01-11 seyhan tiftik

DERLEME/REVIEW
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Gelifl Tarihi/Received: 05/12/2011 - Kabul Edilifl Tarihi/Accepted: 24/02/2012
Yafll› Bireylerde Sistemsel De¤ifliklikler,
Hastal›klar ve Hemflirenin Rolü
Systemic Disturbances, Diseases and
Role of Nursing in the Elderly
Seyhan Tiftik, Ayflin Kay›fl, ‹lknur ‹nan›r
Ac›badem Kozyata¤› Hastanesi, ‹stanbul, Türkiye
Acibadem Kozyatagi Hospital, Istanbul, Turkey
ÖZET
Yafllanma, organizman›n molekül, hücre, doku, organ ve sistemler düzeyinde, zaman›n ilerlemesiyle ortaya ç›kan, geriye dönüflü
olmayan yap›sal ve fonksiyonel de¤iflikliklerin tümüdür. Yafllanma, organizmadaki pek çok sistemi etkileyen bir süreçtir. Yafll›lardaki patolojik de¤ifliklikleri anlayabilmek için yafllanman›n fizyolojisini ö¤renmek gerekmektedir. Yafll›lar daha s›k hastalanmakta, daha fazla kronik hastal›k ile bafl etmekte, daha fazla sorunla yaflamak zorunda kalmakta, ço¤u kez birkaç sa¤l›k problemini birarada gö¤üslemeye çal›flmaktad›r. Sonuç olarak, sa¤l›k merkezlerine daha fazla baflvurmakta ve daha uzun süre hastanede yat›r›lmaktad›rlar. Dünya Sa¤l›k Örgütünün aç›klamalar›nda dünya nüfusunun yafllanmas›yla birlikte kanser, diyabet,
kardiyovasküler hastal›klar, kronik akci¤er hastal›klar› ve baflta demans olmak üzere mental hastal›klar›n artt›¤›, yaflla beraber
gelen komorbiditenin artmas›nda en önemli faktörlerden olan sigara, hareketsiz yaflam tarz›, obezite, sa¤l›ks›z ve bilinçsiz beslenme gibi olumsuz faktörlerin önüne geçilebilmesi için kapsaml› çal›flmalar›n yap›lmas› gerekti¤i belirtilmektedir. Sistemsel de¤ifliklikler ve hastal›klarla beraber yafll› sa¤l›¤›n› koruyan ve gelifltiren uygulamalar› saptamak önemlidir. Yafll›larda öncelikle önlenmesi ve aranmas› gereken sa¤l›k sorunlar›, düflme ve kazalar, osteoporoz, göz ve görme sorunlar›, iflitme sorunlar›, ak›l sa¤l›¤› sorunlar›, difl ve beslenme sorunlar›, kronik a¤r›lar ve uyku bozukluklar›, idrar ve d›flk› inkontinans›, vücut ›s›s›n›n kayb› ve
ilaç ba¤›ml›l›¤›, gereksiz ilaç kullanma ve iyatrojenik sa¤l›k sorunlar›d›r. Ülkemizde geriatrik t›p yeni geliflen bir bilim olmas› nedeniyle geriatri hemflireli¤i kavram› da son y›llarda daha fazla üzerinde durulan ve gereksinim duyulan bir hemflirelik alan› olmufltur. Yafll› bireyin hemflirelik de¤erlendirmesi karmafl›k ve zorlu bir süreci gerektirmektedir.
Anahtar Kelimeler: Yafll› birey, yafll›da vücut sistemleri, hemflirelik.
Yaz›flma Adresi/Address for Correspondence
Hmfl. Seyhan Tiftik
Ac›badem Kozyata¤› Hastanesi, ‹stanbul/Türkiye
e-posta: [email protected]
1
Tiftik S, Kay›fl A, ‹nan›r ‹.
Systemic Disturbances, Diseases and Role of Nursing in the Elderly
ABSTRACT
Ageing is the sum of the irreversible structural and functional changes in the molecules, cells, tissues, organs and the systems of
the organism occurring during the time flow. Ageing is an important period affecting many systems in the organism. Awareness
about the physiology of the ageing is necessary to understand the pathological changes in the elderly population. Elderly people
are more frequently getting sick, coping with more chronic and multiple diseases thus facing with more health problems. As a
result, the elderly admit to health centers for many times and are being hospitalized for longer periods. According to the World
Health Organisation reports; the prevalence of cancer, diabetes, cardiovascular diseases, chronic lung diseases and mental diseases, primarily dementia, are getting increased as the population of the world is getting older. Therefore, more extensive studies should be planned in order to cope with smoking, sedentary health style, obesity, unhealthy nutrition which are the important
factors increasing the ageing-induced comorbidities. Determining the new practices, saving and improving the health of the elderly is getting importance. The most preferential health problems to be prevented and screened in the elderly are falling risk and
accidents, osteoporosis, eye and vision disturbances, hearing disturbances, mental health deterioration, teeth and nutrition disorders, chronic pains and sleep disorders, incontinence of the urine and feces, loss of body temperature, drug addiction, unnecessary drug usage and iatrogenic health problems. Geriatric medicine is being a new specialty in our country therefore geriatric
nursing is also being a new and necessary nursing field. Evaluation of an elderly in a nurse-manner is a complex and difficult
process.
Key Words: Elderly, body systems in the elderly, nursing.
Yafllanma her canl›da görülen, tüm ifllevlerde azalmaya neden olan, evrensel bir süreç olarak tan›mlanabilir. Yafllanma, organizman›n molekül, hücre, doku, organ ve sistemler düzeyinde, zaman›n ilerlemesiyle ortaya ç›kan, geriye dönüflü olmayan yap›sal ve fonksiyonel
de¤iflikliklerin tümüdür. Yafll›l›k, moleküler yafllanma,
hücresel yafllanma, dokular›n, organlar›n, bireyin ve nihayet toplumun yafllanmas› olarak ele al›nabilir (1).
Yafllanma hem biyolojik hem de kronolojik bir olgudur. Biyolojik olarak yafllanma, döllenmeyle bafllayan
ve yaflam boyu devam eden bir süreçtir. Kronolojik olarak yafll›l›¤›n birçok s›n›flamas› yap›lm›flt›r. Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ) yafll›l›¤› kronolojik olarak 45-59 yafl
aras› orta yafll›, 60-74 yafl aras› yafll›, 75 yafl ve üzerini ileri yafll› fleklinde ay›rm›flt›r (2).
Yafllanma sürecinde kal›t›m, yaflam biçimi, ifl, beslenme al›flkanl›klar›, kronik hastal›klar, kiflilik özellikleri gibi bireysel özellikler etkili olmakla birlikte 65 yafl
yafll›l›k s›n›r› olarak kabul edilmektedir (2).
Yirminci yüzy›lda t›p, bilim ve teknoloji üçgenindeki
geliflmelere paralel olarak, dünya nüfusundaki art›fl
h›zlanm›fl; 1900 y›l›nda 1650 milyar iken, 1950 y›l›nda
2520 milyara ulaflm›flt›r. Ölüm oranlar›nda, 1950’li y›llardan sonra belirgin azalmayla birlikte dünya nüfusu
h›zla artmaya devam etmifltir. Mevcut art›fl h›z›n›n projeksiyonu ile 2050 y›l›nda dünya nüfusunun 8909 milyara ulaflaca¤› hesaplanmaktad›r. Birleflmifl Millet-
2
ler’in istatistiklerine göre 2050 y›l›nda Türkiye nüfusu
100.664.000 olacakt›r. Beklenen yaflam süresinin uzamas› ve do¤um h›z›n›n azalmas›yla dünya nüfusu bir
önceki 50 y›la göre daha h›zl› yafllanm›flt›r (3).
Dünyada pek çok toplumda oldu¤u gibi ülkemizde
de bebek ölümlerinin azalmas› infeksiyon hastal›klar›n›n kontrolü, beslenme ve sa¤l›k hizmeti olanaklar›n›n
geliflmesiyle beklenen yaflam süresinde ve nüfus yap›s›ndaki de¤ifliklikler sonucunda yafll› nüfus oran›nda art›fl olmufltur (4). Art›fl›n nedenlerine bak›ld›¤›nda; sosyal
flartlar›n düzelmesi, teknolojinin ilerlemesi, t›bbi bak›m,
beslenme, e¤itim olanaklar›n›n artmas› ve bar›nma koflullar›n›n iyileflmesi fleklinde s›ralanmaktad›r (5).
Dünya nüfusu içinde 60 yafl ve üstü bireylerin say›s› 1950 y›l›nda 200 milyon iken, 2000 y›l›nda bu say›
590 milyon olmufltur ve 2025 y›l›nda 1 milyar 100 bin,
2050 y›l›nda 2 milyar olmas› beklenmektedir. Yafll› bireylerin oran› 1998 y›l›nda ilk defa çocuklar›n oran›n›
geçmifltir (%19.1’e karfl›n %18.8) (3). DSÖ’nün 1998
Dünya Sa¤l›k Raporu’na göre, 2025 y›l›nda ‹zlanda,
‹talya, Japonya, ‹sveç gibi ülkeler baflta olmak üzere 26
ülkede, do¤umda beklenen ortalama yaflam süresinin,
80 y›l›n üzerinde olmas› beklenmektedir. TNSA (Türkiye
Nüfus ve Sa¤l›k Araflt›rmas›) 2003 verilerine göre Türkiye’de do¤umda beklenen yaflam süresi erkekler için
66.4 y›l, kad›nlar için 71 y›l olup, ortalama 68.7
y›ld›r (2). 31 Aral›k 2010 tarihinde Türkiye nüfusu
73.722.988’dir (6). Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n nüfus projeksi-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Tiftik S, Kay›fl A, ‹nan›r ‹.
Yafll› Bireylerde Sistemsel De¤ifliklikler, Hastal›klar ve Hemflirenin Rolü
yonlar›nda, 65 yafl ve üstü nüfusun oran›n›n 2020 y›l›nda %8.5, 2030 y›l›nda ise %12.1 olaca¤› tahmin edilmektedir. Bu verilere göre dünyada ve Türkiye’de toplam nüfus içindeki yafll› say›s› ve oran› giderek art›fl göstermektedir (7). Ortalama insan ömrünün uzamas›n›n
sonucu olarak, toplumda yafll› nüfusunda görülen art›fl,
yafll›lar›n sorunlar›na önem verilmesi gerekti¤ini göstermektedir (8).
Yafllanma sürecinde; genetik programlamaya uygun olarak bireysel özellikler ve d›fl etkenlere ba¤l› olarak de¤ifliklikler meydana gelmektedir. Hastal›klar, hava kirlili¤i ve günefl ›fl›¤› yafllanma sürecini etkileyen,
azalt›lmas› ya da kaç›n›lmas› olanakl› olan d›fl etkenlerdir (2). Multifaktöriyel bir süreç olan yafllanma; yaflam
boyunca mikroskobik düzeyden makroskobik düzeye
geçmektedir. Her ne kadar geçen zamana ba¤l› olarak
fizyolojik kay›plar›n ortaya ç›kmas› bekleniyorsa da bu
kay›plar›n h›z› bireyden bireye büyük de¤ifliklik göstermektedir (3). Genetik özellikler, yaflam tarz›, hastal›klar
ve kiflilerin fizyolojik bafla ç›kma yollar› çok de¤ifliklikler göstermektedir. Yafllanma sürecinde, zamana ba¤l›
olarak ortaya ç›kan de¤ifliklikler, normal koflullar alt›nda fonksiyon kayb›na neden olmaz, ancak organ sistemlerinin rezervlerinde ve homeostatik kontrolde bir
azalma söz konusudur. Bu nedenle vücudun çeflitli
stres ve de¤iflen koflullara adaptasyonu azalm›flt›r (3).
Hücresel ve hücre d›fl› de¤ifliklikler fizik görünümünde, de¤iflikli¤e neden olarak ifllevleri bozar. Vücut
yap›s› ve görünümünde fark edilir de¤ifliklikler olur (2).
Yafll›l›k birden fazla patolojinin ve onlara ait belirti ve
bulgular›n s›kl›kla beraber bulundu¤u bir yaflam dönemidir (9).
Yafllanman›n karakteristik özellikleri;
1. Organ sistemlerinin rezerv kapasitelerinde azalma (özellikle stres periyotlar›nda belirginleflme),
2. Homeostatik kontrolde azalma (termoregülasyon
sisteminde bozukluk, baroreseptör duyarl›l›¤›nda azalma),
3. Çevresel faktörlere uyum sa¤layabilme yetene¤inde azalma (pozisyon de¤iflikli¤i ile ortaya ç›kan ortostatik hipotansiyon, de¤iflen ›s›ya adaptasyonda zay›fl›k),
4. Stres yan›t kapasitesinde azalma (atefl, anemi).
Yafllanmaya ba¤l› olarak ortaya ç›kan ve giderek
artan bu kay›plar›n sonunda; kifli hastal›klara ve ya-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
ralanmalara karfl› korunmas›z bir hale gelmektedir
(10).
Yafllanma, organizmadaki pek çok sistemi etkileyen
bir süreçtir (11). Yafl›n ilerlemesiyle birlikte kiflide fizyolojik ve anatomik baz› de¤ifliklikler meydana gelmektedir. Yafll›l›ktaki bu de¤iflikliklere ba¤l› olarak, vücudun
hastal›klara karfl› direnci azalmakta ve kronik hastal›klar›n say›s› artmaktad›r. Yafll›lar de¤iflen koflullara
adaptasyon güçlü¤ü, ba¤›fl›kl›¤›n azalmas› ve stres nedeniyle daha s›k hastalanmakta, daha fazla kronik hastal›k veya sorunla karfl›laflmakta, ço¤u kez birkaç sa¤l›k problemiyle bafl etmeye çal›flmaktad›r (3,7). Sonuç
olarak, sa¤l›k merkezlerine daha fazla baflvurmakta ve
daha uzun süre hastanede yat›r›lmaktad›r (3).
DSÖ’nün aç›klamalar›nda dünya nüfusunun yafllanmas›yla birlikte kanser, diyabet, kardiyovasküler hastal›klar, kronik akci¤er hastal›klar› ve baflta demans olmak üzere mental hastal›klar›n artt›¤›, yaflla beraber
gelen hastal›klar›n artmas›nda en önemli faktörler olan
sigara, hareketsiz yaflam tarz›, obezite, sa¤l›ks›z ve bilinçsiz beslenme gibi olumsuz faktörlerin önüne geçilebilmesi için kapsaml› çal›flmalar›n yap›lmas› gerekti¤i
belirtilmektedir (7,10).
YAfiLILI⁄IN S‹STEMLERE OLAN ETK‹S‹,
HASTALIKLAR ve HEMfi‹REL‹K YAKLAfiIMI
Kardiyovasküler Sistem
Yafllanma sürecinin kendisi asl›nda kardiyovasküler sistemi etkilemektedir. Kardiyovasküler hastal›klar,
özellikle koroner arter hastal›¤›, hipertansiyon, kalsifik
aort darl›¤› ve kalp yetersizli¤i, yaflla birlikte dramatik
biçimde artar ve kardiyovasküler nedenli ölümlerin büyük ço¤unlu¤u yafll› popülasyonda oluflur. Kardiyovasküler hastal›klar›n bu grupta ortaya ç›k›fl›; yafll›l›¤a
ba¤l› yap›sal de¤ifliklikler, risk faktörlerine uzun süre
maruz kalma, efllik eden hastal›klar nedeniyle de¤iflkendir (12).
Kardiyovasküler sistem de¤iflikliklerine s›rayla bakacak olursak;
• Kalbin boyutlar› küçülür (2).
• Yaflla beraber kalp kas› atrofiye u¤rar ve her bir
kas›lmada pompalanan kan miktar› da azal›r. Kalp
pompalama yetene¤i %1 düfler (7,13).
• Sol ventrikül duvar› kal›nlafl›r (2,12).
• Kalp kapaklar› kal›nlafl›r (2,11,12).
• Sinoatriyal dü¤ümde fibroz doku oluflur (2,12).
3
Tiftik S, Kay›fl A, ‹nan›r ‹.
Systemic Disturbances, Diseases and Role of Nursing in the Elderly
• Kardiyak output azal›r (2,7,13).
• Stres yan›t› azal›r (2).
• Kalp h›z› ve dolum hacmi azal›r (2,12,13).
• Kalp çevresindeki ya¤ dokusu artar.
• Alt ekstremite venlerinde geniflleme olur.
• Baroreseptörlerin aktivitesi azal›r (13).
• Arterlerin esnekli¤i azald›¤› için periferal direnç
artar, sistolik kan bas›nc› artar, diyastolik kan bas›nc›
hafifçe yükselir (2,12-14).
• Tüm organlara kan ak›m› azal›r.
• Venlerde dilatasyon meydana gelir.
• Yüzeysel damarlar belirginleflir (2).
Kan damarlar›, yap›s›ndaki elastik liflerin kayb›ndan dolay› daha az esnek olur ve kan bas›nc› artar. Bu
da sonuçta hipertansiyona sebep olur. Yafll›lardaki
mortalitenin %50, morbiditenin %70 oran›nda hipertansiyona ba¤l› oldu¤u ve koroner kalp hastal›¤›, konjestif kalp yetmezli¤i ve inme insidans›n›n, hipertansif
hastalarda normotansif yafll›lara oranla, daha yüksek
oldu¤u gözlenmifltir (7,11).
Kardiyovasküler sistem de¤ifliklikleri sonucu yafll›l›k döneminde en çok karfl›lafl›lan kardiyovasküler hastal›klar, hipertansiyon, kalp yetmezli¤i, koroner arter
hastal›klar›, atriyal fibrilasyon, akut miyokard infarktüsü, kapak hastal›klar› ve venöz trombozdur
(2,9,11,12,15-20).
Hemflire yafll› ve ailesine infeksiyonlar, anemi, anksiyete ve afl›r› a¤r›n›n kontrol alt›na al›nmas›nda yard›mc› olmal›d›r. Hemflireler hipertansiyonun tedavisi
için ilaç kullanmada yafll›lara destek olmal›, ilaçlar›n
do¤ru kullan›m›n› sa¤lamal›, ilaçlar›n etkileri ve ilaç tedavi sonuçlar›n› de¤erlendirebilmelidir. Yüksek kan bas›nc› olan yafll› bireylerin kan bas›nçlar›n›n her gün do¤ru ve dikkatli bir flekilde ölçülmesi, kilo kontrolü, tuz k›s›tlamas› ve tüketilen besinlerin izlenmesi, ilaç kullan›m›, stres ile bafl etme yöntemlerinin ö¤retilmesi, fizik egzersizler yap›lmas› için yafll›ya/ailesine dan›flmanl›k
yapmas› ve e¤itim vermesi gerekmektedir (7,21).
Solunum Sistemi
Solunum sistemi de¤ifliklikleri sonucu yafll›l›k döneminde en s›k görülen hastal›klar; kronik obstrüktif akci¤er hastal›¤› (KOAH) ve pnömonidir (7,9,11,13,16,
18,20,22-24).
4
Solunum sistemi infeksiyonlar›, özellikle de pnömoni 65 yafl ve üstü insanlarda hem geliflmifl hem de geliflmekte olan ülkelerde önemli bir ölüm sebebidir. Yafll› sa¤l›kl› olsa ve düflük risk faktörleri bulundursa da
immün sisteminde meydana gelen de¤iflikliklerden dolay› solunum sistemi infeksiyonlar›na karfl› daha duyarl› olabilir (24).
Solunum sistemi de¤ifliklikleri;
• Yafllanmayla akci¤er dokular›n›n elastik kabiliyeti azal›r (11,24,25).
• Vital kapasite azal›r (13,25).
• Gö¤üs duvar›n›n sertleflmesi ve solunum kaslar›nda kuvvet azalmas› oksijen tafl›nmas›yla iliflkili solunum fonksiyonlar›nda azalmalara neden olur (11,24).
• Bronfliyollerde daralma olur ve direnci art›r›r.
• Alveollerde geniflleme ve alveol septalarda düzleflme olur.
• Alveol duvarlar›nda oluflan dejenerasyona ba¤l›
gaz al›flverifli yapan yüzeyde azalma olur (25).
• Oksijen satürasyonu ve hipoksiye yan›t azal›r
(13,25).
• Gö¤üs kafesinin elastikiyetindeki azalma nedeniyle, toraks hareketleri zorlafl›r (11).
• Solunum kaslar›n›n kas›lma gücü azal›r (24,25).
• Solunum sisteminde verim düflüklü¤ü ortaya ç›kar
ve toraks solunumunun yerini kar›n solunumu al›r
(11,25).
• Ekspiryumda ak›m h›z› azal›r (25).
• Rezidüel akci¤er hacmi artarken vital kapasite de
azalmaktad›r (2,11,13,24,25).
• Siliya hareketleri yavafllar ve öksürük refleksi
azal›r (7,13,25).
Hemflirelik bak›m›nda, solunum sorunu olan yafll›lar›n solunumun say›s›, ritmi ve derinli¤i izlenmeli,
yafll›n›n buna uygun hafif günlük öksürük ve derin solunum egzersizlerine özendirilmesi, temiz havadan yararlanmas› ve infeksiyondan korunmas› sa¤lanmal›d›r.
Yafll› ile konuflarak her gün belirli sürelerle egzersiz
yapmas›n›n sa¤l›¤a etkileri anlat›lmal›d›r. Sigara içme
al›flkanl›¤›n›n solunum yolu infeksiyonlar›na etkisi anlat›l›p, stres yaratmadan sigaray› b›rakmaya yönlendirilmeli ve sigara içilen ortamlardan uzak durmas› sa¤lanmal›d›r. Yafll›lar›n televizyon karfl›s›nda oturma sü-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Tiftik S, Kay›fl A, ‹nan›r ‹.
Yafll› Bireylerde Sistemsel De¤ifliklikler, Hastal›klar ve Hemflirenin Rolü
releri saptanmal› ve bunun sak›ncalar› yafll›ya anlat›lmal›d›r (7,11,21).
Kas-‹skelet Sistemi
Geriatrik toplumda kas-iskelet sistemi hastal›klar›
çok s›k görülmekte ve yaflam kalitesini bozmaktad›r
(26,27). Kas-iskelet sistemi sorunlar›, hayat› tehdit edici olmamas›na karfl›n yafll›larda kronik hareket bozuklu¤unun, ilaç kullan›m›n›n ve hastane yat›fllar›n›n
önemli nedenleri aras›nda yer almaktad›r (27).
Kas-iskelet sistemi de¤ifliklikleri;
• Kaslar›n kütlesi ve gücü yaflla beraber azal›r
(2,11,24,27).
• Kas kütlesinin kayb› yaflam› tehdit etmemesine
ra¤men, günlük aktiviteleri yapmay› zorlaflt›r›r ve fiziksel aktivite düzeyini düflürür (11).
• Kas liflerinin say›s› ve büyüklü¤ü azal›r (24,27).
• Yafllanmayla kas lifleri sinir uyar›m›na daha yavafl yan›t vermekte ve daha az etkili kas refleksi oluflmaktad›r (11).
• Kas lifleri içerisinde hücreler aras› ya¤ miktar›nda art›fl gözlenmektedir. Otuz yafl›ndan sonra kiflilerde
kas kuvveti her 10 y›lda bir %10-15 oran›nda düflmeye
bafllar ve 50 yafl›ndan sonra bu olay h›zlan›r. Kad›nlarda 30-35 yafllar›ndan sonra, erkeklerde 50-55 yafllar›ndan sonra %0.75-1 oran›nda kemik yo¤unlu¤u, mineral
kay›plar› oluflur (11). Bu nedenle kemikler zay›flar ve
kolay k›r›labilir (4,11,13,24,27).
• ‹ntervertebral disklerde dejenerasyon, k›k›rdak ve
ba¤larda kalsifikasyon ortaya ç›kar (11,13,27).
• Eklem k›k›rdak yüzeyinde fibroz doku artar (13).
• Eklemde elastikiyet kayb›, k›k›rdaklarda bozulmalar oluflur (11,27).
• Yafll›lar, gerek duruflta gerekse yürüyüflte denge
sorunu yaflarlar. Bunun nedenleri aras›nda duyusal inputun azalmas›, kas gücünde azalma, postüral yan›tlar›n iletiminde uzama ve vestibüler reflekslerin yavafllamas› say›lmaktad›r (11).
Yafllanmayla birlikte kas-iskelet sisteminde; osteoporoz, osteoartrit, dejeneratif eklem hastal›klar›, romatoid
artrit, pelvik fraktür ve düflme fraktürleri gibi hastal›klar
görülür (9,11,13,20,26-28). Yap›lan çal›flmalarda en s›k
osteoporoz, lomber, diz ve servikal bölgede olmak üzere
dejeneratif hastal›klar›n görüldü¤ü tespit edilmifltir (26).
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Hemflireler, yafll› bireyin yaflam kalitesini art›rabilmek için uygun egzersizler planlamal›d›r. Egzersiz
program›nda unutulmamas› gereken nokta, yafll›lar›n
ö¤renmelerinin yavafl, motor hareketlerinin az ve yorulmalar›n›n kolay oldu¤udur. Egzersiz s›kl›¤›, yo¤unlu¤u
ve süresi bir plan halinde art›r›lmal›, yafll›ya birden
yüklenilmemelidir. Egzersize bafllarken ›s›nma hareketleri yap›lmal›, egzersiz sonras›nda hemen egzersizi kesmeden so¤uma hareketleri yap›lmal›d›r (21). Günde düzenli olarak 30 dakika ya da haftada üç kez her defas›nda 20-30 dakika hafif egzersiz, ritmik yürüme kas
gücünün artmas›n› sa¤layabilir ve düflmeleri de önler.
Osteoporozu önlemek için yeterli kalsiyum al›m› (süt,
yo¤urt, peynir), yeflil yaprakl› sebzeler, brokoli, sigara
ve alkolden kaç›nma, kafein içeren içkilerden kaç›nma
konusunda öneriler sunulmal›, yafll› ve ailesine e¤itim
verilmesi önemlidir (7).
Sinir Sistemi
Sinir sistemi de¤ifliklikleri sonucu yafll›l›k döneminde en s›k görülen hastal›klar; serebrovasküler olay, beyin kanamalar›, Alzheimer, demans, Parkinson hastal›¤›, deliryum, depresyon ve beyin iltihaplar›d›r (4,8,12,
13,19).
Sinir sistemi de¤ifliklikleri;
• Yaflland›kça yerine konulmas› mümkün olmayan
nöron kay›plar› oluflmas› nedeniyle hareketler yavafllar, reaksiyon zaman› uzar.
• Reaksiyon ve hareket zamanlar›ndaki düflüfl, kiflilerin baz› günlük aktivitelerini yapmada olumsuz etkilere neden olur.
• Serebellum yafllanmayla yaklafl›k %25’lik bir
hücre kayb›na u¤rar.
• Beyin a¤›rl›¤› erkeklerde %10, kad›nlarda %5
azal›r. Lepto meninks kal›nlafl›r. Ventriküllerin hacmi
artar (12).
• Beyin metabolizma h›z›nda ve kan ak›m›nda minimal azalma olur (13).
Demans (bunama); ilerleyen yaflla, beyindeki bir tak›m de¤iflmeler sonras› oluflan, bellekte bozulman›n yan› s›ra konuflma, söylenen fleyleri ya da daha önce bilinen fleyleri yapamama, çevresindeki eflya ve varl›klar›
tan›yamama; hesaplama, plan yapma, yürütme, sorunlar› çözme, davran›fllar› yeri geldi¤inde sonland›rabilme, uygun yarg›da bulunma gibi daha çok beynin fron-
5
Tiftik S, Kay›fl A, ‹nan›r ‹.
Systemic Disturbances, Diseases and Role of Nursing in the Elderly
tal bölgesine ait becerilerde kay›plarla kendini gösteren ilerleyici bir hastal›kt›r. Demans fliddetli travma
sonras› durumlar d›fl›nda sinsidir. Prognozu genellikle
ilerleyici ve geri dönüflümsüzdür. Soyulma, zehirlenme,
iflkence gibi baflkalar›ndan zarar görme sanr› ve hezeyanlar›na s›k rastlan›r. Hasta sald›rgan olabilir ve intihar girifliminde bulunabilir. Erken safhalarda paranoid
bozukluk ve psikozlar görülebilir (20).
Biliflsel fonksiyonu bozan serebral hastal›k, beyin
tümörü, Alzheimer hastal›¤› gibi durumlar yafll› bireyin
konuflmas›n› engelleyebilir. Analjezik ve sedatif olan
yafll›lar laterjik ve konfüze olabilirler. Bu yafll›lar tan›t›m kart› bulundurmalar› konusunda bilgilendirilmeli ve
düzenli olarak takip edilmelidir (29).
Hemflire yafll›larda görülen bu de¤ifliklik ve sorunlar› dikkate alarak yafll› bireyin gerçekle iliflkisini kurmaya çal›flmal›, kifliye yer ve zaman (gün, ay, y›l) oryantasyonunu sa¤lamal›, yafll›ya yapaca¤› iflleri hat›rlatmal›, yafll›/ailesine bak›mlar› konusunda e¤itim vermeli ve dan›flmanl›k yapmal›d›r. Yafll›n›n hangi uyarana
ne kadar süre sonra tepki verebildi¤i dikkatle saptanmal› ve yafll›n›n bu konuda ne hissetti¤i belirtilmelidir.
Buna göre yafll›n›n yemek, y›kanmak, giyinmek ve sorular› cevaplamak için daha uzun süreye ihtiyac› oldu¤u
kabul edilmeli, yafll› ve aileye durum aç›klanmal›d›r.
Ayr›ca, yafll›lara üretkenliklerini sürdürebilecekleri ortamlar yaratmak, onlar› bu anlamda desteklemek yararl› olmaktad›r. Yafll›lar›n s›k ziyaret edilmesi, yaln›zl›ktan do¤acak sorunlar› önler (30).
Gastrointestinal Sistem
Gastrointestinal sistem de¤ifliklikleri sonucu yafll›l›k döneminde en s›k görülen hastal›klar; gastrointestinal sistem kanamalar›, ileusa kadar ilerleyen konstipasyon, atrofik gastrik, peptik ve duodenal ülser, ifltahs›zl›k ve malnütrisyondur (13,14,18).
Yafll›l›kta, gastrointestinal sistem di¤er sistemlere göre farkl›l›k gösterir. Yap›lan hayvan çal›flmalar›nda yafll› mide, ince ba¤›rsak ve kal›n ba¤›rsak epitelyal hücrelerinde di¤er sistemlerin aksine hipoproliferasyon de¤il hiperproliferasyon geliflir. Proliferasyondaki bu yüksek potansiyel travma, toksisite, açl›k
ve afl›r› beslenme durumlar›nda uyar›lan gastrointestinal sistem epitelyal dokuda afl›r› proliferatif yan›tta
da görülür. Bu yap›n›n kal›t›msal baz› özelliklerle birlikte yaflla, gastrointestinal sistem kanserlerindeki
6
art›fl›n da muhtemel nedeni olabilece¤i düflünülmektedir (24).
Sindirim sistemi yafllanmadan birkaç flekilde etkilenir. Ancak bu de¤iflikliklerin hiçbiri yafll›n›n sindirim
fonksiyonlar›n› etkilemez. Özefagus kaslar› daha az kas›lmas›na ra¤men lokmalar›n iletilmesinde sorun yaflanmaz. Mide daha yavafl boflal›r ve daha az yiyecek
tutabilir, çünkü mide elastisitesi azalm›flt›r. Ancak çok
az insan bu de¤ifliklikleri hissedebilir. Kal›n ba¤›rsaklar, içlerindeki besinleri daha yavafl iletir. Baz› yafll›lar
bunu konstipasyon olarak hissedebilirler (13,24).
Karaci¤er hücre miktar›ndaki azalmaya ba¤l› olarak küçülür, kan ak›m› ve baz› enzimlerin etkinli¤i azal›r. Etkinli¤i azalan bu enzimlerin baz›lar›, baz› ilaç ve
toksik veya toksik olmayan maddelerin ifllenmesinden
sorumludur. Dolay›s›yla, özellikle baz› ilaçlar daha
uzun süre etkili olabilir (24).
Yafll›larda, acil müdahale gerektiren gastrointestinal sistem kanama nedenleri üst gastrointestinal sistem için; gastrik ülser, duodenal ülser, gastrit ve özefajit olabilir. Alt gastrointestinal sistem için; divertiküloz,
vasküler ektazi, radyasyon proktitisi, kolorektal kanser
ve kolon polipleri olabilir (3).
Gastrointestinal sistem de¤ifliklikleri;
- Difllerde çürüme ve difl kay›plar› görülür.
- Tat ve doku reseptörleri zay›flar.
- Tükürük ve sindirim enzimlerinin sal›n›m› azal›r.
Kaslar›n motor tonüsü ve fonksiyonu azal›r.
- Gastrik asit ve pepsin sekresyonu azal›r.
- Karaci¤erde kan ak›m› azal›r ve pankreas›n yan›t›
yavafllar.
- Kal›n ba¤›rsaklarda peristaltizm yavafllar (13).
Hemflireler taraf›ndan yafll› bireyin beslenmesini etkileyebilecek, fizyolojik, psikolojik, sosyoekonomik nedenler, hastal›klar ve ilaç-besin etkileflimi tan›lanmal›d›r. Bu konular dikkate al›narak yafll› bireye özgü uygun hemflirelik giriflimleri planlanarak uygulanmal› ve
giriflimlerin etkinli¤i de¤erlendirilmelidir (21). A¤›z ve
difl sorunlar› yafll›lar için önemlidir. Yafll›lara yumuflak
g›dalarla beslenmesi, protezlerin ve difllerin her yemekten sonra temizlenmesi, f›rçalanmas› ve difl etlerine
masaj yap›lmas› konusunda bilgi verilmelidir. Yafll›larda s›k karfl›lafl›lan konstipasyon durumunda, ilaç ve
ilaç d›fl› giriflimler planlan›r ve uygulan›r (7,21). Zorun-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Tiftik S, Kay›fl A, ‹nan›r ‹.
Yafll› Bireylerde Sistemsel De¤ifliklikler, Hastal›klar ve Hemflirenin Rolü
lu olmad›kça ve doktor önermedikçe ilaç kullan›m› engellenmelidir (7). Hemflire yafll› bireyin sa¤l›kl› beslenme davran›fl› kazanmas›n› sa¤lama, sigara içiyorsa b›rakt›rma, çay ve kahve al›m›n› azaltma konusunda e¤itimci rolünü kullanmal›d›r (21).
Üriner Sistem
Üriner sistem de¤ifliklikleri sonucu yafll›l›k döneminde en s›k görülen hastal›klar; üriner sistem infeksiyonlar›, akut ve kronik böbrek yetmezli¤i, inkontinans,
aktif mesane retansiyonu ve prostat kanseridir (7,1315,18).
Yafll›larda önemli problemlerden biri de idrar inkontinans›d›r. Çeflitli çal›flmalarda toplumda geriatrik idrar inkontinans› prevalans› %8-34 aras›nda de¤iflmektedir. Bak›mevleri ve hastanelerdeki yafll›larda ise idrar inkontinans› prevalans› %50’lere ulaflmaktad›r
(31).
Yafllanmayla beraber;
• Genital sistemde atrofi, mukozalarda kuruluk olur.
• Üreme sistemi fonksiyonlar› geriler ve seksüel aktivite azal›r.
• Böbrek kan ak›m› azal›r.
• Böbreklerin idrar konsantre ve dilüe etme yetene¤i azal›r.
• Nefronlar›n fonksiyonu %60 azal›r.
• Renin-anjiyotensin-aldosteron aktiviteleri azal›r.
• Duyu reseptörleri zay›flar (13).
• Mesane kapasitesinde azalma olur.
• Mesane ve perianal kaslarda gevfleme olur.
• Erkeklerde prostat hipertrofisi görülür (2).
Hemflireler yafll›larda görülen bu de¤ifliklikleri dikkate alarak; yafll› için sak›ncas› yoksa bol su içmesini
sa¤layarak ilaçlar›n at›l›m›n› h›zland›r›labilirler. ‹nkontinans› olan yafll›lara perine egzersizleri ö¤retilmeli,
yafll› daha s›k tuvalete gitmesi konusunda uyar›lmal› ve
bu konuda aile ile ifl birli¤i yap›lmal›d›r. Üriner kateterler de yafll›larda infeksiyon nedeni olabilece¤i için
mümkünse kullan›lmamal›, kateter kullananlarda infeksiyon görüldü¤ünde uygun antibiyotiklerle tedavi almas› sa¤lanmal›d›r. ‹drar›n› tutamayan ve diyabet hastas› olan yafll›lar kilo takibi, ald›¤›-ç›kard›¤› ve ödem
yönünden dikkatle izlenmelidir (7).
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Metabolik ve Endokrin Sistem
Metabolik ve endokrin sistem de¤ifliklikleri sonucu
yafll›l›k döneminde en s›k görülen hastal›klar, diabetes
mellitus, tiroid fonksiyon bozuklu¤u, menopoz ve andropoz, erektil disfonksiyon ve libido kayb›d›r (7,13,18).
Yafllanmayla birlikte, kan glukozunun düzenlenmesinde insülinin etkinli¤i azal›r. Bu da tip 2 diyabete neden olur. ‹nsülin etkisindeki ve glukoz tolerans›ndaki
azalmada, yafllanma sürecinde etkili ikincil olaylar›n
da etkisi olabilir. Fiziksel aktivitedeki azalma ve ya¤
dokusundaki art›fl, özellikle de abdominal bölgenin ya¤lanmas› insülin direnci geliflmesinde rol oynar (7,11).
Yafllanmayla birlikte hormon salg›lanmas›ndaki azalma sonucu kad›nlarda menopoz, erkeklerde andropoz dönemi bafllar. Dokular de¤iflikli¤e u¤rad›kça, fizik ve mental sa¤l›k de¤ifltikçe cinsel kapasitede de¤ifliklikler olabilir. Ancak libido her iki cinsiyette de de¤ifliklik göstermez.
Yaflla birlikte östrojen ve ovaryal fonksiyonlarda azalma,
yafll›larda kiflilik de¤iflikliklerine neden olmaktad›r (7).
Metabolik ve endokrin sistem de¤ifliklikleri;
• Glukoz tolerans› bozulur.
• ‹nsülin direnci artar (7,13).
• Vücut kütlesi azal›r, kaslarda ya¤ oran› artar (13).
Hemflirenin hastal›ktan korunma, tedaviye uyumda
ve komplikasyonlar›n önlenmesinde önemli sorumluluklar› vard›r. Diyabet tedavisinde diyet kontrolü çok
önemlidir. Uygun egzersiz, kilo kayb› ve dolafl›m› düzenleyerek komplikasyonlar› önlemeye yard›m eder. Yafll›lar bu dönemde endokrin fonksiyonlar›nda görülen bu
de¤iflikliklere ba¤l› olarak da yard›ma ihtiyaç duyarlar.
Bunun için hemflireler yafll› ve ailesiyle ifl birli¤i kurarak
yafll›ya yard›mc› olabilmektedirler. Yeni hobiler edinmesi ve u¤rafl› tedavisi için yafll› özendirilmelidir (7).
Derideki De¤iflimler
Yafll› hastalarda nörolojik defisitler, rutin hijyenik
bak›m›n sa¤lanmas›ndaki güçlük ve immün fonksiyonlarda bozulma nedeniyle infeksiyöz hastal›klar›n görülme riski artm›flt›r. Nonmelanoma deri kanserleri yafll›
bireylerde s›k görülmektedir. Bu lezyonlar›n gelifliminde günefl hasar›n›n yan› s›ra azalm›fl hücresel immün
yan›t ve genetik faktörler de rol oynamaktad›r (1).
Yafllanmayla birlikte deri de¤ifliklikleri;
• Deri alt› ya¤ dokusu azal›r. Subkütan doku ve
elastin lifler azal›r.
7
Tiftik S, Kay›fl A, ‹nan›r ‹.
Systemic Disturbances, Diseases and Role of Nursing in the Elderly
• Melanositlerinden pigment hücrelerinin üretimi
azal›r.
• Derinin esnekli¤i kaybolur.
• Ter ve ya¤ bezlerinin büyüklü¤ü, say›s› ve salg›lar› azal›r.
• K›l folliküllerinde incelme ve pigment kayb› olur.
• Dermis vaskülaritesi azal›r.
• Kapiller kan ak›m› azal›r.
• Deri alt›ndaki damarlar›n frajilitesi artar.
• Kad›nlarda yüzde k›llanma olur.
Sonuç olarak yafllanmayla birlikte en s›k karfl›lafl›lan deri hastal›klar›, deri tümörleri, yara iyileflmesinde
gecikme, infeksiyonlar ve ayak ülserleridir (1,13).
Hemflire yafll›larda görülen bu de¤ifliklikleri dikkate
alarak; yafll›ya/ailesine vücut bak›m› ve banyo s›ras›nda ve sonras›nda dikkat etmeleri gereken konularda
e¤itim vermelidir. Yafll›larda genellikle ayak derisi kuru, t›rnaklar serttir. Bu nedenle ayak bak›m› önemlidir.
Özellikle diyabetiklerde ve damar hastal›¤› olanlarda
ayak dokular›n›n beslenmesi bozulaca¤› için kolay yaralar oluflabilmekte ve zor iyileflmektedir. Ayaklar›n
günlük temizli¤inin ve bak›m›n›n önemi konusunda yafll› ve ailesine bilgi verilmelidir (7,30).
Duyusal Fonksiyonlar
Beyin yap›s›nda glukoz kullan›m›nda kay›plar, yafllanmayla duyusal kavray›flta düflüfllere neden olur. Yak›n nesnelere odaklanma 40’l› yafllarda, ince detaylar›
ay›rt edebilme 70’li yafllarda düflmeye bafllar. Gözler
daha gri görünür ve katarakt geliflir. Yafllanmayla yüksek frekansl› sesleri iflitmek güçleflir. Tat ve koklama
duyular›ndaki az bir kay›p, ifltah› ve beslenmeyi etkiler
(11).
Yafll› bireylerde duyusal de¤ifliklikler sonucunda
s›kl›kla; gözlerde kuruma, göz infeksiyonu, iflitme güçlü¤ü, dengede bozulma, kaza riski, ba¤›ml›l›k ve iletiflim sorununa neden olmaktad›r (2,7).
Duyusal fonksiyonlarda de¤ifliklikler;
• Lens elastikiyeti azal›r, kornea refleksi azal›r.
• Görme keskinli¤i ve periferik görme azal›r.
• Gözyafl› salg›s› azal›r.
• Pupillerin ›fl›¤a uyumunda bozulma olur.
• Konjunktivada incelme ve sar›ms› renk olur.
8
• Koklea hücrelerinin say›s› azal›r.
• D›fl kulak yolunda daralma olur (2,13).
Hemflirelik bak›m›nda görme ve iflitme sorunlar›
olan yafll› bireyin yaflam kalitesini yükseltmek hedeflenmelidir. Yafll›lara, göz infeksiyonlar›ndan korunmalar› için hemflireler taraf›ndan el y›kama ve gözlerin temiz bir spançla içten d›fla do¤ru temizlenmesi konusunda e¤itim verilmelidir. Evdeki yafll›larda diyabet hastal›¤› olup olmad›¤› araflt›r›lmal›, ald›¤› ilaçlar kontrol
edilmeli, geliflebilecek katarakt sorununa dikkat edilmeli, çevre güvenli¤i sa¤lanmal›, odalar›n ayd›nl›k olmas› tercih edilerek yeterli ›fl›k ve gözlük kullan›m› sa¤lanmal›d›r (7,11,21).
Yafll› birey ile konuflurken ses tonu iyi ayarlanmal›,
yavafl ve kiflinin yüzüne bakarak konuflulmal› ya da di¤er iletiflim yollar› kullan›lmal›d›r. ‹flitme cihaz› kullanan yafll›lara gece aleti ç›karmas› ve kirlenince sabunlu suyla y›kanmas› önerilmelidir (7,11,21).
‹mmün Sistem
‹mmün sistem fonksiyonlar› yafllanmayla genel olarak bask›lan›r. Bu durum infeksiyonlara karfl› hassasiyetin artmas›na ve sonuç olarak da morbidite ve mortalite oran›nda art›fla yol açar (10,29). Düzenli fiziksel
aktivite, immün sistem fonksiyonlar›ndaki bask›lanmay› azaltabilmektedir (29).
Ba¤›fl›kl›k ve afl›lama: Özellikle solunum sistemi
hastal›klar›n›n seyrini hafifletebilece¤i için pnömokok
ve influenza afl›lar› önemlidir. S›k yaralanma geçirme
riski olan yafll›larda tetanoz afl›s› da korunmada önemli bir yer tutmaktad›r.
YAfiLI B‹REYLER‹N BAKIMINDA
HEMfi‹REN‹N ROLÜ
Yafll› sa¤l›k hizmetlerinin temelini hastal›klardan
korunma, yeti yitimini önleme veya geciktirme, ba¤›ml› olmadan yaflama, tedavi edici hizmetlerin verilmesi
yan›nda yeti yetersizli¤i olan yafll›lara üretken ve kaliteli bir yaflam sa¤lama oluflturmaktad›r (22).
Dünyada yafll› nüfustaki art›fl sa¤l›k bak›m ekibi
üyelerinin yafllanan toplum gereksinimleri do¤rultusunda yeni stratejiler gelifltirmesine, “gerontoloji” ve “geriatri” kavramlar›n›n gündeme gelmesine yol açm›flt›r.
Gerontoloji; yafll›l›¤› psikolojik, sosyal, biyolojik, ekonomik ve tüm yönleriyle inceleyen bir disiplindir. Geriatri
ise yafll›lara yönelik sa¤l›k sorunlar›n›n fizyolojisi, pa-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Tiftik S, Kay›fl A, ‹nan›r ‹.
Yafll› Bireylerde Sistemsel De¤ifliklikler, Hastal›klar ve Hemflirenin Rolü
tolojisi, tan›, tedavi ve bak›m›na yönelik etkinlikleri
kapsayan bir disiplindir (2).
Ülkemizde geriatrik t›p yeni geliflen bir bilim olmas›
nedeniyle geriatri hemflireli¤i kavram› da son y›llarda
daha fazla üzerinde durulan ve gereksinim duyulan bir
hemflirelik alan› olmufltur. Ülkemiz nüfusundaki yafllanmaya paralel olarak yafll› nüfusun özelliklerinin, yafllanmayla organizmada meydana gelen de¤iflikliklerin,
yafll›larda s›k karfl›lafl›lan sa¤l›k sorunlar›n›n ve bak›m
gereksinimlerinin hemflirelik disiplini taraf›ndan bilinmesi zorunlu hale gelmifltir. Yafll› bireyin hemflirelik de¤erlendirmesi karmafl›k ve zorlu bir süreçtir (2).
Hemflirelerin sa¤l›¤›n yükseltilmesi ve hastal›klar›n
önlenmesi aç›s›ndan üç düzeyde korunmada etkin rolleri bulundu¤u bilinmektedir (21).
1. Birincil korunma: Hemflire; yafll› bireyi hastal›ktan ya da yaralanmalardan korumak için özel önleyici uygulamalarda bulunur.
2. ‹kincil korunma: Erken tan› ve hastal›klar›n,
bozukluklar›n tedavisini içermektedir. Hemflireler yafll›
bireyin sorun alanlar›n› belirler, zaman›nda harekete
geçilmesi için giriflimlerde bulunur, uygulanan tedavi
ve bak›m› uygular.
2. Üçüncül korunma: Bu düzeydeki korunmada
ise; bireydeki hastal›¤›n olas› komplikasyonlar›n›n önlenmesi, sakatl›¤›n en aza indirgenmesi ve rehabilitasyon giriflimleri ifllevselli¤inin en üst düzeye ulaflt›r›lmas›
amaçlan›r. Üçüncül korunma esas al›nd›¤›nda; yafll› rehabilitasyonunda hemflireninin en önemli hedefleri; hastan›n ve ailenin e¤itilmesi, hastan›n öz bak›m becerilerinin gelifltirilmesi, hastan›n cesaretlendirilmesi, gerekli
destek programlar›n›n verilmesi, u¤rafl ve meflguliyet
becerilerinin kazand›r›lmas› ve hastan›n gelifliminin sürekli de¤erlendirilmesi olarak s›ralanabilir (21).
Yafll› bireyin hemflirelik de¤erlendirmesi karmafl›k
ve zorlu bir süreçtir (2). Geriatri hemfliresi yafll› bireyi
de¤erlendirirken fiziksel, sosyal, duygusal, entelektüel
ve manevi boyutlara iliflkin tan›lama yapmal›d›r. Hemflire tan›lamadan elde etti¤i verileri de¤erlendirerek,
uygun giriflimleri planlar, uygular ve bunlar›n sonuçlar›n› de¤erlendirir (21).
Yafll› bireyin öncelikle; tüm sistemlere iliflkin de¤erlendirmesi yap›l›r. Kardiyovasküler sistem (kan bas›nc›,
kalp yetmezli¤i bulgular›, gö¤üs a¤r›s› anamnezi), solunum sistemi (dispne, solunum yolu infeksiyonu bulgula-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
r›), gastrointestinal sistem (ba¤›rsak hastal›klar›, bulant›, kusma), genitoüriner sistem (inkontinans, konstipasyon, idrar yolu infeksiyonu bulgular›), hematolojik
sistem (anemi) ve lökomotor sistem (eklem ve kemik
hastal›klar›, dokunma problemleri) ile ilgili sorun olan
alanlar tan›lan›r (21).
Geriatri hemflirelik giriflimlerinde yafll› bireyin rehabilitasyon plan›; sorun alanlar›na yönelik amaçlara iliflkin olmal› ve bunlara uygun giriflimleri kapsamal›d›r
(21).
Hemflireler e¤itici rolü ile yafll› birey, aile ve toplumun sa¤l›¤›n› gelifltirmek ve korumak, do¤ru sa¤l›k
davran›fllar› kazand›rmak için planl› olarak e¤itim verir
(29,30).
Bak›m verici rolünde hemflire, hastal›k sürecine
özel tedavi uygular ve hastan›n sosyal ve emosyonel
iyilik durumunu yeniden kazand›rmak için önlemler
al›r. Durumun birey ve aile üzerindeki fiziksel, psikososyal etkilerini tan›mlar ve iyilefltirici giriflimlerde bulunur (30).
Sa¤l›k, tedavi ve yaflam biçimindeki de¤ifliklikler
hakk›nda yafll›ya ve ailesine bilgi sa¤lar. Hasta ve ailesinin deneyimlerinden anlam ç›karmalar›, ö¤renmeleri
ve ba¤›ms›zl›k kazanmalar› için ne ö¤retilece¤ini tan›mlar ve bunlar› ö¤retir (30).
Yafll› hastaya sa¤l›k bak›m› ile ilgili kavramlar› ve
gerçekleri aç›klar. Ö¤renmeyi destekler ve davran›fl de¤iflikli¤ini de¤erlendirir (29,30).
Yafll›n›n yaflam kalitesinin yükseltilmesinde, günlük
yaflam›n› geçirdi¤i konut ve çevresiyle ilgili önlemler
büyük önem tafl›r. Yafll›larda kazalara neden olabilecek
faktörler göz önüne al›narak; yatak odas›, banyo, mutfak gibi yaflam alanlar›nda yafll›lar›n kullan›m› ile ilgili
koruyucu önlemler al›nmal›, düflme ve çarpmalardan
korunmal›d›r. Yafll› ve yak›nlar› oluflabilecek kazalar
konusunda bilgilendirilmelidir (2,29,30).
Savunuculuk rolü ile hemflire, yafll›y› bilgilendirme,
karar vermesine yard›m etme, gerekti¤inde sözcülük
yapma, tan› ve tedavilerin yan etki ve komplikasyonlar›ndan koruma gibi görevleri yerine getirir. Hemflirelerin savunucu rolü kapsam›nda; bak›m verdi¤i birey ya
da grup için fiziksel ve psikososyal olarak güvenli bir
çevre sa¤lama, bak›ma iliflkin karar verme süreçlerinde
etik ilkeleri göz önünde bulundurma, hastan›n yasal
haklar›n› koruma ve gerekti¤inde hakk›n› aramas›na
9
Tiftik S, Kay›fl A, ‹nan›r ‹.
Systemic Disturbances, Diseases and Role of Nursing in the Elderly
yard›m etme gibi görev ve sorumluluklar› vard›r
(29,30).
KAYNAKLAR
1.
Altay A. Yafll›larda Evde Verilen Hemflirelik Hizmetlerinin De¤erlendirilmesi. Hacettepe Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü Program› Halk Sa¤l›¤› Hemflireli¤i Doktara Tezi. Ankara
2005 Eriflim Tarihi: 21/10/2011.
2.
Arulat T. Aile Hekimlerinin Birinci Basamakta Yafll› Hasta De¤erlendirmesindeki Sorunlar. Akademik Geriatri Kongresi Antalya 2009. Kongre Kitab›, 2009: 17-22.
3.
Aslan FE, Karadakovan A. Yafll›l›k ve Bak›m. Dahili ve Cerrahi
Hastal›klarda Bak›m. Nobel Yay›nevi, 2010: 113-36.
4.
Be¤er T. Yafllanma ve Yafll›l›k. Geriatrik Hasta ve Sorunlar›
Sempozyumu ‹stanbul, 1998: 9-13.
5.
Be¤er T. Geriatrik Yafl Grubunda Fizyolojik De¤ifliklikler. 5. Ulusal ‹ç Hastal›klar› Kongresi. 2003.
Sa¤l›kl› yafllanma yaklafl›m›, her yafltan insan›n
sa¤l›kl›, güvenli ve sosyal aç›dan aktif olabilece¤i bir
hayat tarz›n› öngörmektedir. Yafllanma ile birlikte sistemsel de¤ifliklikler ve beraberinde hastal›klar ortaya
ç›kmaktad›r. Ortaya ç›kan sorunlar ancak sa¤l›kl› yaflam tarz›n›n teflvik edilmesi ve “sa¤l›kl› yafllanma”
kavram›n›n uygulamaya geçirilmesiyle mümkün olacakt›r.
6.
Belgin A, Sevi¤ Ü, Karatafl N. Gerontoloji Hemflireli¤i E¤itim
Program›. I. Uluslararas› VIII. Ulusal Hemflirelik Kongresi Antalya. Kongre Kitab›, 2000: 42-3.
7.
B›y›k A, Özgür G, Özsoy S, Erefe ‹, Emeç A, Ergül fi ve ark. Huzurevinde Yaflayan Yafll›lar›n Fiziksel Sa¤l›k Sorunlar› ve Hastal›klar›na Yönelik ‹lac› Kullanma Davran›fllar›. Türk Geriatri Dergisi 2002; 5: 68-74.
8.
Bölükbafl› S. Kemik ve Yafllanma. Türkiye Klinikleri J Med Sci
2008; 28(Suppl): S130-S133.
Yafll› bireylerin gereksinimleri de¤erlendirilerek öncelikler belirlenmeli ve yafll› nüfusun sa¤l›¤›n› gelifltirmeye yönelik etkili müdahaleler yap›lmal›, izlenmeli ve
etkileri de¤erlendirilmelidir.
9.
Çakmak B, Ayd›n F, Aktafl ‹, Akgün K, Eryavuz M. Geriatrik hastalarda kas-iskelet sistemi hastal›klar›. Türk Geriatri Dergisi
2004; 7: 221-4.
Yafll›larla çal›flan hemflirelere; yafll›l›k süreci, sistemsel, fizyolojik, psikolojik ve sosyal deste¤in önemi
gibi konularda e¤itim verilmelidir. Gerontoloji hemflireli¤inde uzmanlaflma desteklenmelidir.
11. Çivi S, Tanr›kulu Z. Yafll›larda ba¤›ml›l›k ve fiziksel yetersizlik
düzeyleri ile kronik hastal›klar prevelans›n› saptamaya yönelik
epidemiyolojik çal›flma. Türk Geriatri Dergisi 2000; 3: 85-90.
Geriatri/gerontoloji hemfliresi; sa¤l›k-hastal›k durumunda ve ölüm süreci boyunca hasta haklar›n› ve yasal
haklar›n› korumak için etik ilkeler do¤rultusunda, profesyonel bak›m standartlar›yla çal›fl›r (32).
SONUÇ ve ÖNER‹LER
Yafll› nüfusun artmas›yla yafll›lara yönelik sa¤l›k
hizmetlerine de talep giderek artmaktad›r. Hemflirelikte uzmanlaflma yolunda büyük ad›mlar at›lmaktad›r ve
“geriatri hemflireli¤i” günümüzde uzmanlafl›lmas› gereken bir özel dal olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Gerontoloji hemflireli¤inde yafll›l›k ve yafll› sa¤l›¤›
konular›n›n mezuniyet öncesi e¤itimde müfredat program›nda ve mezuniyet sonras› hizmet içi e¤itimler, sertifika ve kurs programlar›nda a¤›rl›¤›n›n art›r›lmas› gerekmektedir.
Yafll› sa¤l›¤› hemflireli¤i dersinde bak›m verenlerin
yaflad›¤› güçlüklerle bak›m yükleri konular›na yer verilmelidir.
Geriatri hastanelerinin aç›lmas›, yafll› hasta bak›m›na yönelik yeterli fiziki koflullar›n ve teknik donan›m›n
sa¤lanmas› önemlidir.
10. Çetinel B. Yafll›da ‹drar ‹nkontinans›. Geriatrik Hasta ve Sorunlar› Sempozyumu ‹stanbul 1998: 83-93.
12. Çurgunlu A. Yafll›da Üriner Sistem ‹nfeksiyonuna Pratik Yaklafl›m. Akademik Geriatri Kongre Kitab› 2009: 112-5.
13. Do¤an A, Dönmez KB, Nakipo¤lu G, Özgirgin N. Geriatrik inmeli hastal›klar ve komplikasyonlar. Türk Geriatri Dergisi 2009;
12: 118-23.
14. Duranay M. Hipertansif Yafll› ‹zlemi ve Tedavisinde Özellikler.
Akademik Geriatri Kongre Kitab› 2009: 23-30.
15. Fad›lo¤lu Ç, Tokem Y. Geriatrik rehabilitasyonda hemflirenin rolü. Türk Geriatri Dergisi 2004; 7: 241-6.
16. Gebam: Geriatrik Bilimler Araflt›rma ve Uygulama Merkezi. Hacettepe Üniversitesi. Yafll›l›kta Kaliteli Yaflam; Syf: 6. www.gebam.hacettepe.edu.tr Eriflim Tarihi: 20/11/211
17. Güner A, Atak N. KOAH olan hastalarda sa¤l›k e¤itiminin yaflam kalitesi üzerindeki etkisinin de¤erlendirilmesi. Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Mecmuas› 2001; 54: 321-32.
18. Güner P, Güler Ç. Yafll›lar›n ev güvenli¤i ve denetim listesi. Türk
Geriatri Dergisi 2002; 5: 150-4.
19. Karatafl ‹. Yafll›larda S›k Görülen Kas ‹skelet Sistemi Sorunlar›.
http://tahad.org/sunumlar, Eriflim Tarihi: 25/04/2010.
10
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Tiftik S, Kay›fl A, ‹nan›r ‹.
Yafll› Bireylerde Sistemsel De¤ifliklikler, Hastal›klar ve Hemflirenin Rolü
20. Kayacan S. Olgularla Acilde Yafll› Hasta De¤erlendirilmesi. Akademik Geriatri Kongre Kitab› 2009: 143-4.
27. Öztürk Y. Yafll›l›k Dönemi Sa¤l›k Sorunlar›, www.tip.erciyes.edu.tr. Eriflim Tarihi:25/04/2010.
21. K›l›nç I, Ünal ‹, Ceylan C, Özdemir F. Geriatrik Hastalarda Deri
bulgular›. Türk Geriatri Dergisi 2002; 5: 103-6.
28. Sabuncu N, Akça AF. Yafll›larda Fiziksel Travmadan Koruyucu
Uygulamalar. Klinik Beceriler, Sa¤l›¤›n De¤erlendirilmesi, Hasta Bak›m› ve Takibi. Nobel T›p Kitabevi, 2010: 609-10.
22. Kutsal YG. Yafllanan Dünya, Yafllanan Toplum, Yafllanan ‹nsan.
http://thb.hacettepe.edu.tr, 2003, say› 3-4. Eriflim tarihi:
25/04/2010
29. Samanc›o¤lu S, Karadakovan A. Yafll› sa¤l›¤›n›n korunmas› ve
gelifltirilmesi. F›rat Sa¤l›k Hizmetleri Dergisi 2010; 5: 1-17.
23. Kutsal YG. Yafllanan Dünya. Türkiye Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Dergisi. Eriflim Tarihi: 25/04/2010
30. Soyuer F, Soyuer A. Yafll›l›k ve fiziksel aktivite. ‹nönü Üniversitesi T›p Fakültesi Dergisi 2008; 15: 219-24.
24. Nalbant S. Yafll›larda Fizyolojik De¤ifliklikler. Nobel Medicus
Online Dergisi. www.nobelmedicus.com. Eriflim Tarihi:
25/04/2010.
31. TÜ‹K: Türkiye ‹statistik Kurumu. Nüfus ‹statistikleri. www.tuik.gov.tr Eriflim tarihi: 20/11/2011.
25. Nalbant S, Top C, Topallar F, Berdan E, Aslan E. Yo¤un bak›m
hasta iliflkisi. Türk Geriatri Dergisi 2001; 4: 135-40.
32. Y›lmaz MB, Korkmaz fi. Yafll›larda kardiyovasküler hastal›klar.
Türkiye Klinikleri J Cardiology 2002; 15: 406-15.
26. Öngen Z. Yafll›larda Konjestif Kalp Yetmezli¤i. Geriatrik Hasta
ve Sorunlar› Sempozyumu. ‹stanbul 1998: 21-9.
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
11