılıyordu. Constantinopolis’de Latin
İmparatorluğu vardı. Doğu Roma İmparatorluğu İznik’e çekilmişti. Rum Pontus
İmparatorluğu Karadeniz kıyısındaydı, Orta Anadolu dahil Anadolu’nun büyük bir kısmı
Anadolu Selçuklu devletine aitti. Doğu Anadolu’da Gürcü devleti hakimiyeti vardı. Bu 5
devletin dışında onlara vassal olarak bağlı prenslik ve bazı kent devletleri de bulunuyordu.
İznik Roma İmparatoru Laskaris, Selçuklu devletinin güçlenmesini ve genişlemesini doğal
olarak kendine karşı bir tavır olarak alıyor ve bundan büyük rahatsızlık duyuyordu. Kuvvetli
bir olasılıkla (bazı kaynaklar bu konuda ısrarlıdırlar) Anadolu Selçuklu devletine yollamakta
olduğu vergiyi de kesmişti.
III. Alexios Angelos da (Doğu Roma eski İmparatoru III. Alexios Angelos) İznik Rum
imparatorluk tahtını istiyordu. Constantinopolis’in Latinler tarafından birinci işgali sırasında
İmparator III. Alexios Angelos esir düşmüştü. İmparator, kurtulmalık karşılığı, kuzeni Epiros
hakimi I. Mikhail Angelos’a teslim edildi. III. Alexios, Mikhail’in yanında kısa bir süre
kaldıktan sonra Keyhüsrev’in yanına Selçuklulara gitti. III. Alexios, Sultan Keyhüsrev’den
yardım istedi.
Constantinopolis’deki Latin kralı da Laskaris’in güçlenmesinden rahatsızdı. O da İznik Roma
devletine karşı, Anadolu Selçukluları ile iş birliği yapmak istiyordu. Diğer bir yandan da İznik
Patriği Laskaris’i Selçuklularla savaşması için teşvik ve hatta tehdit ediyordu. Laskaris
savaşmaz ise tahtını kaybedebilir ve hatta aforoz bile edilebilinirdi.
134
Sultan, Constantinopolis Latin İmparatoru Henri de Flandre ile anlaşma yaptı. Sonunda İznik
Roma ordusu ile Anadolu Selçuklu ordusu Denizli – Ladik arasında bir yerde savaşa
tutuştular. Savaş sırasında Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev öldü. Paniğe kapılan Selçuklu
ordusu geri çekildi. İznik Roma ordusu da çok ağır kayıplar vermiş olduğundan savaş kesin
bir netice oluşmadan kesildi (5 Haziran 1211). Bu savaşın tarihi, yeri ve Sultan I. Gıyaseddin
Keyhüsrev’in nasıl öldüğü konusunda eski kaynaklar birbirinden faklı bilgiler vermektedirler.
Tarihçiler arasında bu konularda tam bir anlaşma yoktur.
Sultanın ölümü üzerine Kayseri’de toplanan devlet erkanı Keyhüsrev’in büyük oğlu, Malatya
meliki I. İzzeddin Keykavus’u 20 Temmuz 1211 de törenle Anadolu Selçuklu tahtına oturttu
(1211 – 1220). Gıyaseddin Keyhüsrev’in, İzzeddin Keykâvus, Alaeddin Keykubad ve
Celaleddin Keyferidun adlı üç oğlu vardı.
I. Gıyaseddin Keyhüsrev, adil, insaflı bir hükümdardı. Haftada 2 gün adliyeye gelir ve halkın
şikâyetlerini dinlerdi. Yılda bir kere mahkemeye gidip, kendisinden davacı varsa, kadının
hükmünü beklerdi. Keyhüsrev devlet işlerini iyi bilen bir hükümdardı. İşi ehline verir,
kendinden önceki sultanların deneyimlerinden istifade ederdi. Ticari faaliyetlere çok önem
verir, Anadolu’da ticaretin gelişmesi için tedbirler alırdı. Hatta denilebilir ki bu dönemde
Selçuklu devleti, tüccarların mallarına bir nevi devlet sigortası uygulamışlardır. Keyhüsrev
halkın eğitim ve sağlığına da önem vermiştir. Sağlık konusunda yapılanlara bir örnek 1207
yılında açılmış olan Gevher Nasibe Tıp Medresesidir.
Selçuklu Sultanı I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in
ölümünden kısa bir süre sonra Antalya’nın
Hıristiyan halkı kendi aralarında anlaşarak,
bir gece, önce kentin Türk yöneticilerini sonra
da kentteki Türk erkeklerinin tümünü
öldürdüler. Kadın ve çocukları esir ettiler.
Katliam sabaha kadar sürmüş ve sabah
Hıristiyanlar kente hakim olmuşlardı. Böylece
Antalya 1212 ile 1216 yılları arasında 4 yıl
için Selçuklu hakimiyetinden çıktı.
II. Leon, Ermeni Kralı
İzzeddin Keykâvus’un tahta çıkışına Tokat
Meliki Alaeddin Keykubat itiraz etti. Yanında
amcası
Erzurum
Meliki
Tuğrulşah,
Danışmendoğlu Zahirüddin İli ve Çukurova
Ermeni kralı II. Leon olduğu halde,
Kayseri’ye gelip Keykâvus’u kuşattı.
Kuşatma uzayınca, Keykâvus’un araya
koyduğu aracıların da yardımı ile Tuğrulşah
ve II. Leon kuşatmayı bırakıp, topraklarına
döndüler. Alaeddin Keykubat da bu durumda
kuşatmayı kaldırıp, Ankara’ya döndü. Ve
kendini müdafaa tedbirleri aldı. İzzeddin
Keykavus Sultan olunca, Halifeden Fütuvvet
şalvarı isteyerek, o da örgüte üye oldu.
135
Cengiz Han Çin’de
1211 yılında Cengiz Han Çin’deki Kin hanedanı üzerine yürüdü. Sefere çıkmadan önce üç
gün çadırına kapanmış ve hiç dışarı çıkmamıştı. Etrafında toplanan savaşçıları Tengri, Tengri
diye bağırarak merakla bekliyorlardı. Dördüncü gün Cengiz han çadırından çıkarak, Gök
Tengri’den zafer müjdesi aldığını bildirdi. 1211 ile 1214 yılları arasında Moğollar Kinlere
karşı başarılı savaşlar verdiler ve büyük ganimetler elde ettiler.
Moğol birlikleri Çin’e girdikten sonra yerli kuvvetleri kendi kuvvetleri içine katmaya
başladılar. İlk girişlerinde sayıları 25 bin kişiydi. Bu, hem o güne göre, hem Moğol ordusu
için ve hem de Çin için ufak bir kuvvetti. Cengiz Han Çin içindeki kuvvetlerini 5 yıl fiilen
kendi yönetti. Çin’in tümünün Moğollarca alınması çok uzun sürmüştür. Çin, 1279 da,
Kubilay döneminde, ancak tam olarak Moğolların eline geçecektir.
Delhi Sultanlığını kurmuş olan Türk komutan Kutbeddin Aybeg, yerini damadı Şemseddin
ILTutmış’a bıraktı (1211 – 1236). Tutmış Hindistan’ın en büyük hükümdarlarından biri
olacaktır.
Seyhun – Ceyhun arası Harzemşahların hakimiyetindeydi. Sultan Alaeddin Muhammed,
Semerkant ve Karahoca egemeni Osman’ı kendine damat aldı. Nehirler arası halkı çoğunlukla
Müslüman’dı ama Kâfir Karahitaylardan da memnundu. Şimdi Müslüman Harzemşah’ı
istemiyorlardı. Kendi isteği ile Harzemşahlara katılmış olan Otrar egemeni Bilge Han,
Karahitaylara karşı ilk ayaklananlardandı. Bilge Han aynı zamanda Harzemşahlara ilk katılan
egemendi.
I. İzzeddin Keykavus, Alaeddin Keykubat’ı bertaraf edip, Abbasi halifesi Nasır Lidillah’a
tahta geçtiğini bildirdikten sonra, komşu devletlerden tebrikler gelmeye başladı. Bu meyanda
İznik imparatoru Laskaris de Alaşehir savaşında esir alınan Seyfeddin Ayaba ile 30 bin altın
ve değerli hediyeler olan özel bir elçi yolladı. Bu jest Doğu Roma ile Rum Selçukluları
arasında yeni bir barışa yol açtı. Bu anlaşma eskilerden farksız, sınır güvenliği konularını
işleyen bir anlaşmaydı. Ama elli yıllık barış sağladı. Bu tarihten itibaren de Anadolu Selçuklu
Sultanları Trabzon Rumları, Kilikya Ermenileri, Fırat ve Suriye Müslümanları ile savaştılar.
Sanırız bu dönemde Selçuklular isteseler idi, İznik ve çevresinde küçücük kalmış olan
İmparatorluğu ortadan kaldırabilirlerdi. Ancak Selçuklular uzun süredir Doğu Roma (Bizans)
ile barış içinde yaşamak istemişler ve bununla ilgili ellerinden geleni yapmışlardı. Bundaki en
önemli etken, Selçuklular doğuda savaşırken, arkalarında sorun bırakmak istememiş olmaları
olabilir.
1212 yılında Harzemşah Sultanı Alaaddin Muhammed, damadı Osman’ı yanında tutuyordu.
Bu durumda onun Semerkant’a dönmesine izin verdi. Osman, halkın da rızasını alarak tekrar
Karahitay vassallığına geçti. Semerkant’ın Harzemşah vassallığından karahitay vassallığına
dönüşü kanlı oldu. Semerkant halkı ayaklanıp, Harzemşah görevlilerini öldürdüler. “ Onları
kasabın eti çengele astığı gibi çengellere astılar “.
136
Harzemşah’ın öcü korkunçtu. Semerkant’ın yabancıların yaşadığı mahallesi hariç tümü
yağmalandı, insanlara yapılmayan kalmadı. Osman ve rehin kardeşi Ottekin öldürüldü.
Osman ve Ottekin, daha önce Selçukluların kurulma aşamasında gördüğümüz Ali Tekin’in
soyundan geliyorlardı. Böylece Ali Tekin soyu da son bulmuş oldu.
Harzemşah Sultanı Seyhun nehri ötesine, Fergana ve Türkistan’a elçiler yollayarak, oradaki
Müslüman egemenlerin kendini tanımasını istedi. Bu arada Gur Hanın damadı Küçlük’ten
Gur Hanın daha önce Sultan’a vermeyi vaat ettiği kızını ve hazinesini istedi. Küçlük
Harzemşah elçisini zincire vurdurdu. Harzemşah, Küçlük’e karşı gerilla savaşına başladı.
Ama bozkır savaşçısı olan Küçlük gerilla savaşına çok yatkındı, bu tür savaşta Harzemşahları
bozguna uğrattı. Küçlük Hıristiyan’dı. Karısı Budist’ti. Askerlerinin büyük çoğunluğu Şaman
dinindendi. Küçlük Doğu Türkistan’da Müslüman kıyımı başlattı. Üç, dört yıl üst üste Kaşgar
çevresini yağmalayarak, kıtlık yarattı. Aç bıraka bıraka, Kaşgar eyaletini itaati altına aldı.
Kaşgar ve Hotan halkını Hıristiyan veya Budist olmaya zorladı.
İslam’ın
liderliğine
soyunmuş
olan
Harzemşah
Sultanı
Alaaddin
Muhammed,
Küçlük’ün bu davranışları
karşısında
Müslüman
halka yardım etmiyordu.
Maveraünnehir’i
ele
geçirir
korkusu
ile
Küçlük’ü
Semerkant’ta
bekliyordu.
Duruma
bulduğu tek çare, İsticap,
Taşkent,
Fergana
ve
Kasan
gibi
Seyhun
nehrinin
doğusundaki
Müslüman halka batıya
göç hakkı vermesi ve bu
göçü
buyrukla
talep
etmesiydi. Göç eden halk,
bu eyaletler Küçlük’ün
eline
geçmesin
diye,
tahrip
ederek
göçüyorlardı.
Hojo Takatoki dövüşüyor
1212 tarihinde bir “
çocuklar Haçlı Seferi “
düzenlendi. En büyüğü 18
yaşında olan kız ve erkek
çocuklar Fransa, İtalya ve
Almanya’dan yola çıktılar.
Yollarda bu gençler ya
öldüler veya İtalyanlar
tarafından
kandırılarak
Müslüman
tüccarlara
satıldılar. Böylece Avrupa
137
potansiyel suçlulardan kurtulmuştu.
Aynı yılda II. Frederich (Frederik, Friderich, Friedrich) İtalya kralı oldu. Zaten formal olarak
Almanya kralıydı. Friedrich’in büyüdükçe, vasisi III. İnnocentius ile ihtilafa düşüyordu.
Friedrich’in dinlere ve, Papa’ya olan karşıtlığı da artıyordu. Papa İmparator olması ufukta
beliren Friedrich’e bir takım koşullar ileri sürmeye başladı. Firiedrich Sicilya ve Güney
İtalya’daki haklarından vaz geçmeli böylece papalık için bir tehlike olmaktan çıkmalıydı.
Almanya’daki din adamları her tür vergiden muaf tutulmalıydılar. Aslında Friedrich bu
koşulları kabul ediyor görünüyordu, aslında ise yapmaya hiç niyeti yoktu.
1212 de Rum Selçuklu sultanı I. İzzeddin Keykavus kardeşi Alaeddin Keykubat’ı Ankara’da
kuşattı. Alaeddin Keykubat, kendisine ve halka dokunulmaması şartı ile sultana teslim oldu.
Alaeddin Keykubat Malatya’da Minşar kalesine hapsedildi.
1212 yılında İznik Rum devleti kralı Theodoros Laskaris, Latinlerle mücadeleye girişti. Ama
yapılan savaşı Latinler kazandılar. Ancak iki taraf arasındaki çarpışmalar devam etti. Savaş,
iki tarafın da yorulduğu 1214 yılına kadar sürecekti.
1213 yılında, Japonya’da gerçek güç, Minamotolardan Yoritomo'nun eşinin ailesi olan
Hojolar'a geçti. Hojolar, Şogun vekili olarak, 1333'e kadar Kamakura'da askeri hükümeti
yönettiler.
Hojo dönemi Moğol Çıkarması
138
Mutluluk Nedir?
1214 yılında, İznik Rum devleti, Latinlerle yapılan anlaşmadan sonra, Laskaris Trabzon Rum
İmparatorluğuna saldırıp, Amasya ve Sinop’u ele geçirdi. Alexios Komnenos da tutsak
edilmişti. Bundan sonra Trabzon Rum İmparatorluğu ufak bir kıyı şeridinden ibaret kaldı ve
siyasi gelişmeler üzerinde etkisi kalmadı.
1214 yılları başında Cengiz Han Pekin surları önüne geldi. Ama kenti almaya çalışmadan
barış yaptı. Barış karşılığı Kin İmparatoru üvey kızını Cengiz Han’a verdi. Böylece Cengiz
Han çok çeyizi olan bir prenses almış oldu. Çeyizde altın, gümüş, 500 genç oğlan, 500 genç
kız ve 3 bin at vardı. Ama akrabalık yağmayı önlemedi. Bir yıl sonra, Kinlerle savaş yeniden
başladı. Muhali ve Cebe, Çin’i yağmalayıp, Pekin’i yakıp, yıktılar.
Pekin düşünce Cengiz Han baş Yargıcı Şigi-kutuku’yu Kin hazinesini teslim almak için
yolladı. Çinlilerin hazine başı, Şigi-kutuku ve iki yardımcısına hazineden hediyeler vermek
istedi Şigi-kutuku, hazinenin artın Cengiz Han’a ait olduğunu ve ancak onun hediye
verebileceğini söyleyerek, verilen hediyeleri almadı. İki yardımcısı ise aldılar. Sonra Cengiz
Han yardımcıları cezalandırdı, başyargıcı ise ödüllendirdi.
Elde edilen ganimetin paylaşımının ne denli önemli olduğunu defalarca görmüştük. Cengiz bu
konuda adildi, en azından geleneklere uygun dağıtıyordu. Tabii en güzel ve kıymetli parçalar
Cengiz Han’a gidiyordu, ama en basit askerler bile bir pay alıyorlardı. Çin seferinden
yetenekli köleler, artistler, zanaatçılar, ipekliler, altın ve gümüş elde edilmişti. Cengiz, Çin’in
bütün zenginliklerine ve imkânlarına rağmen, Çin’i çekici bir yer olarak görmüyordu.
“ Gök Tengri, Çin’in aşırı lüksünden bıkkındır. Ben kuzeyin vahşi bölgesinde otururum. Sade
ve ılımlı bir yaşama dönerim. Taşıdığım giysiler ve yediğim yemeklere gelince, ben öküz
çobanları ve at seyislerinin yemeklerini paylaşırım, aynı eski püsküleri her an giyebilirim.
Askerler kardeşlerim gibi davranırım. Bulunduğum yüz savaşta kendimi daima önde tuttum. “
Çin lüksü Cengiz Han’a göre değildi. Sürek avı, savaş, top oyunu onun en büyük
eğlenceleriydi. Cengiz Han için en büyük mutluluk “ düşmanı yenmek, malını mülkünü
almak, düşmanın atlarına binmek, kızını ve karılarını öpmek “ olarak belirtiliyordu. Cengiz
etrafında güzel kadın yüzleri görmeyi severdi. Etrafı genç kızlarla dolu yaşardı. Savaşa
giderken pek çok karısını veya gözdesini beraberinde alırdı. Ayrıca 17 – 18 kızdan kurulu bir
orkestrası da vardı. Bu orkestra da Cengiz’le beraber dolaşırdı.
Cengiz’in etrafında önce Uygur sonra da Çin bilginleri toplanmaya başladı. Kin sarayında
hizmet eden Kitan kökenli Ye-liu-çu Ts’ai de bunlardan biriydi. Ye-liu-çu Ts’ai iyice
Çinlileşmiş ve Çin kültürü ile yetişmiş bir bilgin ve astrologdu. Cengiz Han onu baş
danışmanı yaptı. Kansu’ya yapılmış olan bir seferden sonra generallerden biri şöyle dedi: “
Yeni Çinli kölelerin bize bir yararı yok. Savaşa da elverişli değiller. “ General Kansu’daki
milyonlarca insanın öldürülerek, toprakların otlak haline getirilmesini öneriyordu. Bu fikir
139
Cengiz Han’a cazip geldi. Ama Ye-liu-çu Ts’ai müdahale etti. Rakamlarla gösterdi ki Burayı
köylülere ektirip vergi almak çok daha karlıdır. Bu topraklardan 400 bin çuval tahıl, 80 bin
parça ipekli ve 500 bin ölçek gümüş vergi olarak alınabilecekti. Cengiz Han’ın fikri
değişmişti, Ye-liu-çu Ts’ai yi bu topraklarda vergiyi oturtmakla görevlendirdi. Ye-liu-çu Ts’ai
gittikçe sözü daha fazla dinlenen bir danışman oluyordu.
Moğollar av yapıyor
Ye-liu-çu Ts’ai Cengiz’in baş danışmanı olarak pek çok kentin yıkılıp, yakılmasını
engellemiştir. Cengiz’in oğluna “ imparatorluk atla kurulur, ama atla yönetilmez “ diyebilecek
kadar etkili ve yetkilidir. Cengiz Han, İmparatorluğu büyüdükçe, bozkır insanını savaştırıyor,
ama yabancıları da devlet memurluklarına getiriyordu.
Çin’deki Moğollar arkalarını emniyette görmüyorlardı. Doğu Tibet’teki Tangutlar (Si-hialar)
durmadan baş kaldırıyorlardı. Batı tarafında ise Karahitaylar Moğollar için bir tehdit
unsuruydu. Ancak Karahitayları susturmak demek İran sınırına kadar, çok batıya gitmek
demekti. Si-hiaların üzerine yürümek ise kesin bir sonuç vermeyecekti Si-hialar hemen baş
eğip, Moğollar geri çekilince yine bildiklerini okuyorlardı.
140
Magna Carta
Bouvines savaşı
İngiltere kralı hala Fransa kralının vassallı idi, ama Fransa’da Fransa kralından daha fazla
toprağı yönetiyordu. Bu durum iki krallık arasında sürekli bir çatışma sebebi oluyordu. Fransa
bu durumu savaşla çözmeye niyet ederek 1214 yılında Normandiya’yı tamamen ele geçirdi.
1214 yılında Fransız kralı II. Philippe, İngiltere, Almanya (IV. Otto) ve Flaman (Ferdinand)
koalisyon ordusunu Bouvine’ler savaşı denen savaşta yenerek, önemli bir zafer kazandı.
Bouvines, II. Philippe’in itibarının başlangıcıydı.
Anadolu Selçuklu devleti sultanı I. İzzeddin Keykavus, babası Gıyasettin Keyhüsrev’in ticaret
politikasını devam ettiriyordu. Bu çerçeve içinde, 1214 yılında Kıbrıs kralı Hugue ile bir
ticaret anlaşması imzaladı. Böylece Antalya’nın fethinden beri Anadolu Selçuklularla Kıbrıs
arasında oluşturulan dostluk ve anlaşma yenilenmiş oldu. Aslında Suriye ve Kilikya
hakkındaki siyasi eğilim ve çıkarlar zıtlıkları Kıbrıs ile Anadolu Selçuklularını karşı karşıya
getiriyordu. Buna rağmen iki ülke arasında çok sayıda yazışma yapılarak, bir taraftan sorunlar
buzdolabına kaldırıldı, bir yandan da ticaret anlaşması geliştirildi. Anlaşmaya göre: her iki
devlet tacirleri birbirlerinin ülkelerine serbestçe girip, çıkacaktı ve ticaret yapacaklardı; Batan
gemilerin mallarına el konulacaktı; Korsan saldırısına uğrayan tacirler, her iki ülkeye de
sığınabilecekti; Tacirlerin ölümü halinde malları tabi oldukları devlete iade edilecekti.
Keykavus, Venedikliler ile de bir ticaret anlaşması imzalamış olabilir.
Sinop’un kimin hakimiyetinde olduğu konusu İznik ve Trabzon Rum devletleri arasında
çekişmeye sebep oluyordu. I. İzzeddin Keykavus bu durumdan yararlanmak isteyerek, ordusu
ile Sinop üzerine yürüdü. Bu sırada Trabzon Rum imparatoru Aleksios avlanırken,
Selçuklulara esir düştü. Sinop kuşatıldı. Ama alınamıyordu. Sonunda emir Behram, limandaki
gemileri yakarak kentin denizle olan bağını kesti. Sonuçta Sinop şartlı olarak Selçuklulara
teslim oldu. Roma Selçukluları Karadeniz’e açılmıştı. Aleksios, Sinop’u Selçuklulara
bırakması ve Rum Selçuklu devletinin Vassallığını kabul etmesi koşulları ile serbest bırakıldı.
141
Trabzon İmparatoru savaş zamanı Selçuklulara 1200 asker verecekti. Yılda 12 bin altın dinar
ve çeşitli eşyadan oluşan bir vergi konmuştu.
Anadolu Selçukluları Trabzon üzerinden yapılan ticareti, kendi toprakları içine çekebilmek
için Sinop’u almaya uğraşmışlardır. Sinop, Trabzon’a rakip bir liman olarak ele geçirildi.
Kırım’da Suğdak limanının alınışı da aynı nedenledir. Ticaret yolu Kırım – Sinop – Tokat –
Sivas – Konya idi. Ayrıca Sinop sürekli ellerinde tutabilecekleri ve Samsun gibi kolay el
değiştiremeyecek olan bir limandı.
Sinop surları, emirlerin katkısı ile yeniden örüldü. Her emirin katkısı kayıtlarda belirtildi.
Kente bir Türk garnizonu yerleştirildi. Kentin en büyük kilisesi camiye çevrildi. Keykavus,
bir Hıristiyan kenti olan Sinop’a Selçuklu kentlerinden zengin ve saygıdeğer Müslümanlar
toplatarak yerleştirdi. Göç edecek ahalinin toprakları ve malları devletçe rayiç bedel ile satın
alındı. Sinop’a Hetum adlı bir Ermeniyi reis olarak atandı.
1215 yılında Harzemşah Sultanı Alaeddin Muhammed, Cengiz adlı bir Moğol’un Pekin’i
aldığını duydu ve ona bir elçi heyeti yolladı. Yine 1215 yılına gelindiğinde Alaeddin
(Alaaddin) Muhammed hem Gazne kentini ve hem de Afganistan’ın tümünü ele geçirmişti.
Bu sırada Harzemşah devleti Horasan, Maveraünnehir, Afganistan ve İran’ın tümüyle hepsini
içine alan bir devletti. Harzemşah devleti çok büyümüştü ama yeteri kadar sağlam temellere
oturmamıştı.
Harzemşah (Harizmşah) devletinin Sultanı Alâattin Muhammed’in annesi Terken Hatun
hakkında daha önce bilgi vermiştik. Hatırlanacağı gibi Terken Hatun kendine ait Kıpçak
kabilelerine dayandığından çok güçlüydü. Hatta onun Sultanın kendinden bile güçlü olduğu
söyleniyordu. Pek çok Harizm eyaletini kendi başına yönetirdi. Terken Hatun’un bu yönetici
durumu Türk geleneklerine uygun ama İslam geleneklerine aykırıdır.
Alaaddin Gur ülkesini alınca, Gurları Harzemşahlara karşı kışkırtan Halife mektupları da
eline geçti. Bunun üzerine Halifenin makamından indirilmesi ve yerine Ali soyundan bir
halife seçilmesi hakkında fevte aldı. Bu fetvaya dayanarak, hutbe ve paradan Halife adı
kaldırıldı. Bağdat üzerine yürüme kararı verdi.
İngiltere’de Arslan Yürekli Richard’dan sonra senyörlerin güçlenmesi devam etmişti.
Bunların içinde en zengin olanları yani baronlar, Kilisenin de desteğini alarak krallık
otoritesini sınırlamaya başlamışlardı. İngiltere’de siyasi gelişme Fransa’dan oldukça farklı
seyrediyordu. Fransa’da Capetler otoritelerini genişletirken, İngiltere’de krallık otoritesi
sınırlanıyordu.
İngiltere krallığı, Fransa krallığından daha az bir nüfusa sahipti. XIII. Yüzyılda Avrupa’yı
etkisi altına alan hava soğuması, bütün ülkeleri bazı tarım ürünlerini üretmekten vazgeçmeye
zorlamıştı. Ekonomi gittikçe daha fazla uzmanlık isteyen ürünlere ve ticarete kayıyordu.
İngiltere de, yağışlar ve açık alanlar sonucu oluşan meralar, koyun üretimini teşvik ediyordu.
İngiliz koyunlarının yünleri, çok kolay iplik haline geliyordu. Böylece dokumalar için gerekli
yüne bağlı olarak koyun besiciliği de artıyordu. Zanaatçılık, ticaret artınca, İngiliz kentleri de
geliştiler. Kentliler girişimlerini arttırabilmek için daha çok bağımsızlığa ve sınırlanmış vergi
giderlerine ihtiyaç duyuyorlardı.
Kentlilerin isteklerinden ve Kral, baron artı kilise çekişmesinden önemli yazılı belgeler ortaya
çıktı. Bunların en önemlilerinden biri 1215 tarihinde yazılmış olan “ Magna Carta “ (Büyük
142
Sözleşme) dır. İngiltere kralı Topraksız John çok müstebit bir yönetim kurmuştu. Buna karşı
ayaklanan feodaller, kralı Magna Carta’yı imzalamaya zorladılar.
Magna Carta ile kralın keyfi davranışları iyice sınırlanıyordu. Kral, yüksek soyluların rızasını
almadan eylem yapamayacaktı. Bir sınırlama da “ kralın adamlarına “ geldi. Hatırlanacağı
gibi bunlar şövalyelerdi. Kamu düzeninin sürdürülmesi ve pek çok işin düzenlenmesi işi
seçilmiş görevlilere bırakıldı. Bunlar şövalye jürileriydi (Coroners, Constables). Böylece
baronlar ve yerel kuruluşların birlikteliği oluştu. Bu gelişme kısa süre içinde, halkla kralın
birliğini getirecekti. Magna Carta, İngilizlerin hükümetlere karşı haklarının kökeni olmuştur.
Magna Carta'nın imzalanışı
143
Papa İktidarda
Epir despotluğu
İngiltere’nin ticareti Fransa’daki Guyenne’e, Flandre’e ve Brötanya’ya çok bağlıydı.
Guyanne, Fransa’nın batısında, Atlas okyanusu kıyısında, Pirene Dağlarına doğru olan
bölgeydi ve şarap üretiyordu. O dönemlerde şarap sudan çok daha sağlıklıydı ve tüketiminden
vazgeçilemezdi. İngiltere yünlerini Flandre satıyordu. Besinleri saklamak için gerekli olan tuz
ise Brötanya’dan geliyordu.
1215 yılında Epiros devletini kuran Mihail Angelos öldü. Epiros devleti kısa bir süre içinde,
askeri bir devlet olmuş, sınırlarını genişletmiş ve Constantinopolis üzerinde hak iddia eder
olmuştu. Mihail Angelos’un ölümü üzerine tahta kardeşi Theodoros Dukkas (Doukas) geçti.
1215 yılında II. Frederik (Frederich, Friderich, Friedrich) Germen kralı olmuştu. Böylece
Kutsal Roma Germen İmparatorluğu tahtında hak iddia eden Hohenstaufen sülalesi devam
ediyordu.
Bu sırada Papa İnnocent III (İnnocentius III) idi (1198 – 1216). Papa yeni bir haçlı seferi
düzenlemeye çalışıyordu. Bu arada Alman (Germen) kralları ile çelişkisi olduğunu
144
hatırlamalıyız. Yeni Alman kralı II. Frederik (Friedrich) ise Haçlı seferlerinden çok eski
Roma İmparatorluğunun peşindeydi. Haçlı seferlerine katılmayı düşünmüyordu. Bunu bahane
eden papa gelecekte II. Frederik’i (Friedrich) aforoz edecektir.
Papa III. İnnocent 1215 yılında IV. Lateran konsilini topladı. Bütün Katolik Avrupa’daki
piskoposlarla, prenslerin temsilcileri geldiler. Papa burada gücünü ortaya koymuştu.
Hükümeti, gelirleri ve mahkemeleriyle Kilise, başka herhangi bir otoriteden bağımsız olarak
tam bir toplumdu. Papazlar din dışı iktidarlara hiçbir hizmet yapmak ve vergi ödemek
zorunda değillerdi. Dini olmayan bir mahkemede de yargılanamazlardı. Papa evrensel
Kilisenin ruhani başkanıydı. Krallar da dahil olmak üzere bütün müminler üzerinde Kral sıfatı
ile o hüküm sürebilirdi.
1215 tarihli IV. Lateran Konsili Papa III. Innocent’ın etkisiyle aldığı kararla, hem
Müslümanlara hem de Yahudilere, Hıristiyan olmadıkları için, bir “ utanç sembolü “ takma
mecburiyeti getirmişti. Bu utanç sembolünün rengi ve şekli ülkeden ülkeye değişmekle
beraber, genellikle kalp üzerine takılan, rengi çoğunlukla “ sarı “ ve şekli de yüzük, tekerlek
veya üst üste tabletler şeklindeydi. Sadece Yahudiler için olduğunda küçük sarı bir Davut
yıldızı oluyordu. Davut yıldızı genelde sarı olmasına rağmen, 1279’da Macaristan ve
Polonya’daki Yahudilerin utanç sembolünün renginin kırmızı olduğu rivayet edilir.
Hıristiyan dünyada Yahudilere karşı asılsız suçlamalar hiç bitmemiş ve Yahudiler her vesile
ile suçlanarak, aşağılanmışlardır. XIV. yüzyıl başlarında (1320’lerde), Fransa’daki
Yahudilerin Paris’in içme sularını zehirledikleri ve bunu İspanya Müslümanlarıyla işbirliği
içinde yaptıklarına inanılıyordu. Ortaya çıkan “ Kara Veba “ olayından Yahudiler ve
Müslümanlar sorumlu tutuluyorlardı. Yahudilere yönelik katliamlar ve sürgünler tarih boyu
hep yaşanmıştır.
1215 tarihli IV. Lateran Konsili ile utanç sembolü taşıma zorunluluğunun yanı sıra, Yahudi ve
Müslümanların yerleşim yerleri sınırlanmış, kamu hayatıyla ilgili bazı kısıtlamalar
konulmuştur. Ayrıca Konsil kararına göre ergenlik çağına gelmiş Hıristiyanlar yılda en az bir
kere günah çıkaracaklardı.
Çin’de ise Moğol saldırısı devam ediyordu. Moğollar askeri açıdan tüm kilit noktalarını
ellerine geçirmişlerdi.
Papa İnnocentius III 1216 yılında ölünce yerine Honorius III (1216 – 1227) Papa olarak
seçildi. III. Honorius kralı sindirmek azmindeydi ama Friedrich’e karşı pek bir şey yapamadı.
Bilindiği gibi Alman İmparatorları Hıristiyan bir Akdeniz ve Avrupa İmparatorluğu (Roma
İmparatorluğu) kurmaya çalışıyorlardı. Baştan beri görülen tarih sürecinde Papalığın böyle bir
imparatorluğun kurulmasına destek vermesi ve hatta kuruluşunda fiilen görev üslenmesi
beklenirdi. Halbuki Papalık bu girişime karşı çıktı. Böyle bir girişimi, İtalya’daki kendi feodal
çıkarlarına bir tehdit olarak algıladı.
Yine hatırlanacağı gibi Alman İmparatorlarının, Almanya’da doğrudan kendilerine ait olan
geniş arazileri yoktu. Almanya’daki araziler düklerin ve baronların elindeydi. Fakat
İmparatorlar miras yolu ile Güney İtalya ve Sicilya topraklarına sahip olmuşlardı. Bunu üst
olarak kullanmaya çalışıyorlardı.
145
Muhiddin Arabi 1215 yılında Sivas ve Konya’ya giderek Keykavus ile buluştu. Daha
sonraları Kuzey Afrikalı müridi Tlemsenli Arifüddin Süleyman Anadolu’da yaşayacaktı.
Anadolu’da Muhiddin Arabi’nin pek çok müridi olmuştur. Bunlardan biri de Mecdüddin
İshak’tır. Böylece Sufilik Anadolu’da gittikçe kuvvetlenmektedir.
I. Gıyaseddin Keyhüsrev, Sadreddin Konevi'nin babası olan olan hocası Mecdüddin İshak'ı,
Bağdat'a elçi olarak gönderdi. Mecdüddin İshak, halife tarafından teveccühle karşılandı.
Bilahare yanında, Mecdüddin İshak, yanında Muhyiddin İbnü'l-Arabi, Evhadüddin-i Kirmani
ve Şeyh Nasırüddin Mahmud el-Huyi gibi büyük mürşid ve mutasavvıflar olmak üzere
Konya'ya geri döndü.
1215 ve 1216 yıllarında Anadolu Selçukluları, Ermeni Kralı Leon’a karşı harekete geçti.
Leon, Ulukışla, Ereğli, Karaman kalelerini işgal etmişti. I. İzzeddin Keykavus’un üzerine
yürümesi sonucu, Ermeniler Torosların ötesine çekildiler.
Ermeni Krallığı Cenevizlilere tanıdığı imtiyazları genişletti. Böylece Cenevizliler Sis, Misis,
Adana, Tarsus ve Ayas’ta koloni oluşturma imkânına kavuştular. Bu kolonilerin başında birer
konsolos bulunuyordu. Bu yeni durumda Cenevizliler angaryadan, yol bedelinden, limanların
duhuliye resimlerinden, Kilikya dağları geçit vergilerinden muaf tutulmuşlardı.
Hatırlanacağı gibi, Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde ele geçen Antalya’daki Hıristiyanlar,
Selçuklu muhafızlarını etkisiz hale getirerek, kenti ele geçirmişlerdi. Antalya üzerine yürüyen
I. İzzeddin Keykavus Kenti kuşattı. Antalya Bizans ve Haçlılar tarafından savunuluyordu.
Kent 1216 yılında tekrar Rum Selçuklularının eline geçti.
Bu sıralarda Çukurova Ermenileri (II. Leon), Haçlılarla yaptıkları anlaşmayı bozarak Antakya
kentini ellerine geçirdiler. Ermenilerle, Haçlıların arasının açılmasını fırsat bilen I. İzzeddin
Keykavus, 1216 yılında Kayseri üzerinden Maraş’a gelip Yabanlu ovasında karargah kurdu.
Maraş Büyük Selçuklu emiri Nusretüddin’le beraber, Ermeni topraklarına girerek Çınçın ve
Haçin kalelerini aldı. Gaban kalesi civarında da Ermeni Kralı II. Leon’un kuvvetlerini ağır bir
yenilgiye uğrattı. Pek çok Ermeni asili esir edildi. Bu yıl Latin İmparatoru Henry de öldü. Bu
Latinlerin çöküşünün başlangıcıydı. Bu sırada İznik Rum devleti de gittikçe kuvvetleniyordu.
Latin İmparatoru Henry’nin ölümünden sonra tahta kız kardeşi İolande’nin kocası Pierre de
Courtenay geçti. Pierre Constantinopolis’e gelirken Arnavutluk’ta Theodoros Dukkas
tarafından yakalanarak, ömrünü Epiros’ta esarette tamamladı. Constantinopolis’te İmparator
naipliğini İolande üstlendi.
146
Anadolu Kentlerinde Örgütlenme
İbn Batuta
Anadolu Selçuklu kentleri ekonomik olarak zenginleşip, büyüdükçe, sayıları artan esnaf ve
zanaatkârlar dayanışma örgütleri kurdular. Bu tarihlerde örgütlenmek açısından Batı Avrupa
kentlerinde de benzer bir gelişme görülüyordu. Daha önce gördüğümüz gibi Batı Avrupa’da
bir ara boşalıp, sönükleşen kentler şimdi yeniden canlanmışlardı. Ancak kent gelişmesi batıda
ve doğuda aynı değildi.
İslam ve Doğu Roma kentleri nerede ise aralıksız olarak siyasi ve ekonomik merkezlerdi.
Emirler, büyük din adamları, büyük arazi sahipleri hep kentlerde oturmuş, bir yandan da
yönetimi ellerinde tutmuşlardı. Bu kentlerde esnaf, zanaatkâr ve tüccarlar çok az
örgütlüydüler ve kent yaşamında etkin değillerdi. Batı Avrupa’da ise kent bir merkez değildi,
sanki büyük arazilerin çevresine yerleşmiş bir kenardı. Bu yüzden de feodal denetimin
dışındaydı. Batı kentleri kendi yasaları ile kendilerini yöneten iç bağımsızlığı olan
yerleşimlerdi. Bunların bir kısmı Venedik, Floransa gibi bağımsız cumhuriyetlere
dönüşmüşlerdi. Ama önemli bir bölümü bu değişimi geçirememişti. Genel olarak bu kentlerin
sözü geçenleri az sayıdaki tüccarlardı. Zanaatın kuvvetlendiği kentlerde, örgütlenen zanaat
erbabı, büyük tüccarlardan kendi yöneticilerini atama, siyasal bir örgütlenme olarak kabul
görme ve iktidara katılma haklarını kazanıyorlardı.
147
Anadolu Selçuklu kentlerinde de “ Ahi “ denen, zanaatçı örgütleri kurulmuştu. XIV. Yüzyılda
Anadolu’yu gezen İbn Batuta Ahiler hakkında bilgi vermiştir. Bu bilgi 1330 yılına ait olsa da,
daha başlarda bu anlatılanlardan çok farklı olduğu düşünülmemelidir. Anadolu’da Türklerin
yaşadığı her yerde, kent, kasaba ve köylerde Ahi teşkilatı vardı. Ahiler başkanı bile şatafatlı
bir kılık içinde değildir. Bütün Ahiler mütevazı bir hayat yaşarlar. Ahilerin toplanmak,
merasim yapmak, misafir ağırlamak için kurulmuş tekkeleri vardır. İbn Batuta ve arkadaşları
halı ve kilim döşenmiş, avizelerle pırıl pırıl aydınlatılmış tekkelerde konuk edilirler. İbn
Batuta’nın gördüğü genç ahiler aba giyer, ayaklarına mest takar, bellerinde asılı hançer taşır,
başlarına beyaz sarık sarmışlardır. Ahi gençleri gündüz çalışır, kazandıkları parayı getirip
başkanlarına verirler. Bu para ile tekkenin giderleri karşılanıyordu. Genç ahiler tekkede
topluca yaşıyorlardı. Beraberce yemek yiyip, raks edip, türkü söyleyip eğleniyorlardı.
Bazı kentlerde Ahilerin rakip sendikalar gibi ayrı kuruluşlarda örgütlendikleri görülmektedir.
Bunlar birbiri ile uyuşamaz ve bazen de kılıçlar, hançerler çekilir, iki karşı gurup birbirine
girerdi. Denizlide Ahi Sinan ve Ahi Duman yoldaşları vardı. Sivas’ta Ahi Bıçakçı ve Ahi
Çelebi bulunuyordu.
Bayramlarda Ahiler, önde davul zurna ve borulu çalgılar, silahlarını takarak ve Bayrakları ile
yapılan geçit törenine katılırlardı. Her zanaatçı kolu, mesleklerine göre ayrı ayrı dururdu.
Yanlarında ekmek ve koyun, keçi geçirirlerdi. Zaman zaman durup, kurban kesip, ekmek ve
eti halka dağıtırlardı.
148
Ahiler
Kayıtlarda ilk Ahi adı Antalya’da 1216 – 1217 yıllarında bir vakıf nedeni ile geçer. Ancak bu
XII. Yüzyılda Anadolu’da Ahiler olmadığı anlamına gelemez. Mevlevi menkıbelerinin yazarı
Eflaki, Mevlana’nın çağdaşı Anadolu Ahilerini, XII. Yüzyılda Kuzeybatı İran (Azerbaycan)
civarında yaşamış olan Ahi Türk ve Ahi Beşşare’nin ardılları olarak belirtir. Mevlana,
kendinden sonra Mevlevilerin başına Hüsameddin Çelebi’yi geçirmişti. Hüsameddin Çelebi,
Ahi Türk’ün oğlu Hasan’ın oğlu Muhammed’in oğludur. Yani 3 kuşak önceden Ahi Türk’e
bağlanmaktadır.
Net olmasa bile, anlaşılan o dur ki, Mevlana Hüsameddin Çelebi’yi yetiştirirken, ünlü Ahi
Evran’da o tarihlerde Kırşehir’dedir. Ahi Evran’ın tarihsel kişiliği yanında efsanevi bir kişiliği
de vardır. Tüm esnafın Piri kabul edilir. Ama öne çıkan Ahi Evran’ın ermiş kişiliğidir. Ahi
Evran o kadar büyük bir ün kazanmıştır ki, onun ölümünden sonra, onun soyundan geldiğini
iddia eden kişiler Ahiler üzerinde bir dereceye kadar etkili olmuşlardır.
İslam hukuku (şeriat) örgütleri değil bireyleri tanır. Daha önce de defalarca hatırlatıldığı gibi
tek tanrılı dinler, toplumsal değil bireysel dinlerdir. Bununla birlikte fetva yazılarında ceza
hukuku ile ilgili olarak meslek dayanışması öngörülmüştür. Meslek sahibi kişinin ödemesi
gereken tazminattan, meslek gurubu sorumlu tutulmuştur. Bu, meslek gurubuna tüzel kişilik
tanımak demektir. Bu açıdan bakıldığında bu tip fetvalar İslam hukukunun ruhuna aykırıdır.
Abbasiler anlatılırken kent örgütlenmesi içinde fütüvva teşkilatı da anlatılmıştı. Eski
Arapların feta (yiğitlik) ülkülerini, kent yaşamının yeni koşullarında değişerek
benimsenmesiydi. Arkadaşlık, dayanışma, yiğitlik, eli açıklık, başkasına yardım etmek
fütüvvetin erdemleriydi.
149
Abbasi iktidarı zayıflayınca fityan (yiğitler) örgütleri siyasal bir güç kazandılar. Otoritelere
kafa tutmaya başladılar. Şiddet eylemlerine giriştiler, din adamlarının görüşüne ters eylemlere
başladılar. Bu nedenle de fityanı suçlamak için serseri, eşkıya anlamında ayyarun deyimi
kullanılmaya başlandı.
Anlattığımız tarihlere gelindiğinde Abbasi Halifesi Nasır Lidinillah gençlik örgütlenmesinin
ve emekçi örgütlenmesinin bir devletin iç huzurunda çok önemli yer tuttuğunu gördü. Ayrıca
kendi siyasi ve dini emellerini gerçekleştirmek için kendini destekleyecek kuruluşlara ihtiyacı
vardı. Tüm bu mülahazaların sonucunda hem gençlik örgütlenmesini ve hem de emekçi
örgütlenmesini yeniden organize ederek merkeze bağladı. Böylece fütüvvet hareketi yeni bir
mahiyet kazandı.
Fütüvvet hareketi, X. yüzyıldan başlayarak tasavvuf ile etkileşerek sufilikle iç içe girmeye
başlamıştı. Anadolu’da sufi özelliklerini koruyan Ahilik ile bütünleşip, Ahi fütüvvetini
meydana getirdi. Moğol istilasından önce Semerkant, İsticab, Merv ve Azerbaycan’da bazı
mesleklerde bir çeşit dayanışma ve karşılıklı yardımlaşma örgütleri görülmüştür. Ama bunlar
Ahi örgütleri değildirler. Belli mesleklerin belli çarşılarda birikmesi ile mesleki dayanışma
bilincinin de geliştiği bellidir.
Ahilik, yiğitlik, ahlaklılık ve sanatkârlık olmak üzere üç esas üzerine kurulmuştur. Bu 3 esasa
yardımlaşma ülküsü de eklenerek kendine özgü bir karakter almıştır. Bu açıdan bakıldığında
Ahilik Anadolu’ya has bir yapılanmadır. Fütüvvetin en önemli ilkesi “ eline, beline ve diline
sahip olmak “ şeklinde formüle edilen ahlaklılık ilkesidir. Örgütlenme sosyal ve toplumsal bir
örgütlenmedir.
Ahilik Anadolu’da fütüvvet örgütlenmesinin bir uzantısı olarak ortaya çıkmıştı. Bu sivil halk
kuruluşunun yaygınlaşması ise I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ikinci saltanat yıllarında
gerçekleşmiştir. Anadolu Selçuklu devletinde önce fütüvvet teşkilatının benimsenip, himaye
ve destek görmesi, sonra da Ahilik teşkilatının kurulması devrin en önemli sosyal, ekonomik
ve politik olayıdır.
Ahilik teşkilatının kurucuları çeşitli zanaatkârları bir araya getirerek, onları zaviyelere
bağlayarak manevi ve ahlaki yönden geliştirmeyi düşünmüşler ve bunda başarılı olmuşlardı.
Başlangıçta Ahilik sadece esnaf ve zanaatkârlara özgü bir örgütlenme değildi. Teşkilat içinde
devlet adamları, ulema, mutasavvıflar, askerler ve işsiz güçsüzler de yer almıştı.
Teşkilatlanma yerleştikten sonra artık Ahi teşkilatı esnaf birlikleri şeklinde müesseseleşmiş
kuruluşlardı.
Toplum menfaatlerini kendi çıkarlarının üzerinde tutmak Ahiliğin ana hasletlerinden biridir.
Ahiler kanaatkâr, müteşebbis, siyaset dışı bir kişilik geliştirmeye uğraşırlardı. Siyasetten
uzaktılar ama gerekirse devlet işlerini karşılıksız üslenirlerdi. Ahiler, Anadolu’da yeni bir
kültür ve davranış biçimi geliştirmişlerdir. Zanaat ve ticaret ahlakının olgunlaşıp,
gelişmesinde çok önemli katkıları olmuştur.
Daha sonraki yıllarda Ahiliğin kadınlar kolu da oluşturulmuştur. Ahilik Anadolu sosyal
yaşamını düzenleyen en önemli etkendir. Medrese eğitimi kentlerde kent soylulara verilebilen
bir eğitimdi. Halbuki Anadolu Türk halkının büyük bir çoğunluğu göçebeydi. Göçebelikten
vazgeçip, köylere yerleşenler ise katı kurallar içinde yaşamak istemiyorlardı. Katı kurallar
onların doğalarına ve tarihi gelişimlerine tersti. İşte bu noktada Ahilik ve zaviyeler işe
karıştılar. Zaviyelerin hoş görülü ortamında kırsal kesim eğitim almaya başladı. Bunun
150
sonucu olarak da Ahi zaviyeleri halkın sosyal, kültürel ve dini konularda yönlendirilmesini
sağlamış oldular. Ayrıca Ahi teşkilatı ticaret ve zanaatı da sağlam ahlaki değerlere
oturtuyordu.
Yüksek ahlak ve dayanışma, zaviyelere doğal olarak yan bir işlev yüklemişti. Zaviyeler
Müslüman olmayan halkın (Hıristiyan, Musevi ve Zerdüşt, vs…) Müslümanlığı kabulünde
baskın bir rol oynadılar. Bu kesinlikle zorla yapılan, baskı sonucu oluşan bir din değiştirme
değildi. Tamamen olup biteni beğenen ve onun içinde olmak isteyen kişilerin özgür iradeleri
ile katıldıkları bir eylemdi. Sünni ulema ve Medreseler katı kuralları ve şekilcilikleri ile bunu
beceremezlerdi. Zaten hatırlanacağı gibi Avrupa’da da Hıristiyanlık, keşişlerin yani resmi
örgütlenmenin dışında kalan kendini adamışların faaliyetleri sonucu, geniş halk kitlelerince
kabul görmüştü. Aynı şekilde Anadolu’da dervişler ve onların zaviyeleri bu işlevi gördü.
Ahi teşkilatı göçebeleri iş ve meslek sahibi yapmıştır. Böylece göçebeler yerleşik düzene
geçmeye ve çevre ile uyum sağlamaya daha hazır hale gelmişlerdir. Ahi teşkilatı zamanla hem
kentlerde ve hem de kırsal kesimde ta en ücra yerlere kadar yaygınlaşmış ve büyük nüfuz
sahibi olmuştur. Onlar sadece dayanışma ve ahlaki esaslı kurumlar değillerdi. Aynı zaman da
sosyal güvenlik kurumu rolü de oynuyorlardı. Üyelerinin ve hatta muhtaç durumda olanların
sağlık, emeklilik ve ölümden sonra geriye kalanların geçimini sağlayan kuruluşlardı.
Ahi kuruluşlarının kooperatifimsi bir tarzı olmakla birlikte, aynı zamanda devletin uzantısı
gibi bir durumları da vardı. Devlet, Ahi kuruluşu sayesinde sınaî üretimi ve fiyatları denetim
altında tutarak, piyasaları düzenlerdi. Ücretlerin tayini, ticarete konu olan mal cins ve
fiyatlarının tespiti, aynı şekilde sınaî mal üretiminin cins ve fiyat tespiti Ahi teşkilatının görev
ve sorumluluğu altındaydı. Ahi teşkilatları içinde devlet ileri gelenleri ve eşrafla birlikte
zanaatçılarında bulunması teşkilat içinde ikilik yaratmıştır. Hatırlanacağı gibi zanaatçılar alt
tabakadan sayılıyorlardı. İtibarlı Ahiler aynı zamanda genellikle Mevlevi de olmuşlardır.
Mevlevilik de itibarlı Ahiler ile diğerleri arasında ayrım yapmıştır.
Görülen o dur ki Ahilerle Mevleviler arasında zaman zaman sert olaylar bile olmaktadır.
Örneğin Konya’da Ahi Mustafa’nın yaptığı haydutluklara ve Mevleviler üzerindeki baskılara
artık tahammülü kalmayan Mevlana’nın torunu Arif Çelebi, Şarkıcılar ve kalabalık bir halk ile
halka sema yaptırarak yola dökülür. Ahi tekkesini basıp, tekkedeki başköşede duran halıyı
ters çevirip, kandil yağı ile yağlar.
Ahilik içindeki bu ikili yapı örgüt içinde kimin ağır bastığına bağlı olarak bazen devlete
yardımcı olduğunu gördüğümüz bir Ahi teşkilatı, bazen de kentin canına okuyan, eşrafa kök
söktüren bir Ahi teşkilatı ortaya koyar. Kurulu düzenden yana zengin Ahiler ve şiddete yatkın
bir kitle vardır. Fütuvvetnameler hiç bu Ahi teşkilatının şiddete yatkın yanından bahsetmezler.
Onlar sadece Ahiliğin kurulu düzene uyumlu yanını öne çıkarırlar. Bu yapıtlarda Ahilik
usulleri ve mistik, ahlaki görüşleri anlatılır. Ancak Ahiliğin kurulu düzen ile çatışan kitlesel
tarafı, bu öne çıkarılan tarafı kadar önemlidir.
İbn Batuta, Ahilikten bahsederken “ zorbaların hakkından gelmek, onları yok etmek, zalim ve
edepsiz tabakası ile bunlara katılan şirretleri katledip, ortadan kaldırmak hususunda, bunların
bir benzeri daha yoktur “ demektedir.
Ahilik daha öncede dendiği gibi Sufi bir felsefi anlayışa sahiptir. Yani Ahiler Sufi’dir veya
olmak isterler. Halife Nasır Lidinillah Şii eğilimliydi, danışmanı Suhreverdi ise Sufiydi. Bu
nedenle Fütuvva örgütü kendini köken olarak Muhammed Peygamberin damadı Ali’ye
151
bağlamıştı. Hikâyeye göre Peygamber fütuvvet giysisi giydirme önderliğini Ali’ye vermişti.
Emevi iktidarını deviren Ebu Müslim’de Anadolu Ahilerince zalimlere karşı inanç
mücadelesinin en önünde gelen kişisi kabul edilirdi. Bütün bunların sonucu olarak Ahiler Şii
değillerdi ama Ahilikte Şii eğilimler vardı.
Ahilik Rum ve Ermeni nüfusun Müslümanlığı kabul etmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu
aslında karşılıklı etkileşimdir. Rum ve Ermeniler Ahi teşkilatına girip Müslüman oldukça
güçleri artmış, bu da örgütün gücünü arttırmıştır.
Kentlerde Ahiler gibi İğdişler de bir milis gücü oluşturuyorlardı ( sonra bu konu tekrar ele
alınacaktır). Zamanla İğdişler sayısal olarak azalıp, yok olurken. Ahiler çoğalıp,
kuvvetlenmişlerdir.
Anadolu’da yeni yerler Selçukluların veya diğer Türk beyliklerinin eline geçtikçe, Hıristiyan
kentler Ahi örgütündeki din adamlarınca kuşatılıyorlardı. Böylece kentlere gelen
Müslümanlar daha adımlarını kente attıklarında onların her işini halleden bir örgütle
karşılaşıyorlardı. Bu yeni gelenler de büyük bir güven duygusu uyandırırken,
Hıristiyanlarında özlem duymalarına yol açıyordu.
Ahilik hakkında fütüvvetname’ler yazılmaya başlandı. Fütüvvetnamelerin sayısı gittikçe
artmış ve bazıları günümüze kadar ulaşmıştır. Anadolu dışında da yazılmış olanları vardır.
Genel olarak fütüvvetnameler Farsça yazılmıştır. Ancak Türkçenin edebi dil olarak
kabulünden sonra Türkçe yazılmış olanları da vardır. Bilinen en eski örnek XIV. Yüzyılda
Burgazi’nin yazdığı eserdir. Fütüvvetnameler yazılırken, bir Horasan kahramanı olan Ebu
Müslim Anadolu’ya uygulanmıştır. Bu Ebu Müslim yalın ve kesin bir biçimde “ İnançları ve
yasaları “ savunan bir kahramandır. Ebu Müslim böylece gittikçe tarihi kişiliğinden
uzaklaşmıştır.
Anadolu’da Selçuk otoritesinden sonra Moğol otoritesinin de çökmesi ile iki güç, Türkmenler
ve ahiler ayakta kalmıştı. Bundan sonra da Türkmen beyleri ile Ahi şeyhleri arasında bir
yakınlaşma başladı. Ahiler artık her yerde büyük bir saygı görmeye başlamışlardı.
152
Anadolu Selçuklularda Para
Darp Yapan Sultan : Tokat Meliki
Keykubat
(Melik-i
Mansur)
I
Saltanat Dönemi : 1210 - 1213 ?
Boyutları
:
21
mm,
3.40
g
Sikkenin Tarihi : 608 H. (1211 - 12)
Basıldığı
Yer
:
Tokat
Malzemesi
:
Dirhem
Tekniği
:
Dövme
(Darb)
Konu Ön Yüz : Süvari figürü, Arka Yüz
:
Yazı
motifi
İlgili Koleksiyon : Yapı Kredi Bankası
Müzesi
Türkler Anadolu’ya geldiklerinde kullanılan para o sırada söz konusu topraklardaki egemen
gücün parasıydı. Türkler yağma ile veya vergi yolu ile bu paraları topladılar. Onlar toplamaya
çalışırken, yerli halk da onları gömerek saklamaya çalışıyordu. Anadolu’da
Danışmendoğulları ve Selçuklular olsun ilk bastıkları paralar bakır paralardı. Gümüş paralar
II. Kılıç Arslan devrinde, altın paralar da XIII. Yüzyılda basılmışlardır.
Danışmendlerin bastıkları paralarda Yunan harfleri de vardır. Buna karşılık aynı dönem
Selçuklu paralarında bu harfler görülmemektedir. Ayrıca Danışmend paralarında İsa’nın
kralın başına elini koyması gibi saf Hıristiyan simgeler ve Sen Jorj’un ejderhayı öldürdüğünü
gösteren Hıristiyan hikâye betimlemeleri mevcuttur. Bazı paralarda bu simgeler yoktur ama
yine hükümdar resimleri olsun arslan resimleri olsun Bizans tarzıdır. Selçuklu paralarında ise
Sultanın resmi ve arslan resmi vardır.
İşin en garip yanlarından biri de Bizans tipi paraların sadece Anadolu’da değil, daha koyu
Müslüman olan Suriye veya Lübnan gibi yerlerde de görülmesidir. Artukluların bastıkları
paralarda da bu özellik vardır. Halbuki bu bölgeler çok uzun zamandır Arap paralarına
alışıktılar ve gelenekleri Araplar gibiydi. Bunlar neden birden Bizans parası havasında
paralara dönsünlerdi ki.
Bunlara net cevaplar bulunamamaktadır. Bununla beraber Türklerin resim konusunda Araplar
gibi davranmadığı bellidir. Ayrıca Danışmendler olsun Artuklar olsun Anadolu akınlarından
çok miktarda Bizans parası elde etmiş olabilirler.
153
Buna karşılık Selçuklu paraları üzerlerindeki arslan resimleri hariç, Müslüman paralarına çok
daha fazla benzemektedirler. Bu ancak Selçuklu devlet erkanının daha formel eğitimli
Müslümanlar olması ile açıklanabilinir. Her ne kadar Selçuklular Danışmendlere ve
Artuklulara nazaran Bizans’a çok daha yakınsalar da, bir taraftan da Sünni Müslüman
etkisindedirler. Buna karşın Danışmendlerin ve kırsal kesim Türklerinin Şaman etkisinden
daha az sıyrılmış olduğu bellidir.
İran’da gümüş para, Bizans’ta altın para kullanılıyordu. Büyük ticaretlerde ödeme altın para
ile yapılıyordu. Anadolu Selçuklularının II. Kılıç Arslan zamanında Anadolu gümüş
madenlerini yeniden çalıştırmaya başlayıp, gümüş para bastıklarını düşünmek gerekir.
Anadolu’da altın madeni yoktu. Bu nedenle altın sadece yabancı paralarla, vergilerle ve
yağma ile ele geçebiliyordu. Onun için kıt olan bu madeni Selçuklular ancak ticaretlerinin
iyice hacım kazandığı XIII. Yüzyıldan sonra basmaya başladılar.
Anadolu Selçuklularının bastıkları altın ve gümüş paralar zamanın standartlarına uygun
paralardı. Halbuki gümüşün az olduğu Mısır’da Eyyubiler karışık madenlerden, ne olduğu çok
net belli olmayan paralar basmışlardı. Bu düzensizlik Anadolu’da yoktur.
Herhangi bir akıl yürütmeye tek başına yeterli olmasa da, o dönem gezginlerinin
yazdıklarından özellikle Batı Anadolu’da ucuzluk olduğu bellidir. Anacak bu ucuzluk bir
refah devletini mi gösteriyordu o pek belli değildir.
Danışmend sikke örneği
154
Hindistan’da Türkler
Kutup Minar minaresi
Gazneliler İranlılaşmıştı, Gaznelilerin peşinden Hindistan’a giren Gurlar zaten İranlıydı.
Bütün bunlara bakarak, Türkler Hindistan’da ne yaptılar denebilinir. Evet, Gurların dili
Farsçaydı, Gazne sarayında da Farsça konuşuluyordu. Ancak ordular Türk kölelerden
oluşmuştu ve onlar Türkçe konuşuyorlardı. Saray olsun, çevrelerindeki insanlar olsun Türk
askerlere Türkçe hitap etmek zorundaydılar. Ayrıca Türkler her yerde olduğu gibi
Hindistan’da da kısa süre içinde bir askeri aristokrasi oluşturmuşlardı. Bu aristokrasinin dili
de Türkçeydi. Türkler, uzun bir süre Hindistan’da boylar arası evlilikler yaparak, antropolojik
özelliklerini devam ettirmişlerdir. Bununla birlikte Türklerin uyum özelliği burada da ortaya
çıkmıştır. Bir süre sonra Türklerin etrafındaki müthiş yerli nüfus Türkleşmeyince, onlar da
önce İranlılaşan sonra Hintlileşen bir aristokrasi oluşturmuşlardır.
Delhi sultanlığı 1206 yılında kurulmuştu. Bu sultanlık Müslüman sufiliği ile Hint sufiliğini
karşılaştırmış ve karşılıklı etkileşimi sağlamıştı. Müslüman sufiliği tarafından etkilenen Hindu
yığınları Müslüman olmaya başlamışlardı.
Delhi Sultanlığı, Delhi’deki ilk Müslüman anıtları yapan ailedir. Yapılan anıt binaların
malzemesi genel olarak yıkılan Hindu tapınaklarından getiriliyordu. Sonuçta planı Müslüman,
malzemesi Hindu olan özgün ve enteresan yapılar ortaya çıktılar. Pek çok yapıt arasında
özellikle 1197 yılında tamamlanan Kuvvet-ül-İslam Camiini ve Kutup Minar minare ve zafer
anıtını saymak gerekir. XII. Yüzyıl sonunda yapılmış olan Kutup Minar’ın yüksekliği 72,5
metredir. Bu minare XIV yüzyılda yıldırım çarpması sonucu hasarlanınca, tamir ve restore
edilmiştir. 1231 yılında yapılmış olan Gur Sultan mezarı da önde gelen bir Müslüman Hindu
sentezidir.
155
İki Okyanus arasında Türkçe
konuşuluyor
Türkler Batıya gelmeden önce merkezleri Ötükendi. Kuzey Moğolistan, en az 2.000 yıl ve
belki daha fazla hep Türklerin yurdu olmuştu. Hunlar, Türükler, Uygurlar, Kırgızlar, JuanJuanlar, Tölesler hep bu toprakların insanlarıydılar. Bu topraklarda devletler, imparatorluklar
kurulmuş ve dağılmıştı. Etkileri Çin’de ve Avrupa’da yani tüm Avrasya’da duyulmuştu. Bu
toprakların Türkleri güçlüydüler, önemli bir kısmı Batıya gitmiş olmasına rağmen 1000
yılında bile hala Çin’in içlerine girebilecek güce sahiptiler.
Sonra birden her şey değişti. Türkler akın akın Batıya akmaya başladılar. Onlardan boşalan
topraklara, Moğolistan’a Moğollar girdiler. Moğolistan’da kalmış olan Türk boyları,
Moğollara karşı verdikleri üstünlük mücadelelerini kaybetmeye başladılar. Bu boyların bir
kısmı kuzeye giderek şimdiki Yakutların atalarını oluşturdular. Bir kısmı tekrar Batıya doğru
gittiler. Yerlerinde kalan bir kısmı da Moğollaştılar.
Karadeniz’in kuzeyi Hazarlar, Bulgarlar, Peçenekler ve Kıpçaklarla tam bir Türk ülkesiydi.
Gazneliler ise Türk etkisini ve Müslümanlığı Hindistan’a taşımışlardı. Doğu ve Batı
Türkmenistan Türklerin olmuştu. Afganistan, Harizm, İran, Irak, Suriye ve Anadolu’da
iktidarlar Türklere aitti. Mısır’da da iktidar Türklere geçmişti. Çin’den başlayıp, Akdeniz’e ve
Macar ovalarına varana kadar her yerde hakimiyet Türklerindi. Tüm Avrasya’yı, alışılmış
tabirle, Türkçe konuşarak geçmek kabildi.
Türklerin sayıları çok olduğu için bütün bu toprakları ellerine geçirdiler diye
düşünülemeyeceği tarihi takip etmiş olan okuyucular açısından bellidir. Ama biz burada bir
daha tekrarlayalım. Türkler sayıları çok olduğu için egemen duruma gelmemişlerdir. Zaten
gelen göçmen yoğunluğu her yerde aynı değildir. Avrasya’nın bir kısmına gelen Türk
göçmenler yerleşirken, bir kısmından da sadece geçip gitmişlerdir.
156
İran Türkleri
İran Türkler için bir geçit özelliği taşımıştı. Bu sayede de kimliğini koruyabilmişti.
Hatırlanacağı gibi Türkler İran diline ve kültürüne sahip çıkarak onun gelişmesini
sağlamışlardı. Bütün bunlara rağmen, yani hem geçit olmasına ve hem de Türkler tarafından
kimliği sadece korunuyor değil aynı zamanda geliştiriliyor olmasına rağmen, yine de İran
Türklerden etkilenmişti. Bir kere sayıları çok olmasa da bir miktar Oğuz İran topraklarına
yerleşmişti. Yerleşen Oğuzlar İran’ın etnik kimliğini değiştirmeye başladılar. Buna paralel
olarak dini anlayışta da değişim başladı. Selçuklarla başlayan bu değişim yavaş olmuş ve
asırlar sürmüştür.
Önce Oğuzlar atlarının mera ihtiyacı nedeniyle İran’da tarımın iyice azalmasına sebep
oldular. Diğer yandan Oğuzlar İran’da yerleşikler aleyhine yağmacılıklarını epey bir süre
devam ettirdiler. İran’a yerleşen Türklerin önemli bir bölümü Zagros ve Fars bölgelerini
yerleşmek için tercih etmişlerdi. Buralarda meydana gelen yağma ve meralaştırma nedeni ile
uzun süredir yerleşik olan Bahtiyari kabilesi göçebeliğe döndü. Bahtiyari kabilesi kalabalık
bir kabileydi.
Ama kalabalık Türk boyları Azerbaycan, Tebriz, Bakü ve Transkafkasya’da kalmışlardı.
Kentlere yerleşen Türkmenler (Oğuzlar) ise bu kentlerde kent içi gerginliklere sebep olarak,
kentlerin zayıflayıp, boşalıp, sonunda da yıkılmasına neden oldular. Bir yandan Müslümanlık
bir kent yapılanmasıydı, diğer yandan kentler oldum olası Türk akbudununu çekerdi. Bu
nedenle Türk hükümdarları çoğunlukla Kentlerde ikamet etmişlerdi. Türk karabudunu ise hem
kentlerden çekinirdi (göçebe yaşamından vazgeçemezdi), hem de hala Şaman öğeleri içinde
taşıyarak doğada kalmayı isterdi. İran’da Oğuzların yerleşik düzene geçişleri kolay olmadı.
Karahanlılarda, Gaznelilerde, Büyük Selçuklularda, Anadolu Selçuklularında, Türklerin
hakim olduğu devletlerde resmi dil ve kültür Farsçaydı. Farsça o kadar seçkin bir yere kondu
ki sonunda Türk seçkinleri Türklükten uzaklaştılar. Anadillerinin yüksek fikirleri ifade
etmekte yetersiz kaldığını sanır oldular. Bu etki uzun zaman, ta büyük Müslüman-Türk
devletleri yıkılana kadar sürdü. Ondan sonra Türkçe, tekrar hakkını almaya başladı ise de bu
sefer dile giren Farisi kelimelerle iyice bozuldu. Gelecekte Türkçe konuşan Osmanlıda,
Arapça ve Farsça cümle yapıları ve sözler nedeniyle, dil, nerede ise, farklı bir dil haline
gelecekti. Tabii bu söylenenler eskinin akbudunu, dönemin seçkinleri için geçerliydi.
Karabudun hiçbir zaman Türkçeden kopmadı ve onu sakatlamadı. Türkçe için Türkler,
Türkler için Türkçe yaşamsal önemdeydi.
157
Türkler, sözlü edebiyattan gelenler olarak küçük lirik deyişlere, şarkılara, destanlara
meraklıydılar. Bunları yazamasalar bile sürekli bestelediler. Böylece Farsça yazılmış bir
edebiyatın yanında karabudunun oluşturduğu ve eskiden beri gelen, ama en az seçkinlerin
edebiyatı kadar ve hatta çoğu zaman ondan daha içerikli ve değerli Türkçe bir halk edebiyatı
oluştu.
Farsça önem kazandıkça, İran tabii kendi edebiyatçılarını da çıkardı. Nasr-ı Hüsrev, Baba
Tahir, Ebu Zayid, mutasavvıf Atar, Nizami, Ömer Hayyam, Şirazlı Sadi İran’ın önemli
edebiyatçılarıdır. İran edebiyatında oluşan bu olumlu gelişmede Selçukluların rolü olup
olmadığı çok tartışılacaktır. Biz Selçuklar olmasa idi İran bu altın çağını kolay kolay
yaşayamazdı sanıyoruz. Dönemin İran mimarisi ise bir cami mimarisidir. İran camileri Arap
planı denen cami planına sadık kalmışlardır. Bunlar gen elde tuğla yapılardır. Medrese
mimarisi ise Gazne saraylarını hatırlatır tarzda haç tabanlı yapılardır.
Karahanlı cami mimarisi de haç tabanlı, Gazne saray mimarisidir. Eyvanlar tonozlu
salonlardır. Üç yüzü kapalı, bir yüzü açıktır. İki minare vardır. Güney eyvanına bitişik kubbeli
bir ibadet mekânı bulunur. Buna sonradan “ harim “ denecektir. Bu cami planı çok
tutulmuştur. İran kısa sürede bu plana geçmiş ve günümüze kadar bu plan İran cami ve
medrese planı olarak kalmıştır. En iyi biçimine İsfahan Cuma Camiinde varmıştır.
158
Anadolu’nun Türkleşmesi
Anadolu’ya gelen Türk boyları çıkmaz bir sokakla karşılaşmışlardı. Etrafı deniz ve dağlarla
çevrili bu at başı, Batıda Haçlılar tarafından güçlendirilmiş Doğu Roma İmparatorluğu
tarafından kapatılmıştı. Gelen girdi, gelen girdi ve giren içeride kaldı. Çok daha sonraları
girenlerin bir kısmı Doğu’ya doğru geri gidecekti. Aslında Anadolu bir kapandı. Türklerden
başka bir ulus olsaydı içinde erir giderdi. Ama Türkler savaşçılık, kanaatkârlık, boy içi güven
duyguları ve Beylerine olan bağlılıkları ile Anadolu’yu bir Türk yurdu yaptılar.
Gelen Türk boyları için Anadolu Orta Asya’da yaşadıkları toprak ve iklime benzerlik
gösteriyordu. Dolayısı ile Türkler için Anadolu’ya alışmak oldukça kolay oldu. Gelenlerin
sayıları bir istilaya yetecek kadar çok muydu? Pek çok tarihçi Malazgirt savaşından sonra
gelenlerin toplamının en fazla 500.000 civarında olabileceğin konusunda birleşir. Claude
Cahen’e göre ise 200.000 – 300.000 den fazla değildirler. Herhalde bu sayı da azdır. Ama
bizce hiçbir zaman gelenler 700 – 800 binden fazla da olmamışlardır.
Anadolu’da asıl Türkleşme XIII. yüzyılda başladı. Bu sırada yeni Türk boyları gelmeye
devam ediyordu. İşte bu sırada Türkler toplam nüfus içinde % 10’dan azdılar. Bu tarihlerde
Anadolu nüfusu 10 milyon azdı ve buna karşılık Türklerin sayısının 500 bin civarındaydı.
Anadolu’nun nüfusu 10 milyondan azken, Rusya dahil Doğu Avrupa nüfusu 13 milyon, Batı
Avrupa nüfusu ise 35 milyon civarındaydı.
Bundan sonra Anadolu halkının Türkleşmesi başladı. Bu Türkleşme birden bire olmadı.
Ancak XX. Yüzyılda Türkiye Cumhuriyetinin kurulması zamanına gelindiğinde, nüfus içinde
Türk olmayanlar % 30 kadardı (Kürtler, Ermeniler, Rumlar ve Levantenler). Türkiye
Cumhuriyeti kurulmadan kısa bir süre önce, Birinci Dünya Savaşı esnasında, büyük bir
Ermeni nüfus Anadolu toprakları dışına çıkarılmıştı. Cumhuriyet kurulurken artık Anadolu’da
kayda değer bir Ermeni nüfustan bahsedilemezdi. Cumhuriyetle birlikte Ortodokslar da
Yunanistan’a gittiler. Yunanistan’a yaklaşık 1,5 milyon Ortodoks gitmişti.
Anadolu’ya gelen Türk boyları doğal olarak öncelikle Doğu Anadolu’ya yerleştiler. Daha
önce Soğd’da olduğu gibi, başlangıçta kentler yerli halka kaldı. Türk boyları kırsal alanda
göçebe yaşamlarına devam ettiler. Bu göçebeler daha sonra Anadolu’nun güneyindeki Toros
dağlarına sürüleceklerdir. Artık göçebelerin yeni yaylası Toroslardı. Kışın Pamfilya, Kilikya
ve Ege ovalarına inip, yazları yaylalara çıkıyorlardı. Göçebelerin hareketlendiği bölgelerde,
yerleşikler tarım alanlarını terk ettiler. Böylece eskiden yılda birkaç kez ürün alınan yerler
terk edilmiş oldular. Türkler gelirken meşhur bozkır arabaları olan “ yüksek tekerlekli “
159
arabaları ile gelmişti. Bu arabalar bir süre daha Anadolu’da Türklerin yanında kaldı. Türkler
arabalarını terk etmiyorlardı ama dünya kervana dönmüştü. Eskiden Roma’nın meşhur
yollarında arabalar giderdi, şimdi ise kervanlar yol alıyorlardı.
Malazgirt savaşından sonra Anadolu’ya, bir 20 yıl kadar, çok yoğun Türk akınları olmuştu.
Bu akınlar daha önce anlattığımız “ amaç üzüm yemek, bağcıyı dövmek değil “ felsefesi
yapıldığından Anadolu için yıkıcı olmamıştır. Büyük halk kitleleri korkutulmamıştır, böylece
onlar da kaçmamışlardır. Kentler yakılıp, yıkılıp, tahrip edilmemiştir. Sulama sistemleri,
Ormanlar yok edilmemiştir. Anadolu’da ormanların yok oluşu çok daha sonralara
rastlamaktadır ki sırası geldiğinde anlatılacaktır. Meydana gelen zararların çok yüzeysel
olduğunu yüz yıl sonra, XIII. Yüzyılın başında, Anadolu’nun dünyanın en mamur ve en
zengin bölgelerinden biri olmasıyla bilinmektedir. Akınlar sırasında büyük tahribatlar olsa idi,
yüz yılda böyle bir kalkınma sağlanamazdı. Ama bu fırsattan istifade şunu söylemek gerekir
ki, daha önce de defalarca görüldüğü gibi ve bundan sonra da görüleceği gibi, Anadolu ne
zaman nefes alabilecek bir 4 – 5 yıl bulsa, hemen kalkınır ve hiç umulmayacak kadar
zenginleşir. Bu böyle ola gelmişti.
Türkler Anadolu’ya girerken, onların önü sıra Anadolu’da bir nüfus hareketlenmesi olduğunu
da biliyoruz. Hatırlanacağı gibi Ermenistan’dan ayrılan bir kısım Ermeniler Kilikya’ya
giderek, orada yerleşmişlerdi (Küçük Ermenistan).
Anadolu’nun Ortodoks nüfusu ise pek kaçmadı. Onlar kentlerde ve kırsalda kalmayı tercih
ettiler. Kaçanlar olmuşsa da bunlar kısa sürede geri dönmüşlerdi.
Türkler başlangıçta kıyılarla da pek ilgilenmemişlerdi. Kıyı ovaları ve limanlar yerli halka
kaldı. Türkler daha sonra Antalya ve Sinop gibi bazı limanlardan ticaret yapmaya başladılar.
Türklerin dış ticaret için yararlandıkları limanlar dışındaki pek çok liman kullanılmayarak yok
oldu gitti. Bu yok olan yani doğaya terk edilen limanların pek çoğu antik çağdan kalma
limanlardı. Bunların terk edilmesindeki esas nedenin, nehirlerin denizi doldurarak, liman
kentlerinin limanlık vasfını yok ettiklerini daha önce anlatmıştık. Gittikçe denizden uzaklaşan
bu antik kentler, Türklerden de ilgi görmeyince iyice boşalıp, tarihe mal oldular.
Anadolu Selçuklu devleti kurulduktan sonra yerli Ortodoks nüfus ve Türkler bir arada uyum
içinde yaşamaya başladılar. Anadolu artık Avrupalılar için Türkiye’ydi. Müslümanlar için ise
Rum (Romalı) ülkesiydi. Ahi teşkilatının ve zaviyelerin kurulması ile Müslüman olmayan
nüfus Müslüman olmaya başlamıştı. Bu nüfus din değiştirdikten kısa süre içinde dil olarak
Türkçeyi de kabul ederek Türkleşiyordu. Evlenmeler sonucu da 2 -3 nesil sonra herkes bir
pota da eriyerek kimlik sorunu kalmıyordu.
Altun-aba vakfiyesi kayıtlarına göre, Selçuklulara esir düşen düşman askerleri zamanla büyük
makamlara ve hatta emirlik makamına çıkabiliyorlardı. Bunların içinde sancak sahibi olanlar
vardı. Altun-aba vakfiyesi bu hususa dikkati çektikten sonra, Anadolu’da Selçuklu
yönetimindeki büyük beylerin çoğu, onların oğullarıdır diye akıl yürütür. İbn Bibi,
Süleymanşah ve Keyhüsrev zamanında, her yıl 100 bin insandan fazlasının kendi istekleri ile
İslamiyet’i seçtiğini belirtir. Bizce bu sayı abartmalıdır, ama yine de her yıl pek çok Anadolu
insanının Türkleştiği kabul edilmelidir.
Doğu Roma’nın yabancı halklar karşısında alışkanlığı onları dinsel ve kültürel bir asimilasyon
ile eritmekti. Türkler ise Orta Asya’dan buraya asimilasyon olmayan sembiyotik bir ilişki
160
biçimini taşımışlardı. Türklerin sembiyotik ilişkisi ortak yaşama dayanan bir ilişkiydi. Orta
Asya’da kentliler ve kırsal da yaşayan Türkler vardı. Kentlilerin çoğunluğu Türk değildi
(örneğin Soğdlular). Göçebe ve kentli arasındaki bu sistem Orta Asya’da bin yıl devam
edebilmiş bir sistemdi.
Başlangıçta bu model Anadolu’da da uygulandı. Yan yana gelen kitleler açısından bir sorun
da çıkmıyordu. Siyasi güç Türklerde olduğundan, Anadolu halkları ile Türkler nerede ise
birbirine dokunmadan bir arada yaşıyorlardı. Ancak Anadolu coğrafyası, toplumların birbirine
değmeden yaşamasına elverişli bir coğrafya değildi. Orta Asya’da bin yıl yaşayan sistem,
Anadolu’da devam edemedi. Bu uyumsuzluk aynı zaman da Babai isyanı gibi pek çok
Türkmen başkaldırışının da önemli nedenlerinden biridir.
Bu tarz birbirine değerek yaşamak kırsal ile kent arasında gerilimlere neden olurken, iktidar
bu gerilimi çözmeye uğraşıp kentlerin yanını tuttu. Yani yerleşiklerden yana taraf tutuyordu.
Selçuklu yönetimi yerleşiklerin hangi etnik kökenden olduğunu önemsemiyordu. Camiden
çok daha fazla kervansaray yaptılar.
Rum (Anadolu) Selçuklu devletinin kalbi Anadolu yüksek platosuydu. Yani iç Anadolu’ydu.
Buraya gelen bazı Türk boyları, çok erken tarihlerde toprağa bağlandılar. Herhalde önce yarı
göçebe bir hayat yaşamış, ama kısa sürede toprağa tam olarak bağlanmışlardı. Bunlar yerli
halk ile hemen karıştılar. Acaba toprağa yerleştikleri için mi hemen karışmışlardı, yoksa
karıştıkları için mi toprağa hemen bağlanmışlardı? Ama sonuç olarak bu karışımdan dünyanın
en sağlam köylülerinden biri olan Türk köylüleri ortaya çıktı. Bu köylüler her konuda ne
kadar dayanıklı olduklarını tarih boyunca göstereceklerdi.
Anlatmakta olduğumuz tarihlerde Anadolu’nun tümüyle hemen Türkleştiği sanılmamalıdır.
Başında bir Türk hükümdar olmasına rağmen, Erzincan kentinin nüfusunun büyük çoğunluğu
Ermeniydi.
Türklerle Yerli Halk XII. Ve XIII. Yüzyıllarda sembiyoz bir yaşam sürerken, bu yaşam biçimi
XIV. Yüzyılda devam edememiştir. XIV. yüzyılda Gayri Müslimlere farklı giysi giyme
zorunluluğu getirilecek ve ayrımcı tavırlar alınmaya başlanacaktır.
İran’da kolay kolay kentleşemeyen Türklerin, Anadolu’da Anadolu Selçukları döneminde
kentleştikleri söylenir. Bu iki farklı davranışın nedeni incelenmelidir?
Türkler Anadolu’ya Şaman inançlarını koruyarak gelmişlerdi. Bu nedenle de bütün dinlere
karşı büyük bir hoşgörü ile davranmışlardır. Tabii o dönemde büyük çoğunluğu Hıristiyan
olan Anadolu halkına karşı da gösterilen dini hoşgörü zirveye varmıştır. Nerede ise Türkler
Müslümanlar ve Hıristiyanlar arasında bir ayrım gözetmemişlerdir demek yerindedir. Buna
benzer tutum tarihte bizim yabancımız değildir. Türüklerde, Uygurlarda görülmüştü, Cengiz
handa da görülecekti.
Türklerden önce de İslam dünyasında Yahudilere ve Hıristiyanlara karşı hoşgörü vardı. Ama
Müslüman dünyası hiçbir şeyi Müslümanlıkla kıyaslamazdı. Bu nedenle, Yahudilere ve
Hıristiyanlara, inançları eksik kalmış kişiler olarak biraz acıyarak bakılırdı. Yahudi ve
Hıristiyanlar sanki tam insan değil, bir nevi sakat, eksik insanlardı. Halbuki Türkler diğer
dinleri olduğu gibi kabul ediyorlardı. Nerede ise herkes kendi dinine deniyordu.
161
Türkler Müslüman adları yanında kendi geleneksel ve Şaman dininden kalma doğa adlarını da
kullanmaya devam etmişlerdi. Alp, Arslan, Çağrı, Atsız, Tuğrul gibi adlar böyle adlardır.
Müslümanlığın resim yasağı da umursanmamıştır. Kentlerin ve sarayları tasvirlerle süslenmiş,
armalara resimler konmuştur.
Türklerde kemiğin ne denli önemli olduğu daha önce anlatılmıştı. Kemik manevi dünya ile
kurulan bağdı. Türkler kemiklerin zedelenmemesine özel önem gösterirlerdi. Türkler
Müslüman olarak geldikleri Anadolu’da bu inançlarını daha uzun süre muhafaza ettiler. Yer
yer ve zaman zaman ölmüş düşmanlarının kemiklerini topraktan çıkararak yaktılar. Böylece
onlardan ebediyen kurtulmuş oluyorlardı.
Benzer şekilde hükümdar aileleri de kan dökülmeden, boğularak öldürüldü. Bu adet de daha
önce çeşitli vesileler ile anlatılmıştı. İnsan ve hayvanları öldürürken kan dökülüp
dökülemeyeceği meselesi Türklerin İslam dinini kabul etmelerinde önlerine çıkan en önemli
engellerden biridir. Türkler hayvanların kesilerek yani kan dökülerek öldürülmesini çok zor
kabul etmişlerdir.
Yukarıdaki iki adet Şaman dini inançlarının temel mefhumları ile ilgilidir ve yaşıyor olması
Şaman dinine ait inancın ne denli köklü ve derinlerde olduğunu gösterir. Türkler
Müslümanlığı kabul ederken tek Tanrı “ Allah “ fikrini çok kolay kabul etmişlerdi. Zaten esas
tanrı Gök Tanrıydı ve şimdi Gökte oturan Gök Tanrıya “ Tengri “ değil “ Allah “ deniyordu.
Şaman Türklerin o “ Gök Tanrının “ dışında kalan pek çok tanrısı da, Müslümanların
meleklerine dönüşmüştü. Aslında belki en sıkıntılı olabilecek kavramlar, Türkler için din
değiştirirken doğal bir şekilde kendiliğinden oluşmuştu. Türkler sıkıntıyı kemik gibi, kan
akıtmak gibi ikincil görülebilecek mefhumlar üzerinde yaşadılar. Şaman dini ile Müslüman
dini arasında insanın içinde yaşanabilecek olan mücadele, Türklerde genel olarak Şaman dini
lehine sonuçlanmıştır.
Şaman dininin kalıntıları olarak, Türkler bayrak ve flamalarına atkuyruğu takmayı da uzun
süre devam ettirmişlerdir. Bayrak direğinin ve giderek bayrağın kendisinin, kapı eşiğinin,
ocağın, ataların kutsiyeti devam edip gitmiştir.
Anadolu’ya gelmeden önce de Türklerin ne denli karmaşık bir yapıya sahip olduklarını
defalarca görmüştük. Dinleri ve sosyal yapılanmaları nedeni ile kendilerine katılanlar herkez
Türk olmuştu. Zaten Asya etnik olarak son derece karışık bir bölgeydi. Müslüman, Yahudi ve
Hıristiyan Türkler vardı. Türkler, son derece karmaşık bir yapı içinde ve İpek yolu üzerinde
hareket ediyorlardı. İpek yolu dünyanın en hareketli çizgisiydi. Bu durumda Türklerin en
önemli özelliklerinden biri her gittiklere yere kolayca adapte olabilmeleri olmuştur. Bu
nedenle de Anadolu’ya gelince yeni bir sentez kurabildiler.
162
Türkiye
Türkler, İslam’ın yayıldığı dönemde ortak bir dil konuşuyorlardı; ortak bir kültüre sahiptiler
ve tam olmasa bile, ortak bir bilincine sahip kabul edebileceğimiz boy, budun aşamasını
geride bırakmaya başlamış bir topluluktu, bir etnik gruptu. Konuşulan ortak dilin tıpatıp aynı
olmadığını, birbiri ile anlaşmada büyük zorluklar yaşayacak kadar değişik varyasyonlar
içerdiğini biliyoruz. Bu bugün de böyledir, Türkçenin çeşitli kollarını konuşan çeşitli Türk
toplulukları vardır. Yukarıda sözü edilen sosyolojik aşamaya, o tarihte, tüm Türk
topluluklarının geldiğini söylemek mümkün değildir. Zaten geçen asrın başında bile, Altay
dağlarındaki bazı topluluklar ve Sibirya’daki Yakutlar, bağımsız klan ve boylar şeklinde
yaşıyorlardı. Bu boylar değişik hayvan atadan indiklerini kabul ederek, aynı hayvan atadan
gelmeyenlerden özenle kendilerini ayırırlardı. Tavşan atalı boy bu hayvanı kutsar, onu
öldürmez ve yiyemez, fakat geyikleri öldürür ve yerdi. Geyik atalı boy da Geyiğe dokunmaz
ama Tavşanı yerdi. İşte Yakut boyları birbirine bu denli yabancı idiler. Birbirini yabancı
kabul eden boylar arasında çekişmelerin ve hatta savaşların olması sanırız normaldir.
İslam’ın yayıldığı dönemde, Araplarla yapılan savaşlar, yenilerek Arap egemenliğine düşüş,
Arap sömürüsü ve bunun yol açtığı karşı mücadele, bazı Türk topluluklarının, sınırlıda olsa,
etnik bir bilince yaklaşılmasına neden olmuştu. Müslümanlığın getirdiği ivme ile fütuhata
kalkan Araplar; Berberiler ve Mısırlılar gibi etnik gruplara kendi dil ve dinlerini kabul
ettirerek, onları da Araplaştırdılar. Ama Türk ve İranlı topluluklar Araplaşmadı. Bunun yerine
bütün Müslümanların eşitliğini savunan bir tepki geliştirdiler. Bu da etnik bilincin
uyanmasına yardım etti. Bu tepki sonucu, Arap üstünlüğüne dayalı Emevi imparatorluğu
çöküp, yerine Türk, İran, Arapların eşit sayıldığı bir imparatorluk, Abbasiler kurulmuştu.
Abbasilerden sonra Türklerin İslamiyet’i kabulü kolaylaştı. Bundan sonra göçebe Oğuz
boyları İslamiyet’i kabul etti ve onlara Türkmen adı verildi. Türkmen bir boy veya budun adı
değildi. Müslüman olmuş Oğuza takılan bir addı. Kendilerine, genel olarak Türkmen denen
Oğuzlar da zamanla bu ada alıştı ve benimsedi. Bu da etnik bilincin gelişmesine katkıda
bulundu.
İşte Anadolu’nun fethini, yerleşmek için çolukları, çocukları, sürüleri ile Anadolu’ya gelen bu
Türkmenler yaptılar. Türkmen geldiğinde, Batı ve Orta Anadolu’da Kapadokya’ya kadar,
Grek dil ve kültürü egemendi. Doğuda ise Ermeni, Süryani, Kürt, Gürcü, Arap, Laz dillerinin
konuşulduğu ve hakim dinin Hıristiyanlık olduğu bir yapı vardı.
Bundan 1000 yıl önce başlayan ve yaklaşık 200 yıl süren Türkmen akınında, gelenlerin sayısı
milyonlar değildi. Bu konuda 200 bin ile 1 milyon arasında çeşitli rakamlar ileri sürülse de,
tam bir görüş birliği yoktur. Bu konuda görüş ileri süren kişiler siyasi eğilimlerine uygun
163
yaklaşımlarda bulunurlar. Bizce gelen Türkmen sayısını 600 bin ile 1 milyon arasında kabul
etmek uygundur. O tarihte Anadolu nüfusu da 8 milyon olarak kabul edilir. Burada
Cumhuriyetten sonra nüfusumuzun 11 milyon olduğunu hatırlatmakta yarar var sanıyorum.
Göreceğimiz gibi Moğol istilası ile birlikte Türkiye’ye yeni bir akın oldu. Tekrar Türkmenler,
Kıpçak Türkleri, Peçenek Türkleri, Harzemli Türkleri ve Moğollar geldiler. Ayrıca Türk ve
İran kökenli ulema, zanaat sahipleri, bürokratlar Anadolu şehirlerine yerleştiler. Bu son
saydığımız kentli nüfus Anadolu Selçuklu devletinin iskeletini teşkil etti.
Anadolu’da hızlı bir İslamlaşma görüldü. Kentlerde ahilik ve Mevlevilik yoluyla, Hıristiyan
yüksek tabaka İslamlaştı. Kırsal kesimde ise Türkmenler ve Orta Asya Şaman geleneklerini
sürdüren dervişler yoluyla Hıristiyan köylüler İslamlaştı. Kırsal bölgenin İslamlaşması, Türk
dilinin egemen oluşu ile paralel yürüdü. Dağların, ovaların, nehirlerin ve köylerin eski Grekçe
adlarının yerini Türkçe adlar aldı. Eski adlar unutuldu. İslam’a geçmeyip Hıristiyan kalan
nüfusun büyük bir çoğunluğu bile kendi ana dillerini bırakıp, Türkçe konuşmaya başladılar.
Türkçe onların da ana dili oldu. Selçukluların Farsça üzerindeki bütün diretmelerine rağmen
Türkçe tüm Anadolu’ya egemen oldu.
Anadolu’nun İslamlaşma ve Türkleşme süreci 400 yıl kadar sürmüştür. Vergi kayıtları,
bundan 500 yıl önce vergi ödeyen hanelerin yüzde 92 sinin İslam olduğunu göstermektedir.
Hıristiyan nüfus sadece yüzde 7,9 kalmıştır. Daha sonra görüleceği gibi Balkanlarda ise
durum farklı gelişecektir.
İlk Türkmen akını, bundan 990 yıl önce Vaspuragan Ermeni prensliğine yönelmişti. Ermeni
tarihçiler ilk defa o zaman uzun saçlı ve korkunç oklu Türklerden bahsetmeye başlamışlardı.
Türklerin yağma akınları artarak sürdü. Malatya, Sivas, Kayseri, Niksar, Konya, Honas
yağmalandı. O dönemde, Türkler daha yerleşmeyi düşünmüyorlardı. Yağma bitip, kış gelince
Türkmenler üslerine çekiliyorlardı.
Malazgirt savaşı sonucu, Doğu Roma direnci kırılınca, Türkmen akınları, Türkmen göçüne
dönüştü. Çok kısa bir süre içinde Türkmenler ege kıyılarına varmışlardı. 3 yıl içinde nerdeyse
tüm İonya’ya egemen oldular. Önceleri kentlere girmediler, kırsal bölgeyi ele geçirip,
geçitleri tuttular. Daha sonraları, Doğu Roma iç çatışmalarına karışarak, kentlere girmenin
yollarını buldular. Ege kıyılarında bağımsız beylikler kurulmaya başlandı. Ama Egeye kadar
ki bu ilk yayılış uzun ömürlü olmadı. Birinci haçlı seferi ile birlikte, yerleşimden 18 yıl sonra,
Doğu Roma karşı saldırısı başladı. Uzun, kanlı savaşlar sonucu, Türkmenler tutunamadılar.
Geriye, Frigya ve Anadolu platosuna çekildiler. Ancak bu geri çekiliş, Türkmen direncini
kırmadı. Bir kısmı Ege’nin kuytu yerlerinde yoğun olarak toplandı. Bir kısmı da Anadolu
platosuna geri çekildi. Türkmenler, Doğu Roma düzenli ordusu çekilince, bıraktıkları yerlere
geri dönüyorlardı. Bu gerilla savaşı ve düzenli orduları yıpratma savaşı, Türklerin binlerce
yıldır uyguladığı ve çok iyi bildiği bir yöntemdi. Yıpranan Doğu Roma ordusu önce
yavaşladı, daha sonra durdu.
Alexios Komnenos, bir ara Türkleri Eskişehir – Seyitgazi – Bolvadin – Akşehir çizgisi
gerisine itip, Konya’ya kadar geldi. Ama sonunda, Hıristiyan köylüleri de yanına alarak geri
çekilmek zorunda kaldı. Met ve cezir hareketleri gibi olan bu gidip gelmeler sırasında kentler
yıkılıp, yakılıyordu. Türkler yakıp, yıktıkları kentlerin yanına çadırlarını kurup oturuyorlardı.
Türkler geçmişte bunu çok yapmışlardı, nasıl davranmaları gerektiğini çok iyi biliyorlardı.
Sonunda Doğu Roma, Türkmen’e karşı kesin sonuç alamayacağını anladı. Çinlilerin yaptığı
gibi, surlarla çevrili kentler kurdu. Rum nüfusu bu kentlerde iskân etti.
164
Eskiden Doğu Roma zenginlerinin oturduğu Eskişehir, Türkmen akınları ile 100 yıl içinde
yıkılmış, yok olmuştu. Doğu Roma İmparatoru Manuel, Eskişehir’de kuvvetli bir kale inşa etti
ve çevresini bir süre denetim altına almayı başardı. Manuel, Türk tehdidine son vermek ve
hatta Türkleri Anadolu’dan atmak üzere Selçuklu üzerine, Konya’ya yürüdü. Daha Konya’ya
varamadan yolda Türkmen boylarının yıpratıcı gerilla savaşı ile karşılaştı. Doğu Roma ordusu
Myriokephalon a varmadan büyük ölçüde gücünü yitirmişti. 1176 yılı Eylül ayında yapılan
savaşı Selçuklular kazandı. Malazgirt savaşı Türkmen’e Anadolu’nun yolunu açmıştı.
Myriokephalon savaşı da Türkmen’in Anadolu’ya kesinlikle yerleşmesini sağladı.
Bundan sonraki 85 yıllık dönem Doğu Roma da kargaşa, Türkmen de ise yayılma, yerleşme
ve çoğalma dönemidir. III. Haçlı seferi sırasında Haçlı ordusu Denizli, Uluborlu, Akşehir
üzerinden ilerlerken, etrafları onlara sürekli baskınlar yapan Türkmenlerle doluydu. Haçlı
seferine komuta eden Alman İmparatoru Barbarossa ve yanındaki Latin yazarlar, buraya,
Türkmenlerin ülkesi anlamında Türkia dediler.
Komnenoslar Selçukluya ve Türkmen’e karşı verdikleri savaşlarda, Doğu Roma ordusunda da
Türkmen kullanıyorlardı. Türkmen oymakları, yağma ve otlak karşılığında, herhangi bir şef
hizmetinde savaşmaktan kaçınmıyorlardı. Göçmen geleneği böyleydi. Toprağından
yararlandığın şefe yardım etmek bir gelenekti. Myriokephalon’dan sonra Türkler Menderes
aşağı bölgelerine, Antalya’ya, Bitinya’ya yayıldılar. Rumlar surlarla çevrili kentlere ve uzak
bölgelere kaçtılar. Bölgedeki kentlerin çoğu, başta Kütahya olmak üzere yakıldı, yıkıldı.
Sadece Denizli ve Honas Doğu Roma’ın elinde kaldı. Ama bu kentlerin etrafı da
Türkmenlerle çevriliydi. Kentlerin yok olması, köylülerin kaçması, kırsal alanların
göçebeleşmesiyle beraber bölgenin Doğu Roma adları unutuldu, adlar Türkleşti. Batı
Anadolu’ya gelene kadar, Türkmen ve yerli halk kaynaşa kaynaşa, bir arada yaşayarak
Türkler Anadolu’ya yerleşmişti. Ama batı Anadolu’da bu biraz farklı oldu. Türkmen Rum
köylüyü toprağından göçe zorlayarak yerleşti. Rumlar belli Kentlere göçerken kırsal bölge
Türkmen’e kaldı.
Bu dönemde ister Haçlılar olsun, ister diğer coğrafyacılar olsun, Anadolu’ya Rum (Roma)
derler. Sadece Türkmen’e rastladıkları yerlere Haçlılar “ Türkiya “ demeye başlarlar. Türkiya
Türkmenlerin ülkesidir. Haçlılar, yerleşik halka değil göçebe Türkmen’e Türkmen der. Görgü
tanığı Guillaume de Tyre şöyle anlatır.
“ Bu Türkmenler yabani kişilerdir. Kasabaları ve konakları yoktur. Daima keçe çadırda
otururlar. Çok hayvanları vardır. Koyunları, bir miktar keçileri ve hatta öküz ve inekleri
bulunuyor. Çoban gibi yaşıyorlar. Kazanç getiren hiç bir iş yapmıyorlar.”
“ Türkler ve Türkmenler aynı soydandır. Hayvanlarını otlatmadıkları hiç bir ülke kalmamıştır.
Bir yerden öteki yere göçmek isteyince, bir soy birlikte hareket eder. Akrabaları olan bir beyin
yönetiminde olurlar ve onun buyruklarını dinlerler. Göçerken her şeylerini at, koyun, sığır,
servet ve hizmetçilerini birlikte götürürler. Varlıkları bundan ibarettir. Toprağı işlemezler. Para
ile alış veriş yapmazlar, para kullanmazlar. İhtiyaçlarını hayvan, peynir ve sütlerini değiş tokuş
ederek karşılarlar. Bir yerde iken otlaklara gerek duydukları zaman, içlerinden en bilge kişileri
o yerin egemenine yollayıp bir otlak ya da bölge isterler ve anlaşmadan sonra oraya göçerler. “
İşte bu göçmenler Anadolu Selçuklu devletini, Osmanlı imparatorluğunu kuran insanlardır.
Yerli halk ile kaynaşmış, Anadolu’yu Türkleştirmişlerdir.
165
Anadolu’da kaynaşma
Aksaray Kervansarayı
XIII. yüzyılda Anadolu nüfusunun sadece %10’unun Türk olduğundan bahsetmiştik. Yani
başka bir anlamda o sıra Anadolu’daki nüfusun % 90’ı başka bir dindendi. Ezici çoğunluk da
Hıristiyan’dı. Bu dönemde hem halk arasında ve hem de yöneticiler arasında Türk Rum
ilişkileri mükemmeldi. Hatta komşu Müslüman ülkeler ile kurulmuş ilişkilerden daha iyiydi.
Anadolu Selçuklu ailesi ile Doğu Roma asilleri arasında sık sık evlilikler yapılırdı. Bu
evlilikler sadece yönetici sınıf arasında kalmaz, halk da karşılıklı birbiri ile evlenerek
karışırdı. Örneğin I. Keyhüsrev’in ve II. Keyhüsrev’in anneleri Rum’du. II. Keykavus’un
Hıristiyan olan amcaları ile ilişkileri çok yakındı. Selçuklu hükümet ailesinden birinin iltica
etmesi gerekse, herhangi bir Müslüman Sultanlığı veya Emirliği değil, Doğu Roma
İmparatorluğunu tercih ederdi. Aynı şekilde Doğu Romalılar iltica edecekse Anadolu
Selçuklu devletini veya buradaki Türk Beyliklerini tercih ederlerdi. Şu rahatlıkla söylenebilir:
Konya için Constantinopolis Şam veya İsfahan’dan çok daha yakın ve kardeşti.
Türk Rum ilişkisi o kadar ileri düzeydeydi ki nerede ise dini kaygılar yok olmuş gitmişti.
Danişmendoğlu paralarında İsa’nın ve Aya Yorgi’nin resimleri vardı.
Hoşgörü, dini özgürlük, siyasal özgürlük, ekonomik nedenler, kültürel etki, Müslüman
uygarlığın yaratmış olduğu saygı, Türklerin yaratmış olduğu güven ortamı derken yerli halk
din değiştirerek Müslüman olmaya başladı. Bu eğilim tırmanarak devam etti.
Anadolu’da Türklerin hakim olduğu topraklarda vergi daha azdı. Türk Sultanları her ne kadar
dışardan Doğu Roma İmparatoruna nazaran daha despot görülse de, aslında Türk toprakları
siyasi açıdan daha istikrarlı idi. Bunlar Hıristiyan köylüleri kendine çekiyordu. Yeni gelenler
166
ve kalanlar ise Türkler ile bütünleşiveriyorlardı. Kırsal alanda ve Kentlerde üretim hızla
artmaya başladı. Diğer yandan iyi işleyen bir ihracat ağı vardı. Ve üretim fazlası bu ağ
sayesinde hemen elden çıkıyordu. Ürün fazlasını ve bütün ticareti taşıyan kervanlardı.
Roma ve sonra da Doğu Roma yolları ve arabaları ile anılırdı. İslam gelmiş, bir ticaret
medeniyeti olarak kervanı öne çıkarmıştı. Arabalar yerlerini kervanlara bırakınca da eski
yollar gereğini yitirmişti. Şimdi bakımsız ve daha ilkel yollar vardı. Kervan ilkel yolları, ilkel
yollar kervanları beslemişti. Artık istense de Anadolu’da araba taşımacılığı yapılamazdı.
Aksaray Kervansarayı içi
Kervan taşımacılığı büyük dinlenme yerlerini gerekli kılıyordu. Selçuklular uzun ticaret
yolları boyunca kervansaraylar yaptırdılar. Anadolu’da böyle kervansaraylı 100 kadar ticaret
yolu saptanmıştır. Daha önce bahsedildiği gibi İran’da cami mimarisi öne çıkarken,
Anadolu’da Kervansaray mimarisi öne çıkmaktadır. İhtişamlı, mükemmel oranlı ve
yalındırlar. Yoların kesiştiği yerlerde, küçük köylerde insanın karşısına birden bire çıkar ve
yolcuyu rahatlatırlar. Kervansaraylar vakıf tarzında organize edilmişlerdir. Bu vakıflardan biri
olan Altun-aba vakfiyesi kayıtları o günlere ışık tutan çok önemli vesikalardır. Altun-aba
vakfiyesinden öğrendiğimize göre kervansaraya gelen fakir yolcuların barındırılması,
kimsesiz ve fakir olarak ölenlerin gömülmesi için de tahsis edilmiş vakıflar vardı.
Bu tip bir vakıf örgütlenmesi de din değiştirenlere yardım amacı ile düzenlenmişti. Diğer
dinlerden Müslümanlığa geçenlerin içinde ihtiyaç sahibi olanlara kendi ayakları üzerinde
durana kadar yardım ediliyordu. Yeni Müslüman olanlara temel bir din eğitimi veriliyor.
Onlar sünnet ettiriliyor ve dinin ana kuralları öğretiliyordu.
167
Altun-Aba vakfiyesi kayıtlarında (1201 tarihli) Konya civarında Aytekin, Gündoğdu,
Arpaçimen, Kozludere, Turgut gibi Türkçe köy adları vardır. Bu tarihlerde Türkler
Anadolu’da hala göçebeydiler. Bu nedenle köy adları Hıristiyan köylülere ait olmalıdır. Zaten
Vakfiye kayıtları “ kâfir “ çoğunluktan bahseder. Bizce bu Türkleşmeye başlamanın işaretidir.
Anadolu Selçukluları Avrupa ile ticareti deniz yolu ile yapıyorlardı. Bu ticarette Pisalılar,
Provensler, Cenevizliler ve Venedikliler başı çekiyorlardı. Araplar ile olan ticaret ise daha az
gelişmişti ve aracılık rolünü Doğu Roma tacirleri üsleniyorlardı. Sanıldığına göre o dönemde
Anadolu Selçuklu devleti ithalat yapmıyordu. Esas yapılan ihracattı. Böylece de hızla
zenginleşiliyordu.
Anadolu Selçuklularında Toprak mülkiyeti hem Müslüman devletlerden ve hem de Doğu
Roma’dan çok farklıydı. Diğer bütün Batı devletlerinde toprağın bir kısmı devlete, bir kısmı
şahıslara ait iken Anadolu Selçuklularında toprak devletindi. Tabii bu Türkler için doğal bir
sonuçtu. Bozkırın göçebeleri toprağın bir kişiye ait olmasını anlayamazlardı. Türkler için
toprak bölünmezdi. Toprağın sahibi Müslüman olmadan önce Gök tanrı ve onun adına
hükümdardı. Müslüman olduktan sonra da yine parantez içinde Allah’ın olan topraklar onun
adına devletin veya Devletin Başınındı.
Bu zaman zaman Türklerde özel mülkiyet yokmuş gibi anlaşılabilir. Ticaretten ve yağmadan
elde edilen özel gelirler ve özel mülkiyet vardı. Olmayan şey toprağın özelleştirilemeyeceği
idi. Türkler tarafından kabul edilmese de herhangi bir nedenle eskiden gelen ve mülkiyeti
sahipleri tarafından muhafaza edilebilen topraklar vardı. Az da olsa böyle büyük topraklar
bulunabiliniyordu.
Normal olarak Türkler toprak konusunda “ ikta “ veya daha sonraları “ has “ denilen sistemi
uygulamışlardır. Buna göre, hükümdar bir veya iki köy büyüklüğündeki orta büyüklükte bir
toprağı, hayatı boyunca yararlanması amacı ile devlet memurlarına verirlerdi.
Göçebe iken ekonomik faaliyetin temelini oluşturan hayvancılık, Anadolu’da ikinci plana
düşmüştü. Tarım çok iyi durumdaydı. Buğday’ın yanı sıra Pamuk, susam, darı, zeytin ve
meyve üretilirdi. Kırsal kesimden reçine ve odun elde edilirdi. O dönem Anadolu’su için İbn
Sait 400.000 köy ve 36.000 terk edildiği için harap olmuş köy sayısı verir. Bu rakamlar
şüphesiz abartılıdır.
168
Anadolu’da mimari değişim
Selçuklu Türbe mimarisi
Zanaat ve sanayi de iyice gelişmişti. Anadolu’nun tarih boyunca bildiği maden çıkarma ve
metal işleme üretimleri devam ediyordu. Şap, demir, gümüş, tuz ihraç ediliyordu. Türklerin
kullandıkları şap ocaklarını Doğu Romalıların daha önce kullanıp, kullanmadıklarını
bilmiyoruz. Kullanmış bile olsalar şap ticareti yapmamışlardır. Şap sadece Batı Avrupa’daki
boyama endüstrisinde kullanılmaktaydı. Doğuda şapın kullanılmasına gerek bırakmayan
başka cins boyalar vardı. XIII. Yüzyıldan, XV. Yüzyıl ortalarına kadar, Avrupa’da kullanılan
bütün şapın Anadolu’dan gittiği ve şap ticaretinin Cenovalıların tekelinde olduğu kesinlikle
bellidir. Daha önceleri Batı şapı Mısır’dan sağlamaya çalışmıştı. Anadolu ve Mısır şapları
birbirine çok yakın kalitedeydi, ancak Anadolu şapı daha ucuzdu.
Halıcılık, kunduracılık, çinicilik, kumaş dokuma, dericilik ve daha pek çok zanaat iyi para
kazanıyordu. O gün ile bugün arasındaki en önemli farklardan biri de zanaatçıların yaptıkları
işten büyük zevk almalarıydı. Bunun sonucu olarak eşi benzeri olmayan sanat eserleri ortaya
çıkmıştır. Bu denli büyük ustaların zamanımıza gelene kadar kaybolmuş olması büyük bir
kayıptır.
Anadolu Selçuklu cami mimarisi, İran cami mimarisinden tamamen farklıdır. Taştan yapılmış,
bol ışıklı yepyeni bir tarzdır. Çifte minare ve İran tarzı giriş, birkaç tanesi hariç, çokça
kullanılmamıştır. Anadolu Selçuklu camilerinde kış soğuklarına bir tedbir olarak avlu
kaldırılmış, üstü bir kubbe ile örtülmüştür.
169
Türkler Anadolu’da her yere türbe yapmışlardır. Türbeler çeşitlidir, yuvarlak, kare veya çok
köşelidirler. Kubbelisi, piramit şeklinde olanı vardır. Lafın kısası sonsuz çeşitliliktedirler.
Aslında yine hatırlanacağı gibi Müslümanlıkta ölü kültü yoktur. Şeriat ölülerin çöle, isimsiz
bir taşın altına gömülmesini, ister. Bu nedenle de gerektiğinde mezarlık tahribinden
kaçınılmaz. Diğer yandan Türklerde de anıt mezar geleneği de yoktur. Peki, nasıl olmuştur da
Türk İslam sentezi her ikisinde de olmayan bir tarzı, türbeleri ortaya çıkarmıştır. Bu konu
incelenmeye değer.
Bizce, Türklerde mezar geleneği yoktur ama ölülerin dini açıdan önemli yerlere gömülmesi
vardır. Hatırlanacağı gibi, Türk ölüleri bir süre bekletildikten sonra yılın belli bir zamanında
(ilk veya son bahar) kutsal kabul edilen yerlere götürülüp, şölen yapılarak gömülürdü. Bu
kutsal yerler, ata ruhlarının yoğun olarak bulundukları yerlerdi. Türkler hiçbir zaman ata
ruhlarından vazgeçmemişlerdir. Ata ruhlarını gerektiğinde arayıp bulmak ve sığınmak isterler.
Türkler Batıya gelince bütün kutsal yerlerini kaybetmişlerdir. Ve Batıya gelmeleri ile
Müslümanlığı kabul etmeleri birbirine çok yakın tarihli olduğundan, yeni kutsal yerlerini
yaratacak vakti de bulamamışlardır. Müslümanlıkta ise bu çeşit kutsal yer Mekke, Medine ve
Kudüs dışında yoktur.
Hatırlanacağı gibi Avrupa göçebeleri Hıristiyanlığı kabul ederken, onların Şaman dininden
kalma kutsal yerleri Hıristiyanların kutsal azizlerine dönüşmüştü. Doğuda (Orta Doğu,
Anadolu, Mısır ve Asya) ise eski kutsal yerler ve Hıristiyan azizleri kutsallıklarını korumuş ve
ayazmalar ortaya çıkmıştı. Türkler ise uzun zamandan beri Hıristiyanlık ile tanışıyor ve onun
kurumlarını biliyorlardı. İşte, sanırız ki, Anadolu’ya gelen Oğuzlar, ata ruhlarını
bulabilecekleri kendi kutsal yerlerini, Hıristiyan kurumlarını da örnek alarak kurmuşlardır.
Buradan çıkan ise türbelerdir. Böyle olunca da nostaljik bir hasretle, türbeler göçebelerin
yurtlarına benzemişlerdir. İşte bu göçebe çadırı benzeri mezarlardan bundan sonra tüm İslam
mezar sanatı türeyecektir.
Anadolu Oğuz mimarisinde Müslümanlığa hiç uymayan bir husus da süslemelerdir. Türkler
her yeri halı dokur gibi süslemişlerdir. Bir yandan figüratif bir süsleme vardır ki burada sanki
Anadolu’nun tüm medeniyetlerinden arta kalanların hepsi sergilenmektedir. Bu Anadolu’yu
bir bütün olarak bizlere sunmaktır. Bir de, çok çekici olarak, insan ve hayvan resimleri vardır.
Müslümanlığın bütün tasvir yasaklarına rağmen insan olsun, hayvan olsun Türklerde ortaya
çıkarak, süslemedeki yerini almıştır. Bunlar o kadar çokturlar ki gelecekte, bağnaz dindarlar
ne yaparlarsa yapsınlar günümüze kadar taşınmışlardır.
Tasvir sanatı mimaride yeniydi ama Samerra’dan beri Abbasi sanat endüstrisinde yer almıştı.
Fildişi, ahşap, maden ve seramik tasvirler İspanya’ya kadar gitmişti. Bu sanat Selçukluların
ellerinde yeniden şekillenmiştir.
170
Türk Kadını
Dede Korkut hikayelerinde anlatılan Türk Kadını tasviri
Türk devletlerinde Kadının yeri devlet ister Müslüman olsun, ister olmasın diğer İslam
toplumlarında olduğundan çok farklıdır. Türk toplumlarında kadının sahip olduğu yeri,
Müslümanlık öncesi Türk toplumlarını incelerken görmüştük. Türklerin Müslüman oldukları
bu döneme gelindiğinde, Türk kadını Müslümanlık karşısında az gerilemiş de olsa, erkekle
olan eşitliğini muhafaza etmeye çalışmış, kolay teslim olmamaıştır. O günden geleceğe
bakıldığında, Müslüman Türk devletlerinde kadının zaman içinde ağır ağır konumunu
kaybedeceği kaçınılmazdı. Buna rağmen 21 yüzyıla yani günümüze geldiğimizde, hala Türk
devletlerindeki kadın ile diğer Müslüman devletlerdeki kadın çok farklı konumdadır.
171
Neden böyle olmuştur? Buradaki temel etken avcılıktan göçebeliğe geçiş ve yerleşikliğe
geçilmemiş olması, savaşçılık ve Şaman dinidir.
Avcı ve göçebe toplumlarda kadın ile erkek arasında iş bölümü nerede ise yoktur. Her ikisi de
at ve araba sürer, avlanır, savaşır, her türlü çileye birlikte katlanır, her türlü zulme birlikte
katlanır, dini merasimlerde ve şölenlerde birlikte delice eğlenir, birlikte yönetir, birlikte içer,
birlikte dövüşürlerdi.
Savaşçılık da kadın erkek eşitliğini zorunlu kılan bir olguydu. Türklerde kadın erkek ayrımı
yoktu, her ikisi de birlikte savaşır, birlikte öldürür veya ölürlerdi. At üzerinde elinde yayı ve
oku ile süvari pantolonu ve binici giysileri ile savaşan Türk ordusu kadınlardan oluşmuş bir
ordumu, erkeklerden oluşmuş bir ordumu yoksa karma bir ordumu kimse anlayamazdı. Hem
Arap ve hem de Avrupalı gezginler, savaşçı ve avcı kadınlar karşısında hayrete düşmüşlerdir.
Epik metinler bunu yazarlar: ” Selcen Hatun at saldı, karımını bastı, kaçanını kovaladı, aman
deyeni öldürmedi! “
Şamanizm gelişim olarak cinsler arası eşitliğe dayanmıştı. Hatta farklı cinslerin varlığını bile
kabul etmezdi. Kadın bir Şaman doğururdu. Erkek bir Şaman da kadın gibi doğururdu veya en
azından doğuracağı var sayılırdı.
Türklerde kadın erkek eşitliği vardı derken, her işi birlikte yaparlardı derken, sanılmasın ki
erkekler erkek, kadınlar kadın değildi. Tam tersine, kadınlarda dişilik ön plana çıkardı. Erkek
ile eşit olmak isteyen kadının erkeksi bir tarz üslenmesi günümüzün çarpıklıkları içinde
gelişmiş bir davranıştır. Söz konusu tarihlerde Türk kadınları her açıdan dişiliklerini dışa
vurabilen, özgür kadınlardı. Türk toplumunun bu yanını belirten ve o tarihten kalma pek çok
halk türküsü vardır. Bu türkülerde nerede ise kadının her noktası tek tek bir güzelliğe
benzetilerek anlatılır. Selvi boylar, kalem kaşlar, kiraz dudaklar, elma yanaklar, hokka
burunlar, vs… hep oradadır.
Türklerde aileyi olsun, devleti olsun kadın ve erkek birlikte yönetirlerdi. Ama kadın daha
bilgili, daha toleranslı, daha yapıcı ve daha toparlayıcıydı. Kadın erkekten daha iyi düşünürdü
veya öyle olduğu toplumca kabul edilirdi. Kadın iyi konuşur, iyi öğüt verirdi. Çocuklar için
denirdi ki baba emir, anne öğüt verir.
Aile kadın erkek eşitliği üzerine kurulmuş bir birimdi. Türk ailesinde çocuklar anne öğütlerini
dinlerlerdi. Anne sözü dinlememek affedilmez bir hata kabul edilirdi. Çocuklar annelerini
içten, isteyerek ve uymak üzere dinlemeliydiler. Anne sözünü dinler gibi görünmek akla bile
gelmeyecek bir saygısızlık, örf ve adetlere karşı bir tutumdu. Cezası toplumdan dışlanmak
gibi en ağır cezalardan biriydi. Kadın siyasi ve toplumsal yaşamın her veçhesine özgürce
katılırdı.
Türklerde harem yoktu. Türkler kaç, göç bilmezlerdi. Kadın bırakın yüzünü hiçbir yerini
saklama ihtiyacı duymazdı. Buna ait bir örneği daha önce anlatmıştık, ama bura da
tekrarlayalım. İbni Fadlan, Volga Bulgarlarını ziyaret ediyordu. Volga Bulgarları
Müslümanlığı kabul etmişlerdi. İbni Fadlan Volga Bulgarlarına yaptığı gezi sonucunu açıklar:
“ Kadın örtünmez… Vücudunun hiçbir kısmını kimseden gizlemez “. İbni Fadlan bu konuda
bir de başından geçen bir olayı anlatır.
“ Bir gün bir konuşma sırasında, ev sahibinin karısının, eteğini kaldırarak cinsel organını
kaşıdığı gördüm “. İbni Faldan şakına dönmüştür. Ne yapacağını, nereye bakacağını
172
şaşırmıştır. Utanır, sıkılır, kızar, Allah’tan af dilemeye başlar. Ev sahibi Türk güler ve şöyle
der: “ Karım herkesin önünde cinsel organını açıyorsa bu, cinsel organın erişilmez olduğunu
gösterir. Ve bu, cinsel organını saklayarak ona erişilmesine izin verilmesinden iyidir. “
Türk kadını örtünmeyi bilmez. Türkler Müslümanların onları örtü içine sokmasına hiçbir
ulusun direnmediği kadar direnmişlerdir. Hatta girmemişlerdir demek doğru olur. Halkının
önemli bir bölümü Türk kökenli olan Afganistan’da kadınların gurka içine sokulmasının
nedeni daha önce anlatılmıştı. Burada kısaca bir daha özetleyelim. İşgal altındaki
Afganistan’da sokaktaki kadınlara her yerde tecavüz ediliyordu. Afganlar bu tecavüzlerden
kurtulabilmek için, kadının evde oturup, dışarı çıkmamasını ve giderek de çıkarsa gurka
giymesini icat ettiler.
Yabancı gezginlerin çoğu örneğin İbni Batuta (1304 – 1377) Türk ülkelerinde kadınlarla
kurdukları güzel ilişkilerden söz ederler. İbni Batuta neler anlatır neler: Bir kral ve bir kraliçe
için konmuş iki tahtlı ülkeler, şölen düzenleyen kadınlar, buyruk veren hatunlar. Pek çok
gözleminden sonra sonuca şöyle varır: “ Türklerde kadınların gördüğü saygıyı gözlerimle
gördüm. Gerçekten Türklerde kadınların erkeklerin üzerinde bir yeri vardır.” Tabii ki
İbniBatuta’nın bu sonuçu abartılıdır.
Yine bütün gezginler örneğin İbn Rüşt (IX. yy), el-Bekri (XI. yy) Türk kadınının eşini
seçmedeki özgürlüğünü vurgulamışlardır. Bazı Müslüman yazarlar Timur döneminde
kadınların iyice gemlerinden boşaldığını ve çok serbest hareket ettiklerinden yakınmışlardır.
Gezginler tarafından da belirtildiği gibi Türk giysileri Arap giysilerinden farklıydı. Kırsal
alanda İranlıların da giysilerinden farklıydı. Kadınlar diğer ülkelerle mukayese edilemeyecek
kadar özgürdü. Bu özgürlük tüm seyyahları Avrupalı olsun, Müslüman olsun derinden
etkilemiştir. Türk kadınları örtünmezlerdi. Ricoldo di Monte Croce, Türk kadınlarının kervan
giderken, kervanı durdurmadan çocuk doğurduğunu söylemektedir. O kadınların bu denli
sağlıklı ve dayanıklı oluşlarına hayret eder.
173
İktidar
Türklerde iktidarın akbudun (akkemik) ailelere ait olduğunu anlatmıştık. Bunun efsanevi
ataya bağlanan bir izahı ve kuralı vardı. Müslümanlıkla birlikte, hayvan atalara karşı bir ret
duygusunun belirmiş olması kaçınılmazdı. Ancak, hayvan atalar sözde ret edilmiş bile olsa,
masallarda, efsanelerde yaşamaya devam ettiler. Ve asıl insanların içinde kutsal hayvana
örneğin Kurda duyulan aidiyet devam etti gitti. Çok çok sonraları bu aidiyet hissi, aşırı bir
sevgiye dönüşecektir. Kutsal ata, bir sembol olsa bile, yaşamaya devam edecektir. İşte bu
nedenle, Türk hükümdarları Türklere hükmetme hakkını hep doğal bir hak kabul etmişlerdir.
Türklerin işgal ettikleri topraklardaki Türk olmayan halkları da yönetmek kılıç hakkı
nedeniyle normal görülüyordu. Onların sonradan edindikleri hak, Türk olmayan diğer
Müslümanları yönetme hakkıydı. Türk olmayan Müslümanları yönetme hakkı da Halife’den
geliyordu. Sultan işte böyle Halife tarafından verilmiş bir unvandı. Kılıç Arslan kendini “
Arapların ve İranlıların Sultanı “olarak tanıtırdı, o zaten Türklerin hakanıydı. Türkleri
yönetme hakkını Halifeden değil örflerden almıştı.
Hükümdarın yetkileri mutlak yetkilerdi. Tüm yüksek görevli kişileri göreve atama ve
görevden alma hakkına sahipti. O devletin başı olduğu gibi aynı zamanda da başkomutandı.
Sultanın yakınında kendini din için kâfirlerle savaşmaya atamış olan “ Gaziler “ bulunurdu.
Sultanlar devlet bürokrasisini doğrudan yönetmek yerine bu işi vezirlerine bırakırlardı. Tabii
işe Sultan karıştığında son söz sultanındı. Selçukluların büyük vezirlerinin başında
Nizamülmülk gelir. Nizamülmülk’ün devlet içinde zaman zaman Kılıç Arslan’dan daha ileri
rol oynadığı da bilinir. Anadolu Selçuklu devletinde de Vezir Karatay öne çıkmış vezirlerden
biridir. Ancak Selçuklu vezirleri içinde en meşhuru Nizamülmülk’dür.
Sultanlar, çocuk ve genç iken, yanında bulunan, onun eğitimine göz kulak olan, onu koruyan
ve ona akıl veren yaşlı kişiler, atabeyler Sultanların vazgeçilmez maiyetleriydi. Sultan
üzerinde çok hak ve söz sahibi olduklarından, zaaf anlarında duruma bile müdahale ederlerdi.
Bu geniş yetki sonucu atabeyler tarihsel gelişim açısından iki ana yol tutmuşlardır. İran ve
Orta Doğudaki atabeyler kendi hanedanlarını kurmaya çalışmışlardır. Buna karşılık Anadolu
atabeyleri eğitici görevleri içinde kalarak gelecekte “ lala “ olmuşlardır.
Daha önce anlatıldığı gibi, Türk hakanları boyları zenginleştikçe lükse düşerler. Sultanlar da
bu temayülün dışında kalmamış lüks bir yaşam sürmüşlerdir. Yazlık ve kışlık sarayları
olmuştur. Anadolu Selçuk Sultanlarının normal sarayları Konya’da, ikinci sarayları Kubad
Abad ve Alanya’daydı. Anadolu’da ve İran’da saraylardan günümüze kalan harabelerde (hem
sayısı çok azdır ve hem de kalan kalıntılar çok ufaktır) bulunan işlemelerden, çinilerden,
fresklerden, kabartmalardan Sultan saraylarının çok süslendiği ve ince bir zevki yansıttığı b
ellidir.
174
Doğu Roma İmparatorluğunda
okuryazar olmak
XIII. Yüzyıla kadar okuma yazma becerisi Doğu Roma topraklarında, İtalya hariç Batı
Avrupa’dan çok daha yaygındı. Haçlılar ne kadar çok Doğu Romalının okuyup yazdığını
görünce şaşırmışlardı. Sokaklarda pek çok insan kalem ve mürekkep kavanozu taşıyordu.
Doğu Roma’da üst kademe subayların okuma yazma becerisine sahip olması istenirdi.
Bağımsız görevli ordu üst kademesi okuma yazma bilmiyorsa (ordu komutanı, donama
komutanı gibi) onun yanına yargıç vermek geleneği de vardı. Bazı imparatorlar okuma yazma
bilmezken (I. İustinos, II. Mikhael, I. Basileios gibi), büyük bir kısmı (İustinianos, IV. Leon,
VII. Konstantinos, Alexios, Manuel Komnenos, vs gibi) çok iyi okuryazarlardı. Tabii pek çok
yüksek kademe devlet görevlisinin yanında bir sürü sekreter ve kâtip vardı. Yani belli
kademeden sonra vekâleten okuryazarlık ortaya çıkıyordu. Bu duruma en fazla Doğu
Roma’da değil Batı Avrupa’da rastlanırdı. Okuma yazma Batı Avrupa’da rahipler ile
sınırlıyken, Doğu Roma’da okuryazarlık rahiplerin tekelinde değildi. Hatırlanacağı gibi Doğu
Roma’da Hıristiyanlığın etkisi ile Yunanca Latincenin yerini almıştı. Bu nedenle Doğu Roma
okuryazarlığı, Yunanca okuryazarlıktı. Kiliseler açısından bakıldığında Doğu Roma
kilisesinin Yunancayı, Batı Avrupa kiliselerinin Latinceyi kullanıyor olması, kiliseler arasında
gittikçe büyüyen ayrılığı besleyen bir kaynak oluşturuyordu.
Alexios Komnenos döneminde gördüğümüz gibi, okuryazarlık genel anlamda beklenen ve
istenen bir özellikti. Batı Avrupa’da bu düşünülemezdi bile. Doğu Roma imparatorluğunun
Batı Avrupa’dan okuryazarlık konusunda fersah fersah ileri olması ancak Yunan, Roma ve
Doğu Kültürünün mirasçılığı ile açıklanabilinir.
Doğu Romalılara okuma yazma öğreten ilkokul öğretmenlerinin toplumsal statüsü ve gelir
düzeyleri düşüktü. Öğrencilerden gelen paralarla yaşarlardı. Yani parasal bir garantileri yoktu.
Halbuki bu sırada Batı Avrupa’da öğretmenlere kurumsal destek verilmeye başlanıyordu.
Asırlardır, Doğu Roma toplumunu eğiten ve diri tutulmasını sağlayan ilkokul öğretmenlerinin
bu durumu, toplumun gerilemesindeki önemli nedenlerden biri olacaktı.
Batı manastırlarının aksine, eğitim Doğu Roma manastırlarının işlevleri arasında değildi.
Manastır yaşamına ilginin dorukta olduğu 10. yüzyılda, din dışı eğitim sürmüştür. Oysaki
Aziz Basileios bütün çocukların Kilise okullarına alınmasından yanaydı. Yani kilise dışı bir
eğitimi uygun bulmuyordu. 451'deki Khalkedon Konsili sivil eğitimi yasaklamasına karşın
kırsal kesimde ve varsıl ailelerde kilise eğitimi uygulanamamış, çocukları eğitmek ve Kutsal
175
Kitapları öğretmek için rahipler ve keşişler tutulmuştur. Manastırlar, Doğu Roma
İmparatorluğun entellektüel ve kültürel yaşamında tamamlayıcı rol oynamıştır. Her
piskoposluğun kendi din okulunun yanı sıra, manastırların çoğu, Aziz Basileios'un emirlerini
yerine getirerek, kendi kitaplıklarını ve scriptoria'sını (kitap kopyasının yapıldığı odalar)
kurmuş; manastır kitaplıklarında korunan metinleri inceleyen ve bunları diğer keşişlere
öğreten keşişler de bulundurulmuştur. 10. ve 11. yüzyılda, el yazmalarını yazan kişilerin
yüzde 50'si keşişlerdi. Bu sayı 14. yüzyılda yüzde 25 inmişti. 9. yüzyılın ilk yarısında,
okuryazar olanların içinde keşişler ve rahiplerin oranı çok yüksekti. 14. yüzyıla gelindiğinde
ise okuryazarların yüzde 25'inden kadarısı keşiş olacaktı.
Okuma yazma bilmekle, hakikaten okuryazar olmak aynı şey değildir. Doğu Roma halkı
içinde okuma yazma bilenlerin sayısı çoktu ama karmaşık metinleri okuyup anlayacak ve
hatta bunları yazabilecek insan sayısı çok değildi. Belki insanlar isimlerini ve basit notları
yazabiliyorlardı ama onların edebi, dini veya klasik eserleri okuyup anlamaları ve tabii
yazabilmeleri düşünülemezdi. Manastırlarda keşişler, önemli eserleri bu nedenle çoğaltmamış
olabilirler. Tabii eserlerin kopyasının çıkarılmamasının bir sebebi de kullanılan malzemenin
çok pahalı olmasıydı. Parşömen kadar olmasa da Kağıt da çok pahalıydı, kitap parasal açıdan
lüks eşya sınıfına girerdi. Anlama güçlüğü ve pahalılık bir araya gelince kitap alıcısının çok
olması beklenemezdi. Bu nedenle Doğu Roma yazarlarının eserlerinin kopyası yok denecek
kadar azdır.
Doğu Roma gibi sınıflı ve ekonomisi toprağa bağlı olan bir toplumda yüksek gelir
düzeyindeki kişilerin okuma yazma bilmesi önemliydi. Bu beceri beraberinde güç getirirdi.
Bir toprağın mülkiyetini veya başka bir hakkı bir evrakla kanıtlayabilen kişi hafızaya dayalı
konularda ve hele hatırlanamayacak kadar eski olaylarda tabii ki üstün durumda olurdu.
Doğu Roma toplumunda bir okuryazar fazlalığı vardır. Bu konu Doğu Roma edebiyatına da
yansımıştır. Cahil birinin kazandığı zenginliğe kıskançlık duyan yoksul okuryazar Doğu
Roma edebiyatının en önemli figürlerinden biridir.
176
Cengiz Batıya Yürüyor
Moğol istilası öncesi Ortadoğu
1217 yılında Harzemşah Sultani Alaeddin Muhammed İran’a bir sefer yaptı. Hamedan’a ve
oradan da Abbasi Halifesini yerinden indirmeye Bağdat’a gidecekti. Ama müthiş bir kış
bastırdı. Ordu büyük zayiat verdi. Kar fırtınasından geri kalanları da Kürtler öldürdü. Sultan
Alaeddin Muhammed geri döndü.
1218 yılında Rum Selçuklu Sultanı I. İzzeddin Keykavus, Çukurova Ermeni prensi Leon ile
bir anlaşma yaptı. Ermeniler yenilgiden sonra, çeşitli hediyeler ve aracılar yollayarak
Sultandan af dilemişlerdi. Yapılan anlaşmaya göre: “ Ermeni tutsaklar fidye karşılığı serbest
bırakılacaklardı; Bazı sınır kaleleri Rum Selçuklularına bırakılıyordu; Ermeni prensliği
Selçuklulara yeniden tabi oluyordu; Gerektiğinde Ermeniler Rum Selçuklularına 500 asker
yollayacaklardı; Ermeniler her yıl 20 bin altın vergi ödeyecekti; Anadolu Selçukluları, Leon’u
vassal Kozan Ermeni Kralı olarak tanıyacaklardı. Böylece Anadolu Selçuklu, Suriye ticaret
yolu da güvenceye alınmış oluyordu.
1218 yılında Niğde’de Müezzin Camii yapıldı. Aynı yıl Salamanka üniversitesi kuruldu.
Harzemşahlar en parlak zamanlarını yaşıyorlardı ki Doğudan yeni bir tehlike belirdi. Bu
Moğollardı. Başlangıçta Harzemşahlarla Moğollar arasında elçiler gidip gelmiş ve ticari
faaliyetler olmuştu, ilişkilerde bir terslik olacağı belli değildi.
177
1217 – 1218 yılında İtalyan kentleri yeni bir haçlı seferi düzenlediler. Macaristan, Kıbrıs,
Ceneviz, Piza ve hatta Venedik bile bu sefere katıldı. Mısır’da pek çok özel imtiyazı olan
Venedik’in sefere katılışı manidardır. 1218'de Kudüs krallığının yasal varisi Jean de Brienne
önderliğinde yola çıktılar.
Dimyat'ın Haçlılarca alınışı
Cengiz Han, Cebe Noyan’ı 1218 yılında Küçlük topraklarına yolladı. Cebe 20.000 kişilik bir
kuvvetle harekete geçmişti. Küçlük (Küçlüg) Kaşgar’a kaçtı. Cebe, İli bölgesini bir direnişle
karşılaşmadan eline geçirdi. Sonra Kaşgar’a indi ve kaçmaya çalışan Küçlük öldürüldü.
Müslüman halk Cengiz’in Şaman Ordusunu bir kurtarıcı gibi karşılıyorlardı. Doğu Türkistan,
İli, Isık Göl, Çu ve Talas Cengiz imparatorluğuna bağlandı. Böylece Harzemşah ve Moğol
İmparatorlukları komşu olmuşlardı.
Moğollardan önce, bölgede, Müslümanlar üzerinde, Hıristiyan ve Budist baskısı vardı.
Müslüman halk ki onlar Türk’tü hemen baş kaldırarak Moğollara katılmışlardı. Şaman olan
Moğollar için bütün dinler eşitti. Onlar din ayrımı yapmazlar ve bütün dinlerden de
çekinirlerdi. Bütün dinlere karşı saygılıydılar. Dinlerin hiç birinin hatta kendi dinlerinin bile
öbürleri üzerinde üstünlük sağlamasını ve bir de devlet işlerine karışmasını istemezlerdi.
Hatırlanacağı gibi devlet ve din işlerinin ayrımı, büyük Şaman Kököçü olayı ile kesin bir
sonuca bağlanmıştı.
Bu sırada bir takım tüccarlar tüccarlık faaliyetlerini yaparken, elçilik görevleri de
görüyorlardı. Cengiz’in yanındaki Harzemşah kökenli Mahmut da böyle bir tüccardı. Mahmut
Harzemşah’a Cengiz’in barış anlaşması yapmak istediğini ve onu “ en aziz oğulları “
düzeyine koymak istediğini bildirdi. Oğul olmak, vassal olmaktı, Harzemşah Sultanı Alaeddin
Muhammed sinirlendi. O ne denli büyük bir fatih olursa olsun, Harzemşah Sultanına oğlum
deme hakkına sahip değildir diye haber yolladı. Ancak bu protokol dalaşı sonun da önemli bir
problem meydana getirmedi.
Cengiz 500 deve yükü ile 450 İslam tüccarın katıldığı bir ticaret kervanı yolladı. Cengiz bunu
yaparken, iki devlet arasında en iyi ve rahat ilişki ticaretle kurulur diye düşünmüştü. Otrar
Valisi İnalcık, casusluk iddiasıyla Cengiz Hanın yolladığı bu Moğol ticari kervanında
bulunanları önce hapsedilip, sonra öldürdü. Cengiz Han, Harzemşah’a bir elçi yollayarak
İnalcık’ın teslimini ve malların tazminini istedi. İnalcık’ın Moğol tüccarları mallarına el
koymak için öldürdüğü kanısı Moğollar arasında yaygındı. Sultan Alâettin Muhammed bu
178
isteği ret edince büyük savaş artık kaçınılmazdı. Bu olaydan Harzemşah Alaeddin’in haber ve
onayı olduğu düşünülür. Katliama Cengiz çok üzülmüş ve kızmıştı. Savaş artık kaçınılmazdı.
Tarihin bu kesiti, yeryüzündeki her yer ve her kez gibi, Türkler için de bir değişiklik anıdır. O
güne kadar Türkler, doğal bir akış içinde, şimdi kestiremeyeceğimiz bir geleceğe doğru
gidiyorlardı. Bu akış dev bir engelle kesildi. Cengiz Han olayı, orta Asya’nın göbeğinde
büyük bir depremdi. Dalgaları her yere ulaştı. Yeryüzünde artık hiçbir şey hiçbir zaman eskisi
gibi olmayacaktı.
Cengiz Han sıkı bir hazırlıktan sonra, 1219 sonbaharında Seyhun nehrinin kuzeydoğu’suna
geldi. Karluk hükümdarı Arslan Han ona katılmıştı. Karluklarla beraber Cengiz Hanın
ordusunun 150 – 200 bin asker civarında olduğu tahmin edilir. Buna karşı Harizm 1. 500.000
kişiyi savaşmak için toplayabiliyordu. Harizmşah, Seyhun’da direnmeyi göze alamadı,
Ceyhun nehrinin gerisine Belh’e çekildi. Sultan Alaeddin Muhammed aslında ordusuna
güvenmemekteydi. Ceyhun kıyısında iken, bir gece, çadırı oklarla delik deşik edilmişti. Ama
Sultan çadırında değildi.
Moğol ordusu ile Harzemşah ordusu arasında müthiş bir nitelik farkı vardı. Moğol ordusu
gideri olmayan askerlerden kurulmuştu. Askerler ücret veya ikta istemiyorlardı. İtaatli ve
fedakâr bir orduydu. Cengiz Hanın üst kademe bürokratlarından biri olan İranlı Cüveyni,
Moğol ordusunu şöyle anlatıyordu. “ Arslan aç değilse av avlanmaz, saldırmaz. Moğol askeri
av peşinde koşan vahşi hayvan gibidir. Barış zamanında ise koyun gibidir. Süt, yün ve birçok
faydalı ürün verir. Vergi öder, angarya yapar. Savaşta silahını kendi sağlar. Savaşta iken bile,
gerekirse, ondan vergi alınır. Karıları yokluklarında onların her türlü yükümlülüklerini yerine
getirirler. “
Buna karşın Harizm’de ordu disiplinsiz ve pahalıydı. Bir ordunun tam olarak donatılabilmesi
için aylar ve hatta yıllar gerekiyordu. Maaş ödeme günü geldiğinde yer gök asker oluyor.
Sonra savaş günü geldiğinde etrafta kimse kalmıyordu.
Cengiz Han 1219 yılında ünlü Taoist rahip Çang-Çuen’i davet etti. Bu Taoist rahibin ünü
dünyayı tutmuştu ve belki Cengiz Han ondan ölmezlik ilacını öğrenmek istiyordu. Ama rahip
hemen gelemedi, rahibin gelmesi seneler alacaktı.
Harizmşah Alaeddin Muhammed bir meydan savaşına cesaret edemediğinden, kuvvetlerini
bölerek, kent kent savunma yapmak istemekteydi. Umudu, her kentin alınışında Cengiz’in
ordusunun yavaş yavaş eriyip, güçsüzleşmesiydi. Moğollar ise savaşmadan teslim olanlardan
biraz yem, 10 arşın keten almakla yetiniyorlardı. Bu 10 arşın keten en fazla 100 arşın
oluyordu. Halbuki direnilirse, bütün sığırlar götürülüyor, giyim eşyalarının tümü alınıyordu.
Buna karşılık, Moğollar altın, gümüş gibi madenlere ilgi duymadıklarından, onları almaya
çalışmıyorlardı. Bu sebeple de gizli servetleri söyletmek için işkence yapılmıyordu. Ancak bu
durum batıya geldikten birkaç yıl içinde değişecekti.
1219 yılında Latin İmparatorluğu naibi İolande öldü. Latin tacı oğlu Robert’e geçti.
Theodoros Dukkas (Doukas), Latinlere karşı amansız bir mücadeleye başlamıştı. Beşinci
Haçlı seferi sırasında Haçlılar 1219 yılında Dimyat liman kentini aldılar. Bir Fransız birliği de
Anadolu istikametinde yola koyuldu. Eyyubiler endişeye kapılarak Kudüs'ü teslim etmeye
razı olduklarını bildirdiler ve barış talebinde bulundular. Fakat papalık elçisi buna yanaşmadı.
1219 yılında Konya Alaeddin Camii yeniden inşa edildi.
179
Harzemşahların sonu
Disiplinli Moğol ordusu yıpranmadan, köy köy, kent kent alarak ilerliyordu. Kentlerin çoğu,
katliama uğramamak için savaşmadan teslim oluyorlardı. Alaeddin’in hesapları tutmamıştı.
Moğol ordusu yıpranmıyordu.
Cengiz Han 1220 yılı başlarında Buhara’ya geldi. Cengiz Handan önce oğlu Tuluy gelmişti.
Tuluy atların hemen beslenmesini istedi. Ambarlar açıldı, Cami bahçesinde içinde Kuranların
bulunduğu sandıklar yemliğe çevrildi, atlar beslenmeye başlandı. Şarap su gibi akıyor, şarkıcı
kızlar dans ediyorlardı. Moğollar Ulucami’de toplanmış şarkılar söylüyorlardı. Allah
Müslümanların değil, Şamanların yanında gibi görülüyordu.
Cengiz Han tüccarları ve kentin ileri gelenlerini topladı. “ Ey halk, bilin ki büyük bir günah
işlediniz. İçinizdeki büyükler bu günahları işlediler. Sözlerim için kanıt derseniz, derim ki ben
Allah’ın cezasıyım. Eğer günah işlemeseydiniz, Allah sizin üzerinize benim gibi bir belayı
yollamazdı… Yerin üzerindeki mülkünüzü söylemeye gerek yok, bana yerin altındakileri
söyleyiniz “.
Cengiz’in yolladığı 450 tüccar öldürülünce,
malları Buhara tüccarlarına satılmıştı.
Şimdi Cengiz Han, Buhara’daki herkesin
her şeyini alıyor, halkın şehirden üzerinde
sadece tek bir giysi ile ayrılmasına
müsaade ediyordu. Buhara yağmalandı,
yıkıldı. Halkın bir kısmı Semerkant
kuşatmasında yardımcı asker olarak
götürüldü. Kentte kimse bırakılmadı.
Kentten ayrılmak istemeyenler öldürüldü.
Buhara kefaretini çok acı ödemişti.
Kalelerin alınmasında yerli halktan
insanları kullanmak sık görülen bir olaydır.
Genellikle bu yerli halk, karşılıklı ok ve
mancınık atışları sonunda telef olur. Bu
metodu
sadece
Moğollar
değil
Selçuklularda zamanında kullanmışlardır.
Semerkant Moğollara karşı ancak 5 gün
dayanabildi. Kenti savunan on binlerce
Türk ve Tacik asker öldürüldü. Semerkant
da Buhara benzeri bir yağmaya uğradı.
Cengiz Han Semerkant’taki 30 bin zanaat
sahibini Moğolistan’a yolladı.
Köhne Urgenç minare
Harzemşah devletinin başkenti Ürgenç
direndiği için Ceyhun nehrinin suları altına
gömüldü. Moğollar suyun mecrasını
180
değiştirmişlerdi. Moğolistan’a yollanan zanaatkârlar hariç tüm halk öldürüldü.
Harzemşah Sultanı Alaeddin Muhammed Moğolların önünde durmadan kaçıyor, Moğollar da
onu takip ediyorlardı. Önce Belh’e, ardından Tüs, Damgan, Kazvin’e kaçtı. En son Hazar
Deniz’inde bir adaya geldi. Harizmşah Muhammed kahraman biriydi, savaşçıydı ama olup
biteni anlayamamıştı. Alaeddin Muhammed gizlendiği Hazar denizindeki bu adada şiddet,
zorbalık ve alçaklığa yenik düşerek öldü.
1220 yılında önemli Türkmen merkezleri olan Cend, Özkent, Barçınlı Moğol yönetimine
geçti. Moğollar bölgedeki Türkmenlerden 10 bin kişilik bir kuvvet kurdular. Bu Türkmenler
Taynal Noyan yönetimine verildi. Tümen oluşturulduktan sonra Harizm’e yollandı.
Türkmenler yolda baş kaldırdılar. Taynal Noyan isyanı bastırdı. Ancak bir kısmı Merv ve
Amu Derya taraflarına kaçtılar.
Tüs'de Firdevsi'nin mezarı
181
Anadolu Selçuklu Tahtı Alaeddin
Keykubat’ın
Bagras kalesi
Alman kralı II. Frederich (Frederik, Friedrich), 1220 yılında Kutsal Roma Germen İmparatoru
oldu. Hatırlanacağı gibi daha önce İtalya kralı olmuştu. Papa gönülsüz de olsa İmparator
olmasını onaylamak zorunda kalmıştı. II. Frederik öldüğü 1250 yılına kadar, İmparator olarak
kaldı.
Hatırlanacağı gibi, II. Frederik, İmparator olmadan önce, miras yolu ile Güney İtalya ve
Sicilya topraklarına sahip olmuştu. Bu topraklarda, daha önce gördüğümüz gibi Norman
hakimiyeti vardı. Normanlar sağlam bir hiyerarşiye dayalı güçlü feodal bir devlet
kurmuşlardı. Alman İmparatoru II. Frederich (Friedrich, Frederik), Güney İtalya ve Sicilya’yı
gelişmiş bir bürokrasiye sahip, merkezi ve feodal bir devlete dönüştürdü. Bunu yapabilmek
için de Normanların dağlara sürdüğü Müslümanlardan profesyonel bir ordu oluşturdu.
Sicilya, merkezi bir devlet kurabilmek için çok önemli ve sağlam bir ticari üstü. II. Frederich,
kurduğu merkeziyetçi devlette Hıristiyan ve Müslümanlara görev vererek, dine bağlı olmayan
bir yönetim kurmuştu. Ayrıca Doğu geleneklerini benimsemiş ve bunun bir parçası olarak da
sarayında bir harem kurmuştu. İslam ve Yahudi bilginler, onun himayesinde Aristo’nun
yapıtlarını Latinceye tercüme ediyorlardı.
Haleb Eyyubi hükümdarı Meliküzzahir ölünce, komşu emirlikler Haleb’i ele geçirmek
istediler. Halepliler de çareyi I. İzzeddin Keykavus’u Haleb’e çağırmakta buldular. Keykavus,
Samsat Eyyubi emiri Efdal ile Haleb konusunda anlaştı. İki ordu birleşerek, Haleb üzerine
182
yürürken, Keykavus ile Efdal arasındaki güven bozuldu. Yer yer Rum Selçuklu ve Samsat
kuvvetleri arasında çatışmalar başladı. Bu sırada I. İzzeddin Keykavus ihanete uğradı veya
öyle olduğunu sandı. Bu onu psikolojik olarak hasta etti veya hastalığı nedeniyle işleri
büyüttü. Rum Selçuklu ordusu geri çekildi. Keykavus kendisine ihanet ettiklerini sandığı
emirleri bir eve doldurup yakarak, öldürdü. Keykavus geri çekilmesini bir yenilgi olarak
algılıyor ve buna tahammül edemiyordu. Müttefikleri ile birlikte büyük bir ordu toplayarak
emir Efdal’in müttefiki emir Eşref üzerine yürüdü. Müttefik kuvvetler Malatya’ya geldiğinde
Sultanın hastalığı arttı. 1220 yılı başında Viranşehir de öldü.
I. İzzeddin Keykavus’un Halep seferinden sonra, ama Sultanın ölümünden önce, 22 yıl
Kilikya Ermeni tahtında oturmuş olan II. Leon öldü (1219). II. Leon’a I. Leon da denir. II.
Leon Hetumluları da kendine bağlayarak, Kilikya’da Ermeni birliğini sağlamıştı. Onun ölümü
ile Rupen sülalesi 127 yıl tahta kaldıktan sonra Kilikya Ermeni tahtına Hetumlular ailesi
geçecekti.
Sultan İzzeddin Keykavus’un Anadolu Selçuklu tahtına geçecek bir oğlu yoktu veya yaşı çok
ufaktı. Vezir Mecdüddin Ebubekir başta olmak üzere, devletin ileri gelenleri yeni Sultanı
belirlemek için toplandılar. Erzurum meliki Mugisüddin Tuğrulşah, Koyluhisar meliki
Celaleddin Keyferidun ve Minşar kalesinde hapis olan Alaeddin Keykubat Sultan adaylarıydı.
Meclis Alaeddin Keykubad’ın Sultan olmasına karar verdi. Alaeddin Keykubad önce Sivas’ta
Sultan ilan edildi (1220 – 1237), sonra başkent Konya’ya geldi. Alaeddin Keykubat,
Konya’da halifenin danışmanı ve fütuvvetname’nin yazarı Suhraverdi eliyle Fütuvvet
şalvarını giydi. Ömer Suhraverdi Anadolu’ya ilk kez Halifenin elçisi olarak gelmiş ve
Keykubat’ın tahta çıkışında Halifenin yolladığı Sultanlık nişanını getirmişti. Sonra
Anadolu’da çok büyük bir saygı kazandı ve ayrıcalıklı bir kişi oldu.
Anadolu Sultanlarının birbirini takip ederek Fütuvvet örgütüne üye olmuş olmaları,
Anadolu’da örgütün kuvvetlenmesine neden olmuştur. Ancak bu oluşumun Ahilik üzerindeki
etkisi daha tam bilinmemektedir. Ancak, ileriki yıllarda Ahi teşkilatı Sultan’dan yana tavır
aldığında, temelinde Anadolu Selçuklu Sultanlarının peş peşe şalvar giymesi olmuş olmalıdır.
Zaten daha önce de anlatıldığı gibi başlangıçta Anadolu’da Ahi teşkilatı sadece zanaatçıları
kapsamıyordu, devlet ileri gelenleri de bu teşkilata üyeydiler. Bu alışkanlıktan olsa gerek, ileri
tarihlerde Ahi teşkilatından pek çok devlet yöneticisi de çıkacaktır.
Alaeddin Keykubat, Ulu Keykubat diye de anılır. Anadolu Selçuklu Sultanlarının en
başarılarından biridir. İlk yaptığı işlerden biri komutanların gücünü azaltmaya çalışması
olmuştur. Komutanların durumları büyük servetler kazanmalarına olanak veriyordu. Servetleri
arttıkça, kendilerine bağlı asker sayısını arttırıyor, bu da onların gücünü daha da arttırıyordu.
Örneğin Sultanın sarayında günde 30 koyun kesilirken, Beylerbeyi Ayaba’nın konağında 80
koyun kesiliyordu. Alaeddin Keykubat, komutanları servet harcamaya zorladı. Örneğin
Konya ve Sivas kentlerinin etrafını komutanlar kendi paraları ile duvar çekmek zorunda
kaldılar. Konya’nın çevresi 5 – 6 Km uzunluğunda ve 18 m yüksekliğinde sağlam bir duvarla
çevrildi. Her komutan kendi parası ile bir burç yaptırdı, yaptırdığı burca da adı verildi. 140
komutan 140 burç yaptırdı. Böylece komutanların servetleri eridi. Ayrıca komutanların saraya
ve toplantılara askerleri ile gelmelerini yasakladı. Zamanla da tehlikeli gördüğü komutanları
öldürttü ve servetlerini ellerinden aldı.
Alaeddin Keykubat döneminde ( 1220 veya 1221 – 1237) Bağdat’dan ve diğer Müslüman
topraklarından ulema ve sufilerin bir kısmı Anadolu’ya gelip, yerleştiler. Bunlar arasında
Anadolu Ahiliğinin kurucusu kabul edilen Ahi Evran (Evren) de vardı. Ahi Evran’ın asıl adı
183
Hoylu Şeyh Nasirüddin Mahmud’dur. Hocası, aynı zamanda kayınpederi olan, fütüvvet
akımının büyük şeyhlerinden ve ünlü bir Süfi olan Evhadüddin Kirmani’dir. Kirmani’nin
Anadolu’da pek çok halifesi ve zaviyesi vardır.
Ahi Evran’ın Babailerle yakın ilişkisi vardı. Tasavvuf ve felsefe üzerine eserler yazmış bir
ünlü kişiydi.
Sicilya’da merkezi devlet kuran ve
Papa tarafından aforoz edilen Alman
İmparatoru II. Frederich, 1220 yılında
çıkardığı
yasalarla
belediye
özerkliklerini
kaldırdı,
kentlere
merkezin otoritesini temsil eden
memurlar (valiler) atadı. Önemli
kaleleri
soylulardan
geri
aldı.
Arazilerin mülk olarak verilmesini
önledi ve eski verilenleri iptal etti.
Fiefleri kendi denetimi altına aldı.
Devlet arazisini iyice genişletti. Şimdi
devlet en büyük buğday üreticisi haline
gelmişti.
Fakat bu gelişmeye Papalık karşı
çıkıyordu. Papaların liderliğinde İtalyan
kentleri, Alman İmparatorlarına karşı
yüz yıl sürecek bir savaşı başlattılar. Bu
savaşta Papanın manevi gücü ile Kuzey
İtalya kentlerinin para gücü birleşmişti.
Alman İmparatorlarının pek şansı
yoktu.
Papalar
kendilerine
de
hükmedecek
bir
İmparator
istemiyorlardı.
Al-Kamil Muhammad al-Malik ve Frederick II
184
Moğollar Ceyhun’u Aşıyor
Cengiz 1221 baharında Ceyhun nehrini geçti. Belh yakılıp, yıkıldı. Merv’de 400 sanatçı
dışında tüm nüfus öldürüldü. Nişapur’da Cengiz’in damadının ölümünden sorumlu tutularak
kediler, köpekler dahil tüm canlılar yok edildi. Cengiz Hanın kızı kocasının intikamının
alındığı bu katliamı seyretti. Aynı Nişapur gibi, Cengiz’in torunu Mütügen’in ölümüne sebep
olmaktan suçlu bulunan Bamyan’da da tüm canlılar bire kadar yok edildiler. Bamyan’ın
yerleştiği tepe, bu katliamdan sonra, lanetli tepe diye anılmaya başlandı.
1221 yılında Alamut hakimi Celaleddin öldü. O ölünce, korkudan mezhep değiştirenler tekrar
eski inançlarına döndüler.
Anadolu Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubat, Moğolların Batıya doğru ilerlemesi karşısında,
siyasi ve askeri önlemler almaya başladı. 1221 yılında ağabeyi I. İzzeddin Keykavus
zamanında ilişkilerin bozulduğu Eyyubilerden Melik Eşref ile iyi ilişkiler kurup, bu ilişkileri
evlilikler yoluyla kuvvetlendirdi. Diğer yandan Konya, Kayseri ve Sivas gibi büyük ve önemli
kentlerin sur ve kalelerini onardı veya yeniden inşa ettirdi.
Moğol ilerlemesi üzerine Abbasi Halifesi de Anadolu Selçuklu Sultanından askeri yardım
istemişti. Sultan Alaedddin Keykubat Balaban Kutluğ komutasında 5 bin kişilik bir askeri
birliği Bağdat’a doğru yola çıkardı. Birlik Erbil’e kadar ilerlediğinde, Moğollar ile ilişkisini
düzeltmiş olan halife Anadolu Selçuklularından yardım istemekten vazgeçti, birlik geri
döndü.
Bu sıralarda Anadolu Selçuklu topraklarında büyük kentler vardı. Bu kentlerde vali, kadı,
çeşitli yöneticiler, kumaş tüccarları bulunuyordu. Kentlere cami ve hamamlar inşa ettirilmişti.
Yollar boyunca ekili arazilerin içinden geçerek gidiliyordu. Konya’da ve bütün Anadolu’da
bağlar ve meyve bahçeleri vardı. Kayısıları dillere destan olmuştu. Aksaray bahçeleri
sulanıyordu. Aksaray’da yetişen lezzetli meyvelerin yanı sıra halı da üretiliyordu.
Aksaray’dan Konya’ya meyve ve halı akıyordu.
Amasya da sulaktı ve meyveleri ile ünlüydü. Amasya’dan Sinop’a kadar çam ormanları
içinden geçilerek gidiliyordu. Bu ormanlardan elde edilen keresteler ile Sinop tersanesinde
gemiler inşa ediliyordu.
Batı Anadolu’da Toroslardan elde edilen keresteler ihraç ediliyordu. Akdeniz bölgesinde
narenciye ve muz yetiştiriliyordu. Ama bölgenin aynı zamanda hayvanları da ünlüydü. Koyun
ve keçi Batı Anadolu’daydı. Bir ihraç maddesi de tiftikti.
Anadolu’da mal arzı fazla, fiyatlar düşüktü. Et ve buğday ucuzdu. Prof. Osman Turan’ın
hesaplarına göre 100 – 120 Kg buğday (1 mudd) ile bir koyun aşağı yukarı aynı para, 10
dirhem’di. Bununla birlikte zaman zaman kıtlık olmuyor değildi. Kıtlık zamanları 1 mudd
buğday aşırı pahalanırdı, örneğin 40 – 50 dirhem gibi.
185
1221 yılında Necmüddin Ebubekir İbn Muhammed el-Razi (Necmüddin Daye) Moğolların
önünden kaçarak Malatya’ya gelmişti. Orada Suhraverdi ile karşılaştı. Bir süre Kayseri’de
Keykubat’ın hizmetinde kaldı. Necmüddin el-Razî sonunda Mevlana’yı ve Sadreddin
Konyevi’yi tanıdığı Konya kentine yerleşti.
Necmüddin Daye Anadolu’da Sufiliğin gelişmesine önemli katkı yapmıştır. Necmüddin Daye
Anadolu’da çok büyük bir başarı kazanmıştı. Mürşad adlı kitabı, Türkçeye çevrilmiş olarak,
kütüphanelerde bugün bile bulunmaktadır.
Sufi
Dimyat’ı ele geçiren 5. Haçlı seferi kuvvetleri 1221 Temmuzunda Kahire'ye doğru hareket
etti, fakat Nil'i geçemedi. Eyyubi hükümdarı el-Melikü'l-Kâmil haçlıları Dimyat'tan
uzaklaştırmayı başardı. Böylece Franklar Dimyat’ta barınamadılar. Bu başarısızlık, Mısır’daki
Latin tüccarların aleyhine oldu. İşleri bozuldu. Kuvvet kuvveti doğurunca, Papanın baskısı ile
Venedikliler Mısır’a ticaret ambargosu uygulamaya kalktılar. Ama sonuçta Haçlılar
Eyyubilerle daha kötü şartlarda bir anlaşmayla razı oldular (1221).
186
Moğollar ve Türkmenler
Moğol ilerleyişi, Türkmenlerin Moğolların önünde kaçmasına sebep olmuştu. Moğollar İki
nehir arasına girince oradaki Türkmenler Horasan’a çekildiler. Moğollar ilerleyince de
Anadolu içlerine kaçtılar. XIV. Yüzyıla gelindiğinde Seyhun bölgesinde artık Türkmen
kalmamıştı.
Kaçanlarla birlikte Merv ve Nesa bölgesinde bir Türkmen yoğunlaşması oldu. Türkmenler
Merv yönetimini ele almak istediler, ama eski Harzemşahlardan kalan yönetici, yönetimi
Türkmenlere kaptırmadı. Onlar da Nehir kıyısına çekilip, Merv’e sürekli yağma akınları
yapmaya başladılar. Akınların birinde Moğollar 12 bin kişilik Türkmen birliğini pusuya
düşürüp, öldürdüler. Aynı şey daha sonra 70 bin kişilik Türk kuvvetlerinin başına da geldi.
Bir süre sonra Merv ve çevresindeki Moğol baskısı artınca, oradaki Türkler de Horasan’ı terk
ederek Anadolu’ya geldiler. Bu gelenlerin içinde Osmanlıların da olduğu söylenir.
Horasan’dan gelişin anısı Türklerin belleklerinde çok tazeydi ve asırlarca yaşayacaktır.
Hatırlanacağı gibi, Harzemşah Alaeddin Muhammed’in oğlu Celaleddin komutanların
muhalefeti nedeniyle bir türlü Harzemşahların başına geçememişti. Sonunda Moğol ilerleyişi
karşısında o da ölmemek için kaçtı. Gazne’ye geldi. Orada Gurlardan, Kıpçaklardan,
Halaçlardan ve Türkmenlerden oluşan bir ordu kurdu. Celaleddin bu ordu ile üzerine gelen bir
Moğol komutanını bozguna uğrattı. Zaferden sonra ganimetin paylaşılması konusunda ordu
da problem çıktı. Gurlar, Kıpçaklar, Türkmenler ve Halaçlar birbirini öldürmeye başladılar.
Celaleddin ordusuna hakim olamadı. Moğollar da gelip, birbirini öldüremeyip, sağ kalanları
öldürdüler.
Şimdi Celaleddin kaçıyor, Cengiz’in kuvvetleri kovalıyordu. İndus’a gelince anasını, karısını
ve diğer kadınları Cengiz’in eline geçmesin diye nehirde boğdu. İndus’u 4 bin atlı ile geçti.
Celaleddin Delhi sultanına sığındı. Ancak kısa süre içinde Delhi sultanına karşı bir komplo
kurdu. Bu onun Hindistan’dan kovulmasına yol açtı.
187
Göçebe Akınları İslam’ın yayılmasını
durduruyor
Batı Roma İmparatorluğunu yok eden pek çok faktörün yanında göçebe akınları en önde gelen
faktörlerden biriydi. Ve son noktayı koymuştu. Göçebe akınları ile sarsılan Batı Avrupa’ya X.
yüzyıldan sonra akın olmamıştı. Avrupalıların gördüğü son akınlar Macar akınlarıydı. Bu
akınlar kesilince Avrupa’da kendini, toparlamak için bir fırsat bulmuş ve kurumları, siyasi ve
sosyal yapısı tekrar şekillenmişti.
İslam ülkelerinde ise göçebe akınları, Avrupa’daki göçebe akınları durduktan sonra başladı.
Önce Türkmen istilaları, sonra Moğol istilası geldi. İstilalar burada durmadı, Orta Asya’dan
peşi peşine Kazak, Özbek, Cungar, vs akınları oldu. Göçebeler, gelerek İslam ülkelerini iyice
karıştırdılar. Akkoyunlu, Karakoyunlu gibi göçebe kökenli devletler kuruldu.
İşte bu göçebe akınları İslam’ın Batı karşısında gerileme dönemine girmesinin en önemli
nedenlerinden biri olmuştur. Gelişme, ancak istikrar varsa olur. İstikrar ise göçebelerce
defalarca yok edilmiştir.
Bu arada, ilk yerleşik düzenlerin kurulduğu, meşhur Mezopotamya’da, yanlış sulama sonucu,
tarım alanları yok oldu. Dipteki tuz yüzeye çıkarak, toprakları çölleştirdi. X. yüzyıldan
itibaren artık verimli Dicle Fırat arası topraklar tarihe karışmıştı. İnsan ekolojik dengeyi
bozmuş ve toprağı çölleştirmişti.
Moğol istilası Türkistan’daki ve Ortadoğu’daki tarıma ve kent uygarlıklarına ağır bir darbe
indirdi. Horasan ve Irak’ta her köy, her kasaba birden fazla yıkıma ve yağmaya uğramıştı.
Nüfus iyice azalmış, kendini besleyemez hale gelmişti. Harizm, barajlar uzun süre yıkık
kaldığından kendini kolay kolay toparlayamadı. Sulama sistemlerinin ve barajların tahribi
Türkmenistan’ın tarım alanlarını yok edip, pek çok yerin çölleşmesine neden oldu. Tarım ve
ticaretle birlikte entelektüel çabalar da son bulmuştu. Bundan sonra entelektüel uğraşlar
zaman zaman saman alevi gibi parlayacak, ama ne eski seviyesine varacak ve ne de sürekli
olacaktı.
İslam dünyası özel sektörcülüğe, Batı Avrupa’dan önce girmişti. Kuran’da özel sektör
savunuculuğu yapıldığından İslam dünyası bu konuda ilerdeydi. Ama göçebe akınlarının X.
yüzyıldan sonra hedef değiştirmesi ile Batı Avrupa’da özel sektör en büyük müttefiklerini
krallarda bulmuş ve krallara merkezileşmede yardım etmeye başlamışken, İslam dünyasında
188
dayanacak bir merci bulamadı. Göçebe akınları sürekli yağma, yıkım, müsadere, can ve mal
güvenliğini yok ederek özel sektör evriminin akışını bozdu.
1222 yılı yazında Cengiz Han’ın beklediği Çinli Taoist rahip Quanzhen Okulu kurucularından
Çang-Çuen ( Wang Chongyang), Cengiz Hanın yanına Himalaya (Hindi kuş) dağları
eteklerine geldi. Cengiz Çang-Çuen’e büyük ilgi gösterdi. Ondan “ ölmezlik ilacı “ hakkında
bilgi sordu. Çang-Çuen, “ ölüme çare yok ama sağlığı korumanın yolları var “ diye cevap
verdi. Cengiz uzun süre filozof ile sohbet etti. Adamlarından filozofun dediklerinin kâğıda
geçirilmesini istedi. Ayrıca oğullarına, “ bu sözleri kalbinize yerleştirin “ diyerek onların
filozofun söylediklerine uymalarını istediğini belirtti.
Cengiz Han’ın av hevesi devam ediyordu. Daha Çang-Çuen Cengiz’in yanındayken, bir
domuz avında Cengiz attan düştü ve domuz tarafından öldürülmekten güçlükle kurtuldu.
Çang-Çuen, Hana ava çıkmaktan artık vazgeçmesi gerektiğini anlattı. Cengiz Han filozofa
hak vermişti ama ava gitmekten de kendini alamıyordu.
Bir süre Cengiz Han’a misafir olan filozof, sonunda Çin’e manastırına geri döndü. O gittikten
sonra da Cengiz Han yokluğunda toraklarına asker yollayan Tangutlara karşı sefere girişti. Bu
sırada da yaptığı bir sürek avında attan düşerek ciddi bir şekilde hastalandı. Ama seferden
vazgeçmedi. “ Çekilirsek, Tangutlar onlardan korktuğumuzu sanırlar “ diyordu.
İznik devleti kurucusu I. Theodoros Laskaris 1222 yılında öldü. Yerine damadı III. İoannes
Dukas Vatatzes geçti (1222 – 1254). Vatatzes, Thodoros Laskaris’in yolunda devam etti.
Thodoros Laskaris’in kardeşleri Latinlerin yardımları ile tahtı ele geçirmeye çalıştılar. Ama
kazanan Vatatzes oldu. Latin İmparatorluğunun bütün Anadolu toprakları İznik devletinin
eline geçti. Ayrıca İznik donanması Ege adalarını ele geçirdi. Rodos, İznik’in himayesine
girdi.
Siyasi konjektür gereği ve mevcut baskılar karşısında, gönülsüz de olsa, İznik Rum
İmparatorluğu Venedik’e gümrüksüz serbest ticaret hakkı tanıdı. Bunun peşinden Frenk çuha,
kadife ve bezleri iç piyasayı istila etti İmparator Vatatzes yabancı kumaş satın alınmasını
namussuzluk kabul ederek uyruklarına yasakladı. Yerli dokuma ürünlerinin kullanılmasını
istiyordu.
İznik Rum İmparatorluğunun bu yerli üretime dönük bilinçli tepkisi Selçuklularda
görülmemekteydi. Onlar tam tersine Avrupa’da üretilen kumaşları arıyorlardı.
Bu sıralarda, Edirne halkı İznik kralından yardım istedi. Rumeli’ye geçen Vatatzes, Edirne’yi
kolaylıkla aldı. Ancak Epiros kralı, Edirne üzerine yürüyünce, İznik kralı geri çekildi. Epiros
kralı Theodoros Dukkas, zaferi peşinden Constantinopolis’i ele geçirme zamanının geldiğini
düşündü. Constantinopolis üzerine yürüdü, ama karşısına Bulgar kralı II. İvan Asen (1218 –
1241) çıktı. İvan Asen, merkezi Constantinopolis olan bir Bulgar – Bizans devleti kurmak
istiyordu. Aslında hedefine de yaklaşmıştı.
İznik İmparatoru Vatatzes döneminde Anadolu’da önemli bir kıtlık olduğunu biliyoruz.
Selçuklu tüccarları İznik’ten tahıl aldılar.
189
Moğol Orduları Rus Steplerinde
Şato Rustaveli Kraliçe Tamara'ya eserini sunuyor
1223 yılında Gürcistan Kraliçesi Thamara’nın yerine kızı Rosoudan (1223 – 1247) Gürcistan
kraliçesi oldu. Rosoudan, Erzurum hakimi Selçuklu Mugiseddin Tuğrulşah’ın oğlu ile
evlendi. Tuğrulşah’ın oğlunun Kraliçe ile evlenebilmek için din değiştirmesi o dönemde
Müslüman yazarlarca çok eleştirilmiştir. Bu evlilikten çiftin bir kızı olmuştur. Selçuklularla
Gürcüler arasındaki bu tip evlilikler gelecek yıllarda da devam etmiştir.
Bu sıralarda Paris okullarındaki hocalar bilinçli bir çabaya girişmişlerdi. Akılcı felsefenin
yöntemlerini ilahiyatın sorunlarına uygulamaya başladılar. Böylece akıl öne çıkmaya
başlıyordu. Otorite, yap der yapılır. Burada akla, düşünceye yer yoktur. Ama akıl öne
190
çıkmaya başlayınca, insan da otorite karşısında bağımsızlaşıyordu. Burada enteresan ve garip
olan, bu akımın başladığı okullarda ki hocaların rahip, öğrencilerin de rahip adayı olmalarıydı.
Kilisenin yerleşik kadrosu, kilisenin otorite ve dogması önünde özgürlük yolunu koymuştu.
1223 Yılında. Anadolu Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubat, Alanya’yı kuşattı. Kilikya’daki
Yumurtalık limanı Ermeni krallığının elindeydi. Alanya Yumurtalık limanına alternatif teşkil
ediyordu. Anadolu Selçukluları ticari politikaları gereği Alanya’yı ellerine geçirmek
istiyorlardı.
Alanya’yı elinde tutan Kyr Vart adlı kişi, “ Hayatına dokunulmaması ve Alanya ve çevresinin
yönetiminin kendine bırakılması “ koşulu ile kenti teslim etti. Sultan kentin “ Kalonoros “
olan adını kendi adına izafeten değiştirerek “ Alaiyye (Alanya) “ yaptı. Alanya Rum
Selçuklularının elinde bundan sonra hızla gelişerek önemli bir liman ve ticaret kenti oldu.
Ayrıca Selçukluların denizciliğe başlamalarına da sebep oldu. Sultan ilk Selçuklu tersanesini
Alanya’da kurmuş ve kenti koruyan surları yaptırmıştır. Alanya Anadolu Selçuklu
Sultanlarının kışlık başkenti olarak hizmet etmiştir.
Alanya’nın Rum Selçuklularının eline geçmesi ile Alanya – Antalya – Uluborlu – Akşehir –
Konya ticaret yolu daha işlek bir hale geldi. Hemen bu yol üzerinde kervansaraylar yapılmaya
başlandı. Silifke (Seleucia) Hospitalier şövalyelerinin denetiminde, Ermeni yönetimindeydi.
Bu kıyıların ele geçirilmesini Selçuklular 1225 tarihine kadar tamamladılar. Şimdi Alaeddin
Keykubat’ın kuvvetleri Toros – İsaura hinterlandına geçmeye başlamışlardı.
Seyfeddin Ayaba, Zeyneddin Başara, Mubarizüddin Behramşah gibi emirler, Anadolu
Selçuklu devleti yönetiminde çok güçlüydüler. Toplanarak, Sultanları seçiyor, devleti
istedikleri gibi yönetiyorlardı. Yine Kayseri’de toplanarak, Sultanı tahtından indirip, küçük
kardeşi Celaleddin Keyferidun’u tahta çıkarmaya karar verdiler. Ancak Alaeddin Keykubat
bunu öğrenerek, doğru Kayseri’ye gitti. Sayıları 24 civarında olan bu devlet ileri gelenlerinin
bazılarını öldürttü, bazılarını hapse attı. Böylece kendine karşı yapılmak istenen darbeyi
önledi. Devler içinde devlet olan emirlerin tasfiyesi ile Anadolu Selçuklu devletinin merkezi
yönetimi iyice güçlendi. Ülkeye siyasi huzur geldi (Haziran 1223).
Harizmşah Muhammed kaçtığında Cengiz Han onun peşinden 25.000 kişi ile Cebe ve
Sübetay’ı yollamıştı. Bu komutanlar olağan üstü işler yaptılar. Önce kuzey İran’da Gürcüleri
yendiler. O sıra Gürcüler güçlerinin zirvesindeydi. Moğollar Hamedan’ı yakıp, yıktılar.
1223 de Kuzey Karadeniz'e Moğollar geldi. İki Moğol tümeni, İran üzerinden Kafkasya'ya
geçti. Kıpçaklar yenildiler. Ancak, Volga Bulgarları, ilerleyen Moğol tümenlerini tuzağa
düşürerek, yok ettiler. Yenilen Kıpçakların (Kumanların) bir kısmı, Kuzeydoğu Romanya'da "
Commania " denilen bölgeye yerleşip, Hıristiyan oldular. Moğollar Kırım kıyısındaki bir
ticaret kenti olan Sudak kentini işgal ettiler. Buradaki tüccar ve zenginler, servetleri ile
birlikte kaçarak Rum Selçuklu devletine sığındılar.
Kıpçak Hanı Kotian kısa bir süre önce Hıristiyanlığı benimsemişti. Kotian Moğol istilasını
Ruslara haber verip, yardım istedi. Bu sırada Moğollar Kotian’a aynı kandan geldiklerini
hatırlatıyorlardı. Kıpçaklar Moğollara karşı harekete geçmeyip, beklediler. Bu sırada
Moğollar, Çerkezleri, Alanları ve diğer Kafkas halklarını sindirmeye girişmişlerdi. Ruslara
elçiler yolladılar. Ruslar Moğol elçilerini öldürünce kızılca kıyamet koptu. Bu olaydan sonra
başlayan Rus Moğol savaşları, Moğolların yerini Türkler alınca da Türklere miras kaldı. Ve
bu savaşlar XX. Yüzyıla kadar devam edip geldiler.
191
Galiçya, Kiev, Çernigov
ve Smolensk prensleri
Kıpçaklarla birleştiler. 31
Mayıs 1223 tarihinde
80.000 kişilik Rus ordusu
Kalka’da yenildi. Savaştan
sonra Moğollar Kırım
kentlerini yerle bir ettiler.
Urallardaki
Türk
boylarına saldırdılar. En
sonunda da Cebe ve
Sübetay
komutasındaki
Moğollar Cengiz Hanın
ana
ordusuna
geri
döndüler.
Anadolu’da ise 1223
yılında Niğde’de Alaeddin
Camii,
Konya-Afyon
yolunda
Kadın
Han,
Antalya-Afyon yolunda
Gelendost
Hanı,
Diyarbakır’da
Artukoğullarının
Mesut
medresesi yaptırıldı.
Cengiz
Han
İran’da
kalmamış geri dönmüştü.
Moğol atlıları
Celaleddin 1224 yılında
dönerek,
İran’a
babasından kalan mirasa tekrar sahip oldu. Sanırız, Celaleddin Cengiz Hanın gittiğini ve bir
daha geri gelmeyeceğini sanıyordu. Oxus kıyılarını yeni bir Moğol saldırısına karşı tahkim
etmeyi düşünmeden hemen Batı yönünde fütuhata girişti. Cesur bir savaşçı idi ama akıllı
olduğu söylenemezdi.
Bundan sonra, Celaleddin yolu üzerindeki köylere, kasabalara yağma akınları yapmaya
başladı. Bir taraftan Batıya doğru ilerliyor, bir taraftan da yağma yapıyorlardı. Halife, Erbil
egemeni Gök Börü’yü Celaleddin’in üzerine yolladı. Celaleddin Halife’nin kuvvetlerini
yendi.
192
Fahreddin Berhamşah
1224 tarihinde Kutsal Roma Germen İmparatoru Friedrich Napoli üniversitesini kuruldu.
1224 yılında Epiros kralı Theodoros Dukkas (Doukas) Selanik krallığını eline geçirdi. Teselya
ve Makedonya’nın büyük kısmı Epiros krallığının eline geçti. Bundan sonra Theodoros
kendini İmparator ilan etti. Kendini Latinlerin elinden Constantinopolis’i kurtaracak
hükümdar olarak görüyordu.
Latinler şimdi kendilerine kast eden iki düşmanın, Epiros ve İznik krallıklarının arasında
sıkışıp kalmışlardı. Constantinopolis’ten çıkıp gitmeleri an meselesiydi. Ama Epiros ve İznik
kendi aralarında hakimiyet yarışına girdiklerinden iş uzuyordu.
İznik İmparatoru İoannes III. Dukas Vatatzes, Theodoros Dukas’la savaştı ve Thessalonike’yi
(Selanik) aldıktan sonra kendini Bizans imparatoru ilan etti (1225). Aynı yıl, Adrianopolis’i
(Edirne) almaya çalıştı, ama bu kez Theodoros’un birlikleri karşısında yenilgiye uğradı.
Çukurova Ermenileri Suriye kervan yolunu keserek, haraç alıyorlardı. Çukurova Ermeni Kralı
Leon’un kızı İsabelle ve Haçlı prensi IV. Bohemond’un oğlu Philippe evlenmişlerdi. Leon
ölünce Bohemond Ermeni tahtı üzerinde hak iddia etti. Bunun üzerine Ermeniler de Oğlunu
hapsettiler. Bu durum karşısında Anadolu Selçukluları ve Haçlılar bir yanda, Ermeniler ve
Haleb Eyyubi hükümdarı Şihabüddin Tuğrul ve Kıbrıs Haçlıları diğer yanda ittifak yaptılar
(1225). Taraflar denizde, karada ve pek çok cephede birden savaşmaya başladılar. Anadolu
Selçuklu ve Haçlı işbirliği ağır bastı. Yeni Ermeni kralı olan Hetum (Hethoum) barış istedi.
Bu süreçte, Selçuklular ile Haçlılar arasında yapılan görüşmelere, Alaeddin Keykubat adına
İzak Komnenos’un bir akrabası olan Mauzoromes Komnenos katılmıştı.
1225 yılında, Ermenilerin pek çok önemli kalesinin Anadolu Selçuklularına bırakılması;
Ermenilerin tekrar vassal olması; Gerektiğinde Ermenilerin Sultanın emrine yollayacakları
asker sayısının 500 den 1.000’e çıkarılması; Yıllık verginin de eskisinin iki katına çıkarılması
koşulları ile anlaşma yapıldı. Ermeniler açısından koşullar eskiye oranla bir misli daha
ağırlaşmıştı. Alaeddin Keykubat, İçel bölgesi yönetimini Kamerüddin Lala’ya bıraktı. Üç
bölgelerde yoğunlaşan Türklerin bir kısmını buralara getirterek, yerleştirtti. Bu bölge kısa
sürede Türkleri kendine çekti ve bölgede Türkmen nüfusu hızla arttı.
Hatırlanacağı gibi Anadolu Selçuklu devletinin vassallı olarak Erzincan’da Mengüçoğulları
vardı. Mengüçoğulları emiri Fahreddin Behramşah ölünce yerine oğlu Davudşah geçti (1225).
Behramşah 60 yıldan fazla hükümdarlık etmişti (Mengücükler Kemah-Erzincan kolu). Rum
Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan’ın damadıydı. Anadolu Selçuklu Sultanı İzzeddin Keykavus,
1216 – 1218 yılları arasında Behramşah’ın kızı Selçuk Hatun ile evlenmişti. Ünlü büyük ozan
Genceli Nizami’nin Mahzen-ül-esrar (Gizlerin Hazinesi) adlı mesnevisi Behramşah’a
adanmıştı. Ozan Hakani de Behramşah ile yakın ilişkiler içindeydi. Fahreddin Behramşah’ın
yerine geçen II. Davudşah bilim ve kültür ile bizzat uğraşmış, bilim adamlarını korumuştur.
Ünlü tabip ve tarihçi Abdullatif Bağdadi 12 yıl Mengücük Sarayında kalmış, bazı eserlerini
Davudşah’a ithaf etmiştir. Erzincan Keykubat tarafından Anadolu Selçuklu topraklarına
katıldıktan sonra, Bağdadi ülkesine geri döndü. Ondan kalan bazı eserlerde Erzincan’daki
193
yaşam hakkında dönemin bilgileri vardır. Abdullatif Bağdadi’nin Erzincan’da bulunmuş
olması zengin bir entelektüel yaşamın varlığına işarettir. Onun gibi önemli bir filozof, maddi
olanakları ne olursa olsun, sönük bir entelektüel ortamda uzun süre kalamazdı.
Bu sırada Erzurum’da oturan Selçuklu meliki Mugiseddin Tuğrulşah ölmüş yerini oğlu
Cıhanşah almıştı. Davudşah, Alaeddin Keykubat’a karşı ittifaklar oluşturmaya çalışınca,
Sultan Üzerlerine yürüyüp, Erzincan Mengüçoğulları devletini Anadolu Selçuklu topraklarına
kattı. Mengüçoğullarının sadece Divriği kolu kaldı.
Moğollar önünde çekile çekile gelen Harzemşah Celaleddin, 1225 yılında Azerbaycan’a gelip,
Meraga kentini kendine başkent yaparak, Moğol istilasını durdurmaya çalıştı. Bu meyanda
Alaeddin Keykubat ve Celaleddin karşılıklı iyi ilişkiler içine girdiler.
Ermeni kralı Hetum Moğol Kurultayında
194
Moğol Balyozu
Geçtiğimiz 5 yıl içinde Türk ve İran dünyasının üzerine, tarihin o güne kadar gördüğü en
yıkıcı güç çökmüştü. Yakılmadık, yıkılmadık bir şey kalmadı. Tarlalar çöl oldu. Semerkant,
Urgenç, Belh, Merv, Nişapur, Herat, Damgan, Semnan ve Rey tahrip oldu. Erkek, kadın, yaşlı
genç demeden herkes kılıçtan geçirildi. Her yer ölülerle dolmuştu. Cengiz’in torunu Mütügen
ölünce, Bamiyan kenti ölünün ruhuna adanarak, içindeki her şeyle birlikte yakıldı. Cengiz’in
damadı ölünce de Nişapur kentinde kedi ve köpeklerine varana kadar tüm canlılar öldürüldü.
Her yerde panik vardı. Zengin ve seçkinler fırsat bulunca kaçmışlardı. İnanılmaz şeyler
oluyordu. Bir Moğol savaşçısı tek başına bir gurup insanı önce zincirliyor, sonra tek tek
öldürüyordu. Bir gurup insan bir araya bir meydana toplanıyor, üzerlerine ok atılarak
195
öldürülüyorlardı. Kimsenin aklına ne kaçmak ve ne de karşı koymak gelmiyordu. Herkes
ölümü tevekkülle bekliyordu.
Cengiz Han ve askerleri öldürmekten zevk alan sadistler değildi. Onlar savaşıyorlardı. Ya
ölen veya öldüren tarafta olacaklardı. Zaten inançları gereği hangi tarafta oldukları onları
fazla etkilemiyordu. Önemli olan işlerini iyi yapmaktı. Onlar da işlerini iyi yapıyorlardı.
Bildikleri tek yaşam tarzı göçebelikti. Daha toprağın değerini anlamamışlardı. Vergi’nin de
yağmadan fazla para getireceğini daha bilmiyorlardı.
Kent nedir, kentte nasıl yaşanır bilmiyorlardı. Hatta kentleri kuşatıp, zapt etmeyi bile
bilmiyorlardı. Moğolları iyi tanıyan Çinliler, kentlerini gereği gibi müdafaa edince, Moğollar
bir şey yapamıyorlardı. Moğollar kentleri teslim olmaya ancak dehşet yaratarak razı
edebiliyorlardı. Moğollara direnmenin ölüm demek olduğu anlaşılmıştı. Bu nedenle
direnmeler bitti. Topluluklar büyük bir tevekkül ile teslim oldular.
Moğollar genellikle kendilerinin işine yarayacak olanlara iyi davranıyor, onlar için bağışlayıcı
olabiliyorlardı. Zanaatkârlar, din adamları, genç kızlar böyleydi.
Batıya yürüyen veya Moğolların önünden çekilen Harezm Celaleddin, Gürcistan üzerine
yürüdü. 1225 ve 1226 yıllarında Gürcistan kraliçesi Rosoudan’ı iki defa yenip, Tiflis’e girdi.
Tüm kiliseleri yıktı. Yakaladığı herkesi zorla Müslüman yapıyordu. Önüne geleni sünnet
ediyordu. Yaptıkları hiç de akıllıca değildi. Hakim olduğu topraklarda çok sayıda Hıristiyan
vardı. Onların desteğini hiç alamadı.
Celaleddin’in yarattığı terör fazlaydı. Anadolu Selçukluları dahil, Müslüman ve Hıristiyan
devletler ona karşı ittifak yaptılar.
1225 ve 1226 yılları Anadolu’da Anadolu Selçuklu devleti, Eyyubiler ve Artuklular arasında
savaşlarla geçti. Bu savaşlar sonunda en karlı çıkan Anadolu Selçukluları olmuştu.
Adıyaman, Kâhta ve Çemişgezek kaleleri Anadolu Selçuklularının eline geçti.
196
Batı’da Moğollar
Ancak bu sırada Harzemşah Celaleddin Doğu Anadolu sınırlarındaydı ve Moğol tehlikesi de
baş göstermişti. Bunun üzerine Alaeddin Keykubat Eyyubiler ve Artuklularla dostça ilişkiler
kurmayı tercih ederek, Meliküladil’in kızı Gaziye hatunla 1227 yılında evlendi.
Commania’ya yerleşip Hıristiyan olan Kıpçaklar için 1227 yılında bir piskoposluk kuruldu.
Kuman dilini çok iyi bilen misyonerler İncil'i Türkçe’ye çevirdiler. Kumanlar iyi Katolikler
oldular. Eflak ve Buğdan da Kuman etkisi çok kuvvetli oldu. Bu bölgedeki halkın, bir Rumen
- Kuman sentezi olduğu söylenebilir. Eflak ve Buğdan halkı tam bir Romen Kuman
birleşimidir. Tarihçiler bunu vurgulamadan geçemezler.
Yine bu dönemde, Volga, Don, Kırım ve Volga Bulgarları alanlarındaki Kumanlar yerleşme
sürecine girdiler. Kumanların yerleştikleri bölgelerde Kumanların konuştuğu Türkçe de
egemen olmaya başladı. Volga Bulgarlarının ve Hazarların, Çuvaşça’ya yakın olan " lir "
Türkcesi, yerini, Kumanların " şaz " Türkçesine bıraktı. Aşağı Volga bölgesindeki Hazar
köyleri, Kumanların yerleşik düzene geçmesi ile dillerini ve giderek etnik tiplemelerini
yitirdiler.
Kıpçak bozkırında bir ara Moğollar akınlarına ara verdiler. Bu sırada Ruslar Kırım’ın bir
kısmına ve Suğdak limanına hakim oldular. Daha önce bahsedilen ve zenginleri Anadolu
197
Selçuklu devletine sığınmış olan Suğdak kentini ele geçirmek için, aslında Anadolu Selçuklu
devletinin vassallı durumundaki Trabzon Rum devleti Suğdak kentine Rumları yerleştirmeye
başladı. Bu girişimi önlemek için Alaeddin Keykubat ilk kez bir deniz aşırı harekat düzenledi.
Kastamonu üç beyi Hüsameddin Çoban kumandasında bir ordu gemilere bindirilerek Suğdak
kentine yollandı. Bunlar Hüsameddin Çoban’ın kendine ait büyük Türkmen güçleriydi. Bu
ordu 1227 yılında Suğdak kentini ele geçirdi. Bu sırada Kıpçaklar ve Ruslar Hüsameddin
Çoban’a tabiiyetlerini bildirdiler. Alanya’yı aldıktan kısa süre içinde Anadolu Selçuklularının
deniz aşırı harekat yapacak kadar kuvvetli bir filo hazırlayabilmiş olması övgüye değerdir.
Sudak, Moğollar onu 1239 yılında tekrar alana kadar Selçuklu hakimiyetinde kalmıştır.
Suğdak’a bir cami yapılmış ve bir Türk garnizonu yerleştirilmiştir. Çoban Beyin başarısı
üzerine, kendisine Kastamonu arazisi ödül olarak verildi. Böylece Çobanoğulları beyliği
kurulmuş oldu. Çoban Beyin Oğuz Kayı boyundan olduğu iddia edilir.
Alaeddin Keykubat’ın Doğu politikası Anadolu’nun birleşmesini ve Selçuklu etkisinin Yukarı
Mezopotamya ile Suriye’ye yayılmasını sağlamıştı. Alaeddin Keykubat ve Eyyubi Eşref iş
birliği yapıyorlardı. Eski husumet çok gerilerde kalmıştı. Bu ikili hem Eşref’in kardeşi
Muazzam’a karşı Suriye’de ve hem de Artuk’a karşı Amid (Diyarbakır) ve Hısn Keyfa’da
beraber olmuşlardı.
Papa, III. Honorius Kutsal Roma Germen imparatoru II. Friedrich'i Kudüs'ü ele geçirerek
orada krallık tacını giymeye teşvik etti. 1227 yılında sefere çıkılmak üzereyken salgın bir
hastalık yüzünden bundan vazgeçildi ve geri dönüldü. Yeni Papa IX. Gregorius imparatorun
hastalığı bahane ederek geri dönmesinden hoşlanmadı ve onu aforoz etti.
Friedrich Avrupa’daki tüm hükümdarlara bir mektup yolladı. Bu mektupta Papa ile
hükümdarlar arasındaki sorun ilk defa açık bir şekilde anlatılıyordu. Papanın Avrupa’nın
tümüne hakim olma arzusuna karşı bütün hükümdarların birleşmesini öneriyordu. Friedrich,
kralların dikkatini Kilisenin zenginliği üzerine çekiyordu.
1228 de II. Friedrich papalıktan ayrı olarak kendi başına Mısır'a hareket etti. Bu altıncı Haçlı
seferiydi. Mısır’da iş konuşuldu ve iki tarafında menfaatlerine uygun çözümler üretildi. Az
sonra tekrar görüleceği gibi bu anlaşmada Kudüs’ün Friedrich’e devri konusunda mutabakat
sağlandı. Altıncı Haçlı seferi görüşmeler yolu ile Kudüs’ü almıştı.
198
Moğol istilası öncesi Rus Stepleri
Moskova
Uçsuz bucaksız Rus Bozkırında Kiev Prensliği yıkılmıştı. Kiev’de egemenlik yukarıdan
aşağıya belli bir hiyerarşide dağıtılıyordu. Bu nedenle kral ailesinden bir prens öldüğü her
sefer, toprak dağıtımı yeniden yapılırdı. Bu durum iç çatışmalara neden olarak Kiev
Prensliğinin yıkılmasında önemli bir rol oynamıştı. Diğer yandan Ruslar da gittikçe
yayılıyorlardı. Ticaret artık Doğu Roma’ya doğru değil, Almanya’ya doğru yönelmişti. Tabii
Kiev’in çöküşünde Kumanların da büyük payı vardı. Dinyester nehrinin suladığı ovalardaki
halklar Kumanların ve Plovtların itmesi ile yayılıyor ve karışıyordu. Bu karışımdan
Ukranyalılar, Beyaz Ruslar, Ruslar gibi birbirinden farklılaşmış halklar doğacaktı.
Başlangıçta kuzeyde tüccar kent cumhuriyetleri doğdu. Novgorod ve Pskov yerel meclisleri
olan bağımsız kentlerdi. 50 yıl kadar önce, şimdi Moskova’nın olduğu bölgede, Andre
Bogolinski “ Suzdal Prensliğini “ örgütlüyordu. Bu prenslik kendini Dinyeper nehri
çevresinde şimdiye kadar gelişmiş olan Rus geçmişi ile ilişkilendirmiyordu. Burada az sonra
Moskova doğacaktı.
Kiev Prensliği çökmüştü ama manevi olarak saygınlığı devam ediyordu. Kiev “ Ruskaya
Pravda “yı (Rus Yasası) düzenledi. Kiev’de bu sırada yazılan bütün eserlerde Rus halkının
derin bir dayanışma ve yurt severliği vurgulanıyordu. Yalnız yazılı değil, günümüze kadar
199
ulaşan sözlü edebiyatta bu böyledir. Bu dönemde, halk ozanları, bozkırda oradan oraya
dolaşarak halk bilgeliğini konu alan yarı efsanevi öyküler okuyorlardı. Bu öyküler içinde
Kumanlara karşı mücadele eden İgor’un öyküsü de vardı. Bu öykü çok sonraları yazıya
dökülüp, “ İgor’un hikayesi “ olacaktır.
Rus bozkırındaki halklar her açıdan
yeni açılımlar yapmaya hazır hale
gelmişlerdi ki Moğol istilası gelip,
üzerlerini örttü.
Ruslardan bahsederken şunu da
söylemek lazımdır. Bugünkü Avrupa
Rusya’sının tüm kuzeyi, XII. Ve XIII.
Yüzyıllarda,
Novgorod
kökenli
gezginlerce araştırıldı ve keşfedildi.
Bu kaşifler, Uralları aştılar. Denize
dökülen ırmakları ve yollarını
keşfettiler.
Ayrıca
Norveç
ve
Spitzberg kıyıları da Ruslarca gezildi
ve görüldü.
Andrei Bogolyubsky
İgor'un savaş alanı
200
Cengiz han’ın ölümü
Tangut seferi sırasında yapılan bir sürek avında atından düşen Cengiz Han kötü hastalanmıştı.
Tangutlar ezildiler. Ama yaralı olan Han, seferin yorgunluğu da üzerine binince 1227 yılında
öldü. Cengiz Han’ı Burhan Haldun dağında bir yere gömdüler. Büyük tören yapıldı. Üç gün
ölü dahil herkese yemekler verildi. Cenaze alayı gömüleceği yere giderken, Büyük Han’ın
gömüleceği yer bilinmesin diye veya bir adet olarak cenazenin geçtiği yol üzerindeki herkes
öldürülüyordu
Cengiz Han’ın komutanlarının kızları içinden güzel kızlar seçildi. Bunlar süslenerek,
mücevherlerle bezenerek öteki dünyaya Cengiz Han’a hizmete yollandı. Aynı nedenle, öbür
dünyada binsin diye cins atlar kurban edildi.
Cengiz Hanın dört oğlu vardı. Cuci, Çağatay, Ögeday ve Tuli. En büyük oğlu Cuci, Cengiz
Handan 6 ay önce ölmüştü. Onun mirasçıları vardı.
Cengiz Han ölmeden önce topraklarını oğulları arasında paylaştırmıştı. Seyhun Irmağı ile
Balkaş Gölü'nün batısındaki yerleri büyük oğlu Cuci Han'a vermişti. Cuci Han'ın küçük oğlu
Batu Han, batıya doğru giriştiği seferlerle bu toprakları genişletecekti. Cuci’nin toprakları
Batu Han ile ağabeyi Orda Han arasında paylaşıldı. Balkaş ile Aral gölleri arasındaki ve
Seyhun Irmağı'nın güneyindeki yerler Orda'ya verildi. Harezm ve yeni alınan topraklar
Batu'nun yönetimine bırakıldı. Orda'nın yönetimindeki doğu bölgesine Ak Orda, Batu’nun
yönetimindeki batı bölgesine de Gök Orda adı verildi. Gök Orda sonradan Altın Orda olarak
adlandırıldı.
201
Cengiz Hanın büyük oğlu Cuci’nin oğullarından Batu’nun mirasına (1227 – 1255) düşen
Harezm ve Irtiş’in batısı ile batıda yeni ele geçirilecek tüm topraklar çok iyi bir mirastı.
Ancak ileride görüleceği gibi Batu Han bu mirastan faydalanmak yerine, Büyük Hanların
seçildiği kurultaylarda rol oynamayı tercih edecekti.
Cengiz’in ikinci oğlu Çağatay’a verilen Has’ın sınırları öbür haslar kadar belirgin değildi.
Çünkü o has aslında bozkır ağırlıklı bir hastı. Daha sonra bu topraklarda kurulacak devlet de
Çağatay adıyla anılacaktı. İrtiş, İli, Talas ırmakları ve Balkaş gölü Çağatay topraklarıydı. Bu
toprakların yanı sıra Maveraünnehir, Batı Afganistan, Pencap ve Sind gibi tarım havzalarına
da sahipti. Babasının ölümünden sonra Çağatay hiçbir sefere katılmadı. Cengiz Han’ın sağ
olan en büyük oğlu olarak gittiği her yerde büyük saygı görüyordu. Cengiz Yasasını en iyi
bilen ve uygulayan oydu. Çağatay’ın egemenliğinde olan bölgede çoğunluk Müslüman’dı.
Ama o Cengiz Yasaları ile İslam dini (Şeriat) arasındaki taban tabana zıt nedenlerle İslam
dinine iyi gözle bakmıyordu. Çağatay Müslümanlar tarafından hem korkulan ve hem de nefret
edilen bir kişiydi.
Cengiz Han ölmeden önce üçüncü oğlu Ögedey’i (Ögeday, Ügeday) kendi yerine han olarak
seçmişti. Cengiz Han bozkır gelenekleri uyarınca, kendi ölümünden sonra imparatorluğun
ailesi içinde dağılmasını istemiyordu. Evet, hem toprakları ve hem de kabileleri ve ulusları
ailesi içinde paylaştırmıştı. Ama bu paylaştırma yapılırken onlara bağımsızlık vermemiş,
sadece imkânlarından yararlandırmıştı. Cengiz Han merkezi yönetimin kendi sağlığında
olduğu gibi devam etmesini istiyordu. “ Benim mevkiim, tek bir oğluma geçsin. Sözlerim
değişmez. Buna karşı çıkılmasına izin vermem “ diyordu. Cengiz Han 1227 yılında ölmesine
rağmen, yeni Hanı seçecek kurultay ancak 1229 yılında toplanabildi. O zamana kadar Hanlığa
vekâleten küçük oğul Tuluy geçti.
Ama ulusların oğulları arasında paylaştırılmış olması Cengiz Han’ın istediği birliğin
gerçekleşmesi için ciddi bir engeldi. Bununla birlikte, aile içinde egemenlik mücadeleleri olsa
da 40 yıl birlik devam etti. Birlik dağıldıktan sonra da daha yüzlerce yıl Cengiz soyu Asya’da
hükmetmeye devam etti.
Cengiz ve Cengiz İmparatorluğu çok özel bir durumdur. Cengiz çete reisliğinden yola çıkıp,
koskocaman bir imparatorluk kurmuştur. Ayrıca daha önce defalarca vurgulandığı gibi,
Cengiz ailesi Moğol olsa bile, kurulan imparatorluğu Moğollar ve Türkler birlikte
kurmuşlardır. Bu nedenle Cengiz Han İmparatorluğunun tarihi, Moğol tarihi olduğu kadar,
Türk tarihinin de bir parçasıdır.
1229 kurultayında Batı Avrupa’nın ele geçirilmesi de kararlaştırılmıştı. 1229 yılında Büyük
Hanlığa seçilen Ögeday 1241 yılına kadar Moğol İmparatoru olarak kaldı. Onun döneminde
yarım kalan fetihlere devam edilmiş ve devlet yapılanması tamamlanmıştır.
202
Cengiz Han dönemi Moğol İmparatorluğu
203
Yeni Moğol Hanı Ögedey
1228 yılında Yemen’de Yemen Eyyubilerinin hakimiyetine Türk Resuliler son verdiler.
Hatırlanacağı gibi Alman İmparatoru II. Frederich, Papa kendisini Haçlı seferine katılmadı
gerekçesi ile aforoz edince, mecburen 1228 yılında Haçlı seferine çıkmıştı. Ama savaşmak
yerine ticari ilişkileri olduğu Mısır Eyyubi Sultanı Kamil ile iyi geçinmeyi tercih ediyordu.
Yine 1228 yılında, Endülüs’te Muvahhitler yönetimi yıkıldı.
Bu sırada Kilisenin Hıristiyan sapkınlıklarına karşı savaşı devam ediyordu. 1228 yılında Papa,
ilahiyatçıları Hıristiyanlığın içine “ Pagan Felsefeleri “ karıştırmama çağrısı yaptı. Kilise
Vaudois’ları aramaya başladı. Papalık bir yandan da yeni üniversiteler kurmaya devam
ediyordu. 1229 yılında, Kathar sapkınlığına çare olarak Toulouse Üniversitesini kurdu.
İngiltere’de Oxford Üniversitesinin gelişmesini desteklemeye başladı.
Mengücüklü Davudşah, son zamanlarda, Anadolu Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubat’ın
emirlerini dinlemiyor, aleyhinde komplolar kurmaya çalışıyordu. Alaeddin Keykubat’ın
çeşitli girişimleri sonuç vermedi. O da Erzincan’ı almaya karar verdi. Sefer düzenleyen Rum
Selçuklu Sultanı Alaeddin Davudşah’ı yakaladı, Erzincan ve Kemah’ı ele geçirerek
Mengücüklerin Kemah koluna son verdi ( Ekim 1228).
Bu sırada Orta Asya’dan kopup gelen kabilelerin Anadolu’ya yerleştirilmesine devam
ediliyordu. Bu meyanda Karaman kabilesi Ermenek’e yerleştirildi. Karamanlar Oğuzların
Afşar boyuna mensuptular. Moğol ilerlemesi karşısında Azerbaycan ve Şirvan taraflarına
gelmişlerdi.
Rum Selçuklu devleti yalnız Trabzon Rum İmparatorluğu topraklarının bir kısmını almakla
kalmamış, Kırım’a kadar uzanmıştı. Doğu Roma İmparatorluğunun çöküşünden sonra önem
kazanan Trabzon’u siyasi ve ticari olarak tehdit ediyordu. Zaten epeydir Karadeniz
çevresindeki halklar ile Anadolu Selçukluları arasında ilişkiler kuruluyordu. Güney Rusya’ya
yapılan ilk Moğol saldırısında Kırım’ın büyük limanı Suğdak’daki tüccarlar Anadolu’ya
sığınmışlardı.
Kırım XIII. Yüzyıldan itibaren Müslümanlaşmaya başladı. Bunda Memlukların önemli etkisi
vardı. Kırım’da tarikatlar deyince Bektaşilik görülmemektedir. Kadirilik ve asıl Mevlevilik ve
hatta Nakşilik vardır.
204
Rum Selçuklu devletinin Doğu Anadolu’da meşgul olmasından faydalanan Trabzon Rum
devleti (Komnenoslar) Sinop’a kadar genişlediler ve Samsun’daki Selçuklu gemilerini
yağmalayarak, tutsaklar aldılar. Bunun üzerine Sultan Alaeddin Keykubat, oğlu Gıyaseddin
Keyhüsrev ve Mubarizüddin Ertokuş komutasında birlikler harekete geçerek Sinop, Samsun
ve Ünye’ye kadar tüm toprakları Trabzon Rumlarından temizlediler. Trabzon deniz ve
karadan kuşatıldı. Kent müthiş direndi, bu arada hava koşulları da kötüleyince Selçuklu
ordusu geri çekildi (1228).
1228 yılında Latin İmparatoru Robert de Courtenay öldü. Yerine çocuk yaştaki kardeşi II.
Boudouin geçti. Bu çocuk imparatorun naipliğinin Bulgar kralı II. İvan Asen’e teklifi
kararlaştırıldı.
1228 ve 1229 yıllarında Anadolu’da Divriği’de Ulu Cami ve akıl hastanesi açıldı.
1229 tarihinde, yeni bir Moğol saldırısı sonucu, kaçan Kıpçaklar, Volga Bulgarlarına
sığındılar. Orada, zamanla, yerleşik düzene geçip, kendi Türkçelerini Bulgarlar Türklerine
kabul ettirdiler.
1229 yılında Moğol İmparatorluğunun yeni
Hanını seçecek olan kurultay Kerülen nehri
kıyısında toplandı. Cengiz Han’ın vasiyeti gereği
üçüncü oğlu Ögedey (Ögeday) Han seçildi.
Ögedey’in Hanlığı (1229 – 1241) bir genişleme
ve yönetimi güçlendirme dönemi oldu. Başkent
Karakurum, etrafı surlarla çevrili bir kent haline
getirildi. Tahıl taşıma şekli organize edildi, tahıl
depoları yapıldı. Haberleşme sistemi geliştirildi.
Çölde habercilerin gidiş gelişini kolaylaştıracak
önlemler alındı, bunlar arasında çöllere belli
aralıklarla su kuyuları açıldı. Ak budunun
eğitimi için okullar açıldı. Kuzey Çin’in fethi
Ögedey zamanında bitirilmiş ve Kin sülalesine
tamamen son verilmiştir. Batı da Moğol orduları
Macaristan’a varmışlardır.
Ögedey
Cengiz Han zamanında kurulan İmparatorluğun
idari çekirdeği Ögedey zamanında gelişti ve genişledi. İmparatorluk idari bölgelere ayrıldı.
Düzenli gelirlere dayanan bir bütçe yapıldı. Artık ele geçirilen ülkelerin köylülerinden onda
bir oranında vergi alınıyordu. Ayrıca her 100 hayvanda bir alınan hayvan vergisi de vardı.
Vergiyi eksiksiz ve hızlı toplamak için İmparatorluk Vergi Toplama Örgütü kuruldu.
6. Haçlı kuvvetleri Mısır’a girmişti. Eyyubi hükümdarı iç mücadeleler yüzünden Haçlılarla
ciddi olarak mücadele edemedi. II. Friedrich ile anlaşarak Kudüs, Nasıra ve Beytüllahm'ı
haçlılara teslim etti (1229). El-Melikü'l-Kâmil'in bu davranışı İslâm alemini üzüntüye boğdu.
Bu kutsal kentin Haçlılara teslim edilmesi ihanet olarak kabul edildi.
205
Fransızca
Anadolu Selçuklu devletinin baskı ve tehdidi altındaki Eyyubi devleti Haçlılara karşı olan
siyasetini yumuşatmıştı. Mısır Meliki Kamil Şubat 1229 tarihinde Alman İmparatoru II.
Frederich ile Yafa’da anlaşma yaparak, Kudüs ve çevresini Haçlılara bıraktı. Böylece
düşmanlarına karşı Haçlıların desteğini sağlamış oldu. Alman İmparatoru II. Frederich,
İsa’nın mezarının bulunduğuna inanılan kilisede, herhangi bir papazın aracılığı olmaksızın,
kendi elleri ile Kudüs Krallığı tacını giydi. Böylece Kudüs ikinci defa Haçlıların oluyordu.
Ama bu tam bir hakimiyet değildi.
Papa bu anlaşmaya şiddetle karşı çıktı. Ama İslam ülkeleri ile dostluğun diplomatik ve ticari
olarak gerekli olduğuna inanan Frederich Papaya aldırmadı. Bu sırada, Mısır ile ticaret yapan
tüccarların arasında Alman İmparatorunun kişisel gemileri de vardı. II. Frederich kendi ve
uyrukları için Mısır’dan tam bir vergi bağışıklığı istedi. Bu tam kabul edilmedi ama çeşitli
vergi indirimleri ve ticaret kolaylıkları sağlandı. Hatta Frederich’in Kızıldeniz ticaretinden
bile pay elde ettiği söylenir.
Alman İmparatoru Mısır ile iyi geçinmeyi bir kazanç kapısı yapmışken, Mısır da Haçlılarla
çeşitli politik nedenlerle iyi geçinmeyi tercih etmişti. Çünkü Mısır Eyyubi Sultanı bir yandan
Şam egemenliği için aile içi kavga veriyordu.
Batı Avrupa’da okuma yazma bilenlerin sayısının artması, kendi dilinde eğitim yapan
okulların açılmış olması, Latince dışında yazılan bir edebiyatı başlattı. 1230 yılından itibaren,
en azından Fransa’da, Latince yüksek öğrenimin ve dini merasimlerin dışında kullanılmaz
oldu. Fransa’da Fransızca yükselince ortaya iki ana lehçe çıktı. Biri “ Oc “ diliydi, diğeri İlede-France lehçesiydi. Fransızca, sanat ve fikir dünyasında Paris’in etkinliği, Champagne
fuarları, etrafa yaptığı askeri yayılış (İngiltere, Orta Doğu, Kıbrıs, Mora, İspanya, İtalya…)
derken yaygınlaştı. Dilin yaygınlaşması da Paris’i biraz daha kültür merkezi yaptı.
1229 yılına gelindiğinde Harzemşah Celaleddin Eyyubilerin elindeki Ahlat’ı kuşattı. Erzurum
meliki Cihanşah ona tabi oldu. Bazı emirler her iki devlet adamını da birbirine karşı
kışkırttılar. Sonuçta Alaeddin Keykubat ile Celaleddin’in arası açıldı. 1230 yılında
Celaleddin, İslam’ın kubbesi diye adlandırılan ve bir kültür merkezi olan Ahlat’ı aldı. Kenti
tahrip edip, yağmaladı. Bu sırada Alaeddin Keykubat, Eyyubi Erzurum emiri Eşref ile anlaştı.
Anadolu Selçuklu ve Eyyubi müşterek ordusu, Harzemşah Celaleddin ve Cihanşah müşterek
kuvvetlerinin üzerine yürüdü. İki Türk ordusu Erzincan Akşehir’inin Yassıçimen ovasında
savaşa tutuştu. Anadolu Selçuklu – Eyyubi ordusu 30 bin yaya ve 12 bin atlıdan oluşuyordu.
206
Savaş üç gün sürdü. Önce Selçuklu öncü birlikleri yenildiler. Ama sonunda galip gelen taraf
Selçuklu – Eyyubi ordusu oldu. Cihanşah ve pek çok Harzemşahlı komutan esir alındı.
Celaleddin ise Azarbeycan’a kaçtı. Eşref, Alaeddin Keykubat’ın yardımı ile İslam’ın en
parlak kentlerinden biri olan Ahlat’ı geri aldı.
Bu iki Türk ordusunun birbiri ile savaşı, az sonra Moğollara karşı ihtiyaç duyulacak olan güç
birliğini bitirerek, Anadolu’nun Moğolların eline geçmesinde önemli bir faktör olmuştur.
Zaferden sonra I. Alaeddin Keykubat Kayseri’ye yaklaştığında Müslümanlar ve Hıristiyanlar
kendi din adamları ile Sultanı karşılamaya çıkmışlardı. Müslümanlar tekbir getirirken
Hıristiyanlar geride kaldı. Bunun üzerine Hıristiyanların yanına giden Sultan onların da çan
çalıp, kendi ilahilerini okumalarına izin verdi.
1230 yılında Kayseri-Sivas yolunda Sultan Hanın yapımına başlandı. Bu kervansaray 1240
yılında tamamlanacaktır.
IV. Leopold
1230 yılında Avusturya Dükü VI. Leopold ölünce yerine oğlu II. Friedrich geçti.
207
Moğollara karşı birleşme yerine birbiri
ile çekişme
Constantinopolis Latin İmparatorluğu üzerindeki Epiros, Bulgar çekişmesi devam ediyordu.
Epiros kralı Theodoros Dukkas (Doukas)’un ordusu ile Bulgar kralı II. İvan Asen’in ordusu
1230 yılında Meriç ırmağı kıyısında karşılaştılar. Epiros kuvvetleri hezimete uğradı,
Theodoros esir düştü. Bulgarlar, Epiros topraklarının önemli bir bölümünü ele geçirdiler.
Epiros krallığı çok ciddi bir darbe yemişti.
1231 yılında, Moğollar Celaleddin Harzemşah’ı izleyerek Doğu Anadolu’ya girdiler.
Celaleddin çevre devletlerden yardım istedi. Kimse yardımına gelmedi, o da Moğolların
önünde kaçmaya devam etti. Diyarbakır dağlarında dolaşmaya başladı. Bu sırada Kürtler
tarafından öldürüldü. Harezmşahlar çok görkemli günler yaşamış bir hanedandı, Kısa bir süre
önceye kadar çok geniş topraklara hükmediyorlardı. Tarih sahnesinden silinişleri yaşadıkları
hayatla orantılı olamadı.
Harizmşah (Harezmşah) Celaleddin Mengü, Moğol istilasından sonra Anadolu halkı
tarafından büyük bir kahraman ve kurtarıcı olarak tanındı. Namık Kemal de yazdığı eserde
Celaleddin’i bu görüşe uygun anlatmıştır. Moğollar zamanında halk onun yaşadığına
208
inanıyordu. Uzun zaman Anadolu’da pek çok Alevi aşiret, örneğin Dersim aşiretleri,
Celaleddin Harizmşah’ın oymakları olduğu iddia ediyordu. Osmanlı tarih geleneğinde de
Celaleddin Harizmşah’la ilinti kurma vardır.
Kuzey Suriye ve Mezopotamya konusunda Anadolu Selçukluları ile Mısır Eyyubileri arasında
ciddi bir rekabet vardı. Bu iki devlet, Harizmşah Celaleddin ilerleyişi karşısında kısa bir süre
için iş birliği yapmışlardı. Şimdi Celaleddin ölünce, bu rekabet Moğol tehlikesine
aldırmaksızın tekrar kızışmıştı. İki devlet arasındaki savaşlar Moğollar Anadolu’ya saldırana
kadar sürdü. Bu sırada Antalya ve Trablus prensleri Anadolu Selçuklularının doğal müttefiki
idiler ve beraberce sık sık Ermeni krallığına karşı savaşlar veriyorlardı. Herkes Haçlılarla iyi
geçinmeye çalışıyordu.
Doğu Anadolu’ya giren Moğollar, Eyyubi ve Artuklu topraklarını işgal edip, Sivas’a kadar
geldiler. Anadolu Selçuklu devleti durumu yanlış değerlendirerek, Moğolları kışkırttı savıyla
Gürcülerin üzerine saldırdı, birkaç kent ve kaleyi ele geçirdi. Anadolu Selçuklu ordusunun
başında komutan Kamyar vardı. Gürcü Kraliçesi Rosudan, Anadolu Selçuklu vassallığını
kabul etmek zorunda kaldı. Rosudan, Selçuklu Tuğrulşah’ın oğlundan olan kızı Tamara’yı
Hıristiyan kalmak koşulu ile Keykubat’ın oğlu Gıyaseddin’e verme vaadinde bulundu.
Kamyar, Bundan sonra Ahlat üzerine yürüyerek, kenti Eyyubi Eşref’in elinden aldı. Ahlat’ın
alınması Anadolu Selçukluları ile Eyyubilerin arasını iyice açtı.
Aynı yıl doğuda Moğollar Kore’ye saldırdılar. Beş yıl süren savaşlardan sonra Kore’yi
tümüyle ele geçireceklerdi.
209
Engizisyon
Engizisyon tarafından ters çarmıhta derisi yüzülen zavallı
1231 yılında Güney İtalya’da Kutsal Alman imparatoru II. Frederich’in devleti hızla
merkezileşiyordu. Kent özerkliğinin son kalıntıları da kaldırıldı. Soylular, rahipler kralın
bürokrasisine bağlı hale getirildiler. Sınırları içinde kalan topraklarda iç gümrük uygulamasını
iptal edildi. Dış ticareti ve tahıl ticaretini devlet tekeline alındı.
Papalık Hıristiyan sapkınlıkları ile savaşmaya devam ediyordu. 1231 yılında dizginleri iyice
eline aldı. Papa IX. Gregory “ Mezhep ayrılıklarının Kötülüklerini Soruşturma “ adını taşıyan
özel bir adalet mekanizması kurdu. Bu işi Dominiken rahiplerden oluşmuş bir komisyona
havale etti. Komisyon daha önce Normandiya’da kullanılmış olan yeni bir yargılama usulü
kullandı. Bunun adına Engizisyon (soruşturma) dendi. Normalde yargılamak için bir suçlayan
olmalıydı. Ama bu sistem kendiliğinden harekete geçiyordu. Mezhep ayrılığından şüphe
edilen herkesi gözaltına alıyordu. Sanık için savunucu yoktu. İşkence kullanılıyordu.
Kararlarına itiraz mümkün değildi. Müebbet hapis, diri diri yakarak öldürme, malını mülkünü
müsadere etme gibi cezalar veriyordu. Suçu kabul etmek sadece işkenceyi azaltıyordu.
Engizisyonun kendi memurları ve hapishaneleri vardı.
Engizisyon gibi bir kötülük organizasyonunu papalık kurmuştu. Bu baskıcı önlem, her baskıcı
hareket gibi, istenen sonucu vermek yerine, başka oyunların aleti olup, insanlara çektirmediği
kalmayacaktı.
210
GIRNATA
Nasriler
Endülüs’te Muvahhitler yönetiminin 1228 de yıkılması üzerine Hıristiyan İspanya Endülüs
toprakları üzerinde hızlı bir işgale başladı. Kendilerini savunacak gücü kaybeden Endülüslüler
güneydeki Gırnata, Malaga ve Meriyye dışındaki toprakları kaybettiler. 1231 yılında Nasriler
sülalesi elde kalan bu topraklarda bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bu küçük Gırnata sultanlığı,
yürüttüğü siyaset sayesinde iki buçuk asır ayakta kalabilmeyi başardı. Gerek İslam gerekse
dünya mimarisinin en gözde eserlerinden biri olan Elhamra Sarayı bu döneme aittir. 1490
senesinde Hıristiyan orduları tarafından kuşatılan Gırnata, 1492 de yapılan bir anlaşma ile
Müslümanların dini ve medeni hakları garanti altına alınması şartı ile teslim olacaktır.
Böylece, İspanya'da sekiz asırdır devam eden İslam hakimiyeti son bulmuş olacaktır.
211
Elhamra Sarayı, aslanlı avlu
1232 yılında Alaeddin Keykubat Moğol Hanı Ögedey’e (Ögeday) hem bir barış elçisi yolladı
ve hem de Doğu Anadolu’ya bir ordu yolladı. Ordunun başında Kemaleddin Kamyar vardı.
Kemaleddin kısa sürede Ahlat, Van, Bitlis ve Adilcevaz’ı ele geçirerek, tahrip olan sur ve
kaleleri onarttı. Bu sırada, başsız kalan Harzemşah (Harizmşah) askerleri bölgede avare
dolaşıp, eşkıyalık yapıyorlardı. Bölgedeki Anadolu Selçuklu Su başısı, bunlarla görüşüp, 12
bin kişi civarındaki askerlerin Selçuklu hizmetine girmelerini sağladı. Selçuklu ordu komutanı
Kaymaz, bu Harizm askerlerini önce Moğollara önlem olsun diye bir uç olan Erzurum’a
yerleştirdi. Bu askerler yüksek savaş güçleri ile hem İslam ve hem de Hıristiyan askerlerini
yıldırmışlardı. Genel olarak Kıpçak kökenliydiler. Ama Moğollardan yılmışlardı. Ufak bir
Moğol akınında bile savaşmadan kaçıyorlardı. Bu durumda bu savaşçılar batıya çekildiler.
Onların beylerine Erzincan, Amasya, Niğde ve Larende de ikta verildi. Bu iktalar aslında
merkezi bir yönetim kuran ve bunu geliştirmeye çalışan Alaeddin Keykubat’ın politikasına
tam uymamaktadır. Moğol ve Eyyubi tehlikesi, Keykubat’ı bu yola itmiş olabilir. Ancak
Keykubat’ın Eyyubilere karşı tutumu görüldüğünde Moğol tehlikesini pek önemsemediği
anlaşılmaktadır. Eyyubi meliklerinin sayısı 16 kadardı. Her biri değişik bir kente
hükmediyordu. Şimdi bunlar birlikte Selçuklulara karşı tavır almışlardı.
Daha önce Harzemşahlı Celaleddin’in Hindistan’da Gur, Halaç ve Kıpçaklardan bir ordu
kurduğundan bahsetmiştik. Bu ordu ile birlikte Anadolu’ya gelen Gurlardan Zazaların türediği
de söylenir. Zazaların Anadolu’ya geliş hikâyesini Pir Ahmet Dikme Dede, “ Haykırıp
Duyuramadıklarım “ adlı eserinde şöyle anlatmaktadır:
“ Moğolların baskısına dayanamayarak yurdunu terk etmek zorunda kalan Muhammet oğlu
Celaleddin Harzemşah yer yer çarpışarak, batıya doğru ilerler ve bir çatışmada yaralanır.
212
Yaralı olarak dostu ve sırdaşı olan Şeyh Hasan’ın yanına gelir ve orada bir Kürt tarafından
öldürülür. Öldürüldüğü haberini alan, Celaleddin Harzemşah’ın düşmanı olan Selçuklu II.
Alaatin Keykubat şöyle der: “ Celaleddin Harzemşah bir Kürt babayiğidinin elinde can verdi.
Allah’a hamdü senalar olsun. “ İşte bu şekilde öldürülen Celaleddin Harzemşah, bizdeki
kaynaklara göre, beraberinde oğlu Mehmet’i Şeyh Hasan’a emanet eder. Şeyh Hasan evvela
saygı duyduğu dostu Celaleddin’in naşını götürüp Dojik dağının zirvesine defneder, ondan
sonra da Celaleddin’in oğlunu kendi himayesine alır, üç dört yıl sonra da Mehmet’i kendi kızı
ile evlendirir. “
1232 yılına gelindiğinde Moğollar Kafkas bölgesini ele geçirerek, Gürcüleri ve Ermenileri
itaatleri altına almışlardı. Ermeniler Moğollara tayin edilen vergiyi veriyor ve Moğol
ordusuna asker yolluyorlardı.
1233 yılında Konya’da üçüncü Dar-üş-Şifa yapısı tamamlandı.
Çin’de Songlar, Moğolların nasıl gittikçe kuvvetlendiklerini, önce Hsi Hsia devletini yok
ettiklerini, sonra Cücenlere nasıl darbe indirdiklerini keyifle seyretmişti.1233 yılında Çin ve
Moğollar müştereken Cücenlere saldırıp, Cücenleri imha etmişlerdi. Cücenler ortadan
kalkınca da Çin ile Moğollar karşı karşıya kaldılar.
213
Fransa Tahtı
Saint Louis IX
Fransız Kralı Saint Louis, 1226 yılında babası Louis VIII ölünce tahta çıkmıştı. Fransa Kralı
olduğunda 11 yaşındaydı. Kral büyüyene kadar annesi “ Blanche “ naip olarak Fransa’yı
yönetti. Kesin belli olmasa bile tarihçiler 1234 yılını Louis’nin yönetimi tam ele alma yılı
olarak kabul ederler. Anne Blanche bundan sonra kralın en yakın danışmanı olarak kalmıştır.
1234 yılında, Louis IX, İngiltere kralı III. Henry’nin karısı Eleanor’un kız kardeşi Provensli
Marquerite ile evlendi
Saint Louis, Sicilya kralı I. Charles’ın (1227 – 1285) büyük ağabeyiydi. I. Charles Anjou
kontluğunu ve dolayısı ile ikinci Angevin hanedanını kurdu.
Moğollar tarafından ele geçirilip yıkılmasından sonra, Anadolu Selçuklu devletinin Ahlat ve
çevre kentleri alması üzerine, bu toprakların eski sahipleri Eyyubiler harekete geçtiler. Mısır
hükümdarı melik Kamil diğer bütün Eyyubi hükümdarlarını çevresine toplayarak, 1234
yılında 100 bin kişilik büyük bir ordu ile Anadolu Selçuklu devleti sınırlarından içeri girdi.
Kamil, Eyyubi meliklerine Roma Selçuklu topraklarını aralarında paylaştıracağı vaadinde
bulunmuştu. Keykubat Kamyar’ı Toroslara, oradaki geçitleri koruması için yolladı. Kamil
Toroslardan geçemeyince doğuya döndü. Geçtiği ve Anadolu Selçukluları ile işbirliği yapmış
olan kentleri yakıp, yıkıyor, halkını kılıçtan geçiriyorlardı. Bunun üzerine Sultan Alaeddin
Keykubat, Selçuklu, Harzemli, Gürcü, ücretli Frenk ve Rus askerlerinden oluşan 100 binden
büyük ordusu ile Eyyubileri karşılamaya çıktı. Selçuklu ordusu her yeri kontrol altına alınca,
ve buna ilave Eyyubi ordusu içinde melik Kamil aleyhine bazı dedikodular çıkınca, Eyyubi
ordusu Besni ve Adıyaman taraflarına çekildi.
214
Provensli Eleanor İngiltere kraliçesi
Provensli Margaret (Marquerite) Fransa
Kraliçesi
Sonunda iki ordu Harput önlerinde kapıştı. Yapılan savaşta Anadolu Selçukluları kesin bir
zafer elde ettiler. Zaferden sonra Artukoğulları tarafından müdafaa edilen Harput kalesini de
ele geçirdiler. Böylece Harput Artukoğulları emirliği sona erdi. Mısır Eyyubi emiri Melik
Kamil’de Mısır’a geri döndü. Bundan birkaç ay sonra yetenekli devlet adamı ve asker olan
subaşı Kemaleddin Kamyar kumandasında 50 bin kişilik Anadolu Selçuklu ordusu,
Eyyubilerin elinde bulunan Güney Doğu Anadolu’daki Amid hariç tüm bölgeyi, Urfa,
Siverek, Harran ve Rakka kentlerini ve kalelerini ele geçirerek, buraları Selçuklu topraklarına
kattı.
Ancak bundan birkaç ay sonra Mısır ve Suriye Eyyubilerinin ortak ordusu, 4 ay gibi kısa bir
sürede, Anadolu Selçuklularının almış olduğu tüm yerleri geri aldı. Eyyubiler bu yerlerde
yıkım ve yağma yaptılar. Buralarda oturan insanları perişan ettiler.
Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubat zamanında Moğolların önünden kaçarak
Anadolu’ya gelen Türk Boylarından biri de Oğuzların Üç-ok koluna mensup olan Kayılardı.
Kayı boyunun bir bölümü, Ankara’nın batısındaki Karacadağ taraflarına yerleştirilmişlerdir.
Bu yerleştirilenlerin bir gurubu daha sonra Söğüt ve Domaniç yöresini işgal etmişlerdir.
1234 yılında Konya-Aksaray yolunda Sadeddin Köpek tarafından Sadeddin Hanı yaptırıldı.
1234 yılında Çin devleti Moğolların eline geçmişti. Daha önce de anlatıldığı gibi Songlar
sanata ve edebiyata çok önem vermişlerdi. Ülkenin her yerinde şiir okulları açılmıştı. Ülkenin
iç çelişkileri şiir ve yazılara da yansımıştır. Tekelci uygulamalara (Jendri) karşı çıkan pek çok
şair vardır.
215
Şiirden başka “ Pi-chi “ (fırça kayıtları) vardır. Bunlar çok çeşitli konularda, edebiyat, siyaset,
arkeoloji vs kısa notlardır. Pi-chi’ler devrin kültür hayatı için önemli kaynak teşkil ederler.
Çin komşu devletler ve halklar hakkında da devamlı bilgi vermişdir. Ayrıca yazılmış
seyahatnameler vardır.
Şiir okulları gibi açılmış resim veya sanat okulları da vardı. Kendisi de ressam olan imparator
Hui-t’ung (1085 – 1135) ressamlar akademisi kurulmuştu. Burada “ Akademik üslup “ denen
üslup doğmuştur. Akademik olmayan üsluba “ Güney Üslubu “ da denir. Akademik üslup,
renk etkisi ile teferrutın inceliğini öne çıkarır. Buna karşı Güney üslubu detaydan kaçar. Bu
nedenle renk yerine çini mürekkebi bile kullanmıştır. Güney üslubunda bazen bir iki çizgi ile
manzara çizilirken, izleyicinin kendi hayalinde bunu canlandırması istenir. Bu tarzda Li Lungmien (doğ.1106) meşhurdur.
Devrin tipik porseleni “ seladon “ adı verilen yeşil porselendir. Bu aslında porselen değil
çinidir ve yeşil üzerine sır olarak sürülmüştür. Song devrinde aynı zamanda saf beyaz
porselen de ortaya çıkmıştır. Song döneminin sonuna doğru beyaz üzerine kobalt mavisi
işlemeli porselenler de üretilmiştir. Bu sonuncu porselenin esas seviyesine varması Moğol
döneminde olmuştur.
1235 yılında Divriği Dar-üş-Şifa’sı yapıldı. Aynı yıl Fransisken Robert Grosteste öldü. O ilk
defa fizik deneyleri ile ilgilenmiş, mercekler üzerinde düşünmüştü. Kaynak olarak da İbnul
Heysem’in Kitabül Menasir’i kullanmıştı.
1235 yılına gelirken, Latin tahtında değişiklik olmuştu. Tahta İmparator olarak Jean de
Brienne seçildi. Bulgar kralı İvan Asen’in Latin İmparatorluğu ile birleşme umutları suya
düşmüştü. O da İznik Kralı İoannes Vatatzes ve Epiros Kralı Manuel ile ittifak yaparak,
Constantinopolis’i savaşarak almak istedi. 1235 yılında müttefikler karadan ve denizden
Constantinopolis’i kuşattı. Constantinopolis, Venedik donanmasının yardımı ile kuşatmaya
karşı koymaya çalışıyordu. 1235 kışı gelince kuşatma kaldırıldı.
1236 yılı yazında kuşatma tam yeniden başlayacakken Bulgar Kralı İvan Asen, İznik devletini
kendi için daha tehlikeli görüp, fikir değiştirdi. Latinlerle anlaşma imzaladı. Bu anlaşmadan
sonra Bulgar ve Latinler yanlarına Kumanları da aldılar. Müttefik ordu Çorlu’da İznik
kuvvetlerini kuşatmışken, Bulgaristan da çıkan veba nedeniyle İvan Asen ülkesine döndü.
Bu sıralarda Doğu Anadolu’da Ak Koyunlu aşiretleri de belirmeye başlamışlardı. Ebu Bekr-i
Tihrani Ak Koyunlu ailesinin tarihini yazmıştır. Kitab-ı Diyarbekiriyye adlı eseri tarih olarak
güvenilecek bir eserdir. Bu kitaptan Ak Koyunluların ne zaman Doğu Anadolu’ya tam olarak
geldikleri belli değildir.
Ak Koyunlu devletinin kurucusu kabul edilen Kara-yülük Osman Beyi, Ebu Bekr-i Tihrani
Bayındır Han üzerinden 52. göbek de Oğuz Hana bağlamaktadır. Ak Koyunlular XIII. Yüzyıl
başlarında Doğu Anadolu’da görülmüşler, Moğollar ile çatışmışlar ve zaman içinde
Diyarbakır yöresine sahip olmuşlardır. Ak Koyunlular siyasi bir birlik kurmadan önce, Urfa,
Mardin ve Bayburt yöresinde yazlık ve kışlak olarak dolaşmaktaydılar. Bu arada Trabzon
Rum İmparatorluğuna ve Gürcü topraklarına yağma akınları da düzenliyorlardı. Amansız
rakipleri kendileri gibi dolaşan Kara Koyunlu aşiretiydi. Ak ve kara Koyunlular arasındaki
mücadele ile hem bölge harap oluyor ve hem de aşiretler ağır kayıplar veriyorlardı.
216
Kabbala
Hayat Ağacı
Almanya’ya gelen Yahudi aileler arasında X. Yüzyılda Güney İtalya’dan gelen Kalonymos
ailesi de vardı. Bu aile Yahudi mistik edebiyatını biliyordu ve yanında bazı eserler
bulunuyordu. Bu aileden Haham yazarlar çıktı. 1150’lerde Haham Samuel “ Tanrı Korkusu “
adlı eserini yazdı. Haham Sofu Judah “ Sofuların Kitabını “ ve 1230 yılında ölen Worms’lu
Haham Elizar ben Judah risaleler ve mistik metinler yazdı. Bu eserlerin hiç biri filozofik
eserler değildi ve belki de pek çoğu karışık ve hatta birbiri ile çelişkili alıntılardı. Ama
Kalonymos ailesinin Hahamları XVII. yüzyıla kadar sürecek bir şekilde Fransa ve Alman
Yahudilerini ruhi bir etki altına aldılar. Onların hepsini birden kast etmek için kısaca
Hahamlar diyeceğiz.
Avrupa’da Yahudi düşmanlığı almış başını gitmişti. Avrupa Yahudileri üzerinde
Hıristiyanların sürdürdüğü baskı Yahudileri yeni bir Tanrı kavramı için hazır hale getirmişti.
Taht Mistiklerinin hissettiği Tanrı uzak bir Tanrıydı, Halbuki koşullar kişisel bir Tanrıyı daha
gerekli kılıyordu. Hahamlar zevklerin inkâr edilmesine karşı çıktılar. Zevkleri Tanrı vermişti,
onları inkâr etmek günahtı. Bu sırada Almanya’daki aşırı dinci Yahudiler, zevklere karşı
çıkmaktaydılar. Hatta evde hayvan beslemeyi ve çocuklarla oynamayı bile zevk kabul edip,
onlara Şakina’yı görmeyi engelleyici eylem olarak bakıyorlardı.
Hahamlara göre Tanrı bir dosttu. Hatta ona sen diye hitap ediyorlardı ki, Taht Mistikleri için
bu düşünülemez bir şeydi. Tanrıya olan bu yakınlık aşk gibiydi. Hahamlara göre Yahudiler
Tanrıya benzemeye çalışmalı, etrafın küçük görmelerini ve hakaretlerini umursamamalıydılar.
217
“ Her şey Sendedir ve Sen her şeydesin. Her şeyi Sen dolduruyorsun ve kuşatıyorsun. Her şey
yaratıldığında Sen her şeydeydin; her şey yaratılmadan önce, Sen her şeydin. “
Aşırı dinci Yahudiler, Tanrı’nın varlığı duygusunu daha yoğun hissedebilmek için davranışlar
geliştiriyorlardı. Bu yoğunlaşmanın ana koşulu sessizlikti. Bir Yahudi gözlerini sıkıca
kapamalı, rahatsız edilmemek için başına dua şalını koymalı, midesini içeri çekmeli, dişlerini
gıcırdatmalıydı. Dua sadece belli kutsal sözleri tekrarlayarak yapılmayacaktı. Her sözcüğün
harfleri sayılacak, onların sayı değerleri hesaplanacak ve dilin sözlük anlamının ötesine
geçmeye çalışılacaktı. Aşkenazi aşırı dinciliği böyle gelişiyordu.
Bu sırada Doğuda, Batıda olduğu gibi Yahudi aleyhtarı bir durum yoktu. Ancak, Müslümanlık
geliştikçe, Doğu Yahudileri de ona karşılık yeni bir Yahudilik türü geliştiriyorlardı. Bir
taraftan filozoflar kutsal kitabın Tanrısını felsefi olarak açıklamaya çalışıyorlardı, diğer
taraftan mistikler Yahudi Tanrısına mistik ve simgesel bir yorum kazandırmaya
uğraşıyorlardı. Mistikler, bilginin ustadan öğrenciye aktarıldığı gizli bir disiplin içindeydiler.
Buna “ Kabbala “ veya “ devralınmış gelenek “ adını verdiler. Yahudi felozofların Tanrı’sı,
Yahudi hayalini yeteri kadar biçimlendiremiyordu. Kabbala Tanrı’sı ise Yahudileri cezp etti
ve onların Tanrı hayalini şekillendirdi. Mistizm burada da üstünlüğünü göstermişti. Mistik
yöntem aklın gidemediği derinliklere giderek, insanların korkularına erişebiliyordu. Kabbala
mistizmi, Taht Mistizminden iyice ayrılmıştı. Taht Mistizmi Tanrının büyüklüğünü dışarıdan
izlerken, Kabbala Mistizmi İnsan bilinci yolu ile Tanrı’nın kendine ait olan yaşamına sızmaya
çalışıyorlardı.
Hatırlanacağı gibi Gnostikler ve Yeni Platoncular, Tanrı’nın özü ile kendini gösteren Tanrı
arasında bir ayrım yapmışlardı. Tanrı kendini bir yaradılışta göstermişti. Bir de vahiy yoluyla
seçilmişlere gösteriyordu. Tanrı’nın kendisi öz olarak kişilik sahibi değildi, bilinemez ve
kavranılamazdı. Sufiler bu ayrımı benimsemişlerdi. Kabbalacılar da benimsediler. Bu
ortalıkta varlığı görülmeyen, saklı Tanrı’ya “ En Sof “ (Sonu olmayan) adını verdiler.
Yahova’nın tersine “ En Sof “ bir kişilik değildi, ismine de eski ve kutsal metinlerde
rastlanmıyordu. Bu nedenle “ En Sof’dan “ “ O “ diye söz etmek daha doğruydu.
Kabbalacılar, bu düşünceyi geliştirerek, Talmut gibi Kutsal Kitaplardan koparak kendi
mitolojilerini geliştiriyorlardı. Yahudilerce Gnostikler Tanrı’nın özü ile bilinenini birbirinden
ayırarak, sanki iki Tanrı varmış gibi yaparak, sapkınlığa düşmüşlerdi. Kabbalacılar bu
sapkınlığa düşmemek için kutsal yazıları okumanın simgesel bir yöntemini geliştirdiler.
Böylece En Sof kendini Kabbalacılara numaralandırma (Sefirot) ile açıklıyordu. On tane olan
bu numaralar En Sof’un derinliklerinden geliyordu. Her “ Sefirot “ En Sof’un ortaya çıkışının
bir aşamasını temsil ediyordu. Her Sefirot, En Sof’un tüm gizemini içerse de simgesel bir
kendi adı vardı. Böylece Mukaddes Kitaptaki her sözcük bu on Sefirot’tan birine atıf
yapıyordu. Her satır ise En Sof’un kendi iç yaşamının karşılığı olan bir şeyini tanımlıyordu.
Defalarca gördüğümüz gibi, söz, Tanrı’nın yaratma biçimiydi. Kabbalacılar aynı şekilde
Sefirot’ları Tanrı’nın kendine verdiği adlar ve yaratma biçimi olarak gördüler. Sefirotlar hep
birlikte En Sof’un insanlar tarafından bilinmeyen yüce adını oluşturuyorlardı, ama tek tek
ulaşılmaz yalnızlık ile geçici dünya arasındaki inişin aşamalarıydılar. Bu aşamalar şöyle
sıralanırlar: Yüce Taç ( Kether Elyon), Bilgelik (Hokhma), Ahlak (Binah), Aşk ve Merhamet
( Hesed), Kudret (Din), Sevgi (Rahamin) (Bazen güzellik demek olan Tifereth denir),
Sonsuzluk (Netsah), Ululuk (Hod), Temel (Yesod), Krallık (Malkut) buna Şekina da denir.
218
Sefirot baş aşağı uzayan bir ağaç olarak tasvir edilir. Ağacın kökleri En Sof’un kavranılmaz
derinliklerine uzanmıştır. En tepe de ise Şekina bulunur. En Sof ağacın dallarında dolaşan
özdür. Ağaca yaşam verir. Onları gizemli bir şekilde birleştirir. En Sof ile adları arasında bir
ayrım vardır ama onlar birbiri içindedirler. Kabbalacı deyişle “ kömür ve ateş gibi tektiler “.
Sefirot, En Sof’un belirsiz ve içine girilemezliğini temsil eden belirliliktir. Karanlığı temsil
eden aydınlıktır.
Sefirot, gökle yer arasındaki merdiven basamakları değildiler. Tanrı her yer ve şeyde
bulunduğundan Sefirotlar da her şeyde bulunurlar. Mistik kendi içinde derinlere indikçe
bilincinde Tanrı’ya yaklaşır. Bu transformasyonun aşamaları da Sefirot ile temsil edilir. Bazı
Kabbalacılar, Sefirot’u Tanrı tarafından tasarlanan ilk insanın kolu, bacağı gibi ele alırlar.
Onlara göre Tanrı insanı kendi suretinde yarattığını söylerken, bunu kastetmiştir.
Kabbalacılar felsefeye karşı düşmanca bir tavır içinde değillerdir. Ancak Tanrı’ya varmak için
kendi yollarını çok daha doğru kabul ederler.
1899'dan önce Simon bar'ın mezarı
219
11. Kitap, Faydalanılan eser ve kaynaklar
. Adontz N., Histoir de l’Armenie, Paris 1946
. Alinge Curt, Moğol Kanunları, Ankara Üniversitesi
. Altan Ebru, İkinci Haçlı Seferi, TTK
. Armstrong Karen, Tanrı’nın Tarihi, Ayranç
. Avcıoğlu Doğan, Türklerin Tarihi, Tekin yayınevi
. Anadolu Uygarlıkları Cilt 1, 2, 3 Görsel yayınlar
. Barthold V.V., Orta-Asya Türk tarihi hakkında dersler, Türk Tarih Kurumu
. Baykara Tuncer Prof. Dr., I. Gıyaseddin Keyhüsrev, TTK
. Berktay. Halil, Ümit Hassan, Ayla Ödekan, Türkiye Tarihi 1, Osmanlı Devletine Kadar
Türkler, Cem yayınları, 1995
. Benz, Ernst. The Eastern Orthodox Church. Aldine Transaction 1963
. Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978
. Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970
. Blunder Caroline, Evlin Mark, Çin, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi
. Browning, Robert. The Byzantine Empire. The Catholic University of America Press 1992
. Bury, John Bagnall. History of the Later Roman Empire. Macmillan & Co.1923
. Cahen Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, e yayınları, 1984
. Campbell Joseph, Tanrının Maskeleri, İmge
. Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlık yayınları
. Clough Shepard B., Uygarlıklar tarihi, Varlık yayınları,
. Cogito, Bizans, Yapı Kredi yayınları 1999
. Cornell T., Matthews J., Roma Dünyası, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, İletişim
yayınları
. Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tübitak
220
. Çin dünyası, iletişim yayınları
. De Hartog, Leo. Genghis Khan: Conqueror of the World. London: I.B. Tauris & Co. Ltd..
1988
. Demirkent Işın Prof. Dr., Sultan I. Kılıç Arslan, TTK
. Diamond Jared, Tüfek, Mikrop ve Çelik, TÜBİTAK, Popüler Bilim Kitapları
. Eberhard Wolfram, Çin Tarihi, Türk Tarih kurumu, Ankara 1995
. Encyclopedia of Homosexuality ilgili bölümler
. Encyclopaedia Britannica.
. Encyclopedia Mythica
. Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc.
. Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van
Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers
. Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan
2004
. Erdoğan Aydın, Nasıl Müslüman olduk, Cumhuriyet
. Ersan Mehmet, Selçuklular zamanında Anadolu’da Ermeniler, TTK 2007
. Esposito, John. Oxford History of Islam. Oxford University Press 2000
. Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003
. Farale, Dominique. De Gengis Khan à Qoubilaï Khan : la grande chevauchée mongole.
Campagnes & stratégies. Paris: Economica. 2002
. Farale, Dominique. La Russie et les Turco-Mongols: 15 siècles de guerre. Paris: Economica.
2007
. Gaarder Jostein, Sofi’nin dünyası, Pan yayıncılık,
. Gölpınarlı Abdülbaki, 100 soruda Türkiye’de mezhepler ve tarikatlar, gerçek yayınevi.1969
. Hançerlioğlu Orhan, Düşünce Tarihi,
. Hançerlioğlu Orhan, Felsefe sözlüğü, Varlık yayınları.
. Hançerlioğlu Orhan, Özgürlük düşüncesi, Varlık yayınları.
. İnalcık Halil, Devlet-i Aliyye cilt 1, Türkiye İş Bankası 2009
221
. İslam dünyası, iletişim yayınları
. James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982
. Jewish Encyclopedia, New York, 1901
. Juvaynī, Alā al-Dīn Atā Malik, 1226–1283. Genghis Khan: The History of the WorldConqueror tr. John Andrew Boyle. Seattle: University of Washington Press. 1997
. Kaya Selim, I. Gıyaseddin Keyhüsrev ve II. Süleymanşah dönemi Selçuklu tarihi ( 1192 –
1211 ), TTK
. Kazhdan, Alexander, Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press. 1991
. Köymen Mehmet Altay Prof. Dr Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, İkinci İmparatorluk
Devri, Cilt V, TTK
. Lewis, Bernard. Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Open Court
1993
. Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakın Doğu uygarlıkları, Varlık yayınları
. Lloyd Seton, Türkiye’nin Tarihi, TÜBİTAK
. Önder Ali Tayyar, Türkiye’nin etnik yapısı, Fark yayınları 2007
. Öztuna T. Yılmaz, Türkiye Tarihi, Hayat kitapları
. Petit P., Histoire Generale de L’Empire Romaine, Paris 1974
. Piganiol A., Histoire de Rome, Paris 1954
. Portekiz
Masonluk
tapınakçı
kralları,
http://www.masonluk.net/tapinakcilar_masonlar_12.html,
. Rashid al-Din Tabib. A Compendium of Chronicles: Rashid al-Din's Illustrated History of
the World Jami' al-Tawarikh. The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, Vol. XXVII.
Sheila S. Blair (ed.). Oxford: Oxford University Press. 1995
. Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy tr. & ed. Thomas Nivison Haining.
Oxford, UK 1992; Cambridge, Mass., USA: B. Blackwell. 1991
. Riley-Smith, Jonathan. The Oxford History of the Crusades. New York: Oxford University
Press, 1999
. Roma dünyası, iletişim yayınları
. Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984
222
. Roux Jean - Paul, Histoire des Turcs, Fayard 2000
. Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlık
. Sencer Oya,Türk Toplumunun Tarihsel Evrimi,
. Sevim Ali Prof. Dr., Anadolu’nun Fethi, Selçuklular dönemi, TTK 2000
. Sevim Ali Prof. Dr., Kutalmışoğlu Süleymanşah, TTKB
. Sevim Ali Prof. Dr ve Prof Dr. Erdoğan Merçil, Selçuklu devletleri tarihi,. TTK
. Sevim Ali Prof. Dr., Ünlü Selçuklu komutanları, Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur, TTK
. Sevin Veli, Anadolu Uygarlıkları, Görsel yayınlar
. Shepard B. Clough, Uygarlıklar tarihi, Varlık yayınları,
. Şener Cemal, Şamanizm, Türklerin İslamiyet’ten Önceki Dini, Etik Yayınları, 2001
. Tanilli Server, Yüzyılların gerçeği ve mirası, Adam yayınlar
. Wells H.G., Kısa dünya tarihi, Varlık yayınları
. Zeldin Theodore, İnsanlığın Mahrem Tarihi, Ayrıntı Yayınları 1999
. en.wikipedia.org
. http://www.dunyadinleri.com
223
Download