lletbim Yaylnlan

Ileaim Yaylnlan 1115 Modem Tilrkiye'de Siyast DQilncc 7
ISBN 975-05-03693 (Ciltsiz) ISBN 975370-909-2 (Ciluiz Tk. No)
ISBN 975-05-0370-8 (Ciltli) ISBN 975-05-0003-2 (Ciltli Tk No)
O 2005 Iletbim Yaylnahk A. $.
1. BASK1 2005. lstanbul
SWFA vc KAPAK TASARlMl Suat Aysu
UYGUlAMA Hibnii Abbas
KAPAK FILM1 4 Nokta Grafik
D&EUI Serap Yegen
DlZtN Hasan Deniz - Nur@l $inqek
MONTAJ Sahin Eyilmez
BASKI vc ClLT Sena Ofset
lletbim Yaylnlan
Binbirdirek Meydanl Sokak lletbim Han No. 7 Cagaloglu 34122 lstanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: [email protected] web: www.iletisim.com.tr
O Z A L .
O Z A L
R E F O R M L A R I
maddelerini kaldlrtmas~,ilniversitelerde
lukk layafet y a s a k l a ~ qmaya
l
calqmasl
vb. 6 d 1 n b~ytikbir siyast nfomcu 01dugunun gostergelen arasmdad~r.Bu somut uygulamalar kadar, hatta daha da
dnernli olan bir diger sey ise, 6zal'm Tarkiye'deki egemen devlet anlayqln~ac~kca
elqtirmesi ve geriletmesidir.
our vr oEvmm
erhum Turgut Ozal'ln duzmece hatta siyasette otoriteryen bir cizgi izledimahkemeler araclllg~ylakatle- gini iddia eder. Buna gore, TBMM'dege.dilen Adnan Menderes'le birlik- rekli wgunluga sahip olmaslna ragmen,
te, Turkiye'nin 1950'de gectigi cok partili 6zaI demokratik bir anayasa hazlrla(t)rna
siyast hayatln -yeni liberal demokrasi pe- ve 12 Eylul askerf diktatbrldgiiniln kalmriyodunun- en 6nemli iki siyast figuriin- tllannl tasfiye etme yoluna bilerek ve isteden biri oldugu, 6zal'ln sevenleri kadar yerek gitmemistir. Gitmemistir, conkti
sevmeyenleri taraf~ndanda teslim edilen bundan yarar saglamqtlr. Bu gbrir$ii bzelbir gercektir. Ozal'ln hayatta oldugu do- likle savunanlar, 198O'lerdeki lngiltenemde onu ve icraatlarln~anlayamayan re'deki M. Thatcher, ABD'deki Reagan dbveya k~yas~ya
elqtiren her mqrepten pek neminin bir yanslmaslnln Turkiye'de gacok kisi, dzellikle 1990'larln ikinci yarl- ruldugunu zanneder ve Yeni Sag ad11 ne
stnda yasanmaya baglayan olaylarln da et- oldugu belli olmayan bir torba kavrama
kisiyle, 6zal'l kesfetmekte ve haylrla ya- butun muhalinerini s~gdlrmagayretinde
detmektedir. Gercekten, 6zal dbnemi olan sol intelijansiyaslndan c~km~gtlr.
-basbakanl~k ve cumhurba~kanllg~
yllla- Sosyalist kanadln cesitli noktalarlnda
rl- Tllrkiye'nin yakln dbnem siyasi tarihi- mevzilenen yazar cizer taklml 6za1'1
nin kilit ylllar~haline gelmistir. Kaba bir -sanki kendileri dogustan demokrasiyi
genellemeyle sdylersek, 1983-2003 ddne- savunms ve kimin demokrat oldugunu ve
belirleme imtiyazlna sami 6zal'm izlerini silme ve yaptlklarlnl kimin olmad~gln~
geri cevirme dijnemi olmustur. Restoras- hipmiseesine- futursuzca ve insafslzca
yon dbnemi de denilebilecek bu ikinci yargllamls ve mahkOm etmistir. HilP tek
devrenin Turkiye'ye kaybettirdiklerinin tuk drneklerine rastlanmakla beraber, bu
cogunun Ozal doneminde kazan~lanlar cabalar iyice c ~ l u l q m l ~ tvel r etkisini kayolmasl, Ozal'm blraktlg~mirasln zenginli- betmektedir.
gini gbstermektedir.
Durust bir inceleme merhum 6zal'ln
ekonomi alanlndan cok siyasl alanda reformcu olma vasfln~hakettigini gbstermektedir. Slklybnetimli bir nlke devral~p
Bazllarl, 6zal'ln ekonomi alanlnda re- s~klyonetimsizhale getinnesi, Kilrtce kofonnlar yaptlglnl Turkiye'nin bnund actl- nu~mayasagln~kald~nnasl,TCK'nln ifade
glnl fakat siyasi alanl onemsemedigini ve bzgurliigunii slnlrlayan 141.. 142. ve 163.
ARAcwwl
Tdrkiye'de yerlesik devlet geleneginin
devleti dendi, vatanda.51 ise devletin sekil
verecegi rnalzeme veya devlet amaclanrun
naciz hizmetkPrl olarak gardaga a r t ~ k
dunya Plem tarafindan bilinmektedir. Bu
anlayq bylesine kbkla ve derindir ki, bastmldlg~,geriletildigi m l a n anlarda dahi
mevzisini korumakta ve her yolu kullanarak egemenligini pekistimektedir. Oral
yakin dbnem tarihimizde bu anlay~ga
meydan okuyan b-l~ca siyaset adaml olmwtur. 0, bir amac haline getirilen devleti arapallagtlrmqur. Devletci takurunln
ondan hazzetmemesinin ve 'devletin ayaga d%a~ldagu"ndensikayet etmesinin
sebebi budur; ctinku, onlara gore devlet
wlun bir varhk olarak devamll vatanda$ln
b-lmn astande yer almal~dlr.Nitekim
byledir de. Bizde emekli olanlar veya bir
sebeple kendisini bvmek veya savunmak
isteyenler hep 'devlete bilmem kac yll
hizmet ettikWlerindendem vururlar. Bunu
hakl~olmanln veya taleplerinin hakllll&
run yeterli gerekcesi olarak gbnirler. Myle bir killtar ve kavrayq ortamlnda insanlar aras~ndakifarkllllk, onlarln motehakkim devletlerinin neye dayandlglnda ortaya ~lkar;yoksa devletin bizatihi slnlrl~
bir varllk olmas~gerektigi kimsenin akllna gelmez. Bu ytizden, T~rkiye'dekiideolojik kavgalar, cogu zaman, kaylkp kavgas1 gibidir; herkes &bartinan devletaligini kendi devletciligi lehine elqtirir. Siyasetciler de bunun pek dylnda degildir.
Muhum Ozal, Menderes'in bld0rOlmesinden bugiine kadar, devleti bir amac de-
V E
L I B E R A L I Z M
gil arac olarak gbren ve bunu sdz ve i m atlanyla ortaya koyan yegane siyasetddir.
0 , devletin vatandqlanrun hizmetkan oldugunu. vatanda$m kamu otoriteleri karselnda boynu bdkak durmasmln gerekmedigini halluna anlatmap basam~qtlr.
A y ~ usekilde, halluyla kopuk yasayan, icraatlnl halklna latufta bulunurmus gibi
takdim eden politikacl ve barokratlarln
tenhe, Ozal, b"s hep @n durmus ve
hallun icine kawmaktan, onlardan biri
olarak ywarnaktan cekinmemtir.
mLE~maONDm OLARAK6 2 A ~
Turgut bzal fikir alarunda iddias~olan biri
degildi, ama bu onu baz~fikir tartlpmalaHweynnda ba$~cekmekten al~koymad~.
den Once 6zal diger fikirleri dinlemeye
hevesli ve tahammfdlaydil. Mnzakere etmenin dogruya ulasmanln b q l ~ c ayollanndan bin oldugunun farklndayd~.Bircok konuyu ilk dda ortaya atan o oldu.
Bu da entelektaelleri, bzellikle sol ve Kemalist intelijansiyap cok rahatsu etti ve
bzal'a duyduklan ndreti pehtirdi. 6yIe
ya, Tdrkiye'nin fikir ve kaltar hayauna
bUytIk blcdde hakim sol aydnlar ve modemligi ve bilimi tapulu sahas~gibi gbren
Kemalistler dururken yeni fikirler ortaya
atmak ve tarupak Anadolulu bir muhaf a z a h politikac~yaml k a l m q ~ ?Ama kaldl. Ozal yeni fikirler ortaya atarak veya
ba$ka yerlerdeki fikirleri illkede tarwrnaya acrnakta hep bir a d ~ mbndcydi.
Halk, kendine yalunhgmm ve ictenliginin f a r h d a oldugu icin 6zaT1 sevmekte
ve izlemekteydi. 6zal'm byle derin bir felsell biligisi, analitik bir deflnce yaplsl fiIan yoktu, ama iyi bir gbzlemciydi, kuvvetli bir sagduyuya sahipti, toplum mehendisligi v i a a n d e n -sedm shtemleriyle elinde hesap rnakinesi oynamasl harip
fazla etkilenmemipti. Onun en brlyilk fikri, bzgorliik diye bzetledigi din ve vicdan bzgiirlilgil. giri$im bzgilrluga ve fikir
bzgarlfiguydil. Bu
bzgfirlagan, har,
585
b Z A L ,
san eunigti. Ozal bu ortamda siyasl iktid a r ~devrald~ve yavag yavaq siyast a@rlig l n ~silahland~r~lmlg
bdrokratlara kabul
ettirdi. Milll Gdvenlik Kurulu toplanularlnl bil9k dlcirde kontrol alum ald~;secilmis bilgiyle manipdle edilmesine izin
vermedi; silahll burokratlarin dar anlam
danyaslna mahkam olmadi. Kendi kendini genelkurmay bwkani atayan bir generali emekli etti. SiyasIlerle lrakli Kilrtlerin
Tdrkiye'ye gbcu ve Kdrfez Savagi konusunda ters dugen bir genelkurmay ba$aninl istifa etmek zorunda biraku. TOrkiye, ne yank ki bzal'dan beridir, genelkurmay bagkanlna emir verebilen bir siyast
otorite gbrememigtir.
Ozal'ln burokratik vesayeti sarsmasl sadece silahland~r~lmlq
bilrokrasiyle sinlrli
kalmam~gtlr.0, yargi burokrasisine de el
AIRP, or& nnrflann mesheze harfl
atmlg ve buradaki devletci kafayl gerilet',*lerifii temsilen Bzal'rn
meye wllgml$tlr. Bunun en iyi gbstergesi
ANAPLndanfarh11 bir hoialkyona
sanki uye atanmak icin CHP zihniyetinde
ilavanarah sirad harahn ahWtii oklu.
olmanln dn gart oldugu Anayasa MahkeAiP1ninsiyhal haybttahi aheyiml
&ez satm liberalizmle ne kadar
mesi'ne tarihinde ilk defa muhafazakar
uyeler secmesidir. Bunun ne kadar dnemli oldugunu anlamak icin Ozal'la halefini
karqllagurmak yeterlidir. Ylllarca DP'nin
adil ve mureffeh bir topluma ulagmaya mirasl dzerinde politika yapan ikbale kayeterli oldugunun farlundaydl. 0, insan- vugan halef, Cankaya'ya cikar cikrnaz silara guveniyordu. Turkiye'nin yerleqik yasI tabanlna slrum cevirmig ve bilrokrasisteminin altlnda yatan felsefenin dngdr- tik vesayet rejimine teslim olarak saadete
dugu gibi, halkln giidulmesi gerektigini ermiqtir. Ozal'ln halefinin Anayasa Mahkabul etmiyor, kendi hallerine blrak~lma- kemesi'ne yaptlB atamalann hemen heplarl halinde insanlarln deneme yanllma si, DP gelenegine ddgman olanlann seviyoluyla dogruyu bulacaglna inanlyordu.
necegi atamalar olmustur. 28 Subat silrecinde yaganan olaylar 6zal'in yargi bilrokrasisindeki tutuculugu lurma qbalannln ne denli mesru ve hakli oldugunu
Ozal'in Turkiye tarihinde b ~ r a k t l gen
~ tekrar tekrar kanltlamqur.
bnemli -ne yank ki en kallc~olamadl- izOzal'in bilrokratik vesayet rejiminde
lerden biri burokratik vesayet rejimini ge- acug~bir diger gedik, 28 Subat'ta iyice orrileunesiydi. Silahland~rllmlgburokratlar taya clkmlgur. Ozal, polis vazife ve selahi1960 isyanindan beri adim a d ~ mbir bu- yetleri konusunda yapilan bir degigiklikrokratik vesayet rejimi iwa e u n i ~ve bu- le, polise istihbarat yapma gbrev ve yetkinun bir geregi olarak kendilerine sistem sini verrniqtir. Bu cercevede, 28 Subat'ta
icinde sbziim ona hukuk mevzuau ile pa- darbe yapmaya hazirlanan bir cuntanln
yandaland~rllmlgbir imtiyazll kanun ih- faaliyetleri tespit ve teghir edilmigtir. 0
b Z A L
R E F O R M L A R I
p z d e n 28 Subat bir anlamda yurt savunmaslyla gbrevli silahlandinlrmg bdrokratlar aras~ndakidarbe heveslilerinin polisi
basurma qbalanna sahne olmugtur. 1960
isyaninda kasltli olarak iyice ezilen ve
lurpalanan poli tqkilau, benzer bir muameleyi 28 Subat'ta gbrmilgtur. Tilrkiye
eger darbeleri bnlemek istiyorsa, silahli
gilt tekelini kirmak ve polise darbe heveslilerini izleme ve gerekirse etkisiz hale
getirme yetkisi vermelidir. Ozal bilyuk
bir ileri gbrii$luldkle bunu gbrmilg ve geregini yapmaya qh$migur.
EKONOMlK REFORM VE O W .
Ekonomik reform alanlnda Ozal'ln performansi, liberal aqdan daha tarusmalldlr. O A , ekonomik yapllanmada ban yenilikler yapmiqur. Bunlarln en baglnda,
24 Ocak 1980'de ba$latu@ gerceka iktisat politikalan ve ithal ikameci modelinden ihracata dayali ekonomi modeline
ge& gelmektedir. Bu sayede ulkenin ih-
V E
L I B E R A L 1 Z M
racatl muntazam gekilde arunig, Ecevit'in
mutat kitlik ve yokluklan ortadan kalkme, toplumun kendine gilveni gelmi$ ve
refah seviyesi istikrarll bir gekilde flkselmistir. Ancak. Ozal bir liberalin pek hognut olmayacag~gekilde vergileri ammug.
yeni vergiler (KDV) getirmigtir. Keza,
Ozal zamamnda gayri safi mill1 hasllamn
devletce el konulan lusm~azalmam artmlgur. bzal bir taraftan bzel sekdr araclhg~ylakalkinmayl benimsemig, bte taraftan
kamuyu yaunmu olarak kullanmaya devam etmigtir.
Ozal'ln ekonomide yapt~klann~n
as11
a g i r l ~ k k~smi,
l~
ekonomik yapllanmada
deal, ulkede hakim ekonomik zihniyet
alanlnda olmugtur. 0 , siradan insandan
en buflk matqebbise kadar herkese bzguven telkin etmig, cal~g~rlarsa
bagar~l~
olabileceklerini anlatnuqur. Cok pl~grnanln, cok kazanmanin ve m0reffe.h bir hayat p m a n m mqru oldugunu sbylemigtir. Pek cok kimsenin gbzlerini acmaslm,
devleti ana gecim kaplsi olarak gbrmek
yerine bir ig kurmaya tqebbus etmesini
saglamlst~r.6zal'ln iktisad! reformlarl olmasaydl, biiyuk bir ihtimalle, Tirrkiye ancak sosyalist rejimlerin cbkugunden sonra iktisadi sistemini yeniden gdzden ge~ i r m e y ebaglar ve cok zaman kaybetmig
olurdu.
6zal hicbir zaman kendisini liberal olarak
adlandlrmadl. Bunun sebebi, belki liberalizmle ilgili yeterli bilgisinin olmamasl,
belki liberal etiketini siyasl sebeplerle uy-
588
gun bulmamaslydl. Fakat o, liberallerin
bircok fikirlerini aclkca ve cesaretle sawndu. Bu, 1980'li ylllarda liberallqmekte
olan kimselerin ve daha sonra ortaya clkacak liberallerin islerini bir hayli kolaylagtlrdl. 6zal'ln uc ozgurlaga, her liberalin
gbzu kapall imzalayabilecegi, sawnabilecegi temel haklard~.0, asl~ndaliberal fikirlerden etkilenmig bir muhafazakardl;
belki bir muhafazakar-liberaldi. Bu yilzden liberaller, ondan nefret eden sosyalistlerin ve Kemalistlerin tersine, 6zaPa hep
sempati duymu$tur ve inaluyorum ki bu
0
gelecekte de bayle olacakur.
Turgut &a/
T A N l L BORA
Turgut dzal, 13 Ekim 1927'de Malat- y ~ l l a raraslnda
~
b a ~ b a k a n l ~yaptl.
k
ya'da dogdu. Yoksul bir rnemur ailesinin 1987'de Amerika'da baypas ameliyat~g e
gocu$u idi. Ilk ve orta Mrenirnini Orta- girdi. 1988 Haziran'lndaki ANAP kongre
Do& Anadolu'nun il ve ilgelerinde ta- sinde, MHP k6kenli bir geng tarafindan
rnarnlad~.1950'de &let bursuyla oku- kendisine ate$ edildi, kOgOk bir yarayla
du8u hanbul Teknik hiversitesi Elektrik kurtuldu. 31 Ekirn 1989'da muhalefetin
FakOltesi'ni bitirdikten sonra uzun y~llar katllmad181oylarnada curnhurba$anl~$tElektrik l$leri EtOd Idaresi ve Devlet Plan- na sqildi. Cerek dl$ politikada gerekse ig
lama Tqkilatl'nda gall$tl. 1967-71 dOnesiyasette inisiyatif alan "aktif curnhurbay
minde DPT MUste$ar~darak gtkev yaptr, kanl181"tavrl, muhalefetin tepkilerine ve
1971-73'te DUnya Bankasl'nda gal~$t~. kapsarnl~tartl~malarayo1 a@. 17 Nisan
1973-75'te Sabanc~Holding'te Ost dUzey
1993'te aniden, kalp yetmezli8i nedeniyybeticilik yaptl, 1975-79'da serbest tica- le y-ma veda etti.
retle u$ra$tr. Bu arada 1976'da getirildi8i
Turgut dzal, milliyeRi-muhafazakarlarMESS (Madeni E$ya l$verenleriSendikas~) dan liberallerekadar uzanan geni~
bir yelbqkanl~glnda,bu lkgUtOn sol sendikaliz- pazede, Curnhuriyet tarihinin en bilyOk
me kart1 'militan' bir sendikal-s~n~fsal toplumsal dbnO$UrnUnO gergeklepiren
misyon Ustlenmesine katklda bulundu.
(kendi s6zOyle Tilrkiye'ye p $ atlatan")
1979 sonunda SOleyman Dernirel'in kur- WyIlk bir reformcu ve 'tabu klrlcl' olarak
du8u azlnl~khUkUrnetinde Ba$bakanl~k anllrnaktadlr. Buna kaq~l~k,
Kemalist bak12
MOste$ar~ve DPT MOste$ar Vekili oldu. agslndan, 1950'de baflayan 'kaqldevri24 Ocak lktisadi BnIemIer Paketi'nin ha- mi" flhikaslna vardlrd181dO$OnOlUr. Bu
z~rlanmas~nda
W r n l i rol oynad~.
baktg aga~,onu devlet geleneini yozlay
12 EylOl 1980 askeri darbesinden son- tlrmakla itham etmekte de, kimi rnilliyetra olu$turulan hOkOrnette, bu ekonomik gi-rnuhafazakarlarlaparaleldir. Zhe yandbnil$Om prograrnlnl sOrdOrmek Ozere, dan yine baa milliyet~i-muhafazakaryoba~bakanyardlrncll181nagetirildi. Onbirt rumlar ve en geni~anlamlyla sol yorum
lerce kOgUk tasamf sahibinin dolandlrll- lar, farklr saiklerle, onun derin bir ahlak
dl81'banker skandallnln' patlamaslnln emzyonuna yo1 am81wya katklda bulunard~ndan,1982 yazlnda istifa ederek dueu fikrindedirler. M h pejoratif bir kullauzunca bir sure b l a c 4 1ABD'yegitti,
nlmla, kah 1980'lerin Yeni Sag'ln~ kav1983'te Anavatan Partisi'ni (ANAP) ramla$tlrmak Ozere, '&alizm"den s6z
kurdu. ANAP, 6 Kaslrn 1983 qimlerine edilmistir. Her halOkarda Turgut Ozal'ln,
girmesine izin verilen UgOncU parti ola- TOrkiye'nin 1980'lerden itibaren yapyarak, askerf y6netimin hirnayesindeki Mil- geldi8i siyast, ekonomik ve @ltOrel
liyetgi Demokrasi Partisi'ni ve rnuhalefet $im sUreglerine damgasln~vuran siyast
olrnas~6ngtkOlen Halkg~Parti'yi buyilk gahsiyetlerden -birincisi de&lse- birisi olfarkla ggerek tek ba$~naiktidar oldu. 29 du8u aglkt~r.Onun siyasal profilinin, TOrKaslm 1987 gene1 qimlerinde de bu k e kiye'de liberal bir siyasal kirnli8i yayglnnurnunu sOrdUrrnesiyle, 6 z a l 1983-89 lapIran ve popiJ/erI@iren etkisi de aglktlr.
ai-
b