YGS Tarih

İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 1
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DEVLETLERİ
Asya Hun Devleti (Büyük Hun) (MÖ 220 – MS 216)
Asya Hunlarının bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır.
Teoman MÖ 220- 209 tarihleri arasında hükümdarlık yapmış; MÖ 209’da taht mücadelesi
yüzünden oğlu Mete Han tarafından öldürülmüştür.
Not: Mete’nin, babası Teoman’ı öldürmesine sebep olan olay; Teoman’ın, Mete’yi bir komşu
kavime esir olarak vermesi, sonra da o kavime saldırmasıdır. Özellikle saldırıdan sonra Mete,
babasının asıl niyetini anlamış ve ondan sonra tahtı ele geçirmeyi aklına koymuştur.
Mete Han Devri
Mete Han dönemi, Asya Hunlarının en parlak devridir. Bu dönemde, Asya’daki birçok kavim Hun
hakimiyeti altına alınmıştır. Devletin sınırları, Moğolistan’dan Hazar denizine kadar genişlemiştir.
Mete Han döneminde, Çinlilerle İpek Yolu hakimiyeti yüzünden savaşlar yapıldı. Mete Han, bu
dönemde Çin’e karşı askeri açıdan büyük bir üstünlük sağlamışsa da Türk boylarının Çin içlerine
yerleşmesini yasakladı. Mete Hana göre Çin’e karşı izlenecek politika şu şekildedir: Çin
dışarıdan baskı altında tutulacak, vergiye bağlanacak, ancak içine yerleşilmeyecektir.
Not: Mete Han’ın amacı, yerleşik kültüre sahip kalabalık Çin halkı içinde Türklerin milli
benliklerini kaybetmelerine engel olmaktır.
Mete Han MÖ 174’te öldüğünde geriye, Asya’nın en güçlü İmparatorluğu’nu bırakmıştı. Oğlu Ki –
Ok döneminde bu özellik bir müddet daha muhafaza edilmişse de; Çin entrikaları sonucu devlet
eski gücünü kaybetmeye başlamıştır.
Asya Hunları, önce doğu ve batı olarak ikiye ayrıldı. Sonraları tekrar birleşmeye çalışmışsa da
Hunlar MS 48’de, bu kez de Kuzey ve Güney Hunları diye ikiye ayrıldı
Kuzey Hunları, MS 156 da Siyenpiler tarafından yıkılmıştır.
Kuzey Hunlarının yıkılmasından sonra bölgedeki kavimler batıya göç ederek Aral Gölü’nün
kuzeyindeki bozkırlara yerleştiler. Kalan Hun boyları da MS 375’te batıya doğru harekete
geçince, Kavimler Göçü başlamış oldu.
Not: Bundan sonra uzunca bir süre bölgede güçlü bir Türk devleti kurulamamıştır.
Asya Hunları ait bazı özellikler şu şekildedir:
Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır.
İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 2
1. Türk toplumlarında millet ve devlet olma bilinci Asya Hunları ile başlamıştır.
2. Mete Han, tarihte ilk kez askeri teşkilatlanma da onluk sistemi bulmuş ve uygulamaya
başlamıştır .
3. Asya Hunlarının devlet ve ülke teşkilatlanması, daha sonraki Türk devletlerinde de örnek
teşkil etmiştir.
KAVİMLER GÖÇÜ
MS 375 de Aral Gölü’nün Kuzey bozkırlarında yaşayan Hunların, batıya doğru hareketiyle
Kavimler Göçü başlamıştır. Balamir komutasındaki Hunlar, batıya hareket ettiklerinde ilk
yerlerinden oynattıkları kavim Kafkasların kuzeyinde yaşayan Alanlar olmuştur. Daha sonra,
Ostrogotlar ve Vizigotlar da Hun etkisi ile batıya doğru harekete geçmişlerdir.
Bu gelişmeler Frankları, Saksonları, Süevleri ve bunlar gibi bazı barbar kavimleri de etkilemiştir.
Hunlar, bu kavimlerden bazılarını hakimiyeti altına alarak bazılarını da dağıtarak Orta
Macaristan Bölgesi’ne kadar gelmişlerdir.
Not: Kavimler Göçü bir anda olup biten bir olay değildir. Yaklaşık bir asırdan fazla devam eden
bir süreç dahilinde oluşmuştur.
Kavimler Göçü’nün sonuçları
1. İlk Çağ’ın en büyük merkezi imparatorluğu olan Roma, doğu ve batı olmak üzere ikiye
ayrılmış, daha sonra Batı Roma İmparatorluğu 476 yılında yıkılmıştır.
2. Avrupa’nın etnik ve siyasi çehresi değişti. Günümüz Avrupa Devletlerini meydana getiren
milletler, bugünkü şekliyle bulundukları bölgeleri yerleştiler.
3. Ortaçağ Avrupa’sının siyasi hayatına egemen olan feodalitenin oluşumuna zemin hazırlandı.
Bu siyasi yapının oluşumunda göç ve istiladan kaçanların kendilerine sığınacak bir yer
aramaları, bunun sonucu olarak da asillerin topraklarına ve şatolarına yerleşmeleri etkili
olmuştur.
4. Not: bu durum, aynı zamanda süzeren (himaye eden) – vassal (himaye edilen) ilişkisinin
doğmasında etkili olmuştur.
5. Hunların Avrupa’ya gelmesiyle Avrupalılar, Hun kültür ve medeniyeti ile tanıştılar.
6. Kavimler Göçü, barbar kavimlerin Roma İmparatorluğu topraklarına girmesine neden
olurken Hristiyanlığın ve Roma medeniyeti unsurlarının, bu kavimler arasında yayılmasına
neden olmuştur.
AVRUPA HUN DEVLETİ (375 – 469)
Kavimler göçüne sebep olan Hunlar, Balamir komutasında orta Macaristan bölgesine gelerek
Tuna nehri boyunca Budapeşte merkezi olarak devletlerini kurmuşlardır. Atilla dönemine
gelinceye kadar, Avrupa Hunlarında sırasıyla Ildız , Karaton ve Rua hükümdarlık yapmıştır .
Avrupa Hunları en parlak dönemini Atilla zamanında yaşamıştır. Atilla, 445’e kadar kardeşi
Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır.
İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 3
Bleda ile birlikte devleti yönetmiştir. 445’te Bleda ölünce Atilla, devleti tek başına
yönetmeye başlamıştır.
Atilla döneminde düzenlenen Balkan seferleri ile Bizans İmparatorluğu, Avrupa Hunlarına
bağlanmıştır.
Roma seferleri sırasında Atilla, Alp Dağları aşıp Po Ovası’nı geçerek Roma’yı kuşatmış
ancak Papa II. Leon ile yaptığı görüşme sonrasında kuşatmayı kaldırmıştır.
Atilla bu başarılarından sonra, İran’da hüküm süren Sasani İmparatorluğu üzerine bir sefer
hazırlığındayken 453 yılında ölmüştür.
Atilla’nın ölümünden sonra yerine oğulları geçmiştir. Devlet bu dönemde eski gücünü
koruyamamış; Bizans ile yapılan mücadelede Avrupa Hunları yıkılmıştır.
Avrupa Hunlarının siyasi tarihine bakarak şu özelliklerini vurgulayabiliriz;
1. Avrupa’da kurulan ilk Türk devletidir. Bu yönüyle Kavimler Göçü sonrasında Avrupa’ya
gelen diğer Türk boylarına yol gösterici olmuştur.
2. Orta ve Doğu Avrupa’ya hakim olarak Balkanların Germen kavimleri tarafından istilasına
engel olmuşlardır.
3. Avrupa Hunları, Bulgarların ve Macarların oluşumunda da etkili olmuşlardır.
GÖKTÜRKLER
Birinci Göktürk Devleti (552 – 659)
Birinci Göktürk Devleti, Bumin Kağan tarafından Avarların hakimiyetine son verilerek merkezi
Ötüken olmak üzere kurulmuştur.
Tarihte Türk adını devlet ismi olarak kullanan ilk devlettir.
Ergenekon Destanı’na göre Kök Türk Devleti’ni kuran kabile “Aşına” adıyla bilinmekteydi.
Aşına kelimesi Türeyiş Destanı göre “kurt” anlamına gelmektedir.
Bumin Kağan, büyük kağan olarak ülkenin doğusunu, kardeşi İstemi Yabgu ise batı
bölümünü yönetmiştir. Bu uygulamanın nedeni, Türklerde ülkenin hükümdar soyunun ortak
malı olması ve yönetimin kolaylaştırılmasıdır.
Bumin Kağan’dan sonra tahta oğlu Ko – lo, bir süre sonra da Mukan geçmiştir.
Mukan Kağan dönemi Göktürkler’in en parlak dönemidir. Devleti amcası İstemi Yabgu ile
birlikte yönetmiştir.
Mukan Kağan, Avarları ortadan kaldırmış, ülkesinin sınırlarını batıda Hazar denizine kadar
genişletmiştir.
Mukan Kağan döneminde doğuda Kitanlar, kuzeyde Kırgızlar, hakimiyet altına alınırken Çin
baskı altında tutulmuş ve Akhunlar üzerine seferler yapılmıştır.
Ülkenin Batı bölümünü yöneten İstemi Yabgu, İpek Yolu’nun kontrolü için Sasanilerle iş
birliği yapmış ve Akhunların yıkılmasını sağlamıştır. Daha sonra da Sasanilere karşı
Bizans’la iş birliği yapmıştırÇin baskısı sonucunda, 582 yılında ikiye ayrılmıştır. Doğu
Göktürk Devleti 630 yılında, batı Köktürk Devleti ise 659 yılında Çin hakimiyeti altına
girmiştir.
Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır.
İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 4
Kavramlar
Yagbu: Orta Asya Türk topluluklarında Hakan’ın soyundan gelen ya da bağımlı toplulukların
yöneticilerine verilen isim.
İpek Yolu: Çin’den başlayıp Karadeniz’in kuzeyi ve güneyinden İstanbul’a ulaşan tarihi ticaret
yoludur. Tarih boyunca Türkler, Çinliler, Moğollar ve Sasaniler İpek Yolunun kontrolü için
mücadele etmiştir.
Not: Sasanilere karşı Bizans ile kurulan ittifak, Orta Asya’dan, Bizans ile yapılan ilk ittifaktır.
II. Kök Türk Devleti
Birinci Kök Türk Devleti’nin yıkılmasından sonra, 50 yılı aşkın bir süre Çin esaretinde yaşayan
Türkler, bağımsızlıkları elde etmek için birçok defa ayaklanmışlardır. Bu ayaklanmaların en
önemlilerinden birisi Kürşad Ayaklanması ve Fu – ni – en Ayaklanması’dır.
Kutluk, Kuzey Çin’de gizli bir örgüt kurarak Kök Türkleri bağımsızlık mücadelesi için
örgütledi. 5000 kişiyi çevresinde toplayarak isyan eden Kutluk başarılı oldu. Böylece Kök
Türkler ikinci kez bir devlet kurmuş oldular.
Kutluk Kağan, İlteriş (derleyen, toparlayan, devlet kuran) unvanını aldı. Tecrübeli devlet
adamı olan Tonyukuk’u kendisine başdanışman yaptı.
Kutluk Kağan, Çin’i sürekli baskı altına almaya çalıştı. Bunu gerçekleştirmek Çin üzerine
toplam 46 sefer yaptı.
Kutluk Kağan devletin merkezini Karakurum’a taşıdı.
İlteriş Kaan’ın ölümü üzerine yerine Kapgan Kağan geçti.
Kapgan Kağan Dönemi
Kapgan Kağan dönemi 2. Kök Türk Devleti’nin yükselme dönemidir.
Kapgan Kağan, Kitanlar, Kırgızlar, Türgişler ve Karlukları egemenliği altına almıştır. Ölümü
üzerine oğlu İnal başa geçmiştir ancak Bilge ve Kültigin kardeşler İnal’ın Kağanlığına karşı
çıkmışlardır.
Bilge Kağan Dönemi
Bilge Kağan tahta oturmuş, Kültigin ise orduların başkomutanlığı’na gelmiştir.
Bilge Kağan dönemi II. Kök Türklerin en parlak dönemidir. Bu dönemde Basmiller,
Karluklar ve Kırgızlar yine egemenlik altına alınmıştır.
720 yılındaki “Şantan Savaşı”nda büyük bir Çin ordusunu yenmiştir. Bu savaştan sonra
Bilge Kağan, Çinlilerle savaşmanın topluma bir yarar getirmeyeceğini düşünerek barışçıl bir
siyaseti izlemeye başlamıştır.
Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk’un ölümü büyük bir boşluk oluşturmuştur. Onların
yerine gelenler iç mücadeleye girmiş; bu durumdan yararlanan Basmil, Karluk ve Uygurlar
birleşerek II. Kök Türk Devleti’ne son vermişlerdir.
Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır.
İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 5
Ek Bilgi: Kürşat Ayaklanması
Çinliler, Türkleri asimile etmek için Kök Türk soylularına Çin ordusunda subaylık görevi verdiler.
Doğu Kök Türk kağanı olan Çuluk Kağan’ın oğlu Kürşad da bunlardan bir tanesiydi.
Kürşat, 40 arkadaşı ile birlikte bir ihtilal yapmaya karar verdi. Çin hükümdarı Tay-tsung’u rehin
alarak onun hayatına karşılık Urku Tigin’i kurtarmayı planladı. Türkleri toplayarak Ötüken’de
bağımsız bir devlet kurma düşüncesi de vardı.
İhtilal yapılacak gecenin yağmurlu olması, imparatorun saraydan çıkmaması nedeni ile planı
değiştirdi ve sarayı basarak ihtilal yapmak istedi. Ancak kalabalık Çinli korumalara karşı başarılı
olamadı.
İlk yazılı kaynak: Orhun Abideleri
Tonyukuk (725), Kültigin (732), ve Bilge Kağan (725) adlarına dikilen yazıtlar Kök Türk
Devleti’nin kuruluşu, Çin’e karşı yapılan ayaklanma planları ile birlikte gelecek olan Türk nesline
öğüt vermek amacı ile yazılmıştır. Tonyukuk kendi yazıtını kendi yazarken; Kültigin ve Bilge
Kağan yazıtlarını Yollug Tigin yazmıştır.
3 yüzü Türkçe, bir yüzü Çincedir.
Not: Türklerin en eski yazıtı Yenisey Yazıtları’dır. Ancak yazıtlar okyanus kenarına dikildiği için
okunamayacak şekilde tahrip olmuştur. Bu nedenden dolayı, Yenisey Yazıtları bilimsel bir kaynak
sayılamayacağından, Orhun Abideleri ilk yazılı kaynak olarak kabul edilir.
Uygur Devleti (744 – 840)
Uygur Devleti’nin ilk başkenti Ötüken’dir. Ancak daha sonradan başkent Karabalsagun’a (Ordu
Balıg) taşınmıştır.
Uygurların ilk hakanı Kutluk Bilge Kül Kağan’dır. Kutluk Bilge’nin ölümü üzerine yerine
oğlu Moyen – çur geçmiştir. Bu dönem aynı zamanda Uygurların en parlak dönemi
olmuştur.
Moyen – çur komşu Türk boylarını egemenliği altına almış; aynı zamanda Çin imparatoruna
yaptığı yardım nedeniyle onun kızıyla evlenmiş ve Çin – Türk yakınlaşması sağlamıştır.
Moyen – çur’un ölümü üzerine Böğü Kağan tahta çıkmıştır.
Çin’deki iç karışıklıklarda önce imparatora destek veren Böğü Kağan, daha sonra bu
politikasından vazgeçmiş ve Çin’in birçok şehrini ele geçirmiştir. Bu savaşlar sırasında
Çin’den alınan ganimetlerle ülke oldukça zenginleşmiştir.
Böğü Kağan döneminin en önemli gelişmelerinden birisi de Maniheizm dinini devletin resmi
dini yapması ve Karabalsagun şehrinde bir mabet yaptırmasıdır. Ancak Uygur halkı bu dini
tamamen benimsememiş; din, saray ve çevresinde etkili olmuştur.
Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır.
İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 6
Böğü Kağan, Çin’e bir sefer yapılması tartışması sırasında Vezir Baga Tarkan tarafından
öldürülmüştür. Olay sonrası Baga Tarkan başa geçmiştir.
Uygurların önemli özellikleri
18 harfli Uygur alfabesini hazırladılar.
Moğolları etkileyerek Moğolların, Türk – Moğol İmparatorluğu özelliği kazanmasını
sağladılar.
Tahta harfli matbaayı oluşturdular.
Pamuktan kağıt yaptılar.
Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur.
Maniheizm’i kabul ederek mabetler yaptılar. Bu sayede mimari gelişti.
Mabetlerine çizdikleri resimler sayesinde minyatür sanatının temellerini attılar.
Diğer Önemli Türk Devletleri ve Toplulukları
Avarlar
552 yılında bugünkü Moğolistan’da kuruldu.
Sasanilerle iş birliği yaparak İstanbul’u 2 kez kuşattılar.
Not: Avarlar hem Avrupa’da hem de Asya’da devlet kurdular.
Not: Üzengi kullanımını dünyaya kazandırdılar.
Not: Avarlar İstanbul’u kuşatan ilk Türk devletidir.
Hazarlar
Hazarlar, 6.ve 10. yüzyıllar arasında Volga kıyıları ile Kırım arasındaki sahada varlıklarını
sürdürmüşlerdir. Bizans, Sasani ve dört halife dönemlerinden itibaren de İslam devletleri ile
temas kurmuşlardır.
Hazarlar, Sasanilerin zayıflamasında etkili olurken; Osman döneminden itibaren de
Müslüman Araplarla savaşmaya başlamışlardır. Hazarların Müslümanlarla savaşmalarında,
Bizans’ın kışkırtmaları etkili olmuştur.
İslamiyet’in Kafkaslara girmesini ve Rusya’da yayılmasını engellemişlerdir.
Hazarlar, dokuzuncu yüzyılın ortalarında Peçenek tehlikesi ile karşılaştılar. Peçenekler ile
yapılan mücadeleler, Hazarları zayıflatırken; bu durum, Rusya’nın işine yaramıştır.
Nitekim Hazarlar 965’te, Kiev – Rus iş birliği ile yıkılmıştır.
Hazarlar arasında Gök tanrı inancının yanında, Hristiyanlık, Musevilik, İslamiyet gibi
dinlerde yayılmıştır. Bu yönüyle Hazar ülkesinde dini hoşgörünün ve inanç hürriyetinin var
olduğu söylenebilir.
Not: Hazarlarda paralı askerlik sistemi olmasına karşın güçlü bir orduya sahiptiler. Bu sayede,
Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır.
İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 7
varlıklarını devam ettirdikleri sürede, bölgede barış ve huzur ortamı oluşmuş; dönemim Hazar
Barış Çağı olarak anılmasını sağlamışlardır.
Not: Hazarlar ticari açıdan oldukça gelişmiş bir topluluktur. Ülkede inanç hürriyetinin olması,
ticaretin bu denli gelişmesindeki en büyük etkendir.
Peçenekler
Balkaş Gölü çevresinde I. Kök Türk egemenliği altında yaşayan Peçenekler, I. Göktürk
Devleti’nin yıkılması üzerine Karlukların baskısıyla karşılaşmış ve yurtlarını terk ederek Volga
Nehri boylarına yerleşmişlerdir.
Volga boylarında Hazar ve Oğuzların baskısı nedeniyle daha batıya giderek bugünkü
Macaristan’a geldiler.
Peçenekler, Ruslarla mücadele ederek Rusların güneye inmesini engellediler.
Oğuz baskısı ile Balkanlar’a inen Peçenekler Bizans ordusunda paralı askerlik yaptılar.
Malazgirt Savaşı’nda Bizans ordusunun içindeki Peçenekler, Selçukluların safına geçtiler.
İstanbul’u kuşatmak isteyen İzmir Beyi Çaka Bey ile Selçukluların ittifakında Peçenekler de
yer aldı. Böylece Bizans üçlü kıskaca alınmış oldu.
Peçenek baskısından Kurtulmak isteyen Bizans, Kıpçaklarla anlaşarak seçeneklere
saldırmasını sağladı. Kıpçaklar, Peçenekler yenerek siyasi varlıklarına son verdiler. (1091)
Kıpçaklar
İrtiş Irmağı ile Balkaş Gölü arasındaki bölgede yaşamışlardır.
8. yüzyılda Moğol ilerleyişi Karşısında tutunamayan kıpçakların bir kısmı Macaristan’a
giderken bir kısmı ise Altın Orda Devletinin hizmetine girdi.
Altın Orda devletinin egemenliğindeki Kıpçakların çoğu Mısır’a köle olarak satıldı. Eyyubi ve
Memluk ordusunda görev yapan Kıpçaklar, bu devletlerin yönetiminde de yer aldılar.
Karadeniz Bölgesi’nin Türkleşmesinde önemli rol oynadılar.
Oğuzlar
Orhun ve Selenga Irmakları çevresinde yaşadılar.
Seyhun bölgesinde yaşayan Oğuzlar, Karlukların baskısı ile Peçenekleri batıya sürerek
topraklarına yerleştiler.
Rusların ve Kıpçakların baskısı ile Balkanlara gelen Oğuzların bir kısmı Bizans ordusunda
görev aldı.
Peçenek saldırısı sonrası Romanya’nın doğusu (Gagavuz) bölgesine yerleştirler. Seyhun
bölgesinde kalanlar Oğuz – Yagbu devletini kurdular.
Karluklar
Karahanlıların kuruluşunda etkili oldular.
Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır.
İslamiyet Öncesi Türk Tarihi #2 – YGS Tarih | 8
Talas Savaşı’nda Müslüman Araplara, Çin karşısında destek verdiler.
Not: Karluklar, Moğol hamiyetine giren ilk Türk topluluğudur.
Kırgızlar
Uygurları yıkarak Ötüken merkezli bağımsız bir devlet kurdular.
Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı, Kırgızlara aittir.
Türgişler
Bilinen ilk hükümdarı Baga Tarkan’dır.
Sulu Kağan döneminde Emevilerle savaşmışlar ve bölgenin Araplaşmasını engellemişlerdir.
Karluklar tarafından yıkılmışlardır.
Tüm hakları ogrenmelik.com'a aittir. İzinsiz çoğaltılması ve dağıtılması yasaktır.