sınıf öğretmenliği
advertisement
ÖABT SINIF ÖĞRETMENLİĞİ UYGARLIK TARİHİ TÜRK KÜLTÜR TARİHİ GENEL COĞRAFYA TÜRKİYE COĞRAFYASI VE JEOPOLİTİĞİ Eğitimde 29. yıl KPSS 2016 Pegem Akademi Sınav Komisyonu; 2015 KPSS’ye Pegem Yayınları ile hazırlanan adayların, 40'ın üzerinde soruyu kolaylıkla çözebildiğini açıkladı. Komisyon Uygarlık Tarihi, Türk Kültür Tarihi Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği ISBN 978-605-318-202-3 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 2. Baskı: 2015, Ankara Proje-Yayın: Neslihan Gürsoy Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Korza Yay. Basım San. Tic. A.Ş. Yenice mah. No:3 Esenboğa-Ankara 0312 342 22 08 Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 30233 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected] ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (Uygarlık Tarihi, Türk Kültür Tarihi, Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi [email protected] adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER ÖABT SINIF ÖĞRETMENLİĞİ, 50 sorudan oluşmakta ve Sınıf Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Temel Matematik, Genel Biyoloji, Genel Fizik, Genel Kimya, Türk Dili, Cumhuruyet Dönemi Türk Edebiyatı, Çocuk Edebiyatı, Uygarlık Tarihi, Türk Tarihi ve Kültürü, Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sınıf Öğretmenliği Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Alan Bilgisi Testi Yaklaşık Yüzde % 80 1 - 40 a) Temel Matematik % 12 b) Genel Biyoloji %6 c) Genel Fizik %6 d) Genel Kimya %6 e) Türk Dili % 12 f) Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyat %6 g) Çocuk Edebiyatı %6 h) Uygarlık Tarihi %6 i) Türk Tarihi ve Kültürü %6 j) Genel Coğrafya %6 k) Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği %8 Alan Eğitimi Testi % 20 Soru Sayısı 41 - 50 Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2015 - 2016 ÖABT Sınıf Öğretmenliği Sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz. İÇİNDEKİLER I. Abdülhamit Dönemi ................................ 32 TARİH III. Selim Dönemleri ................................... 32 En Uzun Yüzyıl (1800 - 1922) ......................... 33 II. Mahmut Dönemi .................................... 34 1. BÖLÜM: TÜRK SİYASİ TARİHİ Abdülmecit Dönemi ................................... 36 Abdülaziz Dönemi...................................... 39 Genel Türk Tarihi .................................................... 5 II. Abdülhamit Dönemi ............................... 39 İslamiyet Öncesi Türk Tarihi .............................. 5 II. Meşrutiyet Dönemi....................................... 43 İslamiyet’ten Önceki Türk Devletleri .................. 6 Türkiye Cumhuryeti Devleti Tarihi ......................... 50 Asya’da Kurulan Türk Devletleri ................. 6 I. Dünya Savaşı Sonunda Osmanlı Devleti .... 50 Avrupa’da Kurulan Türk Devletleri ............. 10 Millî Mücadelenin Hazırlık Dönemi .................. 51 Türk İslam Tarihi ............................................. 10 Samsun Raporu......................................... 52 Türklerin İslamiyet’i Kabul Etme Sebepleri .....11 Havza Genelgesi ....................................... 52 Türklerin İslam Dünyası'nda Olan Hizmetleri ....11 Amasya Genelgesi .................................... 52 İlk Türk İslam Devletleri ............................. 11 Erzurum Kongresi ...................................... 52 Anadolu'da Kurulan İlk Türk Devletleri ........... 14 Sivas Kongresi........................................... 53 I. Beylikler Dönemi..................................... 14 Amasya Görüşmesi ................................... 53 Türkiye Selçuklu Devleti ............................ 15 Misak-ı Millî'nin Kabul Edilmesi .....................54 II. Beylikler Dönemi.................................... 17 TBMM’nin Açılması.................................... 54 Anadolu’da Kurulan Diğer Devletler .......... 18 Sevr Antlaşması ........................................ 56 Moğol İstilası’ndan Sonra Kurulan Bazı Türk Devletleri ......................................................... 19 Kurtuluş Savaşı Dönemi .................................. 56 Moğollar ..................................................... 19 Timur Devleti ............................................. 20 Timurlulardan Sonra Kurulan Hanlıklar ..... 20 Osmanlı devleti ..................................................... 23 Beylikten Devlete (1300-1453) ........................ 23 Dünya Gücü Osmanlı Devleti (1453-1600)...... 25 Fatih Sultan Mehmet Dönemi (1451-141) ....25 II. Bayezıt Dönemi (1481-1512)................. 26 Yavuz Sultan Selim Dönemi (1512-1520).. 27 Kanuni Sultan Süleyman Dönemi (1520-1566) ...27 II. Selim Dönemi (1566-1574).................... 28 III. Murat Dönemi (1574-1595) .................. 29 III. Mehmet Dönemi (1595-1603)............... 29 Arayış Yılları (XVII. Yüzyıl) .............................. 29 Osmanlı Devleti- Avusturya İlişkileri .......... 29 Osmanlı Devleti - İran İlişkilleri .................. 29 Doğu Cephesi ............................................ 56 Güney Cephesi .......................................... 56 Batı Cephesi .............................................. 57 Mudanya Ateşkesi Hükümleri .................... 59 Lozan Antlaşması ...................................... 59 Atatürk Dönemi Dış Politikası .......................... 61 1923-1932 Yılları Arasında Türk Dış Politikası .....61 1932-1938 Dönemi Dış Politikası .............. 62 Atatürk Dönemi İç Gelişmeler .......................... 63 Teşkilat-ı Esasiye’nin İlanı ......................... 63 Saltanatın Kaldırılması .............................. 63 II. TBMM’nin Açılması................................ 63 Ankara'nın Başkent Olması ....................... 64 Cumhuriyet’in İlan Edilmesi ....................... 64 1924 Anayasası’nın Kabul Edilmesi .......... 64 Halifeliğin Kaldırılması ............................... 64 Osmanlı - Lehistan İlişkileri........................ 30 Şeriye ve Evkaf Vekaleti’nin Kaldırılması (3 Mart 1924) ............................................ 65 Osmanlı - Venedik İlişkileri ....................... 30 Ordunun Siyasetten Ayrılması .................. 65 Osmanlı - Rusya İlişkileri ........................... 30 Arayış Yıllarında Islahatlar......................... 30 Atatürk Dönemi Siyasi Partiler ve Çok Partili Hayata Geçiş Çabaları ................................... 65 XVIII.Yüzyılda Değişim ve Diplomasi .............. 30 Cumhuriyet Halk Fırkası ........................... 65 III. Ahmet Dönemi ...................................... 31 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası.............. 66 I. Mahmut Dönemi .................................... 31 Şeyh Sait İsyanı......................................... 66 III. Mustafa Dönemi ................................... 32 Mustafa Kemal Paşa’ya Suikast Girişimi ... 66 vi Serbest Cumhuriyet Fırkası ...................... 66 Kara Kuvvetleri .......................................... 97 Menemen Olayı ......................................... 66 Deniz Kuvvetleri......................................... 99 Bursa Olayı ................................................ 66 Türklerde Sosyal Yapı ......................................... 100 Vagon Lits Olayı ........................................ 67 İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Sosyal Yapı . 100 Razgrat Dolayı ........................................... 67 Türk-İslam Devletlerinde Sosyal Yapı............ 100 Dersim Olayları .......................................... 67 Osmanlı Devleti’nde Sosyal Yapı .................. 100 Hükümet Değşikliği .................................... 67 Türklerde Ekonomi ............................................. 103 Atatürk İlke ve İnkılapları ................................. 67 İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Ekonomi ..103 İnkılabın Tanımı, Özellikleri ve Hedefleri ... 67 Türk-İslam Devletlerinde Ekonomi................ 103 Hukuk Alanında Yapılan İnkılaplar............. 67 Osmanlı Devleti’nde Ekonomi ...................... 106 Eğitim Alanında Yapılan İnkılaplar ............. 68 Türklerde Din ve İnanış ...................................... 112 Sosyal Yapı ve Sağlık Alanında Yapılan İnklaplar ..71 İslamiyet Öncesi Türklerinde Din ve İnanış .. 112 Ekonomi Alanında Yapılan İnkılaplar ......... 72 Türk-İslam Devletlerinde Din ve İnanış......... 113 Atatürkçülük ve Atatürk İlkeleri ........................ 74 Türklerde Dil, Edebiyat ve Yazı .......................... 113 Atatürk Sonrası Türkiye Siyaseti ..................... 75 İslamiyet Öncesi Türklerinde Dil Edebiyat ve Yazı 113 İsmet İnönü Dönemi ................................. 75 Türk-İslam Devletlerinde Dil, Edebiyat ve Yazı ..115 Adnan Menderes Dönemi .......................... 76 Osmanlı Devleti’nde Dil, Edebiyat ve Yazı ... 115 Yumuşama Dönemi’nde Türkiye .......................77 Türklerde Eğitim ve Bilim .................................... 117 Küreselleşme Dönemi’nde Türkiye ...................78 İslamiyet Öncesin Türk Devletlerinde Eğitim ve Bilim117 Çağdaş Türk Devletleri ve Toplulukları ............ 79 Türk-İslam Devletlerinde Eğitim ve Bilim ..... 117 Kafkasya .................................................... 79 Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Bilim ............. 119 Orta Asya (Batı Türkistan) ......................... 79 Türklerde Sanat .................................................. 122 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti .................. 80 İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Sanat... 122 Balkanlar.................................................... 80 Türk-İslam Devletlerinde Sanat .................... 123 Ukrayna ve Kırım Tatarları ......................... 80 Osmanlı Devleti’nde Sanat ........................... 128 Rusya Federasyonu’ndaki Türk Toplulukları . 80 Çözümlü Test ...................................................... 132 Çözümlü Test ........................................................ 81 Çözümler ............................................................ 135 Çözümler ............................................................... 84 3. BÖLÜM: UYGARLIK TARİHİ 2. BÖLÜM: TÜRK KÜLTÜR ve UYGARLIK TARİHİ Uygarlığın Tanımı ................................................ 139 Türklerde Devlet Yönetimi ..................................... 89 Tarihin Tanımı ...................................................... 139 İslamiyet Öncesi Tüklerde Devlet Yönetimi ..... 89 Tarihe Yardımcı Sosyal Bilimler ........................... 139 Türk-İslam Devletlerinde Devlet Yönetimi ....... 90 Evren ve Dünya ................................................... 139 Osmanlılarda Devlet İdaresi ............................ 91 İnsan Yeryüzünde ................................................ 139 Merkez Yönetimi ....................................... 91 Uygarlık Tarihi ve Zaman Şeridi........................... 140 Hükümdar ve Saray ................................... 91 İlkçağ Tarihi ve Uygarlıkları.................................. 141 Divan-ı Hümayun ....................................... 92 Asya Uygarlıkları ........................................... 141 Taşra Yönetimi ........................................... 93 Anadolu’da Kurulan Medeniyetler.................. 142 Türklerde Hukuk .................................................... 93 Mezopotamya Uygarlıkları ............................. 143 İslamiyet Öncesi Tüklerde Hukuk .................... 93 Mısır Uygarlığı ............................................... 145 Türk-İslam Devletlerinde Hukuk ...................... 94 Doğu Akdeniz Uygarlığı ................................. 146 Osmanlı Devleti’nde Hukuk ............................. 94 İran Uygarlığı ................................................. 146 Türklerde Ordu ...................................................... 95 Hint Uygarlığı ................................................. 146 İslamiyet Öncesi Türk Devlerinde Ordu ........... 95 Çin Uygarlığı .................................................. 147 Türk-İslam Devletlerinde Ordu......................... 95 Ege Uygarlıkları ............................................. 147 Osmanlı Devleti’nde Ordu .............................. 96 Ortaçağ Tarihi ve Uygarlığı .................................. 150 vii Feodalite Sistemi ........................................... 150 Ortaçağ Avrupa’sında Sosyal Sınıflar............ 151 Ortaçağ’da Kilise ve Siyaset İlişkisi ............... 151 Ortaçağ Siyasi Tarihi...................................... 152 Ortaçağ İslam Tarihi ve Uygarlığı ........................ 154 İslamiyet Öncesi Dünya'nın Durumu ....... 154 İslamiyet Öncesi Arap Yarımadası'nın Durumu 154 İslamiyet’in Doğuşu, Yayılışı ve Hz. Muhammet Dönemi ............................................. 154 Dört Halife Dönemi .................................. 155 Emevi Devleti........................................... 156 Endülüs Emevi Devleti............................. 157 Ben-i Ahmer Devleti................................. 157 Abbasi Devleti.......................................... 157 İslam Kültür ve Uygarlığı ......................... 158 Yeniçağ ve Yakınçağ Uygarlığı ve Tarihi........ 160 Coğrafi Keşifler ........................................ 160 Rönesans Hareketleri .............................. 162 Avrupa’da Reform Hareketleri ................. 163 XVII. ve XVIII. yy.da Avrupa .................... 165 Otuz Yıl Savaşları ve Westphalia Barışı . 165 İspanya’da Veraset Savaşları ve Utrecht Barışı 165 1740-1748 Avusturya Veraset Savaşları 166 Rus Çarlığı’nın Kurulması ....................... 166 Yedi Yıl Savaşları ................................... 166 Amerika Birleşik Devletleri’nin Kurulması....166 Avrupa’da Bilimsel Gelişmeler ve Aydınlanma Çağı ..................................... 166 SSCB Yönetimindeki Türk Topluluğunun Durumu .................................................... 186 Basmacı Hareketi .................................... 187 Ortadoğu'da Manda Yönetimlerinin Kurulması ................................................ 187 Uzak Doğu'da Yeni Güç Japonya ............ 187 1929 Dünya Ekonomi Krizi ...................... 188 Ekonomik Kriz Öncesi Dünya .................. 188 Ekonomik Krizin Ortaya Çıkışı (Kara Perşembe) .................................................... 188 İki Savaş Arası Dönemde Avrupa............ 188 Barışın Sürekliliğini Sağlama Çabaları ... 188 Avrupa’da Sosyal ve Ekonomik Hayat..... 188 Totaliter Rejimlerin Doğuşu...................... 189 Almanya’da Nazi İktidarı ......................... 189 İspanya’da Franco Dönemi...................... 190 İki Savaş Arası Dönemde Dünya............. 190 II. Dünya Savaşı ................................................. 191 Savaş Öncesinde Gelişmeler .................. 191 Japonya ................................................... 191 İtalya ........................................................ 191 Almanya................................................... 191 Savaş Yılı : 1939 ..................................... 193 Avrupa’da Savaş ..................................... 193 Almanya-Fransa Savaşı .......................... 194 Almanya-İngiltere Savaşı......................... 194 Almanya – Sovyet Rusya Savaşı ............ 194 Almanya’nın Balkanlardaki Yayılımı ........ 194 Yakınçağ’da Avrupa ................................. 169 İtalya’nın Yunanistan’a Saldırması .......... 194 İtalya’da Siyasi Birliğin Sağlanması ........ 171 Kuzey Afrika’da Savaş ............................ 195 Almanya’da Siyasi Birliğin Sağlanması .. 171 Asya ve Pasifik’te Savaş ........................ 195 Sanayi İnkılabı ......................................... 172 Savaş Öncesi ABD .................................. 195 Çarlık Rusyası’nın Yıkılışı ve Bolşevik İhtilali 173 Çözümlü Test ....................................................... 175 Pearl Harbour Baskını ve ABD’nin Savaşa Girmesi .................................................... 195 Çözümler ............................................................. 180 Pasifik Savaşları ..................................... 195 Barışa Doğru .......................................... 195 Avrupa’da Savaşın Sona Ermesi ............. 195 4. BÖLÜM: ÇAĞDAŞ DÜNYA TARİHİ I. Dünya Savaşı ................................................... 185 I. Dünya Savaşı’nın Sebepleri ................. 185 Ana Sebepler ........................................... 185 Ara Sebepler............................................ 185 Pasifik’te Savaşın Sona Ermesi............... 196 Iı. Dünya Savaşı’nda Toplanan Konferanslar ........................................... 196 Türkiye’nin II. Dünya Savaşı’na katılması yönünde kararların alındığı konferanslar: ...196 Savaşın Başlaması .................................. 185 Birleşmiş Milletlerin kurulması yönünde kararların alındığı yerler: ......................... 196 Paris Barış Konferansı............................. 185 Savaşın Etkileri ........................................ 196 I. Dünya Savaşı’ndan sonra imzalanan barış antlaşmaları .................................... 185 Siyasi Sonuçları ....................................... 196 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), Orta Asya’daki Türk Devlet ve Toplulukları ............................................. 186 İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası 198 Savaş Yıllarında Türkiye.......................... 198 viii Adana Konferansı (30 Ocak 1943) ......... 199 Irak-İran Savaşları (1980-1988)............... 215 Kahire Konferansı (4-6 Aralık 1943) ........ 199 Irak’taki Gelişmeler .................................. 215 II. Dünya Savaşı’nın Türkiye’ye Etkileri ... 199 İran’daki Gelişmeler ................................. 215 II. Dünya Savaşı Kronolojisi..................... 200 Savaş ve Sonuçları ................................. 215 Soğuk Savaş Dönemi .............................. 200 Yumuşama Dönemi Dünya ...................... 216 Doğu Blokunun Kuruluşu ........................ 200 Ekonomi................................................... 216 Doğu Bloku İçinde Gelişmeler ................. 201 Bilimsel Gelişmeler .................................. 216 Sovyet Modeline Göre Ekonomik ve Sosyal Düzenin Kurulması ................................. 201 Kültürel Gelişmeler .................................. 217 Sosyalist Blokta Sarsıntılar ...................... 202 SSCB’de Politika Değişiklikleri ve Nedenleri . 217 Batı Bloku’nun Kurulması ....................... 203 SSCB’nin Dağılması ............................... 218 Truman Doktrini ....................................... 203 SSCB’nin Dağılmasının Sonuçları .......... 219 Marshall Planı ......................................... 203 NATO’nun Kuruluşu ................................. 203 SSCB’nin Dağılmasının Güçler Dengesi Üzerindeki Etkisi ...................................... 219 Avrupa Konseyi’nin Kuruluşu .................. 204 Bağımsız Devletler Topluluğu .................. 221 Avrupa Ekonomik Topluluğu ................... 204 TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı) .............................................. 221 Paylaşılamayan Ortadoğu ...................... 204 İsrail’in Kuruluşu ..................................... 204 Eisenhower Doktrini................................. 205 Uzak Doğu’da Çatışma............................ 205 Küreselleşen Dünya ............................... 217 Doğu Blokundan Sonra Avrupa’da Yeni Arayışlar .................................................. 221 İki Almanya’dan Tek Devlete ................... 221 Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kurulması ........ 205 Avrupa Ekonomik Topluluğu’ndan (AET) Avrupa Birliğine ....................................... 222 Uzak Doğu’da Hakimiyet Mücadeleleri .... 205 Maastrich Kriterleri................................... 222 Kore Savaşı ............................................. 205 Kopenhag Kriterleri .................................. 222 Tibet Sorunu ............................................ 206 Avrupa Birliği ve Dünya .......................... 222 SEATO’nun Kuruluşu (8 Eylül 1954) ....... 206 NATO’nun Avrupa’da Genişlemesi ......... 222 Asya ve Afrika’nın Kurtuluşu ................... 206 Yeni Oluşum Sürecinde Balkanlar............. 222 Güney Asya’daki Gelişmeler ................... 206 Arnavutluk’un Demokratikleşme Süreci ... 223 Afrika’daki Gelişmeler .............................. 207 Ortadoğu, Afganistan Ve Arap Baharı ........224 Soğuk Savaş Dönemi’nde Dünya ............ 208 Körfez Savaşları ...................................... 224 Yumuşama Dönemi ve Sonrası ............... 208 Uluslararası İlişkilerde Değişim Süreci .... 208 Filistin Sorunu ve Orta Doğu’da Barış Görüşmeleri ............................................. 224 Yumuşama Dönemi Politikaları................ 209 Afganistan’daki Gelişmeler ...................... 224 Helsinki Konferansı (1 Ağustos 1975) ..... 209 Ortadoğu’da Su Sorunu .......................... 225 Yumuşama Dönemi Çatışmaları ve Anlaşmazlıkları ....................................... 209 Arap Baharı ............................................. 225 Berlin Buhranı ......................................... 210 Vahhabilik ................................................ 225 Küba Bunalımı ......................................... 210 Dünyadaki Gelişmeler ............................. 226 Vietnam Savaşı ...................................... 210 Bilimsel ve Teknolojik Gelişmelerin Etkileri ... 226 Keşmir Meselesi ...................................... 211 Küreselleşme ve Etkileri .......................... 226 Afganistan’ın SSCB Tarafından İşgali...... 211 Barış İçinde Bir Arada Yaşama ............... 211 Bağlantısızlar .......................................... 211 Arap İsrail Savaşları ............................... 212 Camp David Antlaşmaları ........................ 213 İslâm Konferansı Örgütü.......................... 214 Uluslararası Politikada Petrolün Yeri ....... 214 Müslüman Kardeşler (İhvan-ı Müslimin) .. 225 Küresel Sorunlar ...................................... 227 Kaynaklar ........................................................... 229 ix COĞRAFYA 21 Mart ve 23 Eylül Durumu (Ekinokslar) ...... 251 21 Haziran Durumu (Yaz Solstisi).................. 252 21 Aralık Durumu (Kış Solstisi)...................... 252 1. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama .................... 253 Coğrafyanın Prensipleri (İlkeleri) ......................... 237 Harita Bilgisi (Kartografya)................................... 255 1. Dağılış İlkesi ............................................. 237 1. Silindirik Projeksiyon (Açı Koruyan)........... 256 2. İlgi ve Bağlılık İlkesi .................................. 237 2. Konik Projeksiyon ...................................... 256 3. Nedensellik İlkesi ...................................... 237 3. Düzlem Projeksiyon (Uzunluk Koruyan) .... 257 Coğrafyanın Bölümleri ......................................... 237 Harita Bilgisi İle İlgili Bazı Kavramlar ............. 257 A. Fiziki Coğrafya ................................................ 237 Haritada Ölçek Kavramı ................................ 257 1. Jeomorfoloji ............................................... 237 Ölçek ............................................................. 258 2. Klimatoloji .................................................. 237 Ölçeklerin Birbirine Çevrilmesi....................... 258 3. Hidrografya ................................................ 237 A. Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Çevrilmesi 258 4. Bitki Coğrafyası ......................................... 237 B. Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi 258 5. Zoocoğrafya............................................... 238 Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma............ 259 6. Toprak Coğrafyası ..................................... 238 1. Ölçekten Faydalanarak Uzunluk Hesaplamaları 259 7. Kartografya ................................................ 238 A) Gerçek Uzunluğun Hesaplanması ...... 259 B. Beşeri ve Ekonomik Coğrafya ......................... 238 B) Haritadaki Uzunluğun Hesaplanması.. 259 1. Nüfus Coğrafyası ....................................... 238 C) Haritanın Ölçeğinin Hesaplanması .... 260 2. Yerleşme Coğrafyası ................................. 238 2. Ölçekten Faydalanarak Alan Hesaplamaları .... 260 3. Siyasi Coğrafya ......................................... 238 A) Gerçek Alanın Hesaplanması ............. 260 4. Kültürel Coğrafya ....................................... 238 B) Haritadaki Alanın Hesaplanması......... 261 5. Ekonomik Coğrafya ................................... 238 C) Harita Ölçeğinin Hesaplanması .......... 261 Doğal Unsurlar..................................................... 240 Eğim .............................................................. 261 Litosfer: .......................................................... 240 Harita Çeşitleri ............................................... 262 Atmosfer ........................................................ 240 Ölçeklerine Göre Haritalar ............................. 262 Biyosfer.......................................................... 240 1. Büyük Ölçekli Haritalar ........................ 262 Hidrosfer ........................................................ 240 2. Orta Ölçekli Haritalar ........................... 262 Coğrafyanın Tarihçesi ve Gelişimi ....................... 240 3. Küçük Ölçekli Haritalar ........................ 262 Dünya (Yer Yuvarlağı) ......................................... 243 Ölçeklerine Göre Haritaların Birbirleriyle Karşılaştırılması ............................................. 263 Dünya'nın Şekli ve Sonuçları............................... 243 Dünya'nın Geoid Şeklinin Sonuçları .............. 243 Dünya'nın yüzeyinin küre olmasının sonuçları ..244 Dünya'nın Hareketleri .......................................... 245 Dünya'nın Kendi Ekseni Etrafındaki Hareketi (Günlük Hareketi) ve Sonuçları ..................... 245 Dünya'nın Ekseni Etrafındaki Hareketinin (Günlük Hareketin) Sonuçları ........................ 245 Dünya'nın Eksen Hareketinin (Günlük Hareketin) Yönü............................................. 246 Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları ......................................... 247 Eksen Eğikliği (Ekvator İle Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı) .................................................... 248 Konularına Göre Haritalar.............................. 263 A. Genel Haritalar .................................... 263 B. Özel Haritalar ...................................... 263 1. Fiziki Haritalar ............................................ 263 2. Beşerî ve Ekonomik Haritalar .................... 264 3. İdari Haritalar ............................................. 264 Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi......................................................... 264 1. Tarama Yöntemi ........................................ 264 2. Gölgelendirme Yöntemi ............................. 264 3. Kabartma Yöntemi ..................................... 265 4. Renklendirme Yöntemi .............................. 265 Eksen Eğikliğinin Sonuçları ........................... 248 5. İzohips (Eş Yükselti Eğrileri) Yöntemi........ 266 Güneş Işınlarının Yıl İçinde Dik Düştüğü Enlemlerin Değişmesi ............................................................ 250 Coğrafi Koordinat Sistemi .................................... 270 Eksen yörünge düzlemine dik olsaydı: .......... 250 Matematik (Mutlak) Konum............................ 270 Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları.... 251 1. Paraleller ............................................. 270 İzohipslerden Yararlanarak Profil Çıkarma .... 269 x 2. Meridyenler .......................................... 271 a) Basınç Farkı (Basınç Gradyanı) .......... 294 3. Enlem .................................................. 272 b) Basınç Merkezleri Arasındaki Mesafe . 294 4. Boylam................................................. 273 c) Sürtünme ............................................. 294 Yerel Saat ............................................................ 273 d) Günlük Hareket (Koriyolis Kuvveti)...... 294 Güneş'in Gün İçindeki Konumu ..................... 274 Rüzgârın Yönü............................................... 294 Yerel Saat Hesaplamaları .............................. 274 Rüzgârın Yönünü Etkileyen Faktörler ........... 294 Uluslararası Saat (Saat Dilimleri) ........................ 275 a) Basınç Merkezlerinin Konumu............. 294 Ulusal Saat .................................................... 275 b) Yerşekilleri ........................................... 294 Tarih Değiştirme Çizgisi ................................. 276 c) Dünya'nın Günlük Hareketi.................. 295 Göreceli (Özel) Konum ........................................ 276 Rüzgârın Esme Sıklığı (Rüzgâr Frekansı) ..... 295 Çözümlü Test ....................................................... 277 Rüzgâr Çeşitleri ............................................. 296 Çözümler ............................................................. 279 A) Sürekli Rüzgârlar ...................................... 296 Klimatoloji - İklim Bilgisi ....................................... 281 1. Alizeler ................................................. 296 Atmosfer .............................................................. 282 2. Batı Rüzgârları..................................... 296 Atmosferin Katları ................................................ 284 3. Kutup Rüzgârları.................................. 297 a) Troposfer ................................................... 284 B) Mevsimlik Devirli Rüzgârlar....................... 297 b) Stratosfer ................................................... 284 Musonlar .................................................. 297 c) Şemosfer ................................................... 284 C) Yerel Rüzgârlar ......................................... 297 d) İyonosfer.................................................... 284 1. Meltemler ............................................. 297 e) Eksosfer .................................................... 284 2. Sıcak Yerel Rüzgârlar .......................... 299 İklim Elemanları ................................................... 284 Akdeniz Çevresinde Sıcak Yerel Rüzgârlar 299 Sıcaklık ................................................................ 284 3. Soğuk Yerel Rüzgârlar ......................... 299 Sıcaklığın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler285 Akdeniz Çevresinde Soğuk Yerel Rüzgârlar.. 299 1. Güneş Işınlarının Yere Düşme Açısı ... 285 D) Tropikal Rüzgârlar (Tropikal Siklonlar)...... 300 2. Atmosferdeki Nem Oranı ..................... 286 Nemlilik Ve Yağış ................................................. 301 3. Yükselti ................................................ 287 Nem ve Yağışlar .................................................. 301 4. Kara ve Denizlerin Dağılışı .................. 287 1. Mutlak Nem (Salt Nemlilik) ........................ 301 5. Rüzgârlar ............................................. 287 2. Maksimum Nem - Doyma Noktası ............. 301 6. Okyanus Akıntıları ............................... 288 3. Bağıl Nem (Nispi Nem) .............................. 301 İzoterm Haritaları ........................................... 288 Yoğunlaşma ......................................................... 302 Dünya Yıllık İzoterm Haritası ......................... 289 Yoğunlaşma Şekilleri ..................................... 302 Dünya Ocak Ayı İzoterm Haritası .................. 290 Sis ve Bulut.................................................... 302 Dünya Temmuz Ayı İzoterm Haritası ............. 290 Bulut Şekilleri ................................................. 303 Basınç.................................................................. 291 A) Şekillerine Göre .................................. 303 Basıncın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler .291 B) Yüksekliklerine Göre ........................... 303 1. Yerçekimi ............................................. 291 Yağışlar................................................................ 304 2. Yoğunluk .............................................. 291 1. Konveksiyonel (Yükselim) Yağışlar ........... 304 3. Yükselti ................................................ 291 2. Orografik (Yamaç) Yağışlar ....................... 304 4. Sıcaklık (Termik faktörler) .................... 291 3. Frontal (Cephesel) Yağışlar ....................... 304 5. Dinamik Nedenler (Günlük Hareket).... 292 Yağış Biçimleri ......................................... 304 Alçak Basınç (Siklon)..................................... 292 Çiy ........................................................... 305 Yüksek Basınç (Antisiklon) ............................ 292 Kırağı ....................................................... 305 Basınç Alanlarındaki Sapmalar ..................... 293 Kırç .......................................................... 305 İzobar Haritaları ............................................. 293 B) Yükselen Havanın Oluşturduğu Yağışlar305 Rüzgarlar ............................................................. 294 Yağmur .................................................... 305 Rüzgârın Hızı................................................. 294 Kar ........................................................... 305 Rüzgârın Hızını Etkileyen Faktörler ............... 294 Dolu ......................................................... 305 xi Yağış Rejimi............................................. 305 3. Volkanizma .......................................... 327 Yeryüzünde Yağış Dağılışı....................... 306 4. Depremler ............................................ 328 Büyük İklim Tiple ................................................. 307 Depremlerin Yeryüzüne Dağılışı .................... 328 Başlıca Büyük İklim Tipleri ............................. 307 B. Dış Kuvvetler ............................................. 329 Ekvatoral İklim ............................................... 307 Çözülme ........................................................ 329 Yazı Yağışlı Tropikal İklim (Subtropikal) ........ 308 Savan İklimi ................................................... 308 Muson İklimi................................................... 308 Çöl İklimi ........................................................ 309 Akdeniz İklimi................................................. 309 Ilıman Okyanus İklimi .................................... 310 Sert Karasal İklim .......................................... 310 Step İklimi (Ilıman Karasal İklim) ................... 311 Tundra İklimi .................................................. 311 1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme................. 329 2. Kimyasal Çözünme.............................. 329 Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) .......... 330 Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri . 331 Vadi Çeşitleri.................................................. 331 Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri .. 333 Kıyı Topografyası ................................................. 335 Dalga Aşındırma Şekilleri ............................. 336 Dalga Biriktirme Şekilleri................................ 336 1. Kumsallar................................................... 336 Kutup İklimi .................................................... 312 2. Kıyı Oku ve Kıyı Kordonu .......................... 336 Bitki (Vejetasyon) Topografyası ........................... 313 3. Birikim Düzlükleri ....................................... 337 Bitki Yetişme Koşulları ................................... 313 4. Lagün......................................................... 337 1. İklim ..................................................... 313 5. Tombolo ..................................................... 337 2. Yerşekilleri ........................................... 314 6. Resifler ...................................................... 337 3. Toprak (Edafik) .................................... 314 Kıyı Tipleri ...................................................... 337 4. Biyotik (Canlı) ...................................... 314 Karst Topografyası............................................... 340 Başlıca Bitki Toplulukları ................................ 314 1. Ağaç Formasyonu................................ 315 2. Çalı Formasyonu ................................. 315 3. Ot Formasyonu .................................... 315 Çözümlü Test ....................................................... 317 Çözümler ............................................................. 319 Jeomorfoloji (Yerşekilleri) .................................... 320 Dünya'nın İç Yapısı .............................................. 320 Karstik Aşındırma Şekilleri................................... 340 1. Lapya ......................................................... 340 2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava)................ 341 3. Uvala ......................................................... 341 4. Polye.......................................................... 341 5. Obruk ......................................................... 341 6. Düden (Su yutan- Su batan) ...................... 341 7. Mağara ...................................................... 341 8. Doğal Tünel ve Köprüler ............................ 342 Yeryuvarlağının Yapısı ................................... 320 9. Kör ve Kuru Vadiler.................................... 342 1. Yerkabuğu (Litosfer) ............................ 320 Karstik Biriktirme Şekilleri .................................... 342 2. Manto (Magma) ................................... 320 1. Traverten ................................................... 342 3. Çekirdek .............................................. 321 2. Sarkıt, Dikit ve Sütun ................................. 342 Levha Hareketleri .......................................... 321 Kurak Ve Yarı Kurak Bölgeler Topografyası ........ 343 Kıtaların Kayması .......................................... 321 Kurak ve Yarı Kurak Bölgede Aşındırma Şekilleri 343 Jeolojik Zamanlar .......................................... 322 1. Mantarkaya (Şahit Tepeler) ....................... 343 Yer Kabuğunun Malzemesi Taşlar ................. 323 2. Tafoni ......................................................... 343 A. Katılaşım Kayaçları (Püskürük) ........... 323 B. Tortul Kayaçlar (Sediment) .................. 323 C. Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar ..... 323 Tor Topografyası ............................................ 324 Karst Topografyası......................................... 325 Peri Bacaları .................................................. 325 Yerşekillerinin Oluşumu ....................................... 325 Yerşekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yerşekillerini Oluşturan Kuvvetler .................. 325 A. İç Kuvvetler ............................................... 325 1. Orojenik Hareketler (Dağ Oluşumu) .... 326 2. Epirojenik Hareketler (Kıta Oluşumu) .. 326 3. Yardanglar ................................................. 344 Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri... 344 1. Kumullar (Kum Yığınları) ........................... 344 2. Lös ............................................................. 344 Buzul Topografyası (Glasiyal) .............................. 344 Buzullar................................................................ 344 Başlıca Buzul Tipleri ............................................ 345 Buzul Aşındırma Şekilleri..................................... 346 1. Sirkler (Buz Yalağı) .................................... 346 2. Buzul Vadileri (Tekne Vadi) ........................ 346 3. Fiyord......................................................... 346 4. Hörgüç Kayalar .......................................... 346 xii Buzul Biriktirme Şekilleri ...................................... 346 1. Moren ....................................................... 346 2. Sandur Ovası............................................. 347 3. Drumlinler .................................................. 347 Yeryüzünde Ana Yerşekilleri ................................ 347 2. BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA Nüfus Coğrafyası ................................................. 375 Nüfusun Sıçrama Dönemleri ......................... 375 Nüfus Artışı .................................................... 375 Dağlar ............................................................ 347 Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler ......................................... 375 Ovalar ............................................................ 348 1. Doğal Faktörler .................................... 376 Platolar .......................................................... 349 2. Beşerî ve Ekonomik Faktörler ............. 376 Denizler ve Okyanuslar ................................. 350 Nüfus Politikaları.................................................. 378 A. Dalgalar ............................................... 351 Nüfusun Yapısı .................................................... 379 B. Akıntılar ............................................... 351 Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri .............. 380 C. Gel-Git (Med - Cezir)........................... 352 Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı .................. 382 Kanallar ve Boğazlar ..................................... 353 Nüfusun Eğitim Durumu ................................ 383 Kanallar ve Boğazlar ..................................... 356 Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı .............................................. 383 2. Akarsular ......................................................... 357 Akarsu Rejimi (Akım Düzeni)......................... 358 Akarsu Rejimleri ............................................ 358 3. Göller ............................................................... 359 A. Doğal Göller .............................................. 359 B. Yapay Göller (Barajlar) .............................. 359 Su Özelliklerine Göre Göller .................... 360 4. Yer Altı Suları ve Kaynaklar ............................. 360 A. Artezyen Kaynaklar ................................... 360 B. Karstik Kaynaklar (Voklüz) ........................ 361 C. Fay Kaynakları .......................................... 361 D. Yamaç (Vadi) Kaynakları ........................... 361 E. Gayzer Kaynaklar...................................... 361 F. Kaplıcalar ve Ilıcalar .................................. 362 Sulardan Faydalanma ............................. 362 A) Deniz ve Okyanuslardan Yararlanma ....... 362 B) Akarsulardan Yararlanma ......................... 362 C) Göllerden Yararlanma ............................... 362 D) Yer Altı Sularından Yararlanma................. 362 Kırsal - Kentsel Nüfus .............................. 384 Nüfus Yoğunluğu Kavramları ......................... 384 1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu .................. 384 2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ................... 385 3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu ................. 385 Göçler .................................................................. 385 Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler .............. 385 Göçlerin Nedenleri ............................................... 387 Göçlerin Sonuçları ............................................... 387 Gidilen Yere Göre Göçler .................................... 388 Kalma Süresine Göre Göçler............................... 388 Beyin Göçü .......................................................... 388 Beyin Göçü Veren Ülkeler ............................. 388 Beyin Göçü Alan Ülkeler................................ 388 Yerleşme Coğrafyası ........................................... 389 Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler ...................... 389 Yerleşme Çeşitleri .......................................... 389 Kır Yerleşmeleri ............................................. 389 Kent Yerleşmeleri .......................................... 389 Hidroelektrik Potansiyel ........................... 362 Yerleşme Dokuları ......................................... 390 Toprak Coğrafyası ............................................... 363 Konu Tipleri ................................................... 391 Toprağın Özellikleri ve Toprağın Oluşumunu Etkileyen Faktörler ............................................... 364 Yapı Malzemesine Göre Evler ....................... 391 Toprak Türleri....................................................... 365 1. Zonal (Yerli Kaya Toprakları) ..................... 365 2. Azonal (Taşınmış Topraklar) ...................... 366 3. İntrazonal ................................................... 366 Heyelan ............................................................... 366 Heyelana Neden Olan Faktörler .......................... 367 Erozyon ............................................................... 367 Çözümlü Test ....................................................... 369 Çözümler ............................................................. 371 Çözümlü Test ................................................. 392 Çözümler ....................................................... 394 Ekonomik Coğrafya ............................................. 396 Gelişmiş Ülkeler............................................. 396 Gelişmemiş Ülkeler........................................ 396 Ekonomik Faaliyet Türleri .................................... 397 Tarım Faaliyetleri ................................................. 398 Mümbit Hilal ( Bereketli Topraklar)....................... 398 Tarımı etkileyen doğal faktörler............................ 398 Tarımı etkileyen beşerî faktörler .......................... 398 Tarımsal Yöntemler ve Tipler ............................... 399 Tahıl Tarımı .......................................................... 400 xiii Endüstri Bitkileri ................................................... 400 Değişmeyen Unsurlara Göre Türkiye ............ 421 Meyveler .............................................................. 400 Değişen Unsurlara Göre Türkiye ................... 421 Hayvancılık .......................................................... 401 Medeniyetlerin Çıkış Noktasi Türkiye .................. 422 Büyükbaş Hayvancılık ......................................... 401 Dünyadaki Çatışma Bölgeleri ve Türkiye............. 422 Küçükbaş Hayvancılık ......................................... 401 Orta Asya....................................................... 423 Su Ürünleri........................................................... 401 Afrika ............................................................. 423 Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma .............. 402 Pakt - Birlikler ve Türkiye ..................................... 423 Madenler.............................................................. 403 Birleşmiş Milletler (BM) .................................. 424 Enerji Kaynakları ................................................. 404 Avrupa Birliği (AB) ......................................... 424 Ulaşım ................................................................. 404 Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (KEİ) .. 424 Kara Yolu ............................................................. 404 Demir Yolu ........................................................... 404 Deniz Yolu ........................................................... 404 Hava Yolu ............................................................ 405 Turizm .................................................................. 405 A. Doğal Turistik Kaynaklar ................................. 405 B. Beşerî Turistik Kaynaklar ................................ 407 1. Tarih Öncesi Yerleşmeler ........................... 407 2. Tarihî Yerleşmeler ...................................... 407 3. Konaklama Tesisleri................................... 407 Sanayi.................................................................. 408 Sanayinin Gelişimi ............................................... 408 a. Ev İmalatı................................................... 408 b. Atölye İmalatı ............................................. 408 c. Modern Sanayi (Fabrika Sanayisi)............. 408 Sanayide Yer Seçimi ........................................... 408 a. Ham madde ............................................... 409 b. Enerji ......................................................... 409 c. Sermaye .................................................... 409 d. İşgücü ........................................................ 409 e. Ulaşım ....................................................... 409 Arap Birliği (Arap Ligi).................................... 424 G7 ve G8 Ülkeleri .......................................... 424 Gelişmekte Olan 8 Ülke (D8) ......................... 425 Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) ..... 425 İslam İş Birliği Örgütü (İİÖ) ............................ 425 Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları............................................................ 425 Türkiye'nin Sınırları.............................................. 426 Türkiye'nin Jeolojik Özellikleri.............................. 428 Jeolojik Zamanlarda Türkiye................................ 428 Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik)................. 428 İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoik)................... 428 Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer) ................. 428 Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner)........... 428 Türkiye'de Arazilerin Yaşları .......................... 429 Türkiye'de Orojenik Hareketler ............................ 430 Türkiye'de Epirojenik Hareketler ......................... 430 Türkiye'de Volkanizma......................................... 431 Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar .. 432 Türkiye'de Depremler .......................................... 433 f. Pazar .......................................................... 409 I. Dereceden Deprem Alanları ....................... 433 Ticaret .................................................................. 410 Türkiye'de Yeryüzü Şekillerinin Genel Özellikleri. 434 Çözümlü Test ....................................................... 411 Türkiye'nin Bazi Ovaları ve Platoları.................... 435 Çözümler ............................................................. 413 Türkiye'nin Ovaları............................................... 436 Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar ... 436 3. BÖLÜM: TÜRKYE'NİN JEOPOLİTİĞİ ve TÜRKİYE COĞRAFYASI Türkiye'nin Coğrafi Konumu ................................ 417 Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu Ve Sonuçları ............................................................. 417 A. Kıyı Ovaları ............................................... 436 B. İç Ovalar .................................................... 436 Türkiye'nin Platoları ............................................. 437 Türkiye'de Çözülme ............................................. 437 1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme....................... 437 Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları ............... 418 2. KİMYASAL ÇÖZÜLME .............................. 437 Özel Tarihlerde Türkiye........................................ 419 Türkiye'de Başlıca Toprak Tipleri ......................... 438 Türkiye'de Ortak Saat Kavramı ........................... 420 1. Zonal Topraklar .......................................... 438 Türkiye'nin Jeopolitik Konumu ............................. 421 2. İntrazonal Topraklar ................................... 439 Değişen Unsurlar ........................................... 421 3. Azonal Topraklar ........................................ 439 Değişmeyen Unsurlar .................................... 421 Türkiye'de Topraklardan Yararlanma ................... 440 Zaman ........................................................... 421 xiv 1. Tarım, Hayvancılık ve Ormancılık Alanında.... 440 2. Sarkıt, Dikit ve Sütun ................................. 453 2. Sanayide Ham madde Olarak ................... 440 Türkiye'de Dalgaların ve Akıntıların Oluşturduğu Şekiller ................................................................. 453 Türkiye'de Heyelan .............................................. 440 Türkiye'de Erozyon .............................................. 440 Türkiye'de Erozyonu Artıran Faktörler ........... 440 Türkiye'de Rüzgâr Erozyonunun Etkili Olduğu Alanlar ........................................................... 441 Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri................... 453 Falez (Yalıyar) ............................................... 453 Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri .................... 454 Türkiye'de Kıyı Tipleri .......................................... 455 Türkiye Akarsuları................................................ 442 1. Boyuna Kıyılar ........................................... 455 Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri ............... 442 2. Enine Kıyılar .............................................. 455 Türkiye'deki Akarsu Havzaları ............................. 442 3. Ria Tipi Kıyılar .......................................... 455 Türkiye'deki Başlıca Akarsular ............................ 443 4. Dalmaçya Tipi Kıyılar ................................. 455 Türkiye Akarsularının Rejimleri............................ 443 5. Limanlı Kıyılar .......................................... 456 A. Yağmur Suları ile Beslenen Akarsular....... 443 Türkiye'de Göller ................................................. 456 B. Kar ve Buz Suları ile Beslenen Akarsular . 443 A. Doğal Göller .............................................. 457 C. Kaynak Suları ile Beslenen Akarsular ....... 444 1. Yerli Kaya Gölleri ................................. 457 D. Gölden Çıkan Akarsular (Göl Ayağı)......... 444 2. Set Gölleri ............................................ 457 E. Karma Rejimli Akarsular............................ 444 B. Yapay (Baraj) Göller .................................. 458 Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri.. 444 Türkiye'nin İklimini Etkileyen Faktörler ve Türkiye'de İklim Elemanları ................................................... 459 Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri .......................................................... 444 Matematik Konumun İklime Etkisi........................ 459 Vadi Çeşitleri.................................................. 444 Özel Konumun İklime Etkisi ................................. 459 Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri .......................................................... 446 a. Etrafındaki Denizlerin Etkisi ....................... 459 Türkiye'de Rüzgârların Oluşturduğu Şekiller ....... 447 Türkiye'de Buzulların Oluşturduğu Şekiller.......... 448 Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri ................... 448 1. Sirkler (Buz Yalağı) .................................... 448 2. Buzul Vadiler (Tekne Vadiler) ..................... 448 Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri .................... 448 Moren ............................................................ 448 Türkiye'nin Yeraltı Suları Ve Kaynakları............... 449 b. Yükselti ...................................................... 459 c. Dağların Uzanışı ........................................ 459 d. Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi ..... 459 e. Bakı ........................................................... 459 Türkiye'de Sıcaklık .............................................. 460 Türkiye'nin Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası........ 460 Türkiye Ocak Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ... 460 Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ..461 Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası .................... 461 Türkiye'nin Kaynakları ......................................... 449 Türkiye'yi Etkileyen Basınç Merkezleri ....................... 461 1. Artezyen Kaynaklar ................................... 449 Türkiye'yi Etkileyen Rüzgârlar ............................. 462 2. Karstik Kaynaklar (Voklüz)......................... 449 Türkiye'de Nem ve Yağış ..................................... 463 3. Fay Kaynakları........................................... 449 Oluşumuna Göre Yağış Çeşitleri ......................... 463 4. Yamaç Kaynakları...................................... 450 Türkiye'de Yağışın Fazla Olduğu Yerler ........ 463 Türkiye'nin Kaplıca Ve Ilıcaları ............................ 450 Türkiye'de Karstik Şekiller ................................... 450 Türkiye'de Karstik Arazilerin Dağılışı ................... 451 Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri ................. 451 1. Lapya ......................................................... 451 3. Uvala ......................................................... 452 4. Polye.......................................................... 452 Türkiye'de Yağışın Az Olduğu Yerler ............. 463 Türkiye'de İklim Tipleri ......................................... 464 Karadeniz İklimi ................................................... 464 Akdeniz İklimi....................................................... 465 Karasal İklim ....................................................... 465 Sert Karasal İklim .................................... 465 Step İklimi ................................................ 466 5. Obruk ......................................................... 452 Türkiye'nin Bitki Örtüsü........................................ 466 6. Düden (Su yutan - Su batan) ..................... 452 1. Ormanlar.................................................... 466 7. Mağara ...................................................... 452 2. Maki ........................................................... 467 Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri .................. 453 1. Traverten ................................................... 453 3. Bozkır ........................................................ 468 4. Yüksek Dağ Çayırları................................. 468 xv Türkiye'de Nüfus ve Yerleşme ............................. 470 A. Coğrafi Konum .......................................... 496 Türkiye'de Nüfus Sayımları ................................ 470 B. Yerşekilleri ................................................. 496 Nüfus Artışı ve Sonuçları .................................... 473 C. İklim........................................................... 496 Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler .... 473 D. Nüfus Yerleşme ......................................... 497 1. Doğal Faktörler .......................................... 473 Türkiye'de Arazi Kullanımı ................................... 497 Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler........... 473 Türkiye'de Yerşekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri .... 497 Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler ................ 474 Türkiye'de Topraklardan Yararlanma ................... 498 Türkiye'de Nüfus Yoğunlukları ............................ 474 Türkiye'de Tarım (Ziraat) ..................................... 499 1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu ....................... 474 Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler ........ 499 2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ......................... 475 A. İklim ........................................................... 499 3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu ...................... 475 B. Yer Şekilleri ............................................... 500 Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) .. 476 Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler ....... 500 1. Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ..................................................... 476 1. Sulama ...................................................... 500 2. Türkiye'de Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı . 478 3. Gübreleme ................................................. 501 3. Türkiye'de Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı ............................ 478 4. Tohum Islahı .............................................. 501 4. Türkiye'de Nüfusun Eğitim Durumu ........... 478 5. Türkiye'de Kırsal - Kentsel Nüfus ............. 479 Türkiye'de Nüfus Politikaları ............................... 480 Gelecekte Türkiye Nüfusu .................................. 481 Türkiye'de Göçler ................................................ 481 1. Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler ......... 481 2. Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler............ 482 İç Göçler .................................................. 482 Dış Göçler................................................ 483 1. Dış Ülkelerden Türkiye'ye Olan Göçler ...483 2. Türkiye'den Dış Ülkelere Olan Göçler .....483 3. Türkiye'de Zamana Göre Göçler ............... 483 Sürekli Göçler .......................................... 483 Mevsimlik Göçler ..................................... 483 Türkiye'de Yerleşme ............................................ 484 Yerleşmenin Tarihçesi ......................................... 484 Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler ........... 486 Türkiye'de Yerleşme Şekilleri .............................. 486 Yerleşmelerin Sınıflandırılması ............................ 486 A. Köy Altı Yerleşmeleri ................................. 488 Yerleşme Dokularına Göre Köyler ........... 490 Toplu Yerleşmeler .................................... 490 B. Kent Yerleşmeleri ..................................... 491 1. Nüfuslarına Göre Kentler ..................... 492 Türkiye'de Kentlerin Gelişmeleri ve Sorunları...493 Türkiye'de Mesken Tipleri .............................. 494 1. Ahşap Meskenler ................................. 494 2. Toprak (Kerpiç) Meskenler................... 494 3. Taş Meskenler ..................................... 494 Türkiye'nin Ekonomik Coğrafyası ........................ 496 Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler ........ 496 2. Tarımda Makine Kullanımı ......................... 500 5. Toprak ve Bakımı ....................................... 501 6. Zirai mücadele (İlaçlama) ......................... 501 8. Pazarlama ................................................. 501 Bitkisel Üretim...................................................... 501 Tahıllar ........................................................... 501 1. Buğday ................................................ 502 2. Arpa ..................................................... 502 3. Mısır..................................................... 502 4. Çeltik (Pirinç) ....................................... 503 Baklagiller ...................................................... 503 Sanayi Bitkileri ............................................... 504 1.Tütün .................................................... 504 2. Pamuk ................................................. 504 3. Şeker Pancarı ...................................... 504 4. Keten - Kenevir .................................... 505 5. Çay ...................................................... 505 6. Haşhaş ................................................ 505 7. Anason ................................................ 505 8. Gül ....................................................... 505 Yağ Bitkileri .................................................... 505 1. Ayçiçeği ............................................... 505 2. Zeytin ................................................... 506 3. Soya Fasulyesi .................................... 506 Yem Bitkileri ................................................... 506 Meyvecilik ...................................................... 506 1. Fındık................................................... 506 2. Turunçgil ............................................. 507 3. İncir ...................................................... 507 4. Üzüm ................................................... 507 5. Muz ...................................................... 508 6. Antep Fıstığı ........................................ 508 xvi Sebzecilik ...................................................... 508 Sanayide Planlı Devre ......................................... 522 Seracılık......................................................... 508 Sanayi Kolları ...................................................... 523 Turfandacılık .................................................. 508 Besin Sanayii ................................................. 523 Türkiye'de Hayvancılık ........................................ 508 Türkiye'de Ulaşım ................................................ 526 Hayvancılığı Etkileyen Faktörler .......................... 509 Türkiye'de ulaşımı etkileyen doğal ve beşerî faktörler....526 Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı ..... 509 Doğal Faktörler .............................................. 526 1. Küçükbaş Hayvancılık ............................... 509 Beşerî ve Ekonomik Faktörler ....................... 526 Koyun ...................................................... 509 Türkiye'de Ticaret ................................................ 529 Kıl Keçisi .................................................. 509 İç Ticaret .............................................................. 529 Tiftik Keçisi .............................................. 510 Dış Ticaret ........................................................... 530 2. Büyükbaş Hayvancılık ............................... 510 Transit Ticaret ...................................................... 531 3. Kümes Hayvancılığı................................... 511 Serbest Ticaret Bölgeleri ..................................... 531 4. İpek Böcekçiliği .......................................... 511 Ülkemizde Serbest Ticaret Bölgeleri .................. 532 5. Arıcılık........................................................ 511 Türkiye'de Boru Hatları ........................................ 532 6. Su Ürünleri................................................. 511 Türkiye İçinde Boru Hatları .................................. 533 Türkiye'de Ormancılık .......................................... 512 Türkiye'de Kültür ve Turizm ................................. 534 Ormanlardan Yararlanma Ve Orman Ürünleri ..... 512 Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler ................ 534 Ormancılığın Türkiye Ekonomisindeki Yeri Ve Önemi ...512 Doğal Faktörler .............................................. 534 Türkiye'de Madenler ............................................ 513 Beşerî Faktörler ............................................. 534 Madenciliğin Türkiye Ekonomisindeki Yeri Ve Önemi ....516 Türkiye'nin Turistik Değerleri ............................... 534 Türkiye'de Enerji .................................................. 516 A. Doğal Güzellikler ....................................... 534 Türkiye'de Enerji Kaynakları ................................ 518 B. Tarihî Değerler........................................... 536 Taş Kömürü ................................................... 518 Türkiye'de Hizmet Sektörü .................................. 537 Linyit .............................................................. 518 İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS) ... 538 Doğalgaz ....................................................... 519 Bölgesel Kalkınma Projeleri................................. 540 Petrol ............................................................. 519 Zonguldak - Bartın - Karabük (Zbk) Projesi ......... 541 Su Gücü (Hidroelektrik Enerji) ....................... 519 Doğu Karadeniz Projesi (Dokap) ......................... 541 Rüzgâr Gücü ................................................. 519 Yeşilırmak Havzası Gelişim Projesi ..................... 541 Türkiye'deki Rüzgâr Santralleri............................ 519 Doğu Anadolu Projesi (Dap) ................................ 541 Güneş Enerjisi ............................................... 520 Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) ..................... 542 Jeotermal Enerji............................................. 520 Çözümlü Test ....................................................... 543 Nükleer Enerji (Radyoaktif mineraller) ........... 520 Çözümler ............................................................. 549 Türkiye'de Sanayi ................................................ 520 1. Sermaye .................................................... 521 2. Ham madde ............................................... 521 3. Enerji ......................................................... 521 4. İşgücü ........................................................ 521 5. Pazarlama ................................................. 521 6. Ulaşım ....................................................... 521 Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri Ve Önemi ... 521 Türkiye'de Sanayinin Gelişimi ............................. 521 TARİH 1. BÖLÜM TÜRK SİYASİ TARİHİ 5 Sevgili arkadaşlar: Türklerin Anayurdu ÖSYM tarafından yapılan alan bilgisi sınavı kapsamında (ÖABT) 6 tane tarih sorusu bulunmaktadır. Bu soruların üç tanesi “Türk Tarihi ve Kültürü”, diğer üç tanesi ise “Uygarlık Tarihi” konularındandır. “Türk Tarihi ve Kültürü” dersi KPSS içeriğinden de yabancı olmadığınız konulardır. Kitabımızın bu bölümünde konunun ana eksenini akademik kitap desteğiyle derinleştireceğiz. Olabildiğince az sözle çok şey anlatmaya çalışacağız. Altay Dağları ve etrafı Türklerin ilk anayurdudur. Anayurdun doğusunda Kingan Dağları; batısında Hazar Denizi; kuzeyinde Sibirya stepleri, Altay Dağları, Baykal Gölü, güneyinde ise Himalaya, Hindikuş, Karanlık Dağları bulunur. Çok değerli arkadaşlar, zaman zaman; "Tarihin konusu bu kadar uç noktalara varıyor mu? Biz sınıf öğretmenleri için soruları bu kadar kasarlar mı?" şeklinde düşüncelere kapılacaksınız. Sizi anlıyor, siteminizi ve rahatsızlığınızı da paylaşıyoruz. Lakin tarih sorularının içerik olarak ne kadar derinliklere inebileceğini hepimize 2014 - KPSS ve 2014 - ÖABT sınavları göstermiştir. Gün sitem etme günü değildir, gün canla başla hedefe varmak için çalışma günüdür. Pegem Ailesi olarak üzerimizdeki büyük yükün, sorumluluğun farkındayız. Bu bilinç içerisinde sizlerin ideallerinizi, ideal haline getirdik ve sizlere mahcup olmamak için eksiksiz bir kitap oluşturmak için çaba harcadık. ÖABT için hazırladığımız bu kitabın KPSS Tarih konularınız için de tamamlayıcı olacağını biliyor çalışmalarınızda başarılar diliyoruz. GENEL TÜRK TARİHİ Türklerin ilk anayurdunda kurulan uygarlıklar: Anav, Afanasyevo, Kelteminar, Andronova, Karasuk, Tagar şeklindedir. • Anav (MÖ 4500-1000) Orta Asya’nın en eski kültürüdür. • Minusinsk Bölgesi’nde ortaya çıkan Afanasyevo (MÖ 3000 - 1700), Türklerin en eski kültürüdür. Burada görülen brakisefal savaşçı beyaz ırk Türklerin ilk prototipi olarak kabul edilir. • Tagar (MÖ 700-100) Orta Asya uygarlık merkezlerinden en yeni ve gelişmiş olanıdır. Göçler, Sebepleri ve Sonuçları Göçebe ve savaşçı Proto-Türkler MÖ 1700’den itibaren çevresine egemen olmaya başlamıştır. Atı evcilleştiren, tekerlekli araba yapan Türkler çevresel faktörlerin de etkisiyle göçebe hayat yaşamışlardır. Türklerin göç etme sebepleri şunlardır: • İklim şartları ve coğrafi koşullar • Boylar arası mücadele • Dış baskı • Bağımsız yaşama isteği • Hayvancılık yapılması ve salgın hastalıklar • Otlakların yetersizliği • Cihan hâkimiyeti anlayışı • Nüfus artışı • Göç eden boyların birbirini etkilemesi Göçebe hayatın sonuçları şunlardır: • Türklerin farklı coğrafyalara gitmesi dil alanında farklı lehçelerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. • Devlet, boylar federasyonu şeklinde örgütlenmiştir. Türklerin Adı • Toplumsal dayanışma artmıştır. “Türk” adı etnik bir isim olmayıp siyasi bir ad olarak kullanılmıştır. Türk kelimesi, “Olgunluk çağı” (Kaşgarlı Mahmut), “Töre sahibi” (Ziya Gökalp), “Güç, kuvvet, kudret” (Nemeth), “Kanunla düzenlenmiş halk” (W. Barthold), “Miğfer” (Çin kaynakları), “Türemek, çoğalmak” (Arminius Wambery) anlamlarında da kullanılmıştır. • Toprak mülkiyeti anlayışı gelişmemiştir. Feodal sistem oluşmamıştır. Sermayeden kaynaklı sosyal sınıflaşma oluşmamıştır. • Yerleşik yaşam özellikleri gelişmemiştir. • Hayvancılığa dayalı ürünler ihraç edilmiştir, tarıma dayalı ürünler ise ithal edilmiştir. • Cezalar ölüm gibi katı ya da kısa süreli olmuştur. • Savaşçı özellikler gelişmiştir. • Yazılı kültürün gelişimi (matbaa) gecikmiştir. İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ Türk kelimesinin yer aldığı Türklere ait ilk belge ise Orhun Anıtlar'dır. Bizans kaynaklarında, Orta Asya için “Türkiye” ifadesi kullanılmıştır. Türk kelimesi Göktürkler ile siyasi bir kimlik kazanmıştır. 6 • Dinî inançta, doğacı anlayış etkili olmuştur. • Kültürel etkileşim artmıştır. • Türk tarihini bir bütünlük hâlinde incelemek de zorlaşmıştır. • Göçebe hayat ve istilalar Türk kültüründen günümüze kalan eserlerin de azalmasına sebep olmuştur. • Duvar sanatı, mimari kültür gelişmemiştir. Dokumacılık ve çadır sanatı ise gelişmiştir. Sanat eserleri taşınabilir nitelikte yapılmıştır. Türk göçlerinin, İran yaylası üzerinden Mezopotamya’ya kadar erişmesi muhtemeldir. Sümerlerin dil ailesi “Sami” ya da “HintAri” değil Türkçenin de dahil olduğu “bitişken” gruptadır. Akademik Bakış İSLAMİYET'TEN ÖNCEKİ TÜRK DEVLETLERİ Türk Devletleri Avrupa 1. Avrupa Hunları 1. Asya Hunları 2. Avarlar 2. Göktürkler 3. Bulgarlar 3. Kutluklar (II. Göktürk) 4. Macarlar 4. Uygurlar 5. Kıpçaklar 5. Kırgızlar 6. Oğuzlar 6. Hazarlar 7. Peçenekler 7. Türgeşler 8. Akhunlar 9. Sabarlar İskitler (Sakalar) 10. Kimekler İskitler, yoğunlukla Kırım çevresinde yaşamışlardır. Kimmerler, Asurlular, Urartular, Medler ve Perslerle mücadele etmişlerdir. • Bilinen en önemli hükümdarı Alp Er Tunga’dır. Ölümü üzerine “Alp Er Tunga Sagusu” söylenmiştir. • Firdevsî, İran-Turan savaşlarını anlattığı Şehname adlı eserinde Alp Er Tunga’dan Efrasiyab adıyla söz etmiştir. • Alp Er Tunga ve Şu İskit destanlarındandır. • “Tomris” adında bir kadın hükümdarları vardır. • Atlı-göçebe bir kavim olan İskitler, keçeden kubbeli çadır araba yapmışlardır. • Yoğurt, çökelek yapar, kımız (kısrak sütünden yapılan bir çeşit içecek) içerlerdi. Uzun etekli ceket ve pantolon giymişlerdir. Uzun konçlu ayakkabılar giyerken başlarına da sivri börkler takmışlardır. Altın ve gümüşten at koşum takımları ile kemer tokaları yapmışlardır. • Gök Tanrı ve Şamanizm inançları yaygındı. Ölümden sonra yaşama inanmışlardır. Ölülerini “kurgan” denilen mezara eşyalarıyla gömmüşlerdir. Ölülerini mumyalamışlardır. Asya 11. Tabgaçlar 12. Başkurtlar Asya’da Kurulan Türk Devletleri Asya Hunları Moğolistan, Orhun-Selenga nehirleri ile Ötüken dolaylarında hâkimiyet kurmuşlardır. Asya Hun Devleti hakkındaki ilk yazılı belge MÖ 318 yılında Çin ile yapılan Kuzey Şansi Antlaşması’dır. • Hunlar, tarihin bilinen ilk Türk devletidir. İlk hükümdarı Teoman’dır. Teoman; Tunguz, Yüeçi ve Çin’e yaptığı seferlerde başarılı olmuştur. Teoman’dan itibaren Çin ile yapılan mücadelelerin temelinde İpek Yolu ticaretine hâkim olma arzusu vardır. • Teoman’ın oğlu Mete Han, rehin olarak bırakıldığı Yüeçilerden kurtularak, babasına karşı isyan ederek “Tanhu” (yüce, ulu) unvanıyla hükümdar olmuştur. Mete Han (MÖ 209-174), Moğollara, Tunguzlulara ve Yüeçilere karşı üstünlük sağlamış Çin’i Pai-teng’te mağlup etmiştir. Mete Han, Çin’i mağlup etmesine rağmen Çin’e yerleşmemiş, bu ülkeyi vergiye bağlamakla yetinmiştir. Bunun sebebi Çin içerisinde Türk kültürünün yok olmasından duyduğu endişedir. • Akademik Bakış Mete Han’dan sonra başa Ki-ok (MÖ 174-160) geçmiştir. Bu dönemde Çin prensesleri ile siyasal amaçlı evlilikler yapılmıştır. Çin, evlilikler yoluyla Hun ülkesine casuslar sokak hanedan ailesinde ikilikler, entrikalar çıkartmıştır. Bu dönemde Türkler, Çin kültürüne özendirilmiş; kültürel açıdan asimile edilmek istenmiştir. 7 • Kun-çin zamanında (MÖ 160-126), Çin’in Orta Asya siyaseti değişmiştir. Çinli Çang-hien’in hazırladığı rapor neticesinde Çin, ordusunu Türk usulüne göre eğitmeye başlamıştır. Çin, Türklere karşı üstünlük sağlamıştır. • Ho-han-yeh zamanında (MÖ 58-31) ülke ikiye ayrılmıştır. Çin himayesinde bulunan Ho-han-yeh’e başkaldıran Çi-çi; Vu-sun, Ogur, Kırgız ve Ting-Ling kavimlerini kendisine bağlamıştır. Buna rağmen Doğu ve Batı Hunları Çin’in egemenliği altına girmekten kurtulamamıştır. • Yu Tanhu (MÖ 18-46) zamanında Hunlar tekrar bağımsızlığına kavuşsa da Hun hakanı Punu zamanında Hunlar Kuzey - Güney şeklinde ikiye ayrılmıştır (MÖ 48). Ancak Kuzey Hunları Siyenpilerin, Güney Hunları ise Çin egemenliği altına girmiştir. Avrupa Hunları Asya’da Çin hâkimiyetini reddeden Hun kavimleri batıya göç ederek Balamir öncülüğünde Avrupa Hun Devleti’ni kurmuşlardır. Hunlar ilk olarak Got Devleti’ni mağlup etmiştir (374). Gotlar Vizigotlar üzerinde, Vizigotlar ise Alanlar üzerinde baskı kurarak batıya doğru bir göç dalgasının yaşanmasına sebep olmuştur. Kavimler Göçü (375) olarak adlandırılan bu olayın sonuçları şunlardır: • Avrupa Hun Devleti kuruldu. • Roma İmparatorluğu doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı. Batı Roma İmparatorluğu 476’da yıkıldı. • Avrupa’da feodalite (derebeylik) sistemi oluştu. • Avrupa’nın siyasal birlikteliği bozulmuş, kral otoriteleri zayıflamıştır. • Avrupa’da Hristiyanlık yayıldı. Kilisenin etkisi arttı. Skolastik felsefe, Avrupa’nın düşünce hayatında egemen oldu. • Avrupa’nın etnik yapısı değişti. İngiltere, Fransa, Almanya ve İspanya gibi devletlerin temeli atıldı. • İlk Çağ sona erdi. Orta Çağ başladı. • Avrupa’da ekonomik, siyasi ve sosyal açıdan karışıklık başladı. Hunlar, Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılmasıyla beraber Trakya ve Kafkaslar üzerinden tekrar saldırıya geçmiştir. Hunlar Anadolu’da Kayseri ve Ankara dolaylarına kadar ilerlemişlerdir. Avrupa Hun hükümdarı Uldız zamanında “Zayıfa karşı güçlüyü desteklemek” şeklinde özetlenecek bir dış politikayı uygulanmıştır. Hunlar bu dönemde Bizans’a baskı uygularken Batı Roma İmparatorluğu ile dostluk ilişkileri kurmuşlardır. Uldız; “Güneşin battığı her yeri zapt edebilirim” sözleriyle dünya hâkimiyeti politikasını uygulayabilecek güçte olduğunu ifade etmiştir. Bu dönemde Türkler ilk kez Anadolu'ya girmiştir. Hükümdar Karaton zamanında varlık gösteremeyen Avrupa Hunları Rua zamanında Batı Roma ile Bizans’a karşı ittifak yapmış Bizans’ı vergiye bağlamıştır. Rua’dan sonra başa Atilla geçmiştir. Avrupa Hun Devleti en güçlü dönemini Atilla Dönemi’nde yaşamıştır. Atilla (434-453), ülkeyi kardeşi Bleda ile birlikte yönetmiştir. Bu dönemde Bizans Devleti’ni baskı altında tutarak Bizans hükümdarı Theodosius ile Margus Barışı’nı (434) yapmıştır. Bu anlaşmaya göre; • Bizans ele geçirdiği esirleri iade edecektir. • Bizans ödediği vergiyi 350 altın libreden 700 altın libreye artıracaktır. • Ticari ilişkiler serbestçe devam edecektir. • Bizans’a sığınan Hun kaçakları kabul edilmeyecek, iade edilecektir. • Romalı mülteciler ve esirler için Hunlara fidye ödenecektir. • Anlaşma sürekli olacak, taraflar anlaşma koşullarına uygun davranacaktır. Bizans, anlaşma hükümlerine uymayarak Hun kaçaklarını himaye etmiş, Akatir İsyanı’nı desteklemiştir. Hunların siyasi ve iktisadi çıkarlarının zedelenmesi üzerine Atilla, I. Balkan Seferi'ne (441) çıkarak Belgrad ve Niş üzerinden Trakya’ya ulaşmıştır. Batı Roma Devleti Başkomutanı Aetius’un verdiği güvence ile Bizans hükümdarı Theodosius ile anlaşma yapılmıştır. Lakin Bizans verdiği sözleri tutmamış, bu durum II. Balkan Seferi’ne sebep olmuştur (447). Sefer sonucunda Anatolios Barışı yapılmıştır. Bu anlaşma ile Bizans’ın ödediği vergi 3 kat artırılmıştır. 99 Atilla, Avrupa’da saldığı korku ve dehşet sebebiyle “Tanrı’nın Kamçısı" ya da “Cesur Kavimlerin Efendisi” sıfatlarıyla tanınmıştır. 99 Attila’nın Germenler ile yaptığı mücadeleler Nibelungen Destanı’nda anlatılmıştır. Nibelungen Destanı’nda Attila’dan “Etzel” adıyla söz edilmiştir. 99 Atilla zamanında Avrupa Hunları ve Bizans arasındaki sorunların çözümünde Bizans adına Priskos, Avrupa Hunları adına ise Edekon görev almıştır. Akademik Bakış Batı Roma İmparatoru III. Valentinianus’un kızkardeşi Honoria, Attila’ya nişanlanmak için yüzük göndermiş, Attila bunun karşılığında çeyiz olarak Batı Roma İmparatorluğu’nun Honoria’nın payına düşen yarısını istemiştir. III. Valentinianus’un red cevabı üzerine Attila Galya Seferi’ne çıkmıştır (451). Aetıyus ve Atilla arasında meydana gelen savaşın galibi kesin olarak belli değildir. İki taraf da önemli kayıplar vermiştir. Atilla daha 8 sonra İtalya üzerine bir sefer daha düzenlemiştir (452). İtalya seferi’nde Roma kuşatılmış, üstünlük sağlanmış ise de Atilla, Papa I. Leo’nun isteği üzerine Roma’yı bağışlamıştır. Atilla’dan sonra başa İlek, Dengizik ve İrnek geçmiştir. Atilla sonrasında Avrupa Hun Devleti yıkılış sürecine girmiştir. I. Göktürk Devleti (552-630) Göktürk, “göke mensup, ilahi Türk” anlamlarına gelir. Göktürkler, Bumin Kağan tarafından Juan Juanlara (Avar) karşı yapılan isyanla kurulmuştur. Devletin kurucu soyu “Aşina” (Kurt) kabilesidir. Devletin merkezi “Ötüken”dir. • • Bumin Kağan ülkeyi kardeşi İstemi Yabgu ile beraber yönetmiştir. İstemi Yabgu ülkenin batısını özerk bir şekilde idare etmiştir. Ko-lo Kağan’ın bir yıllık idaresinden sonra başa Mukan Kağan geçmiştir. Mukan Kağan zamanı ülkenin en parlak dönemidir (553-572). Mukan Kağan; Kitanlar, Kırgızlar, Avarlar ve Çin ile mücadele etmiştir. Çin’i baskı altında tutarak İstemi’nin batıdaki politikalarını kolaylaştırmıştır. Göktürkler, İpek Yolu’na hâkim olmak için Sasanilerle birleşerek Akhunlara son vermişlerdir (557). Göktürkler, daha sonra Sasanilere karşı Bizans ile ittifak yapmıştır. Göktürkler, Orta Asya’dan Bizans’a ilk kez resmî elçi gönderen devlet olmuştur. Bizans ise Göktürklere Zemarkhos’u elçi olarak göndermiştir. • Mukan Kağan’ın ölümünün ardından başa önce Tapo Kağan sonra ise İşbara Kağan geçmiştir. Çin, İşbara Kağan’dan Türk töresinden vazgeçmesini istemişse de İşbara Kağan bunu reddetmiştir. Çinli diplomat Çang-Şeng’in tahrikleri sonucunda Göktürk Devleti ikiye ayrılmıştır (582). • Doğu Göktürk Hakanları arasında Tulon, Kimin, Şipi, Çulo ve Kieli bulunur. Çin’in izlediği “Böl ve yönet” politikalarına Kieli’nin tecrübesizliği de eklenince ülkede güven ortamı zedelenmiştir. Doğu Göktürkler Çin’in egemenliği altına girmiştir (630). • İstemi’nin oğlu Tardu öncülüğünde kurulan Batı Göktürk Devleti İran ve Çin sınırlarında hâkim olmak için çalışmıştır. Çin tarafından kışkırtılan Töles, Karluk, Onok gibi Türk boylarının ayaklanmasıyla zayıflayan Batı Göktürkler Çin’in egemenliği altına girmiştir (659). Çin egemenliğinde bulunan Türkler; Kürşat, Tu-çi gibi kişilerin öncülüğünde çeşitli isyanlar çıkarmıştır. Kürşad İsyanı; Kürşad’ın otuz dokuz arkadaşıyla Çin sarayını ele geçirmek istemesiyle başlamış ancak başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Kürşad, başarısız olsa da Türklerde bağımsızlık düşüncesinin simge ismi olmuştur. Akademik Bakış II. Göktürk Devleti (680-745) İkinci Göktürk Devleti, Kutluk Kağan tarafından kurulmuştur. Kutluk Kağan’a “İlteriş” unvanı verilmiştir. Kutluk Kağan bir yandan Çin, Ki-tan ve Oğuzlara akınlarda bulunurken diğer yandan ülkeyi teşkilatlandırmıştır. İlteriş’ten sonra başa Kapgan Kağan geçmiştir. Kapgan Kağan; Çin’i baskı altına alarak burada bulunan Türkleri ülkesinde toplamaya, Türk kavimlerini bir bayrak altında toplamaya çalışmıştır. Kapgan Kağan’ın Türk boylarına karşı barış dili yerine şiddet dili kullanması kendisine karşı Türk boylarında tepkinin oluşmasına sebep olmuştur. Çin ile anlaşan Bayırku Türk boyu Kapgan Kağan’ı pusuya düşürerek öldürmüştür (716). Kapgan Kağan’dan sonra başa Bilge Kağan geçmiştir (716-734). Bilge Kağan ülkeyi kardeşi Kültigin ile beraber idare etmiştir. Kendilerine Vezir Tonyukuk da yardımcı olmuştur. Bu dönemde Türk boylarına iyi davranılarak Çin ve Kitanlar üzerine akınlar yapılmıştır. Bilge Kağan’dan sonra ülkede siyasal istikrar bozulmuştur. Orta Asya’da Türk birliğinin sağlanması sırasında baskı altına alınan Türk boylarından Uygur, Basmil ve Karluk Türk boyları Göktürklere karşı ayaklanmışlardır. Bu ayaklanma sonrasında devlet yıkılmış yerine Uygur devleti kurulmuştur. Kutluk Devleti’nin Önemli Özellikleri • Türk adıyla tarihte kurulan ilk devlettir. • Orta Asya’da kurulan İkinci Türk Devleti’dir. • Parayı kullanan ilk Türk Devleti’dir. • Türk tarihi ve edebiyatına ait ilk yazılı eser olan “Orhun Anıtları”nı dikmişlerdir. Bunlar Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kültigin adına dikilmiştir. • Bozkurt ve Ergenekon Destanları Göktürklere aittir. • Orhon harfleriyle, Türklere ait ilk millî alfabeyi oluşturmuşlardır. Bu alfabeyi okuyan kişi Wilhem Thomsen’dir. Uygur Devleti (744-840) Dokuz oğuz boyunun kendilerine katılmasıyla beraber “On-Uygur” olarak da adlandırılan bu devletin kurucusu Kutluk Bilge Kağan’dır. Devletin başkenti “Ötüken”dir. 9 Uygur hükümdarı Moyen-Çur, Talas Savaşı sırasında çıkan isyanları bastırmak için Çin’e yardım etmiş, karşılığında Çin hükümdarının kızıyla evlenmiştir. Bu dönemde Uygurlara bağlı Karluk, Yağma, Çiğil, Tuhsi boyları İslamiyet’i kabul etmiştir. Bögü Kağan zamanında et yemeyi yasaklayan, barışçı ve tapınaklı bir din olan “Mani Dinî” resmî din olarak kabul edilmiştir. Mani dininin kabulünün sonuçları şunlardır: • Tarımsal faaliyetler gelişmiştir. • Yerleşik hayata geçilmiş, köy ve şehir kültürü gelişmiştir. • Savaşçı özellikler zayıflamıştır. • İbadethaneler inşa edilmiştir. Baga Tarkan zamanında isyan eden Kırgızlar Ho-sa zamanında Uygurlara son vermişlerdir. Dağılan Uygur topluluklarından bir kısmı Kansu bölgesine, diğer kısmı ise Doğu Türkistan’da Turfan bölgesine yerleşmiştir. Her iki Uygur koluna da Moğollar son vermiştir. Kansu bölgesindeki Uygurlar “Sarı Uygurlar” adıyla yaşamlarını sürdürmektedirler. Uygurların Diğer Özellikleri • Uygurlar yerleşik mimariye örnek eserler vermişlerdir. • Moğol yaşantısını etkileyerek onların Türkleşmesini sağlamışlardır. • Çinlilerden kâğıdı ve matbaayı öğrenmişler ve kullanmışlardır. • Kütüphaneler kurmuşlardır. • Soğdlardan aldıkları alfabeyi geliştirerek 18 harften oluşan Uygur alfabesini kullanmışlardır. • Yaradılış ve Göç Destanları Uygurlara aittir. • Anadolu Beyliklerinden, Eretnaoğullarının Uygur asıllı olduğu düşünülmektedir. Hazar Devleti (630-1006) Kafkaslarda ve Karadeniz’in kuzeyinde yaşamışlardır. Museviliği benimseyen ilk ve tek Türk devletidir. Bizans, Emevî, Abbasi ve Ruslarla mücadele etmişlerdir. • Hz. Osman Dönemi’nde İslamiyet’in kuzeye yayılmasını “Belencer Savaşı”yla engellemişlerdir. • Barışçı bir toplumdur. Ticaret hayatı gelişmiştir. Ücretli bir orduya sahiptirler. • Adalet ve hoşgörüye önem vermişlerdir. Kurdukları mahkemelerde farklı dinlere mensup kişilere temsilci bulundurma hakkı vermişlerdir. Kurdukları şehirlerde cami, kilise, havra gibi farklı ibadethaneler yan yana bulunmuştur. • Sasanilere karşı Bizans ile ittifak yapmışlardır. • 965 yılında Kiyef (Kiev) Rus Knezliği tarafından yıkılmıştır. • Slav toplumlarını yönetim olarak etkilemiştir. Rus ve Macar Devletleri'nin kuruluşuna zemin hazırlamıştır. Rus beyleri bazen kağan unvanını kullanmışlardır. Kırgızlar (840-1207) Uygurları yıkarak kurulmuşlardır. Moğol egemenliğinde yaşayan ilk Türk kavmidir. Ötüken bölgesini, Moğol istilasından koruyamamışlardır. • Manas Destanı’na sahiptirler. • Yenisey Yazıtları, Kırgızlardan kalmıştır. • Moğolların Türkleşmesinde de etkili olmuşlardır. Türgişler (659-766) Issık Gölü civarında Baga Tarkan tarafından kurulmuşlardır. Başkent Balasagun’dur. Doğu Göktürklere karşı Çin ve Kırgızlar ile ittifak yapmıştır. • Türk tarihinde kendi adına para bastıran ilk hükümdar Baga Tarkan’dır. Parada Çin ve Arap etkisi görülür. • Yerleşik hayata geçmişler, ticaretle uğraşmışlardır. • Emevîlere, karşı Sulu Kağan öncülüğünde mücadele ederek İslamiyet’in yayılmasını “Haristan Savaşı” ile durdurmuşlardır. • Türgişlere Karluklar son vermiştir. Akhunlar (Eftalitler) Uar ve Hun adlı iki Türk kabilesi tarafından kurulmuştur. 457’de Heftal adlı Türk ailenin yönetimine girmişlerdir. Akhunlar, Sasanilerin iç işlerine karışarak Firuz’u tahta çıkarmışlardır. Mazdek İsyanı’nın bastırılmasında bu ülkeye yardım etmişlerdir. Ülke sınırlarını Kuzey Hindistan’da genişleterek Gupta Devleti’ni dağıtmışlardır. Göktürkler, Sasanilerle ittifak yaparak Akhunlara son vermiştir (557). Tabgaçlar (356-556) Tabgaç, “ulu, muhterem” anlamlarına gelir. Tabgaçların başkenti, “Tai”dir. En ünlü hükümdarı Tai-wu’dur. Avar, Hsia ve Çin’e karşı üstünlük sağlayan Tabgaçlar “Budizm” inancını benimsemişler millî benliklerini kaybederek Çin egemenliği altına girmişlerdir. Sabarlar Kuzey Kafkasya ve Batı Sibirya’da kurulmuştur. Bizans’a karşı Balak Han zamanında üstünlük sağlayarak Ankara ve Konya dolaylarını ele geçirmişlerdir. Avarlara mağlup olmuşlar bir süre sonra da Göktürklerin egemenliği altına girmişlerdir. • Buğarık isimli bir kadın hükümdarları vardır. • Hazar Devleti’nin temelini oluşturmuşlardır. • Günümüz “Sibirya” coğrafyasına isimlerini vermişlerdir. 10 Avrupa’da Kurulan Türk Devletleri Macarlar (896-1526) Avarlar (558-805) Fin-Ogur soyundan gelen bu toplum Arpad önderliğinde Macaristan’da bir devlet kurmuştur. Sabarlara ve Bizans’a karşı üstünlük sağlamışlardır. • Avarlar, Bayan Han zamanında Sasaniler ile ittifak yaparak İstanbul’u iki kez kuşatmıştır (619-626). • X.yy.da Hristiyanlığın Katolik mezhebini benimsemişlerdir. • Slavları devlet teşkilatı konusunda etkilemişler, onların millî bilinç kazanmalarına katkı sağlamışlardır. • Doğu Roma İmparatorluğu’nun etkisi altında kalmışlardır. • Bizans’ı vergiye bağlamışlardır. Romanya ve Macaristan’ı almışlardır. • Macarlar, Slavların birleşmesine engel olmuş ve yine Slavların Cermenleşmesini önlemişlerdir. • Avrupa’yı kültürel olarak etkilemişlerdir. Avarlar millî kimliklerini yitirerek Hristiyanlaşmışlardır. • Osmanlı Devleti ile yaptıkları Mohaç Savaşı’nı kaybederek Osmanlıların egemenliğine girmişlerdir. • Frank İmparatoru Şarlman 805 yılında kesin olarak bu devlete son vermiştir. • Macarlar, Hristiyanlığı benimsemişlerse de 19. yy. da Türk kültürüne ilgi duymuşlardır. Dünya’da ilk Türkoloji Enstitüsü 1870’de Budapeşte’de kurulmuştur. • Rasony, Nemeth, Vambery gibi Macar tarihçiler Türk kültürü üzerine araştırmalarda bulunmuşlardır. Bulgarlar (630-669) Kökeni Asya Hunlarına dayanan kurucu Dulo hanedanı Ogur Türkleriyle birleşerek bu devleti oluşturmuştur. Devlet, Kafkasya’nın kuzeyinde Kubrat tarafından kurulmuştur. Hazarların baskısı altına giren Bulgarlar batıya göç etmek zorunda kalmış ve ikiye ayrılmıştır. Tuna Bulgarları Asparuh tarafından kurulmuştur. Kurum zamanında İstanbul’u kuşatmıştır. Omurtag zamanında şehirleşme hızlanmıştır. Boris Han zamanında ise Hrıstiyanlık resmî devlet dinî olmuştur. İtil Bulgarları İtil -Kama Nehri dolaylarında kurulmuştur. Başkenti Bulgar şehridir. 922’de Almış Han zamanında İslamiyet devletin resmî dinî olarak kabul edilmiştir. Almış Han, Müslüman olduktan sonra Emir Cafer bin Abdullah adını almıştır. 923’de Simeon İstanbul’u kuşatmıştır. Kıpçaklar (Kumanlar) Balkaş Gölü ile İrtiş Irmağı arasında kurulmuşlardır. 1185’de Rus Knezi İgor ile yaptıkları muharebeyi kazanmışlardır. Bu savaş bir Rus destanı olan İgor Destanı’na da konu olmuştur. • • Oğuzlar ile yaptıkları mücadeleler Dede Korkut masallarına konu olmuştur. Slavlar ile mücadele ederek onların Karadeniz’e inmelerine engel olmuşlardır. • Codex Cumanicus adında bir Kıpçak sözlüğü oluşturmuşlardır. • Moğollar ile yaptıkları Kalka Muharebesi’ni kaybetmişlerdir. • Kırım bölgesinde Moğolların (Altınorda) Türkleşmesinde etkili olmuşlardır. • Romenleri, kültürel olarak etkilemişlerdir. • Eyyubi ordusunda askerlik yapmışlardır. Memluk Devleti’nin ve Hindistan’da bulunan Delhi Türk Sultanlığı’nın kurucu unsuru olmuşlardır. Peçenekler Kırım dolaylarında yaşayan Peçenekler, Rusların Karadeniz’e inmelerine engel olmuşlardır. Boy teşkilatını aşarak devletleşememişlerdir. Turak zamanında Hristiyanlığı benimsemişlerdir (1048). Peçenekler ve Çaka Bey İstanbul’u almak için anlaşmışlardır. Bizanslılar bu ittifaka karşı Kıpçaklardan destek alarak mücadele etmişlerdir. Peçenekler Levunion Savaşı’nda Bizanslılara mağlup olmuşlardır. Bizans ordusunda paralı askerlik yapan Peçenekler, Malazgirt Savaşı’nda Selçuklular ile beraber hareket etmişlerdir. Oğuzlar (Uzlar) Oğuz kelimesi, “boy”, “kabile” anlamına gelmektedir. Oğuzlar ise Türk tarihinin en etkin boy topluluğu olarak bilinir. Hun, Göktürk, Selçuklu ve Osmanlı gibi Türk devletlerinin kurucu unsurudur. Çin baskısı ile batıya göç eden Oğuz Türklerinden Hazar Denizi’nin kuzeyinden gidenler Hristiyanlaşırken Hazar Denizi’nin güneyinden gidenler ise İslamiyet’i seçmiştir. • Peçenek ve Slavlar ile savaşmışlardır. • Balkanlara giden Oğuz toplumları devletleşememişlerdir. • Oğuzların bir kısmı Peçenekler gibi Bizans ordusunda ücretli askerlik yapmıştır. Malazgirt Savaşı’nda Selçuklu Türkleriyle beraber hareket etmişlerdir. TÜRK İSLAM TARİHİ Türk ve İslam kültürleri arasındaki komşuluk ilişkileri ilk temas Hz. Ömer’in, Nihavend Savaşı’yla Sasanilere son vermesiyle başlamıştır. Hazarlar ve Türgişler, İslamiyet’in kuzeye yayılımını engellemiştir. Hz. Osman Dönemi’nde İslam Devleti, Hazar Türkleri ve Cürcan Türk Hükümdarlığı ile Belencer Savaşı’nı yapmıştır. 11 Emevîler Dönemi’nde, Türgişler, Kuteybe bin Müslim’e karşı “Haristan Savaşı”nı yapmıştır. Emevîlerin “Mevali Politikası”yla Arap milliyetçiliği yapması Türklerin İslam dinini kabul etmelerini geciktirmiştir. Bazı Hazar Türkleri, Hz. Osman’a karşı mücadele ederken İslamiyet’i tanıma ve benimseme imkânı bulmuştur. Bu kişiler Volga boylarında bulunan İtil Bulgarları ile ticaret yaparak onların da İslamiyet’i tanımasını sağlamıştır. İtil Bulgarları, Almış Han zamanında İslamiyet’i devletin resmî dinî olarak kabul etmişlerdir. Orta Asya Türkleri için Talas Savaşı, İslamiyet’in kabulü açısından farklı bir dönemi başlatmıştır. Abbasi ve Çin arasında yapılan savaşta Karluk, Yağma, Çiğil, Tuksi boyları Ziyad bin Salih komutasındaki Abbasi ordusuna destek vererek savaşın Abbasilerce kazanılmasını sağlamıştır. Abbasilerle başlayan dostluk ilişkisi İslamiyet’in kitleler hâlinde Orta Asya Türklerinde yayılmasına sebep olmuştur. Talas Savaşı Sebepleri • İslamiyet’i yaymak • • Kafkaslarda hâkimiyet kurmak • Bölgede Çin hâkimiyetini engel- • lemek • İpek Yolu ticaret akışını kontrol altı- • na almak • Sonuçları Kâğıt Türklerce kullanılmaya başlandı. Semerkant’ta kâğıt atölyesi kuruldu. Karluk, Yağma, Çiğil, Basmil, Tuksi boyları İslamiyet’i benimsedi. Çin, İpek Yolu ticaretindeki üstünlüğünü kaybetti. Orta Asya’da Çin hâkimiyeti engellendi. Türklerin İslamiyet’i Kabul Etme Sebepleri Abbasiler, Mevali politikasını terk ederek özellikle Mansur, Memun ve Mutasım zamanlarında Türklerin İslamlaşmalarını sağlamış, onlara devlet idaresinde de önemli görevler vermişlerdir. Türk ve İslam kültürleri arasındaki benzerlikler Türklerin İslamiyet’e geçiş sürecini hızlandırmıştır. Bu benzerlikler şunlardır: Hoşgörü anlayışı, Tek Tanrılı din inancını benimseme, Ahlaki benzerlikler, Kurban kesmek, Cennet ve cehennem inançları, Savaşçı özellikleri pekiştirme (cihat ve cihan hâkimiyeti anlayışı), Ruhban sınıfına sahip olmama, Ozan ve kamlık ile Müslümanlardaki evliyalık geleneğinin benzemesi. Türklerin İslam Dünyası’nda Olan Hizmetleri • Abbasilerden itibaren İslam Devlet idaresinde görev alma. • Abbasi halifesi Harun Reşid’in kurduğu Avasım şehirlerine (Antep, Maraş, Urfa) yerleşerek Abbasileri, Bizans’a karşı koruma. • Abbasi halifesi Mutasım’ın kurduğu Samarra ordugah şehrine yerleşerek askerî hizmetlerde bulunma. • Abbasi halifesini Şii Büveyhoğulları, Fatımiler ve İlhanlılardan gelen tehlikelere karşı koruma (Gazneliler, Selçuklular, Memluklar). • Halifeden “sultan” unvanı alarak İslam dünyasının siyasi liderliğini yapma. • Osmanlı hükümdarı Yavuz Sultan Selim’den itibaren halifelik yetkilerini kullanarak İslam dünyasının dinî liderliğini yapma. • İslam dünyasını, haçlı saldırılarına karşı koruma (Danişmentliler, Saltuklular, Selçuklular, Artuklular, Musul Atabeyliği). • İslamiyet’in Asya ve Avrupa’da yayılmasına öncülük etme. • Farabi, İbn-i Sina, Harezmi, Birunî, Gazali gibi kişiler aracılığı ile dinî ve pozitif bilimlerde İslam dünyasına katkı sağlama. İlk Türk İslam Devletleri Abbasilerden Kopan Türk İslam Devletleri Abbasilerin devlet otoritesini sağlayamamaları sebebiyle bu ülkeden koparak kurulan devletler Sacoğulları, Tolunoğullları, İhşidlerdir. Tolunoğulları (868-905) Samanoğullarına bağlı Tolun, Buhara’dan Mısır’a gönderilerek Abbasi hizmetine verilmiştir. Daha sonraları Tolun’un oğlu Ahmet Mısır’a vali olarak atanmış, kısa sürede bölgenin kalkınmasını sağlayarak bağımsızlığını ilan etmiştir. Tolunoğulları, Mısır’da kurulan ilk Türk İslam devletidir. Tolunoğlu Ahmet, Mısır’da Kata’i şehrini kurmuş, Tolunoğlu Ahmet Cami ve Ulu Cami’ni inşa ettirmiştir. Nil Nehri’nin akışını düzenleyerek tarım faaliyetlerini geliştirmiştir. “Maristan” isimli hastanede din ve ırk ayrımı gözetmeksizin halka ücretsiz hizmet verilmesini sağlamıştır. Tolunoğlu Ahmet’ten sonra başa geçen Humareveyh zamanında ülke zayıflamıştır. Tolunoğularına Abbasiler son vermiştir. Sacoğulları (890-929) Abbasilere bağllı Azerbaycan Valisi Muhammet el Afşin tarafından kurulmuştur. Ermenilere karşı üstünlük sağlamıştır. Diğer hükümdarları arasında Yusuf ve Ebu’l Müsafit Feth bulunur. İhşidiler (925-969) Mısır’da kurulan ikinci Türk-İslam devletidir. Abbasilerin Mısır valisi Muhammet bin Toğaç tarafından kurulmuştur. Abbasi halifesi Razi, Muhammet’e “İhşid” (prens, hükümdar) unvanı vermiş. Devletin diğer adı da Akşidilerdir. İhşidler Suriye, Filistin, Lübnan ve Hicaz (Mekke, Medine) topraklarına egemen olmuştur. Kutsal topraklarda egemenlik kuran ilk Türk devleti İhşidilerdir. İhşidilere Fatımi hükümdarı Cevher son vermiştir.
