TİCARET BORSALARI VE VADELİ İŞLEMLER Yrd. Doç. Dr. Haşan Araş. Gör. BülGÜ G iriş Tarımsal üretimin doğa koşullarına bağımlı olması ve pazarianmasındaki zorluklar nedeniyle oluşan ekonomik kayıplan azaltmak amacıyla .özellikle uygun pazarlama yöntemlerinin geliştirilmesi .gün geçtikçe önemini arttırmaktadır. Ü retid fertikleri ,kooperatifler, bordlar.okşin sistemi, gibi tarımsal pazarlamayı düzenleyici örgütler yanında .piyasa ekonomisinin geçerli olduğu ülkelerde serbest rekabeti düzenleyen başlıca kurum lar olarak ticaret bordalarının geliştiği görülmektedir. Başka bir ifade ile,ticaret borsalan, her kesim için gerçek bir serbest rekabet ortamı yaratırken .haksız rekabeti azaltmakta .ideal bir pazarlama düzeninin oluşmasına katkıda bulunm aktadır Arz ve talepteki geçici, ya da sürekli dalgalanmalar yanında, fiyatlann önem li boyutlarda değiştiği tanm ürünlerinde, piyasa dengesizliklerini önlemenin bir yolu da ticaret borsalannın geiişmesidir.Aynca, borsacla daha iyi değerlenen tanm ürünlerinde, devletin yaptığı destekleme miktan düşmektedir. Ticaret borsalannda oluşan fiyatlar.yörenin ve ülkenin şartlan dışında , uluslararası piyasanın şartlarını yansıtmaktadır. Bu nedenle ,ülke ekonomisinin dışa açılmasını, pazarlamanın uluslararası ölçeğe taşınmasını sağlayan kurumlandır. Bu çalışmada .ekonomide ticaret borsalannın önemi ve görevleri yanında , vadeli işlemlerin tanmsal pazarlamadaki önemi ve ülkemizde uygulama olanakları tartışılm aya çalışılmaktadır. K Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi,Tanm Ekonomisi Bölümü 64 B orsanın T a n ım ı ve G e liş im i Borsalar geniş çapta alış veriş işlemlerinin yapıldığı yasal olarak belirlenen pazar yerleridir (GÜNEŞ, 1990). Borsanın geniş bir tanımı ise ; alıcı ve satıcıların, sayma ölçme ve tartm a ile değerlendirilebilen malları ,ya da hisse senedi , tahvil gibi değerli kağıtları alıp, satmak üzere düzenli aralıklarla toplandıkları merkezler, olarak yapılm aktadır (REHBER, 1986). Genel olarak borsalar ; muamele konularına göre adlandırılırlar; hisse senedi borsalan , kambiyo ve para borsalan , ticaret borsaları , nakliyat borsaları, gibi. Ticaret borsalan , kuruluş ve işleyişleri yasayla düzenlenen belidi bir mal ya da çeşitli malların alım satımlarının yapıldığı, tüzel kişiliği olan, organize edilmiş kuruluşlardır. Bu tanımdan anlaşılacağı gibi ;borsa yerleri ve borsada işlem görecek malların neler olduğu önceden belirlenmekte, diğer yandan kuruluş ve işleyişleri yasayla düzenlenm ektedir Borsa benzeri kuruluş ve düzenlemelerin tarihi çok eskilere dayanmakla birlikte, "Borsa" isminin verildiği ilk organizasyonlara 15. yüzyılda rastlanın aktadır. İlk kurulduklarında her çeşit malın işlem görmesine karşın , daha sonra uzmanlaşma yönünde gelişm eler olmuştur Dünyanın önemli borsalarına örnek olarak ;Newyork Şeker Borsası .Liverpol Pamuk Borsası.Osako Tekstil Borsası verilebilir. Dünya Ticaret Borsacılığının gelişmesi ve bugün ulaştığı düzey, uzun süren tarihsel bir evrimin sonucudur. Bu evrim, ilk aşamada spot işlemlere, daha sonrada futures ve opsiyonlara dayalı vadeli kontrat piyasalarına dönüşüm şeklinde, temelde, üç yönlü bir gelişme göstermiştir. Türkiye’de ise, ilk defa 1856 tarihli Islahat Fermanı kapsamında yürürlüğe konan "Meclisi Ticaret ve Ziraat'e ait Nizanname" de Ticaret Borsalarından bahsedilmektedir. Türkiye'de ilk borsa 1892'de "İzm ir Ticaret ve Sanayi Borsası " adıyla kurulmuştür.ilk borsanın kurulmasından 21 yıl sonra 1913'de Adana'da ,1920'de Antalya, 1924’de Konya, Bursa ve Edirne'de, 1925'de İstanbul'da Ticaret ve Zahire borsaları faaliyete geçmişlerdir.Halen 41 'i il merkezinde, 39’u ilçelerde olmak üzere 80 ticaret borsasında toplam 200'ü aşkın ma! alınıp satılmaktadır(YEMlŞÇİ,1994). Ticaret borsalarmın 1993 yılı işlem hacmi 111.4 trilyon TL'ye ulaşmıştır. Ticaret borsaları içinde ilk sırayı 15.6 trilyon TL ile İstanbul Borsası alırken, bunu sırasıyla ,İzmir, Adana ve Ankara borsaları izlemektedir. Ticaret Borsalarmın Yapısı ve İşleyişi Türkiye'de 5590 sayılı yasaya göre ticaret borsaları, yasada yazılı esaslar içinde, borsaya dahil malların alımı ve satımı, fiyatların belirlenmesi ve ilanı işleri ile uğraşmak üzere kurulan tüzel kişiliğe sahip kamu kuruluşlarıdır (5590 Sayılı Yasa .Madde 32) 65 Ticaret Borsalannın kurulmaları ve faaliyetlerinin durdurulma yetkisi Ticaret Bakanlığı’na ait bulunmaktadır. İhtiyaç duyulan yörede borsa kurulduktan sonra, borsaya dahil edilen mailann ticareti ile uğraşan kişilerin .borsa üyesi olma zorunluluğu getirilmekte .yine bu malların belirlenen en az miktarının üzerindeki satışlarının borsa içinde ve borsa usullerine göre yapılması zorunlu olmaktadır Ticaret borsalannın yasada öngörülen temel görevlerini aşağıdaki gibi özetleyebiliriz (REHBER. 1986): a) Borsaya dahil malların, borsada alım ve satımlarını tanzim ve tescil etmek, aynca bu mailann günlük fiyatlarını usulüne göre tespit ve ilan etmek, b) Borsaya dahil malların asgari tip özelliklerini, alıcı ve satıcıların borsa muameleleri konusunda görev ve yükümlülüklerini, aynca ihtilaf durumunda uygulanacak hükümleri belirlemek, c) Yurt içi ve yurt dışı borsa ve piyasaları takip ederek fiyat haberleşmesi yapmak d) Borsaya dahil maddelerin tip ve özelliklerini tespit etmek üzere laboratuvar ve teknik bürolar kurmak ve kurulmuş olanlara katılmak, e) Diğer yasalarla ve Sanayi ve Ticaret Bakanlığınca verilecek görevleri yapmak f) Borsaya ait ort ve adetleri tespit ve ilan etmek Borsaların çalışma alanı il borsalarmda ıl.ilçe borsalarında ilçe ile sınırlıdır Borsalarda alım satım işlenilen, belirli gün ve saatlerde ve belirli bir düzen içinde yapılmaktadır (DÖŞER ve REHBER 1989) Tarım sal Pazarlam ada V ad eli İşlem P iy a s a la rın ın Y eri Tarım ürünlerinin doğal özelliklerinden biri olarak kabul edilen arzdaki değişmeler .pazar talebinde oluşan değişmelerle birlikte üretici açısından büyük riskler yaratmaktadır. Arz ve talepte meydana gelen dalgalanmalar ürün fiyatlannı olumsuz etkiledikleri zaman .üreticiler önemli sorunlarla karşılaşırlar . Fiyatlardaki büyük iniş ve çıkışlar pazarların yapısını ve işleyişini değiştirebilmektedir. Fiyat dalgalanmaları karşısında üreticiler yetiştirecekleri ürün çeşidi konusunda kararsız kalırlar Arzdaki düşüş piyasa dengesini negatife çekerken,arzın artması üreticinin gelirinde yine olumsuz etkiler yaratmaktadır Devlet desteklemeleri de bozulan dengeleri tam düzeltememektedir. Ticaret borsalarında tüccarlar, bir malın peşin alçısı ve belirli bir vadede satıcısı olarak çalışırken, bir aşamada kaybederken diğer aşamada kazanabilmektedir. Ticaretin yarattığı riskten tüccarlar, borsaların vadeli işlemleri ile kurtulabilmektedirler (Future Markets).Tüccarlar borsada bir anlamda spekülasyon yaparak çalışmaktadırlar Spekülasyon ;özel bilgileri ve alıcı tahminleri aracılığıyla menfaat sağlamak amacıyla bir malın zaman ve mekan içindeki fiyat farklarından yararlanma çabasında bulunan kişinin yaptığı işlerdir (GÜNGÖR. 1994) Ancak, vadeli işlemlerle spekülasyon arasında fark 66 bulunm aktadır.Tüccarlar ilgilendikleri malın dünya ve ülke genelinde üretim ve pazar şartları hakkında bilgi toplayarak, kişisel tecrübelerinden de yararlanarak.çok önceden fiyatlardaki m uhtem el değişmeleri tahmin edebilirler. Bunun sonucu yapılacak olanları sadece spekülasyon olarak tanım layanlayız Vadeli alış ve satışlarla fiyatlardaki zaman sürecinde oluşacak ani dalgalanmaları önleyebilirler (Future Markets). Alış ve satış sırasındaki karar aşaması, çiftçinin her üretim döneminde karşılaştığı en önemli sorundur.Hasat gerçekleşmeden, bitkisel ve hayvansal ürünlerini satan üretici, kendisi için gerekli oln girdileri temin etmeye çalışır Böylece, ürününü teslim etmeden,çeşitli risklerden uzaklaşmış olur Bu tür işlemlere (Forward Contracting) sözleşmeli çiftçilik denir Vadeli işlemler ise, forvvard işleminin biraz daha organize edilmiş şeklidir Burada, gerçek mallar yerine kağıtlar el değiştirm ektedir (ALLEN ve ark. 1985). Vadeli işlem piyasalarının tem eli vadeli işlem kontratlarına dayanmaktadır.Bu kontratlar, uzun yıllardan beri gelişmiş ülkelerde depolanabilir ürünlerde (tahıllar, pamuk ve yün gibi) kullanılmaktadır Bunun yanısıra, çabuk bozulabilen, fakat depolanması mümkün olan tereyağ ve yumurtada da bu sistem görülürken, 1964 yılından itibaren Şikago Ticaret Borsasında canlı hayvanların alınıp satılmasına başlanm ıştır (SHEPHERD ve FUTRELL, 1982). Şikago Ticaret Borsasında 1992 yılında vadeli işlem sözleşmesi sayısı 150 milyonu aşmıştır 1993 yılı işlem hacmi 100 trilyon dolardır. Günlük alınıp satılan sözleşme sayısının 3 milyona yaklaştığı günler olm aktadır (ÖZMEN.1994). Futures marketlerin ihracatçılara sağladığı avantajlar; a) fiyatların tahm ini (ya da riskin bilinm esi), b) fiyatların düzenlenmesi, c) depolama (ya da yatırım verimlilği), ve d) ürün fiyatlarının desteklenmesi olarak, sıralanabilir (THOMPSON 1985). Vadeli işlem borsalan (Futures Market), Türk ekonomisini ve finans sistemini dünya ekonomisi ile bütünleştirme hedefinin gerçekleştirilmesine katkıda bulunabilecek önem li araçlardan birisi olarak, 1989 yılından bu yana ülkemiz ekonomik gündeminde olan bir konudur. 18 Ocak 1992 tarihinde ilan edilen "Ekonomik Dengeleme, Üretim ve Atılım " kararlarında vadeli ve opsiyon borsalarının kurulması öngörülm üştür (GAZENFER, 1994). V a d e li işlem P iy a s a la rın ın Ö z e llik le ri Spekülasyon sırasında .alıcıların ve satıcıların fiyat dalgalanmalarına karşı korunmaları amacıyla geliştirilen sisteme "Hedging" denilm ektedir (FERRIS, 1988). Başka bir ifade ile hedging; vadeli işlem piyasalarında .ürün fiyatında zaman içinde ortaya çıkabilecek değişiklikler karşısında .ürünü elde tutmanın riskini ve m aliyet giderlerini düşürmek amacıyla gelecekteki fiyatı sabitleştirmek amacıyla vadeli (>7 işleme başvurulmasıdır. Bu önlem kambiyo, aksiyon.obligasyon ya da ticari mal piyasalarında kullanılmaktadır Hedging işlem i; kısa vadeli veya uzun vadeli olarak, iki kısımda incelenebilir. Kısa süreli hedging; üreticiyi (ya da satıcıyı), malın taşınması sırasında olabilecek fiyat değişmelerine karşı korur.Süre 1 hafta civarında olurken .uzun süreli olanı 1 haftadan fazla .aylarca sürebilmektedir. Borsalarda ticaret amacıyla kullanılan sözleşme tiplerinden biri "Geleceğe dönük (vadeli) sözleşmeler (Futures Contracts) "lardır. Bu sözleşmelerde malın miktarı, kalitesi ve teslimat yerleri sabit ve standarttır. Vadeli sözleşmeler; ya spekülatif amaçlı, ya da fiyat belirsizliklerinden korunmak amacıyla yapılmaktadır. Yeni ürünler pazara gönderilmeye başladığında ,spot piyasa fiyatı genellikle yakın vadedeki işlemin fiyatından aşağı seviyededir, örneğin , Ocak ayında spot piyasadaki mısınn fiyatı .Mayıs ayındaki vadeli işleme göre oldukça düşüktür. Vadeli sözleşmelerde hedging uygulamasında, peşin fiyatlar ile vadeli fiyatlar arasındaki farkın azaltılması durumunda dalgalanma riski en aza inmektedir. Aşağıdaki bölümde vadeli piyasalarda sözleşmelerin getirdiği avantajlara ait örnekler verilmiştir. Birinci örnek ; Üreticilerin depolama yaparak pazarlamaya çalıştıkları nadir ürünlerden olan zeytinin Ocak ayındaki peşin fiyatı 20.000 TL/kg, fiyatların yükselmeye başladığı Mayıs ayındaki vadeli fiyatı ise, borsa tarafından 20 000 TL/kg olarak belirlenmiş olsun. Üretici, fiyatların gelecekte düşeceği gibi, bir düşünceye kapılırsa, Ocak ayında daha düşük fiyatla ürününü satacaktır. Çizelge 1. Vadeli ve Peşin Piyasalarda Fiyat Oluşumu PEŞİN PİYASA VADELİ (FUTURES) PİYASA Ocak ayı: 20.000 TL/kg Ocak ayı Mayıs a y ı: 17.000 TL/kg Mayıs ayı : 20.000 TL/kg Vadeli fiyat : 20.000 TL/kg Peşin Piyasada Satıldığı Takdirde Kilo Başına Kazanç : 3.000 TL/kg Kilo Başına Kayıp: 3.000 TL/kg (Piyasa Satış F iya tı: 17.000 TL/kg) 68 Fiyatların düşmesi durumunda, vadeli sözleşme ile ürününü satan üretici cari fiyat 17.000 T LA g olmasına rağmen ,3.000 TL/kg kazancı olacaktır Sofralık zeytin tüccan ya da ihraçatcısı, fiyatların yükselmesi durumunda ise .vadeli sözleşmeyi daha düşük fiyatla yaptığı için, peşin piyasaya oranla, daha ucuza mal temin etmiş olacaktır(Çizelge 2) Çizelge 2: Vadeli ve Peşin Piyasalarda Fiyat Oluşumu PEŞİN PİYASA VADELİ (FUTURES) PİYASA Ocak ayı: 20.000 TL/kg Ocak ayı alış fiyatı 20.000 TL/kg Mayıs ayı: 2S.000 TL/kg Mayıs ayı Peşin Piyasadan Alındığı Takdirde Vadeli Sözleşme İle Kazanılan Kilo Başına Kayıp: 5 000 TL/kg Kilo Başına Kazanç: 5.000 TL/kg 25.000 TL/kg Borsalarda vadeli işlemlerin bir kısmı ise "opsiyon"denilen; belirli bir süre içinde belirti bir fiyattan ,bir malı satış ve satın alma hakkı tanıyan sözleşmelerle yürütülmektedir Opsiyon fiyatı ;cari piyasa fiyatının vade fiyatına eklenmesiyle bulunur. Opsiyonlar üçe ayrılmaktadır: - Malı satmaya izin veren sözleşme; satış opsiyonu(put option) - Malı satın almaya izin veren sözleşme ; alış opsiyonu(call option) - Malın satışına ya da satın alınmasına izin veren sözleşme; çift yönlü opsiyon (double option). Alış opsiyonu alıcıyı fiyatların yükselmesinden korurken, düşük fiyat avantajı da getirmektedir. Satış opsiyonun da ise, alıcı kendini düşen fiyatlara karşı korurken, fiyatların yükselmesi halinde, sözleşmeyi iptal ederek yüksek fiyattan yararlanabilmektedir. Geleceğe dönük (vadeli )piyasalarda işlem yapacak kişiler, hangi çeşit opsiyona başvuracaklarına karar verirken değişik yöntemleri izlerler. Bu yöntem leri şöyle sıralayabiliriz (SHEPHERD ve FUTRELL, 1982): - Düşük fiyatlardan korunmak için satış opsiyonu almak, - Ürünün depolanması durumunda fiyat sigortası olarak satış opsiyonu almak, 69 • Depolanan ürünün daha yüksek bir fiyattan satabilmek için alış opsiyonu almak, Hasat zamanında m evsim lik fiyat artışlarından doğacak kar için alış opsiyonu almak, Kısa dönemlerdeki fiyat artışlarından korunmak için alış opsiyonu alm ak Sonuç Ulusal ve uluslararası tarımsal ticarette merkezi bir rol üstlenen ticaret borsaları ürün bazında, çok ürünlü borsa tipinden tek ya da birkaç ürünün alınıp, satıldığı ihtisas borsacılığına, işlem bazında ise, spot piyasalardan alivre ve vadeli piyasalara geçiş şeklinde gelişme göstermiştir. Türkiye'de tarımsal pazarlamayı düzenleyen kurum lar arasında bulunan ticaret borsaları, çok çeşitli tarım ürünleri yelpazesini kapsamasının yanısıra, menkul değer, kıymetli maden ve dövizlerinde işlem gördüğü piyasalardan oluşan çok yönlü bir piyasa düzeni özelliği göstermiştir. Tarım borsaları için Türkiye'de piyasa türleri bakımından öngörülen hedef; spot piyasalardan, vadeli işlem piyasalarına geçiş şeklindedir. Vadeli işlem piyasalarının kurulması için, ürünlerin spot (peşin) piyasasının varlığı, standardizasyonun artması, devlet müdahalesinin olmaması, alt yapının kurulması gibi, temel önlemler gereklidir Bu açıdan, ülkemizde kısa vadede vadeli işlem piyasalarının gerçekleşmesi beklenmemeli, ancak, serbest rekabet ortamının yaratılması ve devlet desteklemlerinin azaltılması için öncelik verilmeli, ticaret borsalannda vadeli işlemlere geçiş sağlanmalıdır 70 KAYNAKLAR ALLEN, B. P., HEFNER, R G ve GORDON. J D , 1985 Farmers' Use of Cash Foıward Contracts, Futures C ontrads and Commodity Options, U S Department of Agriculture, Agricuttural Economic Report, No:533, VVashington ANONYMOUS, 1991. Ticaret Borsalan ve İzm ir Ticaret Borsası, İzmir Ticaret Borsası Yayınlan, No:42, İzmir ANONYMOUS, 1993. Vadeli İşlem Borsalan İçin Temel Rehber,İzmir Ticaret Borsası Yayınlan, No:51, Kuvvet Matbaacılık, İzmir BATTLEY, N., 1989. An Introduction to Commodity Futures and Options.M c Graw-Hill Book Company DÖŞER, F. ve REHBER, E., 1989. Ticaret Borsalan ve Bursa Ticaret Borsası, U.Ü.Z.F. Dergisi, s:39-45, Bursa FERRIS, N.J., 1988. Marketing Strategies and Altem atives for Individual Farmers, 1988 Yearbook of Agriculture in U S A. GAZENFER, S., 1993. Türkiye'de Vadeli İşlemler Pamuk Borsasının Kurulması Konusunun Değerlendirilmesi, İzm ir Ticaret Borsası Yayınları. No:48,Aymar Matbaası, İzmir. GÜNEŞ, T., 1990. Tarımsal Pazarlama ve Standardizasyon, A.Ü.Z.F .Yayın No:1182,A.Ü. Ofset Basım Ünitesi, Ankara. GÜNGÖR, G., 1994. Tekirdağ Ticaret Borsasının Yapısı ve İşleyişi T.Ü Fen. Bil. Enst. (Yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Tekirdağ. KOTAR, E., 1971. Borsa Emirleri ve Muhasebesi,Eskişehir I.T.I.A.,Yayın No:87/47, Sevinç Matbaası, Ankara. KUEY, A , 1987. Borsa Ansiklopedisi,İzmir Ticaret Borsası Yayınları, No:32. İzmir. OLALI, H., 1993. İzmir'de Pamuk Vadeli İşlem Borsasının Ekonomik Yapılabilirliği, İzmir Ticaret Borsası Yayınlan, Yayın No:47, Aym ar Matbaası, İzm ir ÖZMEN, H., 1994. Türkiye’de Vadeli İşlemler Piyasası Nasıl Olmalıdır. Ticaret Borsalan ve Vadeli işlemler Sempozyumu, Ankara REHBER, E., 1986. Ticaret Borsalan, T.C Ziraat Bankası Dergisi, Sayı:37. T.C. Ziraat Bankası Matbaası, Ankara. SHEPHERD, S. G. ve FUTRELL, G. A , 1982 Marketing Farm Products The lowa State University Press. Ames, lowa THOMPSON, S., 1985. Use of Futures Markets for Exports by Less Developed Countries, American Journal of Economics,December,1985 YEMİŞÇİ, T., 1994. TO BB’nin Ticaret Borsalan ile İlgili Çalışmaları, İzm ir Ticaret Borsası Dergisi Sayı:6, Aym ar Yayıncılık, İzmir 71