Aysu Ata-Moğol Fütuhatı ve Doğu - Batı Türk Yazı Dili

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakültesi Türkoloji Dergisi
17, 1 (2010) 29-37
MOOL FÜTUHATI VE DOU - BATI TÜRK YAZI DL
KAVRAMLARI ÜZERNE*
Aysu ATA**
Özet: Eski Türkçe dönemi Mool fütuhat ile son bulur. Orta Türkçe, XIII.
yy’n ilk çeyreinde Türklerin dald Mool fütuhat ile balar.
Anahtar kelimeler: Eski Türkçe, Orta Türkçe, Bat Türkçesi, Dou Türkçesi.
Mongalian Conquests And on The Terminologies of The East-West Turkic
Languages
Abstract: The Old Turkic period ended with the Mongolian invasion. The
Middle Turkic begins with the Mongolian invasion which spread over the Turks in
the first decades of thirteenth century.
Key words: Old Turkic, Middle Turkic, Western Turkic, Eastern Turkic.
Kimi kavramlar vardr ki anlalmas için öncesi ve sonrasnn
sorgulanmas ve gerekli cevaplarn verilmesi arttr. Bu zorunluluk, özellikle
bilim adamlar tarafndan fikir birliine varlamam konularda daha açk bir
ekilde kendini gösterir, tpk Türk dilinin dönemlendirilmesinde kullanlan
kavramlarda olduu gibi. “Dou ve Bat Türk Yaz Dili” kavramlar da bu
tür tanmlamalardan biridir. Bu kavram, ilk sözcüünden (“Dou”)
deerlendirmeye almakta yarar vardr. Eer bu türden bir adlandrma ile
kar karyaysak ister istemez “Dou Türk Yaz Dili”yle kastettiimiz
dönemler içerisinde “Dou”nun paralelinde muhakkak ki “Bat”nn da yer
almas gerekecektir: “Bat Türk Yaz Dili”. Aksi halde “dou” diye
adlandrmann bir gerekçesi olamaz. Durum böyle olunca söz konusu yaz
*
stanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsünün 7-8 Aralk 2006 stanbul / Sabanc Müzesi’nde
yapt Cengiz Han ve Oullarnn craatlarnn Türk Dünyasndaki Akisleri adl
sempozyumda bildiri olarak sunulmutur.
**
Prof. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat
Bölümü, E-posta: [email protected]
30
Aysu Ata
dilinin tarihî balangç noktas kendiliinden ortaya çkacak ve bizi XIII.
yy’a ulatracaktr.
Dil tarihimizde Karluk-Uygur ve Hakaniye Türkçesi adlar ile de anlan
Karahanl Türkçesi, dil özellikleri bakmndan Köktürk ve Uygur
Türkçesinin devam niteliindedir. Bunu, X. yy slâm corafyaclarndan
stahrî (öl. 957) Mesâlikü’l-memâlik adl kitabnda öyle ifade etmitir
(een 2001: 156): “Çin ülkesinde çeitli diller konuulur. Türklere gelince
bunlarn hepsi Tokuz Ouzlara, Krgzlara, Kimaklara, Ouzlara, Karluklara
mensupturlar. Dilleri birdir. Birbirlerinin konutuklarn anlarlar.”
stahrî’nin açklamalarnda dikkati çeken son cümle olmaldr. Çünkü o,
dillerinin “bir” yani ayn olduunu söyledii Türk boylar için “birbirlerinin
konutuklarn anlarlar” diyerek aslnda birtakm dillik farklara dikkati
çekmek istemi fakat ayn zamanda bu farkllklarn boyutunu da
vurgulamtr. Gerçekte Karahanl Türkçesi ile Köktürk ve Uygur Türkçeleri
arasndaki farklar, mensubu olduklar kültür daireleri ile deiik Türk
boylarna ait az farkllklarnn ortaya çkard seslik, biçimlik ve leksik
farkllklardan öte deildir. Tabiî ki bunda corafya ve zaman faktörleri de
etkili olmutur.
Karahanl döneminde Türk dili bakmndan en köklü deiiklik resmî
din olarak kabul edilen dinin etkisiyle Arap alfabesinin baka bir deyile
Kur’an yazsnn kullanlmaya balanmasdr. Fakat Karahanl yaz dilinin
kurulu aamasnda Arap alfabesinin yan sra Uygur alfabesinin de
kullanldn gösteren tanklar vardr (. Tekin 1974: 157-186). Bu durum,
budist ve maniheist Uygurlarn müslüman olup kitleler halinde Kagar
bölgesine yerlemeleri ile açklanabilir. Karahanl Devleti ile Uygur
topraklarnn bitiik olmas bu ihtimali artrmaktadr.
XIII. yy’a kadar Türk dünyasnn dou kolunda iki ayr bölgede iki ayr
yaz dili olumutur. Bunlardan biri Ötüken’de ve daha sonra Dou
Türkistan’da Tarm bölgesinde Eski Türkçe adyla andmz Köktürkçe ile
Uygurca dieri de Bat Türkistan’da Kagar’da ortaya çkan Karahanl
Türkçesidir. Uygur ve Karahanl Türkçeleri birbirinin devam olduu gibi
yan yana fakat iki ayr medeniyeti temsil ederek ürünlerini vermiler,
sonunda slâmî olan 1500’lerden itibaren Tarm’dakini sindirmitir.
Karahanl Türkçesi, türkolojideki genel eilime göre XI. ve XX. yy’lar
arasn kapsayan Orta Türkçe döneminin XI-XIII. yy’lar arasndaki ilk
basaman oluturur1. “Orta Türkçe” terimi 1928’de C. Brockelmann
1
Tarihî temellere dayanan bu snflama hakkndaki ilk çalmalar için bkz.: A. N.
Samoyloviç, K istorii literaturnago sredneziatsko-turetskogo yazka, Leningrad 1928, s.21.
(Çeviren: A. nan, Ankara Dil ve Tarih-Corafya Falültesi Yllk Çalmalar I, s. 73-95.). K.
Mool Fütuhat ve Dou-Bat Türk Yaz Dili Kavramlar Üzerine
31
tarafndan Karahanl Türkçesi için kullanlmtr (Brockelmann 1928).
Brockelmann, 1954 ylnda bu terimin alann slâmln kabulünden XIX.
yy’n balarna kadarki Orta Asya Türkçesini (Karahanl, Harezm, Çaatay
Türkçeleri) içine alacak ekilde geniletmi ve bu dönemi “Dou Türkçesi”
adyla vermitir (Brockelmann 1954). Caferolu’nun Karahanl dönemiyle
balatt, “Bu ça Türk dünyasnn geni bir sahaya yaylmasna ramen
Türkler arasnda kendini hissettirecek derecede müterek bir yaz dili olmu
ve bu dilde bir edebiyat vücuda getirilmitir.” dedii dönem, “Müterek Orta
Asya Türkçesi”dir ki bu da türlü kültür merkezleri, Türk boylarnn etnik ve
dier özellikleri bakmndan Samoyloviç ve Grønbech’in yaptklar gibi alt
dönemlere ayrlmtr (Caferolu 1958: II/74). Köprülü ise Karahanl
Türkçesinden sonra Türk dünyasnn dou kanadnda kullanmda olan yaz
dili ve ürünlerini Harezm-Altn Ordu ara dönemi ad altnda deil
Çaataycann ilk devri ve eserleri olarak deerlendirmitir (Köprülü 1945:
XXIV/270). Köprülü’nün bu yargya varrken esas ald nokta Mool
istilasdr.
1991’de yapt dönemlendirmede Cengiz istilasn esas alan bir baka
türkolog da Róna-Tas’tr (Róna-Tas 1991: 29). Orta Türkçe dönemini XIII.
yy’dan itibaren balatan Róna-Tas, dönemin belirleyicisi olarak Mool
istilas ile Türk dünyasnn farkl yer ve zamanlarnda ortaya çkan edebî
dillerin (Harezm, Çaatay, Kpçak ve Osmanl) istikrar kazanmaya çalp
bugünün bamsz dil ve dil gruplarn oluturduunu belirtmitir. Ona göre
Karahanl Türkçesi, Geç Eski Türkçe döneminin 1000 ve 1200’lü yllarn
içeren üçüncü basaman oluturmaktadr. Onun dönemlendirmesinde Eski
Türkçe dönemi, Erken (400-550) ve Geç (550-1200) olmak üzere ikiye
ayrlm, 700-1000 yllar aras Geç Eski Türkçe döneminin ikinci alt
basamana, 551’den II. Türk Kaanlnn kuruluuna kadarki dönem ise ilk
basamana yerletirilmitir. slâmiyetin etkisinden uzak olan Mool dönemi
Uygur metinleri, Róna-Tas’n çalmasnda Orta Türkçe dönemi içinde
deerlendirilmitir. Róna-Tas, 1200’lerden balayarak oluan bölgesel yaz
dillerinin geliip edebî eserler verdii dönemi ise Geç Orta Türkçe Dönemi
ad altnda toplamtr. L. Johanson da 1998 ylndaki “History of Turkic”
adl çalmasnda bölgesel yaz dillerinin ortaya çkt XIII. yy’ Türk
dilinin tarihsel snflamasnda Orta Dönem’in balangc olarak almtr
(Johanson 1998: 81-125). lk slâmî eserlerin verildii Karahanl Türkçesi
Grønbech, Der türkische Sprachbau, I, 1936, s. 10-14. Grønbech’in, 1936’daki çalmasnda
u snflama vardr: I. Eski Türkçe: Orhon (Köktürk), Uygur. II. Orta Türkçe: Kagar
(Karahanl), Çaatay, Kuman, Eski Osmanl. III. Yeni Türkçe: 1. Güney Türkçesi: Osmanl,
Azerî, Türkmen; 2. Bat Türkistan lehçeleri: Özbek, Hive; 3. Dou Türkçesi: Kagar, KuçaTurfan-Komul, Tarançi; 4. Kuzey Türkçesi: Koybal, Altay, Abakan, Soyon, Uryanhay; 5.
Kpçak Türkçesi: Krgz, Volga lehçeleri (Kazan vb.), Bakurt, Karayim.
32
Aysu Ata
onun çalmasnda da Róna-Tas’ta olduu gibi “Eski Dönem” içinde
deerlendirilmitir. M. Erdal da bir gramer çalmas olan A Grammar of Old
Turkic (Brill, Leiden-Boston 2004) adl kitabnda Karahanl Türkçesinin ilk
dönem metinlerini Eski Türkçe içinde deerlendirmitir.
Türk dilini dönemlendirmede Cengiz hareketinin belli bir dönemin
(Orta Dönem) balangc olarak alnmas bizce de son derece isabetlidir.
Çünkü 840’tan sonra batya doru hareketlenen Türk boylarnn
ekillenmesinde asl etken Mool hareketi olmutur. Bir bakma Cengiz (öl.
1227), Orta Asya ve Bat Avrasya’nn baz yeni unsurlarla da olsa
Türklemesini salam, ayrca var olan etnik-dilsel unsurlar yeni
oluumlara dönütürmütür. Balca Türk boylarndan Ouz, Kpçak ve
Uygurlarn bulunduklar yerlerde 1200’lerden önce yerlemi olduklar
iddiasna karlk onlara imdiki görünümlerini veren birletirici tarihî olayn
Cengiz ça ve onun kargaa dolu yllar olduu tarihçilerin ortak görüüdür.
Mool fetihleri pek çok Ouz (Türkmen) boyunun veya topluluklarnn
batya kayna sebep olmutur. Bugünkü Türkmenistan, Horasan,
Azerbaycan ve Anadolu’da zaten önemli ölçüde olan Ouz varl, bu
hareketle ran ve Anadolu’daki saysn artrmtr.
Türk halklar arasnda en kalabalk olan ve en geni sahaya yaylan
Ouzlardr. Orhon yaztlarnda adlar skça geçen Ouzlar o dönemde Çin’e
komuyken bnü’l-Esir’in bildirdiine göre halife Mehdî zamannda (775785) Maveraünnehr’e gelmiler ve müslüman olmulardr2. Ouzlarn
bölgedeki younluunu vermesi bakmndan “Horasan’n3 her taraf Türk
cephesidir.” diyen Yakûbî’nin (öl. 897) Harezm ile Hazar denizi arasndaki
bölgeye “Ouz çölü” demesi önemlidir. Bu konuda sonradan yaplan
çalmalar, slâm yazarlarnn aktardklarn dorulayacak niteliktedir. (FryeSayl 1946: 97-131)
2
R. een, slâm Corafyaclarna Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, TTK Yaynlar, 2. Bask,
Ankara 2001, s. 9. bn Fadlan X. yy’n ilk yarsnda Ouzlarn bir dine inanmayp, ilerinde
akla bavurduklarn, hiçbir eye ibadet etmediklerini belirtse de yapt açklamalar
Ouzlarn slâmî tabirlere giderek alt ve kelime-i ehadet getirdikleri yolundadr. Bundan
Ouzlarda o dönemde tek-tük müslüman olanlara rastland sonucu çkarlabilir. Onlarn
toptan slâmiyete girmeleri Sultan Sencer zamanna kadar devam etmitir.
3
Abbasîler döneminde Horasan ile Ceyhun’un batsndaki topraklarla beraber Sistan, Harezm
ve Ceyhun’un ötesindeki Taraz’a kadar olan Maveraünnehr’deki slâm topraklar
kasdedilmitir.
bn Havkal (öl. 977’den sonra) ve stahri (öl. 957), Ouzlarn Horasan, Maveraünnehr,
Harezm, Hazarlar, Bulgarlar, Karluklar ve Kimaklar arasndaki bölgede yaadklarn
söylerler. Yine bu kaynaklarda sficab’dan Tabaristan’a kadarki slâm ülkeleri “Ouz
cephesi”saylmtr.
Mool Fütuhat ve Dou-Bat Türk Yaz Dili Kavramlar Üzerine
33
Abbasî devletinin kuruluundan itibaren türlü sebeplerle Yakn Dou’ya
göç eden Ouz Türkleri, bamsz siyasî birlikler kurduklar halde bu
bölgede bir yaz dili gelitirememilerdir. Bunun nedenleri üzerinde .
Tekin’in genelde kabul edileceini düündüümüz görüleri bulunmaktadr
(. Tekin 1992: 9-19). XI. yy’da Badat’ta yazlp Abbasî halifesine sunulan
Divanü Lugati’t-Türk, yazld muhitin balca unsurunu oluturan Ouzlara
ayrca önem vermitir. Kagarl, temiz, kolay ve tek bir dil konutuunu
söyledii Ouzlarn Türkçesinde yahut bat Türklerinin konuma dilinde,
yaz dilinden ve dier Türk boylarnn dillerinden farkl özellikleri
kaydetmitir. Ouzlar Anadolu’ya gelip yerletikten nice sonra, XIII. yy’n
sonlarna doru Anadolu Selçuklularnn son dönemlerinde yazl eserler
vermeyi gerçekletirmiler ve böylece XIII. yy’dan itibaren “Dou Türk
Yaz Dili” paralelinde “Bat Türk Yaz Dili” ürünlerini vermeye balamtr.
Bütün dil snflamalar o dili konuanlarn tasarrufunda olmad,
sonradan yapld için farazi bir ilemdir. Baka bir deyile snflamay
yaparken kullanlan ölçütler ya da bunun aktarlma biçimi kiiden kiiye
deimektedir. Yukarda birkaç isim altnda bunun örnekleri verilmeye
çallmtr. “Dou” ve “Bat Türk Yaz Dili” kavram da son yllarda ortaya
çkan ve corafya daha dorusu yön adlarn esas alan bir adlandrmadr. Bu
nedenle de kiilere göre deien kullanmlara rastlamak mümkündür. Etnik
adlandrmayla Ouz Türkçesi yani XIII. yy’dan itibaren yazl eserlerini
takip ettiimiz Bat Türkçesi için ayn zamanda “Güney” veya “Güney-bat
Türkçesi” kavramlar da bugün söz konusu Türkçe temelinde ortaya çkan
Türk yaz dilleri için kullanlan adlandrmalardr. Günümüz Türk dil ve
diyalektlerinin snflama denemelerinde bu karmaa daha açk bir biçimde
karmza çkmaktadr (T. Tekin 1989: 141-168). Örnein, yönlük
adlandrmayla Radloff’un “Güney Diyalektleri”, Kor’un “Bat Grubu”,
Ramstedt’in “Güney Grubu” ve dillik, etnik, yönlük adlandrmayla
Samoyloviç’in “ol- Grubu, Türkmen, Güney-bat” terimleriyle kastettii
Türkçeler ayndr. Yine “Dou Grubu” ad altnda toplanan günümüz
Türkçeleri söz konusu snflamalarda farkl farkldr. Örnein, Kor 1910
ylndaki çalmasnda “Dou Grubu” ad altnda eski yaz dillerinden Orhon
ve Yenisey yaztlarnn dili ile Uygurca, Çaatayca ve Kumancay, yeni
diyalektlerden ise Karagasça ve baz kaytlarla Koybal, Sagay ve Salarcay
göstermitir. Eski yaz dillerinden Çaataycann içinde yer ald grup,
Samoyloviç’te yönlük adlandrmayla “Güney-dou (Çaatay, taglk
Grubu)”dur. Radloff ise “Dou Türkçesi / Diyalektleri” grubuna günümüz
Sibirya Türkçelerini dahil etmitir.
Aslnda yukardaki söylediklerimizden anlalaca üzere “Dou” ve
“Bat Türk Yaz Dili” kavramlarna yeni demek doru deildir. Çünkü
Mool Fütuhat ve Dou-Bat Türk Yaz Dili Kavramlar Üzerine
35
çalmalardan da anlalaca üzere hâlâ üzerinde tartlan, baka bir deyile
türkologlarn az birlii ettii bir olgunlukta deildir. Bu yaznn balnda
yer alan “Dou Türk Yaz Dili” ile kastedilen tarihî dönem, Róna-Tas ve
Johanson’un Türk dili tarihi için “Orta Dönem” balangc olarak saydklar,
Köprülü’nün “lk Çaatay Devri” olarak deerlendirdii XIII. yy’dan
balamaldr. Baka bir deyile bu kavram, XIII ve XIV. yy’larda Bat
Türkistan’da Seyhun rmann aa mecras ile Harezm’in bellibal
merkezlerinde gelien Harezm Türkçesi ve oluumunda Harezm’in rehberlik
edici rol oynad Altn Ordu Türkçesini de içine almaktadr. 1220’de Mool
istilasndan 1379’a kadar Altn Ordu’ya bal, geni bir sahada yazl ürünler
veren Harezm-Altn Ordu Türkçesi, Timurlular devrinde yerini Çaatay
Türkçesine brakmtr. Ancak Altn Ordu siyasî birliinin son bulmasyla
onun yerine geçen hanlklarda özellikle Krm ve Kazan Hanlklarnda
Osmanl hâkimiyetinden sonra Bat Türkçesi olan Osmanl Türkçesinin
kuvvetli etkisinden söz etmek yerinde olacaktr. Ayn durum XIII ve XVI.
yy’lar arasnda Memlûk bölgesi Msr ve Suriye’de yaz dili kimliini alan
Memlûk-Kpçak Türkçesi için de geçerlidir. Türkmen-Kpçak tabakalann
gerek etnik gerekse dil balamnda tespit etmenin mümkün olmad
Memlûk ça Türkçesi, XV. yy’dan itibaren özellikle Msr’n Osmanl
hâkimiyetine giriiyle Ouz Türkçesi lehine bir gelime sergilemitir
(Eckmann 1989: 35-41).
XV. yy’dan XX. yy’n balarna yani günümüzdeki Türk yaz dillerinin
oluumuna kadar devam eden Çaatay Türkçesinin be yüzyllk bir
dönemde kullanld göz önünde bulundurulursa Orta Asya Türkçesinin en
parlak dönemini oluturduu rahatlkla söylenebilir. Öyle sanyoruz ki bugün
için gerek yurt içindeki gerekse yurt dndaki türkoloji çalmalarnda
“Dou Türkçesi” denildii zaman ilk akla gelen tarihî Türk yaz dilinin
Çaatayca olmas bu nedenledir. M. Quatremère, Pavet de Courteille ve
Zenker Çaataycann söz varlyla ilgili çalmalarnda “Dou Türkçesi”
(Türk oriental, osttürkisch) terimlerini kullanmlardr. Bunda kukusuz
Dou Türkçesinin ilk basama ya da Çaataycaya geçi dönemi olarak
deerlendirilmesi gereken Harezm Türkçesine dil çalmalarnda gereken
titizliin verilmeyii de etkendir. Çünkü son yllara kadar yaplan
çalmalarda Harezm Türkçesinin sayl eserleri bazen Karahanl bazen de
Çaatay Türkçesi olarak deerlendirilmitir. Bu nedenlerledir ki be
yüzyllk uzun bir dönem içinde XIX. yy’n ikinci yars ile XX. yy’n ilk
çeyreinde Rusya ve Çin’in sömürüsü altna giren, Çaataycay kullanan
ülkelerdeki yaz dili ve edebî çevrenin yenileme hareketleri için son
yllardaki çalmalarda “Dou Türk Yaz Dili Edebî Çevresi” adlandrmas
tercih edilmitir.
Mool Fütuhat ve Dou-Bat Türk Yaz Dili Kavramlar Üzerine
37
Kaynaklar
BARTHOLD, W. (2006). Türk Mool Uluslar Tarihi. (çev. H. Eren), Ankara: TTK
Yaynlar.
BROCKELMANN, Carl (1928). Mitteltürkischer Wortschatz nach Mamd alKšgars Dvn Lugt at-Turk. Budapest: Bibliotheca Orientalis Hungarica 1.
______ (1954). Osttürkische Grammatik der Islamischen Litteratursprachen
Mittelasiens. Leiden: Brill.
CAFEROLU, Ahmet (1958). Türk Dili Tarihi II. stanbul, (3. Bask 1984).
DLÂÇAR, Agop (1953). “Bat Türkçesi”. TDAY-Belleten 1953: 73-92.
ECKMANN, Janos (1989). “Memlûk Kpçakçasnn Ouzcalamasna Dair”. TDAYBelleten 1964: 35-41.
ERDAL, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston: Brill.
FRYE, R. N.– Sayl, A. (1946). “Selçuklulardan Evvel Orta ark’ta Türkler”.
Belleten, X: 97-131.
GOLDEN, Peter (2002). Türk Halklar Tarihine Giri. (çev. O. Karatay), Ankara,
235-255.
JOHANSON, Lars (1998). “History of Turkic”. The Turkic Languages. London and
New York.
KÖPRÜLÜ, Fuat (1945). “Çaatay Edebiyat”, A, III, 24. cüz, stanbul.
LEO DE HARTOG (2003). Cengiz Han. Dünyann Fatihi. (çev. Serkan Uzun),
Ankara: Dost Kitabevi.
QUATREMÈRE, M. (1845). Chrestomathie en Turk oriental. Paris.
PAVET DE COURTELLE (1870). Dictionnarie turk-oriental. Paris.
RÓNA-TAS, A. (1991). Introduction to Turkology. Szeged.
EEN, Ramazan (2001). slâm Corafyaclarna Göre Türkler ve Türk Ülkeleri.
Ankara: TTK Yaynlar, 2. bask.
TEKN, inasi (1974). “Bilinen en eski slâmî Türkçe metinler: Uygur harfleriyle
yazlm Karahanllar devrine ait tarla sat senetleri”. Selçuklu Aratrmalar
Dergisi, IV, Ankara 1974: 157-186.
______ (1992). “Eski Türk Yaz Dillerinin Özellikleri Üzerine Düünceler ve
Bunlarn Teekkülü le Türk Siyasî Birlikleri Arasndaki likiler”. Tarih ve
Toplum 101: 9-19.
TEKN, Talat (1989). “Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi”. Erdem
Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, V (13): 141-168.
ZENKER, J. Th. (1862-67). Dictionnaire turc-arab-persan. Leibzig.