00 onsoz.indd - Pdf Kitap İndir
advertisement
9. SINIF Kİ MYA Konu Özetli Soru Bankası Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 01.02.2013 tarih ve 11 sayılı kararı ile kabul edilen ve 2013 – 2014 öğretim yılından itibaren uygulanacak olan programa göre hazırlanmıştır. Konu Özetleri Etkinlikler Uyarılar Konu Bulmacaları Rehber Sorular Genel Tekrar Testleri Alt Bölüm Soruları Kimya Terimler Sözlüğü Yasin KAYAR Fuat ERTUĞRUL www.yasinkayar.com www.fuatertugrul.com.tr Genel Müdür Temel Ateş Genel Koordinatör Akın Ateş Eğitim Koordinatörü Nevzat Asma Görsel Tasarım Aslan ÖZGÜL Bu kitabın tüm hakları yazarına ve Esen Basın Yayın Dağıtım Limitet Şirketi’ne aittir. Kitabın tamamının ya da bir kısmının elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır. İsteme Adresi ESEN BASIN YAYIN DAĞITIM LTD.ŞTİ. Bayındır 2. Sokak No.: 34/11-12 Kızılay/ANKARA Telefon: (0312) 417 34 43 – 417 65 87 Faks: (0312) 417 15 78 ISBN : 978 – 944 – 777 – 11 – 7 Baskı Bahçekapı Mah. 2460. Sok. Nu.:7 06369 Şaşmaz / ANKARA Tel : (0312) 278 34 84 (pbx) www.tunamatbaacilik.com.tr Sertifika No: 16102 Baskı Tarihi 2013 – VIII www.esenyayinlari.com.tr Sevgili Öğrenciler, ÖN SÖZ Öğrenmenin birinci koşulu soru çözmektir. Öğrenilen bilgilerin tekrar edilmesi ve yeterli sayıda soru çözümü ile desteklenmesi bilgilerin ve kavramların belleğimize kalıcı olarak yerleşmesini sağlar. Bunun için de konuyu tarayan ve tam anlamıyla kapsayan bir kaynağa gereksinim vardır. Hazırladığımız bu kitap Milli Eğitim Bakanlığı’nın değiştirilen yeni öğretim programına uygun olarak hazırlanmıştır. Bir kaynaktan yeterince faydalanabilmek için aynı zamanda bu kaynağın özelliklerinin de iyi bilinmesi gerekir. Kitabımız; yeni öğretim programına uygun hazırlanmış ve aşağıdaki sistem gözetilerek oluşturulmuştur. Konu özetleri : Bölümü küçük parçacıklar halinde kısa ve öz şekilde anlatan kısımdır. Uyarılar : Konu içerisinde vurgulanması ve dikkat edilmesi gereken bilgilerdir. Bu kısımlar çerçeve içine alınıp uyarıcı notlar düşülmüştür. Rehber sorular : Bölümler, alt kısımlara ayrılmış ve bu kısımlar rehber soru ve çözümleriyle desteklenmiştir. Böylece öğrencilerimize soru çözdüklerinde nasıl bir yaklaşım gösterecekleri konusunda rehber olunmaya çalışılmıştır. Alt bölüm soruları : Rehber sorulardan sonra, o bölümün daha iyi anlaşılması ve pratik yapılması açısından çözülmesi gereken değişik tipte (klasik soru, ucu açık soru test sorusu vb.) sorulardan oluşan kısımdır. (Bu kısımdaki soruların yanıtları sorunun altındaki boşlukta küçük puntolarla verilmiştir.) Etkinlikler : Boşluk doldurma, doğru – yanlış, tanılayıcı dallanmış ağaç şeklinde konuyu kavramaya yönelik olarak hazırlanan kısımdır. Konu Bulmacaları : Bazı ünitelerde o ünitenin kavramları ile ilgili bulmacalar hazırlanmıştır.Bu şekilde öğrenme daha eğlenceli hale getirilmiştir. Genel tekrar testleri: Bölümün tamamı bittikten sonra konuyu baştan sona tarayan değişik zorluk derecesinde karma testlerden oluşmuştur. Bu kitaptaki çalışma sistemine uyan, soruları düzenli şekilde çözen öğrencilerin hem okulda hem de Türkiye çapında yapılan sınavlarda başarılı olacağına inanıyoruz. Kitabın hazırlık aşamasında yardımcı olan Yayın Koordinatörümüz Nevzat Asma’ya, bize her türlü çalışma imkanını hazırlayan Genel Koordinatörümüz Sayın Akın Ateş’e, dizgisiden baskısına kadar emeklerini esirgemeyen Aslan ÖZGÜL ve Esen Yayıncılık çalışanlarına ve redaksiyonda yardımcı olan öğretmen arkadaşlarımız Aysun Sibel BOZ, Rezzan DURMAZ, Üzeyir SAĞLIK, Hasan ACAR ve Sırrı POLAT’a teşekkür ederiz. Yeni müfredatla ilgili önerilerde bulunan Prof. Dr. Yüksel Tufan, bilimsel redaksiyonunda yardımcı olan Doç. Dr. Hayrettin Tümtürk ve Doç. Dr. Ümmühan Özdemir Özmen’e teşekkür ederiz. Başarı dileklerimizle.... 1. ÜNİTE KİMYA BİLİMİ İÇİNDEKİLER 1. Kimya nedir? .................................................................................................................................... 9 2. Kimya ne işe yarar? ....................................................................................................................... 12 3. Kimyanın sembolik dili .................................................................................................................... 14 Element-sembol ............................................................................................................................. 14 Elementlerin Sembolleri ................................................................................................................. 16 Bileşik - formül ................................................................................................................................ 19 4. Güvenliğimiz ve Kimya ................................................................................................................... 22 Genel tekrar testleri ............................................................................................................................ 28 Etkinlik çözümleri ................................................................................................................................ 45 2. ÜNİTE ATOM VE PERİYODİK SİSTEM 1. Atom kavramının gelişimi ............................................................................................................... 51 • Kimyanın temel yasaları............................................................................................................... 51 Kütlenin Korunumu Kanunu...................................................................................................... 51 Sabit Oranlar Kanunu ............................................................................................................... 53 Dalton Atom Teorisi ve Katlı Oranlar Kanunu ........................................................................... 56 Hacim Oranları Kanunu ............................................................................................................ 59 Dalton Atom Teorisi ve Gazlar .................................................................................................. 59 Maddenin Elektrikli Yapısı ........................................................................................................ 62 • Atom altı tanecikler....................................................................................................................... 63 Thomson Atom Modeli .............................................................................................................. 70 Rutherford Atom Modeli ............................................................................................................ 70 2. Bohr atom modeli............................................................................................................................ 72 Atomlarda Enerji Düzeyleri ............................................................................................................. 74 Bohr Atom Modelinin Sınırlılıkları ................................................................................................... 76 3. Periyodik sistem.............................................................................................................................. 77 Modern periyodik sistem ................................................................................................................ 79 • Periyodik özellikler ....................................................................................................................... 90 Atom yarıçapı ........................................................................................................................... 90 İyonlaşma enerjisi ..................................................................................................................... 92 Elektron ilgisi ............................................................................................................................ 94 Elektronegatiflik ........................................................................................................................ 95 Metallik-ametallik ...................................................................................................................... 96 Genel tekrar testleri ............................................................................................................................ 98 Etkinlik çözümleri .............................................................................................................................. 143 3. ÜNİTE KİMYASAL TÜRLER ARASI ETKİLEŞİMLER 1. Kimyasal tür nedir? ...................................................................................................................... 149 2. Kimyasal türler arası etkileşimlerin sınıflandırılması..................................................................... 151 3. Güçlü etkileşimler ......................................................................................................................... 152 • İyonik bağ................................................................................................................................... 152 Lewis Yapısı............................................................................................................................ 154 İyonik Bileşiklerin Örgü Yapısı ................................................................................................ 158 • Kovalent bağ .............................................................................................................................. 159 Apolar Kovalent Bağ ............................................................................................................... 159 Polar Kovalent Bağ ................................................................................................................. 159 Kovalent Moleküllerin Lewis Yapısı ........................................................................................ 163 • Metalik bağ................................................................................................................................. 169 4. Zayıf etkileşimler .......................................................................................................................... 172 • Van der Waals etkileşimleri ........................................................................................................ 174 Dipol – Dipol Bağları............................................................................................................... 174 İyon – Dipol Bağları ................................................................................................................ 175 London Kuvvetleri ................................................................................................................... 176 • Hidrojen bağları......................................................................................................................... 180 5. Fiziksel ve kimyasal değişimler .................................................................................................... 187 • Tepkime denklemleri .................................................................................................................. 192 Yanma Tepkimeleri ................................................................................................................. 192 Nötralleşme Tepkimeleri ......................................................................................................... 195 Çözünme – Çökelme Tepkimeleri ........................................................................................... 199 Kimyasal Tepkimeler ve Kütlenin Korunumu .......................................................................... 203 Genel tekrar testleri .......................................................................................................................... 206 Etkinlik çözümleri .............................................................................................................................. 267 4. ÜNİTE MADDENİN HÂLLERİ 1. Maddenin Fiziksel hâlleri .............................................................................................................. 284 2. Gazlar ........................................................................................................................................ 286 Basınç ........................................................................................................................................ 286 Hacim ........................................................................................................................................ 289 Mol sayısı ..................................................................................................................................... 290 Sıcaklık ........................................................................................................................................ 291 Gazların Sıkışma ve Genleşme Özelliği ..................................................................................... 292 • Kinetik teori .......................................................................................................................... 292 • Gaz yasaları ......................................................................................................................... 294 Basınç – Hacim İlişkisi ........................................................................................................ 294 Sıcaklık – Hacim İlişkisi ...................................................................................................... 295 Sıcaklık - Basınç İlişkisi ...................................................................................................... 296 • Atmosfer ve biz..................................................................................................................... 297 3. Sıvılar ........................................................................................................................................ 299 • Yüzey gerilimi ............................................................................................................................. 300 • Viskozite .................................................................................................................................... 304 • Buharlaşma, kaynama ve yoğuşma .......................................................................................... 306 Buhar Basıncı ......................................................................................................................... 306 Kaynama Noktası (Kaynama Sıcaklığı).................................................................................. 308 Atmosferin Yapısı.................................................................................................................... 310 Bağıl nem ............................................................................................................................... 310 Hal değişimi ............................................................................................................................ 313 • Erime, donma ve süblimleşme/geri-süblimleşme ..................................................................... 313 4. Katılar ........................................................................................................................................ 319 • Katı türleri................................................................................................................................... 319 Amorf Katı............................................................................................................................... 319 Kristal Katı .............................................................................................................................. 319 İyonik Kristaller ................................................................................................................... 319 Moleküler Kristaller ............................................................................................................. 320 Kovalent Kristaller ............................................................................................................... 321 Metalik Kristaller ................................................................................................................. 322 Genel Tekrar Testleri.................................................................................................................... 326 Etkinlik Çözümleri ......................................................................................................................... 387 Kimya terimleri sözlüğü..................................................................................................................... 391 Kimya Bilimi 1. Ünite 9. 1. Ünite : Kimya Bilimi Bu ünitenin amacı, kimya bilimini tarihsel gelişimi ve sebep sonuç ilişkileri temelinde tanıtarak bir yandan kariyer bilinci ve girişimcilik açısından farkındalık oluşturmak, diğer yandan da kimyanın sembolik diline aşinalık kazandırmak; ayrıca, modern gündelik hayata girmiş çeşitli kimyasalların özellikleriyle işlevleri arasındaki ilişkiyi keşfedip kimyasalların insan ve çevre sağlığı açısından etkilerine yönelik bilinç edinimi sağlamaktır. Önerilen Süre: 14 ders saati Konular 1. Kimya nedir? 2. Kimya ne işe yarar? 3. Kimyanın sembolik dili • Element-sembol • Bileşik-formül 4. Güvenliğimiz ve Kimya Kavramlar / Terimler • • • • • • • • Simya Kimya Madde Element Bileşik Sembol Formül Laboratuvarda güvenlik Kazanımlar ve Açıklamalar Bu üniteyi tamamlayan öğrenciler; 9.1.1. İnsanların antik çağlarda maddeye bakış açıları ile modern zamanlarda maddeye bakış açılarını karşılaştırır. a. Madde hakkındaki ilk deneyimlerin sınama yanılma yoluyla edinildiği vurgulanır. b. Kimyanın gelişimi işlenirken bilimsel gelişim, sebep-sonuç ilişkileri ile birlikte verilir. 9.1.2. Kimyanın ve kimyacıların başlıca uğraş alanlarını açıklar. a. Başlıca kimya disiplinleri tanıtılır. b. İlaç, gübre, petrokimya, arıtım, ahşap işleme, boya-tekstil işlemeleri kısaca tanıtılarak kariyer bilincine ve girişimciliğe katkı sağlanır 9.1.3. Kimyada kullanılan sembolik dilin tarihsel süreçteki gelişimini ve sağladığı kolaylıkları fark eder. 9.1.4. Gündelik hayatta sıkça karşılaşılan elementlerin sembollerini adlarıyla eşleştirir. En hafif 20 element olan H, He, Li, Be, B, C, N, O, F, Ne, Na, Mg, Al, Si, P, S, Cl, Ar, K, Ca yanında, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, Br, Ag, Sn, I, Ba, Au, Hg, Pb gibi gündelik hayatta sıkça kullanılan elementlerin sembolleri tanıtılır. 9.1.5. Element ve bileşik kavramlarının örnekler kullanarak ilişkilendirir Yaygın kullanılan H2O, HCl, H2SO4 , HNO3 , CH3COOH, CaO ve NaCl gibi bileşiklerin sistematik adlandırılmasında element adlarının kullanıldığı ve kullanılmadığı durumlar irdelenir. 9.1.6. Kimyada kullanılan güvenlik amaçlı temel uyarı işaretlerini tanır. a. Kimyasal maddelerin insan sağlığına ve çevreye zararlı etkileri gözden geçirilir. b. Güvenlik işaretlerinden yanıcı, yakıcı, korozif, patlayıcı, tahriş edici, zehirli (toksik), radyoaktif ve çevreye zararlı anlamına gelen işaretler tanıtılır. Kimya Bilimi 1 - KİMYA NEDİR? Maddelerin yapısını, özelliklerini ve birbirleriyle tepkimelerini inceleyen bilim dalına kimya denir. Bugünkü kimya biliminin temeli simyaya dayanır. Simya Değersiz metalleri altına çevirme, bütün hastalıkları iyileştirme ve hayatı sonsuz biçimde uzatacak ölümsüzlük iksirini bulma uğraşılarına simya denir. Simya, teorik temelleri olmayan sınama-yanılmaya dayanan çalışmaları içerdiği ve sistematik bilgi birikimi sağlamadığı için bilim değildir. Buna karşın simyacıların, kimyaya geçişin öncüleri olduğu ve bugün kimyada kullanılan pek çok araç-gereci geliştirdikleri göz ardı edilmemelidir. Simyadan Kimyaya Aktarılan Bulgular Barutun bulunması, madenlerin işlenmesi, mürekkep, kozmetik, boya üretimi, deri boyanması, seramik, cam, esans üretimi, metal üzerindeki çalışmalar simyadan kimyaya aktarılan bazı bulgulardır. Mezopotamyalılar, Çinliler, Mısırlılar ve Yunanlılar çok eski çağlardan beri bitkilerden boyar madde elde etmeyi, dokumaları boyamayı, deri sepilemeyi, üzümden şarap, arpadan bira hazırlamayı, sabun üretimini, cam kaplar yapmayı biliyorlardı. Türk İslam Dünyasında Simya Simya ile eskiden beri Mezopotamya, eski Mısır, İran, Hindistan, Çin ve Eski Yunanda uğraşılmıştır. Türk–İslam bilginlerinden bazıları da simyaya ilgi duymuştur. Ortaçağ İslâm Dünyası’nda, simyayı benimseyenlerle benimsemeyenler arasında süregelen tartışmaların, kimyanın gelişimi üzerinde çok olumlu etkiler yaptığı görülmektedir. Çünkü bu tartışmalar sırasında, taraflar, görüşlerinin doğruluğunu kanıtlamak için, çok sayıda deney yapmış ve bu yolla deneysel bilginin artmasında önemli bir rol oynamıştır. Yapısal Dönüşüm Kuramı İslam dünyasındaki kimya çalışmaları, daha önce Helenistik Çağ’da yapılmış olan simya çalışmalarından yoğun bir biçimde etkilenmiştir. Bu çalışmalar sırasında yavaş yavaş belirginleşmeye başlayan Yapısal Dönüşüm Kuramı’na göre doğadaki bütün metaller aslında bir kükürt – civa bileşimidir. Ancak bunların iç ve dış niteliklerinde farklılıklar bulunduğu için kükürt ve civa kullanmak suretiyle istenilen metali elde etmek mümkündür. Simyacılar tarih boyunca bu kurama dayanarak, kurşun ve bakır gibi nisbeten daha az kıymetli metalleri, altın ve gümüş gibi kıymetli metallere dönüştürmek istemişlerdir. Simyacılar, Yeryüzündeki metallerle Gökyüzündeki gezegenler arasında da ilişki kurmuşlardır. Örneğin altın Güneş’le ve gümüş ise Ay’la eşleştirilmiş ve bu metalleri göstermek için Güneş ve Ay’a benzeyen simgeler kullanılmıştır. Bu simgeler, 18. yüzyıla kadar pek fazla değişmeden gelmiştir. Günümüzdeki simgeler ise 18. yüzyıldan itibaren şekillenmeye başlamıştır. Simyacıların Çalışmalarındaki İşlemler Simyacıların işlemleri ısıtmak, kızdırmak, buharlaştırmak, dökmek, süzmek gibi ilkel metalurjinin yöntemlerine dayanmaktaydı. Ayrıca mayalandırma, çözme, süblimleştirme, damıtma, kavurma, katılaştırma, akıcı hale getirme simyacıların kullandığı ve günümüzde kimyada kullanılan bazı uygulamalardır. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 9 Kimya Bilimi Eski Çağlarda Keşfedilen Maddeler İnsanlar var oldukları ilk zamanlardan beri hep arayış içindedir. Kendini koruma ve yaşamını sürdürebilme ihtiyacından doğmuş olan bu arayış insanlığın gelişimine katkıda bulunmuştur. İnsanlar ihtiyaçlarını karşılama yollarını ararken maddelerin yararlarını çoğunlukla sınama – yanılma yoluyla keşfetmiştir. Eskiden tesadüfen bulunan ya da deneme – yanılma yoluyla keşfedilen bir çok ihtiyaç maddesi günümüzdeki bir çok bilim alanına temel teşkil etmiştir. Örneğin tesadüfen bulunan ateş kullanılarak metaller eritilip birbirine karıştırılmış, daha dayanıklı ve kullanışlı alaşımlar bulunmuştur. Bu metalurji biliminin doğmasını sağlamıştır. Hastalıktan koruma ve tedavi amaçlı olarak bitkiler kullanılmış, bu da eczacılık biliminin doğmasını sağlamıştır. Yiyecekleri pişirmek için toprak kapları yapan insanlar, bugün kullanılan seramik ve porselenin oluşum temelini atmışlardır. Güzelleşmek için çeşitli yöntemlere başvuran insanlar yüzlerini bitkisel ve madensel boyalarla boyadı. Bu şekilde günümüzdeki kozmetik maddelerinin oluşum temelleri atıldı. Aşağıdaki tabloda çok uzun zamandan beri kullanılan bazı kimyasal maddeler ve bu maddelerin kullanım alanları görülmektedir. Madde Yemek tuzu Kükürt Dericilikte, hayvan besicili¤inde, su yumuflatma ifllemlerinde, kimya sanayinde, besin maddesi olarak. Ba¤c›l›kta külleme hastal›¤›na karfl›, deri hastal›klar›n›n tedavisi, hayvan uyuzu, yak›larak oluflturulan gazla (SO2) kuru kay›s›, kuru incir, kuru üzüm gibi ürünleri a¤artma, sülfürik asit yap›m›, kara barut, lastik, gübre, kibrit. fiap Tekstil boyama ifllemlerinde, deri ka¤›t sanayinde, ya¤l› boya sanayinde, t›pta (kanamalar› durdurmak için), sular›n saflaflt›r›lmas›. Yün Dokuma, tekstil, yatak, yorgan yap›m›. ‹pek Tekstilde. Kil K›br›s tafl› 10 Kullan›ld›¤› yerler Tu¤la, çanak–çömlek yap›m›, porselen yap›m›, süzme – temizleme iflleri, petrol rafinerisinde. Tekstil boyamada. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimya Bilimi SORU 1 Eski çağlarda insanlar aşağıdakilerden hangisini yapmamışlardır? A) Bitkilerden tedavi amaçlı faydalanma B) Topraktan çanak - çömlek yapma C) Metal karışımlarından alaşım oluşturma D) Radyoaktif elementlerden kanser tedavisinde faydalanma E) Bazı bitkilerden kumaş boyaları elde etme ÇÖZÜM SORU 2 Simya ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Sistematik bilgi birikimi yoktur. B) Teorik bir temele oturtulmuştur. C) Çalışmalar, sınama - yanılma ile yapılır. D) Bilim olarak kabul edilmez. E) Birçok alanda kimyaya önemli bulgular aktarmıştır. ÇÖZÜM SORU 3 Aşağıdakilerden hangisi simyanın temel hedeflerinden değildir? A) Ölümsüzlük iksiri elde etmek B) Sonsuz zengin olmak C) Daha az değerli metallerden daha değerli metal oluşturmak D) İnsanları hastalıklardan ve ölümden kurtaracak ilaçlar yapmak E) Her alanda sonsuz bilgili bilim adamı yetiştirmek ÇÖZÜM SORU 4 Aşağıdakilerden hangisi simyacılar tarafından kullanılan çalışma yöntemlerinden biri değildir? A) Süzme B) Damıtma C) Elektroliz etme D) Kavurma E) Mayalama ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 11 Kimya Bilimi 2 - KİMYA NE İŞE YARAR? Kimya, bilimin en önemli dallarından biridir. Çevremizdeki bütün maddelerle ve maddelerde meydana gelen değişikliklerle uğraşan kimyacılar fen ve teknolojinin gelişmesine büyük katkılar sağlamışlardır. Soluduğumuz hava, yazı yazdığımız kalem, yiyecek ve içeceklerin yapısı, temizlik işlerinde kullandığımız sabun ve deterjanlar, kişisel bakımda kullandığımız kozmetikler, bütün taşıtlarda kullanılan yakıtlar ve daha saymakla bitiremeyeceğimiz bir çok madde kimyanın alanına girer. Kimyanın alt Disiplinleri Kimya bir çok alt disiplini olan bilimdir. Bu alt disiplinlerin başlıcaları şunlardır. Analitik kimya, organik kimya, biyokimya, termokimya, farmasötik kimya, fiziko kimya, polimer kimyası, kuantum kimyası vs. Kimya Biliminin Kullanıldığı Alanlar Günümüzde kimya bir çok bilime ve çalışma alanına temel bilgi sağlama bağlamında kaynaklık etmektedir. Kimyasız bir ilaç sanayi, petrokimya sanayi, ahşap işleme, boya-tekstil alanı vs. düşünülemez. İlaç İlaç sanayi tamamen kimya bilimine dayalı bir alandır. 2011 yılında kimya sanayi sektör dağılımı yapıldığında ilaç sanayi %26’lık bir pay almaktadır. Kimyacılar ilaç sanayinde araştırma-geliştirme bölümlerinde çalışmaktadır. Gübre Kimya biliminin en çok kullanıldığı alanlardan biri gübre sanayidir. Bitkiler, büyüme ve yaşamaları için azot (N), potasyum (K), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg), kükürt (S), demir (Fe), mangan (Mn), bakır (Cu), bor (B) ve bazı hallerde molibden (Mo) gibi elementlere muhtaçtır. Tarımsal bir alanın hangi elementleri içerdiği ve hangi elementlere gereksinim duyduğunu, kimyacıların yaptığı analizlerle ortaya konur. İhtiyaç duyulan elementlerin hangi tür bileşiklerle verileceğini yine kimyacılar belirler. Petrokimya Kimya biliminin en fazla kullanıldığı alanlardan biri de petrokimyadır. Petrolden organik kimyasal ürünler elde etmede kullanılan sanayi yöntemlerini topluca belirten terimdir. Bu alanda görev yapan kimyacılar petrolün analizini yapar ve petrolden elde edilecek ürünlerin elde ediliş yöntemlerini araştırır ve geliştirir. Ahşap İşleme Ahşap işleme alanlarında da kimyacılar çalışır. Tutkal, cila, boya, kaplama ve ahşap koruma maddelerinin imalatında kimyacılar görev alabilirler. Boya-Tekstil Boya, kimya bilimi ile direk ilgili bir alandır. Boyanın yapısında bulunan boyar maddeleri, çözücüler ve bağlayıcıların tamamı kimyasal maddelerdir. Bu maddelerin imalatı, kullanımı ve dayanımı kimyanın ve kimyacıların ilgi alanına girer. Benzer şekilde tekstil ürünlerinin oluşumu ve boyanması da kimyanın içinde bulunduğu bir alandır. Arıtım Şeker, su, petrol gibi maddelerin arıtılması işlemlerinde kimyacılar rol alır. Şeker pancarı veya şeker kamışından şekerin elde edilmesi süreçlerinde kimyacılar iş görür. Barajlardan gelen ve içinde her türlü atığın olabileceği suyun evlerde kullanılabilmesi için uygulanacak işlemlerde kimyacılar çalışır. Ham petrolün rafinerilerde benzin, dizel, gaz yağı, fuel oil vs. ayrıştırılması işlemlerinde kimya yöntemleri kullanılırken işlemleri kimyacılar yapar. 12 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimya Bilimi etkinlik – 1 Kimya disiplini içinde yer alan (kimya ile doğrudan ilişkili) alanları kutucuklara yazarak bu alanların çalışma konularını ilgili kutucuklara yazınız? K‹MYA ‹LE DO⁄RUDAN ‹L‹fiK‹L‹ ALANLAR 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 13 Kimya Bilimi 3 - KİMYANIN SEMBOLİK DİLİ Dünyanın neresinde yaşıyor ve hangi dili konuşuyor olursa olsun, kimyaya özgü sembolik dil, kimya eğitimi almış insanlara aynı şeyi anlatır. Farklı ülkelerde farklı dili konuşan insanlar kimyasal bir maddenin formülünü ya da kimyasal bir tepkimeyi gördüklerinde bunu anlamada ve yorumlamada bir problem yaşamazlar. Element – Sembol Tarihin eski çağlarından günümüze bilim ilerledikçe gelişen şekilde elementin değişik tanımları yapılmıştır. Antik Dönemde Element Antik çağda Aristo, tamamen düşünceye dayalı olarak bütün maddelerin toprak, su, hava ve ateş olmak üzere dört elementten oluştuğunu iddia etmiştir. Rönesans Döneminde Element Rönesans dönemi bilim adamları düşünce ile deneyi birleştirerek elementi “Kendinden daha basit maddelere dönüştürülemeyen maddelere element denir.” şeklinde tanımlamışlardır. Ancak kireç, sodyumhidroksit gibi bileşikler elementlerine zor ayrıştığı için uzun süre element sayılmıştır. Modern Çağda Element Modern çağda element tanımı tamamen deneysel gerçekliğe uygun şekilde yapılmaktadır. Buna göre, “Tek tür atomdan oluşan saf maddelere element denir.” Aynı zamanda bir elementin türünü atomun çekirdeğindeki proton sayısı belirler. Çekirdeğindeki proton sayısı eşit olan atomlar aynı elemente aittir. etkinlik – 2 Aşağıdaki açıklamalar doğru ise D yanlış ise Y ile belirtiniz. a) Simyacılar bilimsel yöntemlerle maddeleri birbirine dönüştürmeye çalışırlardı. b) Antik dönemde bütün maddelerin toprak, su, hava ve ateşten oluştuğu düşüncesi egemendi. c) Antik dönemde element kavramı ile modern çağdaki element kavramı eşdeğer ifadelerdir. d) Rönesans döneminde element, kendinden daha basit maddelere dönüşmeyen maddeler olarak tanımlanmıştır. e) Rönesans döneminde kireç, sodyumhidroksit gibi zor ayrışan bileşikler element sayılmıştır. f) Simyacıların temel amaçlarından biri de, daha az değerli metallerden değerli metal yapma ve sonsuz hayat suyunu oluşturmadır. g) Modern kimyada element tek tür atomdan oluşan saf maddedir ve elementin türünü atom çekirdiğindeki proton sayısı belirler. 14 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimya Bilimi SORU 5 Dönem ––––––––––– I. Antik Çağ Tanım ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Bütün maddeler toprak, su, hava ve ateşten oluşur. II. Rönesans Kendinden daha basit maddelere dönüşmeyen maddeler. III. Modern Bir elementin türünü atomun çekirdeğindeki proton sayısı belirler. Elementin farklı dönemlerde tanımı ile ilgili yukarıdakilerden hangisi doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 6 Aristoya göre aşağıdakilerden hangisi element değildir? A) Su B) Altın C) Ateş D) Hava E) Toprak ÇÖZÜM SORU 7 Elementle ilgili, I. Antik dönemdeki anlayışa göre, toprak, su, hava ve ateş olmak üzere dört element vardır. II. Rönesans döneminde element tanımı daha denel bir temel üzerine oturmasına rağmen zor ayrışan bazı maddeler element olarak kabul edilmiştir. III. Günümüzdeki modern anlayışa göre elementler tek tür atomdan oluşmuştur ve bütün elementlerin proton sayısı birbirine eşittir. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 15 Kimya Bilimi Elementlerin Sembolleri Kimya biliminin öncüsü kabul edilen simyacılar, yeryüzündeki metallerle gökyüzündeki gezegenler arasında ilişki kurmuşlardır. Örneğin; altın Güneş’le ve gümüş Ay’la eşleştirilmiş ve bu metalleri göstermek için Güneş ve Ay’a benzeyen simgeler kullanılmıştır. Simyac›lar alt›n› günefl, gümüflü ay ile sembolize etmifllerdir. Atom teorisinden tanıdığımız John Dalton, elementlerin simgelenmesi konusunda çemberden oluşan sembollerin kullanılmasını önerdi. L c›va kükürt kurflun Berzelius isimli kimyager, elementlerin adlarını temel alarak simgelenmesi fikrini ortaya attı. 1500 ler 1600 ler 1700 ler 1783 1808 (Dalton) 1813 (Berzelius) G Au (Aurum) Alt›n Hg (Hydrargyum) C›va Kurflun L Pb (Plumbum) Baz› element sembollerinin tarihsel süreç içindeki de¤iflimi Günümüzde Element sembolleri Günümüzde 1813 yılında Berzelius’un (Berzelyus) önerdiği ve element adlarının temel alındığı semboller kullanılmaktadır. Element sembolleri yazılırken aşağıdaki kurallar gözönüne alınmaktadır. 1. Her element bir ya da iki harften oluşan bir sembolle gösterilir. Bu sembolün ilk harfi her zaman büyük harftir. 2. Sembollerde genellikle elementin İngilizce adının ilk harfi kullanılır. Örneğin; H (Hidrojen: Hydrogen), C (Karbon: Carbon), N (Azot: Nitrogen) 3. Eğer elementin baş harfiyle simgelenen başka bir element varsa, bu elementin sembolünde baş harfin yanına, İngilizce adının ikinci harfi de eklenir. Örneğin; He (Helyum: Helium), Ca (Kalsiyum: Calcium), Ne (Neon: Neon) 16 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimya Bilimi 4. Eğer elementin İngilizce adının ilk iki harfi bir başka elementle aynıysa, sembolünde baş harfin yanına, bu kez baş harften sonraki ilk ortak olmayan sessiz harf getirilir. Örneğin; Cl (Klor: Chlorine) ve Cr (Krom: Chromium) 5. Bazı elementlerin sembollerinde de, bu elementlerin Latince ya da eski dillerdeki adları temel alınmıştır. Bunlar 11 elementtir. Na; (Sodyum: Natrium) K; (Potasyum: Kalium) Fe; (Demir: Ferrum) Cu; (Bakır: Cuprum) Ag; (Gümüş: Argentum) Sn; (Kalay: Stannum) Sb; (Antimon: Stibium) W; (Tungsten: Wolfram) Au; (Altın: Aurum) Hg; (Cıva: Hydrargyum) Pb; (Kurşun: Plumbum) Aşağıda gündelik hayatta sıkça karşılaşılan bazı elementler ve sembolleri verilmiştir. Elementin Adı Elementin Sembolü Elementin Adı Elementin Sembolü Elementin Adı Elementin Sembolü Hidrojen H Sodyum Na Kobalt Co Helyum He Magnezyum Mg Nikel Ni Lityum Li Alüminyum Al Bakır Cu Berilyum Be Silisyum Si Çinko Zn Bor B Kükürt S Brom Br Karbon C Klor Cl Gümüş Ag Azot N Argon Ar Kalay Sn Oksijen O Potasyum K İyot I Flor F Kalsiyum Ca Baryum Ba Neon Ne Krom Cr Altın Au Mangan Mn Cıva Hg Demir Fe Kurşun Pb 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 17 Kimya Bilimi etkinlik – 3 Element Sembolleri ile ilgili aşağıdaki bulmacayı uygun kelimeler ile doldurunuz. 1 3 4 2 5 7 8 6 9 12 10 13 14 11 13 15 16 17 18 20 19 21 23 25 24 22 26 26 27 28 30 29 31 YUKARIDAN AŞAĞIYA SOLDAN SAĞA 2. Sembolü Co olan elementin adı 1. Sembolü C olan elementin adı 5. Sembolü Sn olan elementin adı 3. Kalsiyum elementinin sembolü 6. Berilyum elementinin sembolü 4. Sembolü Cu olan elementin adı 10. Sembolü l olan elementin adı 7. Sembolü Zn olan elementin adı 11. Kalay elementinin Latince adı 8. Sembolü B olan elementin adı 13. Sembolü Ar olan gaz haldeki elementin adı 9. Sembolü Ba olan elementin adı 16. Sembolü Ne olan elementin adı 12. Sembolü Mn olan elementin adı 17. Sembolü Pb olan elementin adı 13. Sembolü Au olan elementin adı 19. Gümüş elementinin Latince adı 14. Sembolü S olan elementin adı 21. Sembolü Br olan elementin adı 15. Sembolü Cr olan elementin adı 22. Tek tür atomdan oluşan saf madde 18. Sembolü K olan elementin adı 24. Sembolü Hg olan elementin adı 20. Sembolü Mg olan elementin adı 26. Sembolü N olan elementin adı 23. Sembolü Li olan elementin adı 27. Bugünkü anlamda element sembollerini öneren kimyagerin adı 25. Sembolü P olan elementin adı 29. Sembolü Na olan elementin adı 28. Sembolü Fe olan elementin adı 30. Sembolü He olan elementin adı 31. Sembolü F olan elementin adı 18 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 26. Alüminyum elementinin sembolü Kimya Bilimi Bileşik - Formül Farklı elementler birbirleriyle birleşerek bileşikleri oluştururlar. Bileşikler formüllerle gösterilir. Bileşik İki ya da daha fazla elementin sabit oranlarda birbirleriyle etkileşerek oluşturdukları yeni özellikteki saf maddeye bileşik denir. Formül Bir bileşiğin hangi elementlerden ve hangi sayıda oluştuğunu gösteren semboller grubuna formül denir. Yaygın Kullanılan Bazı Bileşiklerin Adlandırılması Bileşikler adlandırılırken belirli kurallara göre adlandırılır. İyonik ve kovalent bileşikler 11. sınıfta ayrıntılı şekilde adlandırılacaktır. İki elementten oluşan bileşikler adlandırılırken elementlerin adı kullanılırken ikiden fazla elementten oluşan bileşiklerde element adı kullanılmayıp bazı özel adlar kullanılmaktadır. İkiden fazla elementten oluşan bazı bileşiklerin yapısında kök denilen ve özel şekilde adlandırılan kısımlar vardır. Özellikle aşağıdaki köklerin bilinmesinde fayda vardır. Kökün Formülü ———————— OH– Kökün Adı ————— Hidroksit NO–3 Nitrat SO42– Sülfat CO32– Karbonat PO43– Fosfat Bu kökleri bulunduran bileşikler adlandırılırken önce köke bağlı elementin adı arkasından kökün adı söylenir. Bileşik Formülü Bileşiğin Sistematik Adı Bileşiğin Yaygın Adı H 2O Dihidrojen monoksit Su HCI Hidrojen klorür Hidroklorik asit H2SO4 Hidrojen sülfat Sülfürik asit HNO3 Hidrojen nitrat Nitrik asit NaCl Sodyum klorür Yemektuzu CaO Kalsiyum oksit Sönmemiş kireç CH3COOH Etanoik asit Sirke asidi (Asetik asit) NaOH Sodyumhidroksit Sudkostik KNO3 Potasyum nitrat Güherçile CaCO3 Kalsiyum karbonat Kireç taşı 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 19 Kimya Bilimi SORU 8 Sodyum nitrat bileşiğinin formülü aşağıdakilerden hangisidir? A) SNO3 B) NaNO3 C) NaOH D) Ca(NO3)2 E) KOH ÇÖZÜM SORU 9 Magnezyumsülfat bileşiğinin formülü aşağıdakilerden hangisidir? A) Mg(OH)2 B) MnSO4 C) MgSO4 D) MgCO3 E) MnCO3 ÇÖZÜM SORU 10 Kalsiyum hidroksit bileşiğinin formülü aşağıdakilerden hangisidir? A) CaO B) KOH C) K2O D) Ca(OH)2 E) CaCO3 ÇÖZÜM SORU 11 Formülü KCl olan bileşiğin adı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Kalsiyum klorür B) Potasyum klorür D) Potasyum karbonat C) Kalsiyum karbonat E) Potasyum klorit ÇÖZÜM SORU 12 Formülü MgO olan bileşiğin adı aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) Manganoksit B) Magnezyum oksijen D) Magnezyumhidroksit ÇÖZÜM 20 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) Manganhidroksit E) Magnezyum oksit Kimya Bilimi etkinlik – 4 Bileşiklerin formülleri ile ilgili aşağıdaki bulmacayı uygun kelimeler ile doldurunuz. 1 2 4 3 5 6 7 8 10 9 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 SOLDAN SAĞA YUKARIDAN AŞAĞIYA 3. CaSO4 bileşiğinde, metal dışında kalan kısmın adı 1. Formülü KNO3 olan bileşiğin adı 6. NaNO3 bileşiğinde, metal dışında kalan kısmın adı 2. MgCO3 bileşiğinde, metal dışında kalan kısmın adı 9. NaOH bileşiğinde, metal dışında kalan kısmın adı 4. Formülü MgO olan bileşiğin adı 11. Sistematik adı dihidrojenmonoksit olan bileşiğin adı 5. Formülü KCl olan bileşiğin adı 7. Formülü NaOH olan bileşiğin adı 8. Formülü HNO3 olan bileşiğin adı 15. Formülü HCl olan bileşiğin adı 17. Formülü CaO olan bileşiğin adı 10. Formülü H2SO4 olan bileşiğin adı 18. Sistematik adı etanoikasit olan asidin halk arasındaki adı 12. Formülü CaSO4 olan bileşiğin adı 19. Formülü CH3COOH olan bileşiğin adı 13. Formülü CaCO3 olan ve tebeşir, mermer, kireç taşı olarak bilinen maddenin adı 20. Formülü Ca(OH)2 olan bileşiğin adı 14. Formülü NaCl olan ve halk arasında yemek tuzu olarak bilinen bileşiğin adı 16. CaCO3 bileşiğinde, kök kısmı çıkarıldıktan sonra kalan kısmın adı 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 21 Kimya Bilimi 4 - GÜVENLİĞİMİZ VE KİMYA Kimyasal Maddelerin İnsan Sağlığına ve Çevreye Zararlı Etkileri Günlük hayatta sıklıkla kullandığımız, bazen yaşam kalitemizi yükselttiğini düşündüğümüz, bazen bize fayda sağladığını düşündüğümüz birçok kimyasal maddenin insan sağlığına ve çevreye zararı vardır. Bu maddelerden bazıları ve bunların zararlarını şu şekilde sıralayabiliriz. Floroklorokarbonlar Endüstri ve kozmetik sanayinde geniş çapta kullanılan floroklorokarbon gazı atmosferin koruyucu tabakasını zayıflatmaktadır. Asbest Halk arasında ak toprak veya höllük olarak bilinen asbestin kullanılması çalışanlarda kanser oluşumuna neden olur. Analjezik İlaçlar Ağrı kesici olan analjezik ilaçların fazla kullanılması sonucunda böbrek yetmezliğine neden olduğu görülmüştür. Suni Gübreler Tarımda kullanılan suni gübrelerin zemin sularının kimyasal kirliliğine yol açtığı tespit edilmiştir. Sodyum (Na), fosfor (P), potasyum (K), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg), demir (Fe), çinko (Zn), bakır (Cu), mangan (Mn), bor (B) gibi metalleri içeren yapay gübreler kullanıldıklarında toprak kirliliğine yol açmaktadır. Fosfatlı gübreler karıştıkları sularda ekolojik dengeyi bozmaktadır. (Marmara Denizi’nde 1978 yılında 126 balık çeşidi yaşarken kimyasal kirlilik sonucunda bugün 25 çeşit balık kalmıştır.) Ağır Metal Katyonları Hg, Pb, Cd, Cr, Ni gibi ağır metallerin katyonları insan vücudunda birikerek toksik etki gösterir. Polimerler Plastik malzemeler doğada çok uzun süre kalmakta ve toprağa karıştığında toprağın geçirgenlik özelliğini kaybetmesine neden olmaktadır. PVC, teflon gibi klor ve flor içeren polimerler gaz haline geçtiğinde zehirli gazlar yaymakta ve bu gazlar topraktaki yararlı mikroorganizmaları öldürmektedir. Sentetik Temizlik Ürünleri Çamaşır ve bulaşık deterjanları, sıvı sabunlar ve şampuanlar vücudumuzun karbon yapısını kırarak veya oksijeni tüketerek tamiri imkansız hastalıklara yol açmaktadır. Aynı maddeler karıştıkları suyu ve toprağı kirleterek buradaki canlı hayatını tehdit etmektedir. 22 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimya Bilimi etkinlik – 5 Kimyasalların zararları ile ilgili aşağıdaki bulmacayı uygun kelimeler ile doldurunuz. 1 2 7 3 4 5 8 6 9 10 11 12 13 14 16 15 17 18 19 20 SOLDAN SAĞA 5. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Cu sembolüyle gösterilen elementin adı 6. İnsan vücudunda birikerek toksik etki yapan Hg sembollü elementin adı 9. İnsan vücudunda birikerek toksik etki yapan Pb sembollü elementin adı 11. Ekolojik dengeyi bozan, karıştığı sularda yosunlaşmayı artıran tarımsal maddenin adı 15. Ağrı kesici olarak kullanılan ve böbrek yetmezliğine neden olan ilaç türünün adı 18. Suni gübrelerin yapısında bolca bulunan, P sembolüyle gösterilen elementin adı 19. İnsan vücudunda birikerek toksik etki yapan Ni sembollü elementin adı 20. insan vücudunda birikerek toksik etki yapan Cd sembollü elementin adı YUKARIDAN AŞAĞIYA 1. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Zn sembolüyle gösterilen elementin adı 2. Endüstri ve kozmetikte kullanılan atmosferin koruyucu tabakası için zararlı bileşiklerin adı 3. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Mn sembolüyle gösterilen elementin adı 4. İnsan vücudunda birikerek toksik etki yapan Cr sembollü elementin adı 7. Halk arasında ak toprak, çorak toprak, gök toprak, çelpek, höllük veya ceren toprağı gibi isimlerle de bilinen ısıya, aşınmaya ve kimyasal maddelere çok dayanıklı lifli yapıda kanserojen bir mineralin adı 8. Toprağa besleyici olarak verilen ancak çevreye bir çok zararı olan kimyasalların genel adı 10. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Fe sembolüyle gösterilen elementin adı 12. Doğada uzun süre bozunmadan kalan ve toprağın geçirgenlik özelliğini kaybettiren polimerlerin adı 13. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Mg sembolüyle gösterilen elementin adı 14. Yanmaz ve yapışmaz madde olarak mutfak eşyalarında kullanılan kanser yapıcı polimerin adı 16. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Ca sembolüyle gösterilen elementin adı 17. Suni gübrelerin yapısında bulunan ve toprak kirliliğine neden olan, Na sembolüyle gösterilen elementin adı 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 23 Kimya Bilimi Laboratuvar Güvenliği ve Kimya Kimya laboratuvarları; yanıcı, yakıcı, patlayıcı, zehirli, aşındırıcı özellikte pek çok madde bulundurur. Bu maddelerle aynı ortamda bulunmak, bu maddelerle deney yapmak, taşımak, bulundukları rafları ve dolapları dizayn etmek belirli güvenlik kurallarına göre yapılmalıdır. Bu kurallardan bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz. Laboratuvarlarda herhangi bir şey yenilip içilmemeli, çalışırken eller yüze sürülmemeli, ağıza herhangi bir şey alınmamalıdır. Kullandıktan sonra her bir madde, eşya, alet veya cihaz belli ve yöntemine uygun biçimde temizlenerek yerlerine kaldırılmalıdır. Atılacak katı maddeler çöp kutusuna atılmalıdır. İşi bitmiş, içinde sıvı bulunan beher, erlenmayer, tüp gibi temizlenecek cam kaplar lavaboya konmalı, iyice temizlenmeli ve yerlerine kaldırılmalı, masa üzerinde bırakılmamalıdır. Çalışmalarda dikkat ve itina ön planda tutulmalı, su, gaz muslukları ve elektrik düğmeleri çalışılmadığı hallerde kapatılmalıdır. Labarotuvarlarda gürültü yapılmamalı, asla maddelerle şaka yapılmamalıdır, laboratuvarlarda meydana gelen her türlü olay anında laboratuvarı yönetenlere haber verilmelidir. Katı haldeki maddeler şişelerden daima temiz bir spatül ile alınmalı aynı spatül temizlenmeden başka bir madde içine konulmamalıdır. Çözelti konulan şişeler mutlaka etiketlenerek saklanmalı, etiketler nemden ve başka etkenlerden korunacak şekilde yazılmalı, hiçbir maddde etiketsiz bırakılmamalıdır. Asit, baz gibi aşındırıcı, yakıcı maddeler deriye damladığı veya sıçradığı hallerde bol su ile yıkanmalıdır. Bu maddelerle çalışırken emniyet gözlükleri kullanılmalıdır. Güvenlik amaçlı temel uyarı işaretleri herkesin görebileceği bir yere asılmalı, bu maddelerle çalışırken azami dikkat gösterilmelidir. En yakın sağlık kuruluşunun ve cankurtaran telefonları görülebilecek yere asılmalıdır. Kimyada Kullanılan Güvenlik Amaçlı Temel Uyarı İşaretleri E : Patlayıcı Özelliği : Ekzotermik olarak reaksiyona giren kimyasallardır. Ateşe yaklaştırıldıklarında patlayabilirler. Önlem : Ateşten, ısıdan, darbeden, sürtünmeden uzak tutulmalıdır. F : Yanıcı Özelliği : Parlama noktası 21 °C’nin altında olan “kolay alev alan” sıvılar ile kolay tutuşan katıları belirtir. Önlem : Çıplak ateşten, kıvılcımdan ve ısı kaynağından uzak tutulmalıdır. F+ : Çok Yanıcı Özelliği : Alevlenme noktası 0 °C’nin altında, kaynama noktası maksimum 35 °C olan sıvılardır. Normal basınç ve oda sıcaklığında havada yanıcı olan gaz ve gaz karışımlarıdır. Önlem : Çıplak ateşten, kıvılcımdan ve ısı kaynağından uzak tutulmalıdır. 24 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimya Bilimi T : Zehirli Özelliği : Solunduğunda, yutulduğunda ve deriyle temas ettiği durumda sağlığa zarar verebilir hatta öldürücü olabilir. Önlem : İnsan vücuduyla teması engellenmelidir, aksi halde tıbbi yardıma başvurulmalıdır. T+ : Çok Zehirli Özelliği : Solunduğunda, yutulduğunda ve deriyle temas ettiği durumda sağlığa zarar verebilir hatta öldürücü olabilir. Önlem : İnsan vücuduyla teması engellenmelidir. Temas edilmesi halinde derhal tıbbi yardım alınmalıdır. Xi : Tahriş Edici Özelliği : Aşındırıcı olmamasına rağmen deriyle ani, uzun süreli veya tekrarlı teması iltihaplara yolaçabilir. Önlem : Göz ve deriyle teması engellenmelidir. Xn : Sağlığa Zararlı Özelliği : Solunduğunda, yutulduğunda ve deriyle temas ettiği durumda sağlığa zarar verebilir. Önlem : İnsan vücuduyla teması engellenmelidir. O: Yakıcı Özelliği : Organik peroksitleri herhangi bir yanıcı maddeyle temas etmeseler bile patlayıcı özelliği olan yükseltgen maddelerdir. Diğer yükseltgenler ise, kendileri yanıcı olmasalar bile oksijen varlığında alev alabilerler. Önlem : Yanıcı maddelerden uzak tutulmalıdır. Bu tür maddeler alev aldıktan sonra müdahale etmek zordur. C : Aşındırıcı - Korozif Özelliği : Canlı dokulara zarar verir. Önlem : Gözleri, deriyi ve kıyafetleri korumak için özel önlem alınmalıdır. Buharları solunmamalı, aksi halde tıbbi yardıma başvurulmalıdır. N : Çevre İçin Zararlı Özelliği : Bu tür maddelerin ortamda bulunması, doğal dengenin değişmesi açısından ekolojik sisteme kısa ya da uzun süre içinde zarar verebilir. Önlem : Risk göz önüne alınarak bu tür maddelerin toprakla ve çevreyle teması engellenmelidir. R : Radyasyon Özelliği : Radyoaktif ışınlar yayar. Deri hastalıklarına, kansere ve ölüme neden olabilir. Önlem : Uzak durulmalı, temas edilmemeli, atıkları sızdırmaz şekilde paketlenip derinlere gömülmeli. C : Yakıcı – Tahriş Edici Özelliği : Deri ile teması yanmaya ve iltihaplanmaya yol açabilir. Önlem : Deriye teması engellenmelidir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 25 Kimya Bilimi etkinlik – 6 1. Üniteyle ilgili kavramları aşağıdaki bulmacaya uygun kelimeler ile doldurunuz. 2 1 3 5 4 6 7 8 10 9 11 12 14 15 13 16 17 18 19 20 21 23 22 24 25 26 27 28 SOLDAN SAĞA 4. Kimyanın petrolden organik ürünler elde eden sanayi kolunun adı 8. Tutkal, cila, boya, kaplama malzemesi imal ederek kimya ile ilişkili olan sanayi alanının adı 9. N ile simgelenen azot elementinin ingilizce adı 10. Güvenlik amaçlı temel uyarı işaretlerinden F harfi ile sembolize edilen ve alev ile gösterilen işaretin anlamı 13. Değersiz metalleri altına çevirme, bütün hastalıkları iyileştirme ve ölümsüzlük iksirini bulma uğraşılarının adı 16. Toprakta eksik olan besleyici unsurları tamamlamak için yapay ve doğal olarak verilen maddenin adı 17. Bir maddenin yapısında var olan maddeleri ayrıştırarak saflaştırma 19. Simyacıların güneşle eşleştirerek semboleştirdikleri elementin adı 20. Güvenlik amaçlı temel uyarı işaretlerinden kuru kafanın anlamı 22. Kireç taşı olarak bilinen ve formülü CaCO3 olan bileşiğin adı 25. Antik çağda Aristoya göre dört temel elementten birinin adı 26. Sembolü Na olan elementin adı 27. Tek tür atomdan oluşan saf maddenin adı 28. Elementlerin simgelenmesinde çemberden oluşan semboller kullanılmasını öneren bilim insanın adı YUKARIDAN AŞAĞIYA 1. Simyacıların ay ile eşleşitirilerek sembolleştirdikleri elementin adı 2. Formülü Ca(OH)2 olan bileşiğin sistematik adı 3. Elementlerin belirli oranlarda kimyasal yollarla birleşerek oluşturdukları yeni özellikteki saf maddenin adı 5. Elementlerin “kendinden daha basit maddelere dönüştürülemeyen madde” olarak tanımlandığı dönemin adı 6. Sembolü Fe olan elementin adı 7. Formülü MgSO4 olan bileşiğin sistematik adı 11. Formülü MgO olan bileşiğin sistematik adı 12. Bir bileşiğin oluştuğu elementlerin türü ve sayısını gösteren semboller grubunun adı 14. Formülü NaNO3 olan bileşiğin sistematik adı 15. Güvenlik amaçlı temel uyarı işaretlerinden O harfi ile gösterilen ve üzerinde alev olan işaretin anlamı 18. Tabiatta yer kaplayan ve kütlesi olan herşeyin adı 21. Sembolü O olan elementin adı 23. Antik çağda bütün maddelerin 4 temel elementten oluştuğunu ileri süren filozofun adı 24. Antik çağda Aristoya göre dört temel elementten birinin adı 26 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Bu sayfa, öğretmeninizden aldığınız notlar içindir. 27 Genel Tekrar Testleri 1. TEST – 1 II. Esans üretimi Tekstil boyamada kullanılan madde aşağıdakilerden hangisidir? III. Boya üretimi A) Kükürt I. 6. Deri boyanması işlemlerinden hangileri simyadan kimyaya aktarılan bulgulardandır? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III B) Kil D) Yün C) Kıbrıs taşı E) Yemek tuzu C) I ve II 7. E) I, II ve III I. Taşıtlarda kullanılan yakıtlar II. Sabun ve deterjanlar 2. III. Soluduğumuz hava Simyacıların yaptığı çalışmalarla ilgili; I. niceliklerinden hangileri kimya biliminin alanına girer? Bakır metalini altına çevirmek istemişlerdir. II. Yeryüzündeki metallerle gökyüzündeki gezegenler arasında ilişki kurmuşlardır. A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III III. Altın metalini kurşuna çevirmek istemişlerdir. C) I ve II E) I, II ve III açıklamalarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III 8. I. İlaç sanayi II. Gübre sanayi III. Petrokimya sanayi 3. Simyacıların işlemleri; I. niceliklerinden hangileri kimya biliminin kullanıldığı alanlardandır? Isıtmak A) Yalnız I II. Süzmek B) Yalnız II D) II ve III III. Elektroliz etmek C) I ve II E) I, II ve III yukarıdaki yöntemlerden hangilerine dayanmamaktadır? A) Yalnız I B) Yalnız III D) II ve III C) I ve III E) I, II ve III 9. I. Ahşap işleme II. Boya imalatı III. Tekstil ürünlerinin oluşumu 4. Aşağıdaki uygulamalardan hangisi simyacıların kullandığı ve günümüzde kimyada kullanılan bir uygulama değildir? işlemlerinden hangileri kimyanın ve kimyacıların ilgi alanına girer? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III A) Radyoaktif maddeleri elde etme C) I ve II E) I, II ve III B) Mayalandırma C) Süblimleştirme 10. Kimyanın sembolik dili ile ilgili; D) Damıtma I. E) Akıcı hale getirme Simyacılar altını ay ile sembolize etmişlerdir. II. Berzelius isimli kimyager, elementlerin adlarının temel alındığı semboller kullanmıştır. 5. yargılarından hangileri doğrudur? A) Kükürt A) Yalnız I B) Kil D) Yemek tuzu 28 III. Dalton elementlerin simgelenmesi konusunda çemberden oluşan sembollerin kullanılmasını önermiştir. Dericilikte, hayvan besiciliğinde, su yumuşatma işlemlerinde, kimya sanayinde ve besin maddesi olarak kullanılan madde aşağıdakilerden hangisidir? C) Kıbrıs taşı E) Şap 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI B) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III C) I ve III Kimya Bilimi 11. Günümüzdeki element sembolleri ile ilgili; I. Her element bir ya da iki harften oluşan bir sembolle gösterilir. 16. Kurşun elementinin sembolü aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmişitr? A) Pb B) P C) Po D) K E) Ku II. Sembollerde genellikle elementin İngilizce adının ilk harfi kullanılır. III. Bazı elementlerin sembollerinde, bu elementlerin Latince ya da eski dillerdeki adları temel alınmıştır. 17. I. Bileşikler formüllerle gösterilir. yargılarından hangileri doğrudur? II. Bir bileşiğin hangi elementlerden ve hangi sayıda oluştuğunu gösteren semboller grubuna formül denir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III III. Farklı elementler birbirleriyle birleşerek bileşikleri oluştururlar. yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 12. Krom elementinin sembolü aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Cr B) K C) Kr D) C E) Cm E) I, II ve III 18. Sistematik adı dihidrojenmonoksit olan bileşiğin formülü aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) HCI B) H2O D) H2SO4 13. Cıva elementinin sembolü aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) H B) Hg C) C D) Cu E) Cm C) I ve II 19. I. C) HNO3 E) H2S Floroklorokarbonlar II. Asbest III. Ağır metal katyonları yukarıdakilerden hangileri insan sağlığına ve çevreye zararlı maddelerdir? A) Yalnız I D) II ve III 14. Sn elementinin adı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Kükürt B) Kurşun D) Bakır C) Kalay E) Çinko A) Kükürt B) Antimon D) Silisyum 1.E 2.C 3.B 4. A 5. D 6. C C) I ve II E) I, II ve III 20. Aşağıdakilerden hangisi yanıcı anlamına gelen bir işarettir? A) 15. Si elementinin adı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? B) Yalnız II B) D) C) E) C) Kurşun E) Altın 7. E 8. E 9. E 10. D 11. E 12. A 13. B 14. C 15. D 16. A 17. E 18. B 19. E 20. A 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 29 Genel Tekrar Testleri 1. TEST – 8 Simyanın çalışma alanlarıyla ilgili, I. 5. Daha az değerli metallerden daha değerli metalleri oluşturmak II. Maddelerin atomlardan oluştuğunu ispatlamak Ortaçağ İslam Dünyasında Simyayı benimseyenler ve benimsemeyenler arasındaki tartışmaların kimya üzerine etkisi aşağıdakilern hangisinde doğru belirtilmiştir? A) Simyacıların sonsuz hayat suyunu bulmasını III. Yaşamı uzatacak sonsuz hayat suyunu elde etmek sağlamıştır. B) Taraflar, görüşlerini doğruluğunu kanıtlamak açıklamalarından hangileri doğrudur? için çok sayıda deneyler yapmış ve deneysel A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III bilginin artmasını sağlamışlardır. C) Yapısal dönüşüm kuramının doğruluğu kanıtlanmış ve bu yolla yeni metaller oluşturulmuş- 2. tur. Element değişik zamanda farklı yöntemlerle tanımlanmış ve o zamana göre örnekler verilmiştir. D) Tartışmalardan bilimsel süreç olumsuz etkilenmiş bu nedenle kimya bilimi uzun süre gelişim Bununla ilgili aşağıdaki tablo hazırlanmıştır. gösterememiştir. Yöntem I. Düflünceye dayal› Örnek Dönem Su, toprak, atefl Antik dönem II. Kireç, sodyum Düflünce ve deneye dayal› hidroksit III. Deneye dayal› Demir, bak›r, azot, oksijen E) Kimyanın diğer bilimlerle bir ilişkisi omadığı ortaya çıkmış ve kimyacılık daha bağımsız bir sürece girmiştir. Rönesans dönemi Modern dönem 6. A) Kütle numarası Bu tablodaki bilgilerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) I ve III Modern element kavramında elementin türünü aşağıdakilerden hangisi belirler? B) Nötron sayısı C) I ve II C) Yaptığı bileşiğin formülü E) I, II ve III D) Proton sayısı E) Elektron dağılımındaki katman sayısı 3. Aşağıdakilerden hangisi simyanın elementlerinden değildir? A) Toprak B) Su D) Ateş C) Oksijen 7. Elementle ilgili; I. E) Hava Rönesans döneminde kireç, sodyum hidroksit gibi zor ayrışan bileşikler element sayılmıştır. II. Antik dönemde bütün maddelerin toprak, su, 4. Simya ile ilgili, hava ve ateş olmak üzere dört ana elementten I. oluştuğuna inanılmıştır. Teorik temelleri yoktur. III. Günümüzdeki modern anlayışa göre bütün ele- II. Sistematik bilgi birikimi yoktur. III. Yöntemleri deneme – sınamaya dayalıdır. yargılarından hangileri doğrudur? açıklamalarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I D) II ve III 42 B) Yalnız II E) I, II ve III 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI mentlerin proton sayısı birbirinden farklıdır. C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Kimya Bilimi 8. Aşağıdakilerden hangisi kimya biliminin alt disiplinlerinden değildir? 12. Sistematik adı hidrojen sülfat olan bileşiğin formülü aşağıdakilerden hangisidir? A) HNO3 A) Analitik kimya B) H3PO4 D) H2SO4 B) Tıp C) H2CO3 E) HCI C) Organik kimya D) Biyokimya E) Polimer kimyası 13. Yaygın adı sirke asidi olan bileşiğin formülü aşağıdakilerden hangisidir? A) CH3COOH B) H2SO4 D) NaOH 9. I. C) HNO3 E) HCOOH Barutun bulunması II. Madenlerin işlenmesi III. Deri boyanması Yukarıdakilerden hangileri simyadan kimya bilimine aktarılan bulgulardır? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 14. Karbonat olarak adlandırılan kökün formülü aşağıdakilerden hangisidir? C) I ve II A) SO42- E) I, II ve III D) Buharlaştırmak II. Katılaştırmak III. Elektroliz etmek A) Magnezyumnitrür B) Magnezyumnitrat C) Magnezyum oksit D) Mangannitrat E) Magnezyum azot Bu yöntemlerden hangileri simyacılar tarafından kullanılmıştır? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III E) 2– PO4 15. Formülü Mg(NO3)2 olan bileşiğin adı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? 10. Aşağıda bazı çalışma yöntemleri verilmiştir. I. C) CO32- B) OH– – NO3 C) I ve II E) I, II ve III 16. Kalsiyum sülfat bileşiğinin formülü aşağıdakilerden hangisidir? A) CaS B) CaCO3 D) CaSO4 C) Ca(NO3)2 E) Ca3(PO4)2 11. Simya ile ilgili; I. Teorik bir temeli vardır. II. Çalışmalar deneme - yanılma ile yapılır. 17. Aşağıdaki maddelerden hangisi sembolle gösterilemez? III. Bilim olarak kabul edilir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 1. D 2. E 3. C 4. E A) Su C) I ve II D) Kurşun E) I, II ve III 5. B 6. D 7. E B) Bor 8. B 9. E C) Çinko E) Alüminyum 10. C 11. B 12. D 13. A 14. C 15. B 16. D 17. A 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 43 Atom ve Periyodik Sistem 2. Ünite 9. 2. Ünite: Atom ve Periyodik Sistem Bu ünitenin amacı, maddelerin makro düzeydeki özelliklerini anlamaya temel oluşturan mikro yapıyı ana hatlarıyla ele alarak, bu yapının gözlenebilir özelliklere nasıl yansıdığını açıklamak ve söz konusu ilişkileri ifade ederken temel olan kavramları tanıtmaktır. Önerilen Süre: 20 ders saati Konular 1. Atom kavramının gelişimi • Kimyanın temel yasaları • Atom altı tanecikler 2. Bohr atom modeli 3. Periyodik sistem • Periyodik özellikler Kavramlar / Terimler • • • • • • • • • • • • • • • • • • Atom Model Teori Yasa Elektron Proton Nötron Absorbsiyon/Emisyon Periyodik sistem Grup Periyot Metal Ametal Yarı metal Atom yarıçapı İyonlaşma enerjisi Elektron ilgisi Elektronegatiflik Kazanımlar ve Açıklamalar Bu üniteyi tamamlayan öğrenciler; 9.2.1. Atomun yekpare/bölünmez olmadığına işaret eden bulguları değerlendirir. a. Kimyasal değişimlerle ilgili temel kanunlar atomun varlığı (Dalton atom teorisi) ile ilişkilendirilir. b. Sürtünme ile elektriklenme ve elektroliz olayı atomun bölünebilirliği ile ilişkilendirilir. 9.2.2. Atom altı taneciklerin temel özelliklerini karşılaştırır. a. Elektron, proton ve nötronun yükleri ve kütleleri karşılaştırılır. b. Atom numarası, kütle numarası ve izotop kavramları tanıtılır. 9.2.3. Atom spektrumları ile atomun yapısı arasında ilişki kurar. a. Thomson ve Rutherford atom modelleri ile bu modellerin geçerli olduğu dönemde bilinenler ilişkilendirilir. b. Bohr atom modeli atomların absorpladığı/yaydığı ışınlar (hesaplamalara girilmeden sadece ışın absorplama/yayma) ile ilişkilendirilir. c. Bohr atom modelinin sınırlılıkları belirtilerek modern atom teorisinin (bulut modelinin) önemi belirtilir. 9.2.4. Bilimsel bilgi birikimine paralel olarak atomla ilgili kavram, model ve teorilerin değişimini/gelişimini irdeler. Atom modellerinin gelişimi bilimsel bilgi akış seyriyle ilişkilendirilir; teori ile model arasında ayrım yapılır. 9.2.5. Elementlerin periyodik sistemdeki yerleşim esaslarını tarihsel süreçteki gelişmeler ekseninde açıklar. a. Periyodik sistem üzerine ilk çalışmalar belirtilerek, Mendeleyevʼin ilk periyodik sisteminin oluşum mantığı verilir. b. Modern periyodik sistemde gruplar ve periyotlar açıklanır. c. Atomların katman-elektron dizilimleriyle periyodik sistemdeki yerleri arasında ilişki kurulur (en hafif 20 element esastır). 9.2.6. Elementleri periyodik sistemdeki yerlerine göre sınıflandırır. Elementler; metaller, ametaller, yarı-metaller ve asal gazlar olarak sınıflandırılır. 9.2.7. Periyodik özelliklerin değişme eğilimlerini irdeler. a. Periyodik özelliklerden metallik-ametallik, atom yarıçapı, iyonlaşma enerjisi, elektron ilgisi ve elektronegatiflik tanımlanır; bunların nasıl ölçüldüğü konusuna girilmez. b. Periyodik özelliklerin değişim seyri açıklanır. Atom ve Periyodik Sistem 1 - ATOM KAVRAMININ GELİŞİMİ Tarihin eski zamanlarından günümüze kadar atomla ilgili pek çok görüş ortaya atılmıştır. Bunlar Dalton Atom Teorisi, Thomson Atom Modeli, Rutherford Atom Teorisi, Bohr Atom Teorisi ve Modern Atom Teorisi’dir. Dalton Atom Teorisi Dalton Atom Teorisi, Kütlenin Korunumu Kanunu ve Sabit Oranlar Kanununu açıklamak üzere ortaya atılmış bir teoridir. Dalton’un bu teoriye göre geliştirdiği hipotezler şöyledir: Her element atom denilen çok küçük ve bölünemeyen taneciklerden oluşmuştur. Atomlar parçalanamaz ve yeniden yapılamaz. Bir elementin bütün atomlarının şekil, hacim, kütle ve diğer özellikleri aynıdır. Ancak bir elementin atomları başka bir elementin atomlarından farklıdır. Kimyasal tepkimeler, atomların yeniden düzenlenme türünden ve birleşme şeklinden ibarettir. Bileşikler, farklı elementlerin atomlarının birbirleriyle basit tamsayılarla ifade edilebilecek bir oranda birleşmesiyle oluşur. Kimyanın Temel Kanunları Kütlenin Korunumu Kanunu Lavoisier 1789 yılında yanan maddelerin havanın oksijeniyle birleşmesinin bir sonucu olduğunu deneysel olarak göstermiştir. Lavoisier deneyi kapalı bir kapta gerçekleştirerek, kabın reaksiyon sonundaki toplam kütlesinin başlangıçtaki kütleye eşit olduğunu gösterdi. Kimyasal bir tepkimeye giren maddelerin kütleleri toplamı, tepkime sonunda oluşan maddelerin kütleleri toplamına eşittir. Dalton Atom Teorisinin Kütlenin Korunumu Kanununu Açıklaması Kimyasal tepkimeler atomların yeniden düzenlenmesinden ibaretse ve kimyasal tepkimelerde yeni atom oluşmuyorsa tepkime süresince kütle sabit kalır. Yani kütle korunmuş olur. LAVOİSİER Lavoisier metal oksitlerinin, oksijen ile metallerin verdiği bileşikler olduğunu kanıtlayıp yanma ve oksitlenme olaylarının bugün bile geçerli olan açıklamasını yaparak kimyada devrim yaratmıştır. Yaptığı deneylerde tepkimeye giren maddelerle çıkan maddelerin kütlelerinin birbirine eşit olduğunu ispatlayıp kütlenin korunumu kanununu ortaya atmıştır. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 51 Atom ve Periyodik Sistem Rehber Soru Azot gazı (N2) ile hidrojen gazından (H2), amonyak (NH3) elde edilme tepkimesi şöyledir: N2(g) + 3H2(g) → 2NH3(g) Buna göre, 28 gram N2 ile 6 gram H2 nin tamamen tepkimesinden kaç gram NH3 elde edilebilir? A) 2 B) 6 C) 20 D) 22 E) 34 Çözüm SORU 1 20 gram kalsiyum (Ca) elementi, oksijen (O2) elementi ile tepkimeye girdiğinde en fazla 28 gram kalsiyum oksit (CaO) oluşmaktadır. Buna göre, tepkimede kaç gram oksijen kullanılmıştır? A) 4 B) 8 C) 16 D) 20 E) 48 ÇÖZÜM SORU 2 Aşağıdaki tepkimelerde, tepkimeye giren ve çıkan maddelerin kütleleri arasındaki ilişki incelendiğinde hangisinin Kütlenin Korunumu Kanunu gereğince gerçekleşmesi mümkün değildir? A) 2,8 gram demir ve 1,6 gram kükürdün tepkimesinden 4,4 gram demir (II) sülfür oluşması B) 16 gram oksijen ile 2 gram hidrojenden 18 gram su oluşması C) 9,5 gram magnezyum klorürün elektrolizinden 7,1 gram klor ve 2,4 gram magnezyum elde edilmesi D) 32 gram kükürdün 48 gram oksijenle yakılmasından 100 gram kükürttrioksit oluşması E) 16 gram metan gazının 64 gram oksijenle yakılmasından 44 gram karbondioksit ve 36 gram su oluşması ÇÖZÜM SORU 3 Kireç taşı yüksek sıcaklıkta ısıtıldığında şu denkleme göre sönmemiş kireç ve karbondioksite ayrışır. CaCO3(k) → CaO(k) + CO2(g) Saf olmayan 125 kg kireç taşı ısıtıldığında 56 kg CaO ve 44 kg CO2 oluşuyor. Buna göre kireç taşının saflık yüzdesi kaçtır? A) 20 B) 40 C) 50 ÇÖZÜM 52 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) 60 E) 80 Atom ve Periyodik Sistem Sabit Oranlar Kanunu Fransız Kimyacı Proust (Prus) tarafından ortaya atılmıştır. Bir bileşik, hangi kimyasal yolla elde edilirse edilsin o bileşik içindeki elementlerin kütlece birleşme oranı hiç bir zaman değişmez. Bir bileşiği oluşturan elementlerin kütleleri arasında sabit bir oran vardır. Örneğin demir(II) sülfür(FeS) bileşiği, demir(Fe) ve kükürt(S) elementlerinden oluşmuştur. Bu bileşikte demirin kütlesinin kükürdün kütlesine oranı daima sabit ve 7/4 tür. Deney no Fe + + S FeS 1 7 gram 4 gram 11 gram 2 14 gram 8 gram 22 gram 3 21 gram 12 gram 33 gram Yukarıdaki deneylerden görüldüğü gibi FeS bileşiği oluşurken Demir ile Kükürt arasındaki birleşme oranı daima sabit ve 7/4 tür. Her deney kontrol edildiğinde tepkimeye giren maddelerin kütleleri toplamının, tepkime sonunda oluşan maddelerin kütleleri toplamına eşit olduğu görülür. Böylece kütlenin korunumu yasasının doğruluğu da ispatlanmış olur. Dalton Atom Teorisinin Sabit Oranlar Kanununu Açıklaması Bileşikler, farklı elementlerin atomlarının basit tamsayılarla birleşmesinden oluşuyorsa atom sayısı ne kadar artarsa artsın bileşikteki elementlerin atom (dolayısıyla kütle) oranı değişmeyecektir. Rehber Soru Sabit oranlar kanununa göre, su (H2O) oluşurken 1 gram H, 8 gram O ile birleşir. Buna göre, 36 gram suda kaç gram H ve O bulunur? A) B) C) D) E) H –––––– 4 2 6 32 9 O –––––– 32 34 30 4 27 Çözüm 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 53 Atom ve Periyodik Sistem SORU 4 Belli bir miktar X e, azar azar Y eklendiğinde, X + Y → XY tepkimesiyle XY Oluflan XY (gram) oluşmaktadır. Tepkimeyle ilgili değişim grafiği şekilde verilmiştir. Bu grafiğe göre, tepkimeyle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? 12 A) X in tamamı bittiğinde, harcanan Y miktarı 4 gram olur. B) Y den toplam 6 gram eklendiğinde, 2 gramı artar. 6 C) En fazla 11 gram XY oluşur. D) Başlangıçta 7 gram X vardır. 0 E) XY bileşiğinde X/Y oranı kütlece 4/7 dir. 2 4 Eklenen Y (gram) 6 ÇÖZÜM SORU 5 Kükürtdioksit (SO2) bileşiğinde kütlece sabit oran mS 1 = dir. m SO 2 2 Buna göre, SO2 bileşiğinin kütlece % kaçı S dir? A) 20 B) 25 C) 50 D) 60 E) 75 ÇÖZÜM SORU 6 Yalnız X ve Y elementlerinin birleşmesinden, değişik XmYn bileşikleri oluşmaktadır. Oluşan XmYn bileşiklerinden herbirinin miktarının harcanan X miktarına göre grafikleri seçeneklerde verilmiştir. Hangi grafiğin ait olduğu bileşik kütlece en yüksek oranda Y içerir? I. bilefli¤in kütlesi (g) A) II. bilefli¤in kütlesi (g) B) 23 22 0 7 Harcanan X kütlesi (g) III. bilefli¤in kütlesi (g) C) 54 0 14 Harcanan X kütlesi (g) IV. bilefli¤in kütlesi (g) D) 60 0 14 Harcanan X kütlesi (g) V. bilefli¤in kütlesi (g) E) 76 0 28 Harcanan X kütlesi (g) 0 28 Harcanan X kütlesi (g) ÇÖZÜM mX (gram) SORU 7 X ile Y arasındaki bileşikte X in kütlesi (mX) ile bileşiğin kütlesi (mbileşik) arasındaki 9 ilişki grafikteki gibidir. Buna göre, bu bileşikte X in kütlece yüzdesi kaçtır? 25 A) 18 B) 24 ÇÖZÜM 54 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) 36 D) 45 E) 64 mbileflik (gram) Atom ve Periyodik Sistem etkinlik – 1 Konu Kütlenin Korunumu ve Sabit Oranlar Kanunu 1. Kimyasal olaylarda kütlenin korunumu kanununu aç›klar Kazan›mlar Deneyde kullan›lacak araç – gereçler 2. Bilefliklerde sabit oranlar kanununu aç›klar – Demir tozu – Deney tüpü – Kükürt tozu – Tart› tak›m› – Bunzen beki veya ispirto oca¤› – Eflit kollu terazi – Saat cam› – M›knat›s S›n›ftaki ö¤renciler 4 - 5 gruba ayr›l›r. Gruptaki ö¤rencilere afla¤›da belirtilen miktarda demir tozu (Fe) ve kükürt (S) tartarak deneye bafllamalar› belirtilir. 1. grup: 7g demir tozu, 4 g kükürt 2. grup: 14 g demir tozu, 8 g kükürt 3. grup: 21 g demir tozu, 12 g kükürt 4. grup: 28 g demir tozu, 16 g kükürt Demir ve kükürt tozlar›n›n m›knat›s taraf›ndan çekilip çekilmedi¤i Deneyin yap›l›fl› kontrol edilir. Demir ve kükürt tozlar› deney tüpüne konulur ve tüple birlikte tart›l›r. Bulunan de¤er not edilir. Tüpteki demir ve kükürt tozlar› cam bir çubukla kar›flt›r›l›p ›s›t›l›r. Is›tma süresince tüpte oluflan de¤ifliklikler gözlenir. Tüpteki de¤iflim bitince ›s›tma ifllemi sona erdirilip tüp so¤umaya b›rak›l›yor. Oluflan madde tüple birlikte tekrar tart›l›r. Bulunan de¤er not edilir. Cam tüp k›r›l›p içindeki madde saat cam›na al›n›r. Bu maddenin m›knat›s taraf›ndan çekilip çekilmedi¤i kontrol edilir. 1. Is›tmadan önceki maddelerin kütleleri toplam› ile ›s›tmadan sonraki kütleleri eflit midir? 2. Gözlenen de¤ifliklikler sona erince demir ve kükürt tozlar›ndan artma olur mu? Deney sorular› 3. Tepkimeye giren m Fe / mS oran› kaçt›r? 4. Oluflan madde m›knat›s taraf›ndan çekildi mi? 5. Bu deneyle hangi kimyasal yasalar›n do¤ruland›¤›n› düflünürsünüz? 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 55 Atom ve Periyodik Sistem Dalton Atom Teorisi ve Katlı Oranlar Kanunu Dalton atom teorisini ortaya attıktan sonra teorisinin başarısını göstermek için iki element arasında birden fazla bileşik oluşmasının nedenini açıklamaya yoğunlaşmıştır. Hiç bir deney yapmadan sadece düşünsel olarak “Eğer iki element aralarında birden fazla bileşik oluşturuyorsa bu elementlerden herhangi birinin sabit miktarıyla birleşen diğer elementin kütleleri arasında tamsayılarla ifade edilebilen bir oran vardır.” genellemesine ulaşmıştır. Farklı koşullarda iki element değişik oranlarda birleşerek farklı bileşikler oluşturulabilir. Bu bileşiklerdeki elementlerden birinin miktarı sabit tutulduğunda, diğer elementin kütleleri arasında basit bir oran vardır. Örneğin karbon (C) ve oksijen (O) elementlerinden karbonmonoksit (CO) ve karbondioksit (CO2)bileşikleri oluşur. 3 g karbon 4 g oksijenle birleşerek 7 g karbonmonoksit, 3 g karbon 8 g oksijenle birleşerek 11 g karbondioksit oluşur. Bu bileşiklerde aynı miktar karbon ile birleşen oksijen kütleleri arasındaki oran Bilefli¤in ad› Bileflikteki elementlerin kütleleri Demir (II) oksit 56 g demir, 32 g oksijen Demir (III) oksit 56 g demir, 48 g oksijen Mangan (II) oksit 55 g mangan, 16 g oksijen Mangan (IV) oksit 55 g mangan, 32 g oksijen Fosfortriflorür 31 g fosfor, 57 g flor Fosforpentaflorür 31 g fosfor, 95 g flor 4 1 = dir. 8 2 Katl› Oran 32 = 2 48 3 16 = 1 32 2 57 = 3 5 95 Bazı bileşiklerdeki katlı oranlar verilmiştir. Katlı oranlar kanunu, gerçekte denel verilerden çıkılarak elde edilmemiştir. Aksine Dalton, kendi atom teorisinden yola çıkarak bu kanunu tahmin etmiştir. Rehber Soru X ile Y elementlerinden oluşan iki ayrı bileşikten birincisi kütlece % 40 X, ikincisi ise kütlece % 20 Y içermektedir. Buna göre, iki bileşik arasındaki katlı oran kaçtır? A) 2 B) 3 C) 4 Çözüm 56 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) 5 E) 6 Atom ve Periyodik Sistem SORU 8 Aşağıdaki bileşik çiftlerinin her biri için, aynı miktar X ile birleşen Y lerin miktarları arasındaki oran hesaplanıyor. 1. bileşik –––––––– 2. bileşik ––––––––– I. XY2 XY3 II. X2Y X2Y3 III. XY X2Y3 Bu bileşik çiftlerinin hangisinde 1. bileşikteki Y nin miktarının, 2. bileşikteki Y nin miktarına oranı 2/3 tür? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III ÇÖZÜM SORU 9 X ve Y element atomları birleşerek I. ve II. bileşikleri oluşturmaktadır. Bu bileşiklerle ilgili grafikler ve açıklamalar aşağıda verilmiştir. Yandaki grafik, II. bileflikteki X in kütlesinin bu bilefli¤in kütlesiyle de¤iflimini göstermektedir. X in kütlesi X in kütlesi Yandaki grafik, I. bileflikteki X in kütlesinin Y nin kütlesiyle de¤iflimini göstermektedir. 28 7 4 0 Y nin kütlesi I. Bileflik 60 Bilefli¤in kütlesi II. Bileflik Bu grafiklere göre, aynı miktar X ile birleşen I. bileşikteki Y miktarının II. bileşikteki Y miktarına oranı kaçtır? 1 8 ÇÖZÜM A) B) 1 4 C) 1 2 D) 1 E) 4 SORU 10 X ile Y arasında oluşan iki bileşikten I. bileşiğin formülü X2Y3, II. bileşiğin formülü ise, XnY4 tür. Aynı miktar Y ile birle4 tür. şen I. bileşikteki X miktarının II. bileşikteki X miktarına oranı 3 Buna göre, II. bileşiğin formülündeki n kaçtır? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 57 Atom ve Periyodik Sistem SORU 11 S ––––– 30 16 O ––––– 45 m Bileşik –– ––––– SO2 SO3 SO2 ve SO3 bileşiklerinde S ve O nun kütle değişimi yukarıdaki gibidir. Buna göre, m değeri kaçtır? A) 12 B) 24 C) 36 D) 46 E) 60 ÇÖZÜM SORU 12 X ile Y arasında oluşan iki bileşiğe ait grafik şekildeki gibidir. X kütlesi (gram) I. bileşiğin formülü X2Y3 tür. I. Bileflik Buna göre II. bileşiğin formülü nedir? 0 A) XY3 II. Bileflik 10 B) XY2 C) XY 6 3 D) X2Y3 E) XY4 ÇÖZÜM SORU 13 X kütlesi (gram) Y kütlesi (gram) 7 6 9 20 I. bileflik kütlesi (gram) II. bileflik kütlesi (gram) X ve Y elementlerinin oluşturduğu iki bileşik için yukarıdaki grafikler verilmiştir. İki bileşikteki X in sabit miktarı ile birleşen Y nin miktarları arasındaki oran kaçtır? A) 1 3 B) 2 3 ÇÖZÜM 58 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) 3 4 D) 1 Y kütlesi (gram) E) 4 3 Atom ve Periyodik Sistem Hacim Oranları Kanunu Gay Lussac tarafından önerilen ve yalnız gazlara uygulanan hacim oranları kanununa göre “Aynı sıcaklık ve basınçta reaksiyona giren gazların hacimleri arasında tam sayılarla gösterilebilen bir oran vardır.” Ürün gaz ise girenlerin hacmi ile ürünlerin hacmi arasında da sabit bir oran vardır. N2(g) + O2(g) → 2 NO(g) 1 hacim 1 hacim 2 hacim Hacimler arasındaki oran ile, gazların katsayıları arasındaki oranda aynıdır. VN 2 VO = 1 VN 1 VNO 2 2 = VO 2 = VNO 1 2 etkinlik – 2 Aşağıdaki tepkimelerin hangileri hacim oranları kanunu ile açıklanabilir? Bu tepkimelerden hacim oranları kanununa uyanlarda maddeler arasındaki hacim oranlarını gösteriniz. (Bütün maddeler aynı şartlardadır) Tepkime Hacim Oranlar Yasas›na Uygunlu¤u a) H2(g) + CI2(g) → 2 HCI(g) Hacim Oranlar› VH 2 = 1, VCI2 VH 2 1 = , VHCI 2 VCI2 1 = VHCI 2 b) CaC O3(k) → CaO(k) + CO2(g) c) 2H2(g) + O2(g) → 2 H2 O(s) d) P4(k) + 6CI2(g) → 4 PCI 3(g) Dalton Atom Teorisi ve Gazlar Gay - Lussac’ın çalışmalarını dikkatli bir şekilde izleyen Dalton, Birleşen Hacimler Kanunu’nun bazı tepkimeler için hatalı olduğunu savundu. Çünkü Dalton’a göre maddeler birbirinden bağımsız atomlardan oluşuyordu. Buna göre eğer belli hacimde, eşit sayıda atom varsa gazlar ancak birebir oranında tepkimeye girebilirdi. Yani Dalton’a göre suyun oluşabilmesi için hidrojen gazı ile oksijen gazı eşit hacimde tepkimeye girmeliydi. Hatta Dalton daha da ileri giderek suyun oluşma tepkimesinin şu şekilde olduğunu savunmuştur. H(g) + O(g) → HO(g) Dalton Atom Teorisi’yle gazların 1 : 1 oranında birleşmesinden oluşan tepkimeler açıklanabilir. Ancak farklı oranlarda (1:2, 1:3 vs) birleşme tepkimeleri açıklanamaz. Hacim oranları kanunu maddenin tanecikli yapısını doğrular. Ancak, tepkimeye giren bu gaz tanecikleri atom değil moleküldür. Dalton, tanecikleri atom olarak kabul ettiği için gazlar arasındaki reaksiyonları açıklayamamıştır. DALTON İngiliz kimyager ve fizikçidir. En çok kendi adı verilen atom modeli ve onuruna bazen Daltonizm denilen renk körlüğü hakkındaki araştırmalarla tanınır. Gazlar üzerine yaptığı ilk çalışmaların sonucunda kendi adıyla tanınan “Kısmî Basınçlar Yasası”nı buldu. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 59 Atom ve Periyodik Sistem etkinlik – 3 Aşağıda gazlarla ilgili bazı tepkimeler ve veriler verilmiştir. Bu tepkimelerdeki verilerin Dalton Atom Teorisi ile açıklanıp açıklanamayacağını belirtiniz. Nedenini açıklama yerine yazınız. Gazlar aras›ndaki tepkimenin denklemi Deney No 1 2H2 gaz› + O2 gaz› → 2H2O gaz› 2 litre 1 litre 2 litre 2 H2 gaz› + O2 gaz› → H2O2 gaz› 1 litre 1 litre 1 litre 3 H gaz› + Cl gaz› → HCl gaz› 1 litre 1 litre 1 litre 4 N2 gaz› + 3H2 gaz› → 2NH3 gaz› 1 litre 3 litre 2 litre 5 N2 gaz› + 2O2 gaz› → 2NO2 gaz› 1 litre 2 litre 2 litre Dalton Atom Teorisi ile aç›klan›p aç›klanamayaca¤› Aç›klama : SORU 14 Dalton atom teorisi ile ilgili, I. Elementlerin moleküllü olabileceği öngörülmemiştir. II. Herhangi bir bileşikteki iki elementin atom sayılarının oranı bir tam sayı veya basit tamsayılı kesirdir. III. Kimyasal tepkimeler, atomların birbirinden ayrılması, atomların birbiriyle birleşmesi ya da yeniden düzenlenmesinden ibarettir, atomların yok olmasına ya da oluşmasına yol açmaz. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 15 Dalton, hidrojen (H) ve oksijen (O) elementlerinin birebir birleşerek suyu oluşturduğunu ve suyun formülünün HO olduğunu belirtmesine rağmen Avogadro, hidrojen ve oksijen gazlarının birleşmesiyle oluşan suyun formülünün H2O olduğunu gösterdi. Bu durumdan; I. Avogadronun bazı elementlerin moleküllü yapıda olabileceğini II. Avogadronun kimyasal tepkimelerde moleküllerin bölünebileceğini III. Dalton ile Avogadronun element yapısı ile ilgili farklı düşüncede olduklarını açıklamalarından hangilerinin doğru olduğu sonucu çıkarılabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II ÇÖZÜM 60 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Atom ve Periyodik Sistem etkinlik – 4 K‹MYANIN TEMEL KANUNLARI Kütlenin Korunumu Kanunu Sabit Oranlar Kanunu Katl› Oranlar Kanunu Hacim Oranlar› Kanunu Aşağıdaki deney masalarında yapılan deneyleri yukarıdaki yasalarla ilişkilendiriniz. 1. Deney masas› 2. Deney masas› 1. Deney: 3 g Magnezyum + 2g Oksijen 5 g Magnezyum oksit 1. Deney: 7 g Demir + 4 g Kükürt 2. Deney: 5 g Magnezyum + 2g Oksijen 5 g Magnezyum oksit 2. Deney: 5 g Kalsiyum + 4 g Kükürt 3. Deney: 3 g Magnezyum + 5g Oksijen 5 g Magnezyum oksit 3. Deney: 5 g Kalsiyum + 4 g Kükürt + 8 g oksijen 3. Deney masas› 11 g Demir (II) sülfür 9 g Kalsiyum sülfür 17 g Kalsiyum sülfat 4. Deney masas› Ayn› koflullarda 1. Deney: 7 g Karbonmonoksit 1. Deney: 1 L Hidrojen gaz› + 1 L Klor gaz› 2 L Hidroklorik asit gaz› 2. Deney: 1 L Azot gaz› + 3 L Hidrojen gaz› 2 L Amonyak gaz› 3. Deney: 1 L Azot gaz› + 2 L Oksijen gaz› 1 L Diazottetraoksit gaz› 11 g Karbondioksit 2. Deney: 11 g Diazotmonoksit 19 g Diazottrioksit 3. Deney: 108 g Demir (II) bromür 148 g Demir (III) bromür 3 g karbon + 4 g oksijen 3 g karbon + 8 g oksijen 7 g Azot + 4 g oksijen 7 g Azot + 12 g oksijen 28 g Demir + 80 g Brom 28 g Demir + 120 g Brom 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 61 Atom ve Periyodik Sistem Maddenin Elektrikli Yapısı Bir çok maddenin sürtünme ile elektriklendiği eskiden beri bilinir. Antik dönemde eski Yunanlılar, yüne veya ipeğe sürtülen kehribar taşının saç, tüy vs gibi bazı maddeleri çektiğini gözlemlemişlerdir. Sürtünme ile elektriklenen iki farklı reçine örneği birbirini iter. Sütünme ile elektriklenen iki farklı cam çubuk da birbirini iter. Ancak sürtünme ile elektriklenmiş reçine ve cam çubuk birbirini çeker. O halde reçine ve cam çubuk farklı şekilde elektriklenmiştir. Sürtünme ile elektriklenmede iki tür yükün (+ ve – yükler) olduğunu keşfeden ilk kişi Benjamin Franklin’dir. Ebonit çubuk bir kumaş parçasına sürtüldüğünde elektrikle yüklenir. Bu elektriğin türü negatif (–) yük olarak kabul edilmiştir. Ebonit çubuk kumaş parçasına sürtülürse (–) elektrik yüklenir. Cam çubuk ipek kumaşa sürtülürse (+) elektrik yüklenir. Cam çubuk ipek kumaşa sürtülürse oluşan elektrik yükü pozitif (+) dır. Aynı tür elektrik yüklerinin birbirini ittiği, farklı tür elektrik yüklerinin birbirini çektiği deneylerle ispatlanmıştır. Sürtmeden önce maddeler ne pozitif yüklü ne de negatif yüklüdür. Yani sürtmeden önce madde nötr yapıdadır. Bu durumda maddelerde her iki elektrik yükü eşit miktarda bulunmalıdır ki madde nötr olsun. Maddenin elektriklenmesi olayında atom alış verişi olmaz. Eğer bu olayda maddeler arasında atom alış verişi olsaydı maddenin yapısının değişmesi gerekirdi. Bilim insanları bu deney ve gözlemler sonucunda atomdan daha küçük parçacıkların olduğunu ve elektriklenme olaylarında bu taneciklerin alınıp verildiği sonucuna ulaşmışlardır. Faraday’ın Elektroliz Deneyleri ve Atom Altı Parçacıklar 1932 - 33 yıllarında Michael Faraday, bileşiklerin elektrik akımıyla ayrıştığı elektroliz yöntemi üzerinde deneyler yaptı. Faraday yaptığı deneylerde bir atomun belirli bir miktar veya bu miktarın bazı basit katları kadar elektrik yükü taşıdığını ortaya koydu. Elektrik yükünün parçacıklar halinde taşınması, elektriğin taneciklerden meydana geldiğini gösterir. Atomlar, elektriksel yükleri taşıdığı için bu taneciklerin atomlarda bulunması gerekir. SORU 16 Maddenin elektrikli yapısı ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Elektriklenme olayında maddeler arasında atom alış verişi olmaz B) Ebonit çubuk kumaş parçasına sürtüldüğünde negatif yükle yüklenir. C) Cam çubuk ipek kumaşa sürtüldüğünde pozitif yükle yüklenir. D) Elektrikçe nötr yapıdaki bir maddede pozitif ve negatif yüklü tanecik bulunmaz E) Maddenin pozitif veya negatif yükle yüklenmesi atomdan daha küçük parçacıkların olduğunu kanıtlar. ÇÖZÜM 62 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Atom ve Periyodik Sistem SORU 17 Faraday’ın elektroliz deneylerinden aşağıdaki çıkarımlardan hangisi yapılamaz? A) Elektrik yükünün parçacıklar şeklinde taşındığı B) Bir atomun belli bir miktar veya bu miktarın katları kadar elektrik yükü taşıdığı C) Atomdan daha küçük parçacıkların bulunmadığı D) Atom yapısında elektronların olduğu E) Devreden geçen yük miktarı ile elektrotlarda toplanan madde miktarının doğru orantılı olduğu ÇÖZÜM Atom Altı Tanecikler Atom; proton, nötron ve elektronlardan oluşur. (Atomda başka tanecikler de vardır. Ancak bunlar şimdilik konumuz dışındadır.) Elektronlar, atom içinde yaklaşık olarak 10–8 cm çapında hacmi kapladığı halde, protonlarla nötronları içinde barındıran çekirdeğin çapı 10–12 cm dir. Tanecik Yükü Kütlesi Atom içindeki konumu Proton +1 1,6725.10–24 g Çekirdekte Nötron 0 1,6749.10–24 g Çekirdekte Elektron –1 9,1.10–28 g Çekirdeğin dışında Proton Atom çekirdeğinde bulunur ve pozitif yüklüdür. Yük değeri 1,6.10–19 C dir. Atomun çekirdeğindeki proton sayısı o atomun türünü belirler. Proton sayısı eşit olan atomlar aynı elemente aittir. Bir atomun çekirdeğindeki proton sayısı, atom numarası ve çekirdek yüküne eşittir. Bir elementin atom numarası Z ile sembolize edilir. Proton sayısı = Atom Numarası = Çekirdek Yükü Nötron Atom çekirdeğinde bulunur ve yüksüzdür. Bir elementin bütün atomlarındaki proton sayısı eşit iken nötron sayısı farklı olabilir. Kütle Numarası Bir atomun çekirdeğindeki proton ve nötron sayıları toplamına kütle numarası denir. Kütle numarası A ile sembolize edilir. Kütle Numarası = Proton sayısı + Nötron sayısı Bir atomun çekirdeğindeki proton ile nötron sayıları toplamına nükleon sayısı da denir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 63 Atom ve Periyodik Sistem Elektron Çekirdeğin etrafında bulunup çok hızlı şekilde hareket eder. Atomun büyük kısmı boşluk olmasına rağmen elektronların bu hızlı hareketinden dolayı atom berk (sert, katı) bir küre gibi davranır. Elektronun yükü –1,6.10–19 C dir. Nötr bir atomda elektron sayısı proton sayısına eşittir. Elektron sayısı = Proton sayısı İyon Yükü Bir atomun aldığı ya da verdiği elektron sayısına iyon yükü denir. Bir atom kaç elektron verdiyse o kadar + yüke, kaç elektron aldıysa o kadar – yüke sahip olur. İyon yükü = Proton sayısı – Elektron sayısı Atom Numarası - Kütle Numarası ve İyon Yükünün Gösterimi Bir elementin atom numarası element sembolünün sol alt kısmında, kütle numarası element sembolünün sol üst kısmında iyon yükü ise element sembolünün sağ üst kısmında gösterilir. Kütle No (A) → Atom No (Z) → X ! İyon yükü Rehber Soru X ile gösterilen bir atomun proton sayısı 13, nötron sayısı proton sayısından 1 fazla ve elektron sayısı, proton sayısından 3 eksiktir. Buna göre bu atoma ait iyon aşağıdakilerden hangisinde doğru gösterilmiştir? A) 14 3+ 13 X B) 27 3– 14 X Çözüm 64 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) 27 3– 13 X D) 27 3+ 13 X E) 27 3+ 14X Atom ve Periyodik Sistem SORU 18 X, Y, Z elementlerinin 2n+1 nX, 2n+2 2n+2 nY, n+1Z atomlarında aşağıdakilerden hangisinde verilenler birbirine eşit de- ğildir? A) X ve Y nin proton sayıları B) X ve Y nin nötron sayıları C) X ve Z nin nötron sayıları D) Y ve Z nin kütle numaraları E) Z nin nötron sayısı ve proton sayısı ÇÖZÜM SORU 19 32X atomunun nötron sayısı, proton sayısından 8 fazladır. Buna göre X atomu ile ilgili, I. II. III. Nötron sayısı 40 tır. Nükleon sayısı 72 dir. Proton, nötron ve elektron sayıları toplamı 104 tür. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 20 • X atomunun çekirdeğinde 47 nötron vardır. • X2+ iyonunda 30 elektron vardır. Buna göre X atomu aşağıdakilerden hangisidir? A) 77 32 X B) 79 32 X C) 79 34 X D) 79 36 X E) 81 34 X ÇÖZÜM SORU 21 X2–, Y2+ ve Z3+ iyonlarının elektron sayısı eşittir. Buna göre I. Atom numarası en küçük olan X tir. II. Z3+ ün çekirdek yükü X2– nin çekirdek yükünden 5 fazladır. III. Nötral X atomunun elektron sayısı, nötral Y atomunun elektron sayısından 4 eksiktir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 65 Atom ve Periyodik Sistem SORU 22 Aşağıdaki iyonların hangisinde toplam elektron sayısı en fazladır? (1H, 6C, 7N, 8O, 9F) A) F – – + B) NH4 C) OH D) CN – E) N3– ÇÖZÜM SORU 23 • X3– iyonunun elektron sayısı, Y3+ iyonunun elektron sayısından 8 fazladır. • X elementinin atom numarası 15 tir. • Y atomunun nötron sayısı 14 tür. Buna göre Y atomunun kütle numarası aşağıdakilerden hangisidir? A) 15 B) 18 C) 23 D) 27 E) 30 ÇÖZÜM SORU 24 Element Kütle numarası Nötron sayısı Elektron sayısı X 36 18 18 Y 37 20 18 Z 39 20 18 Yukarıdaki tabloda kütle numarası, nötron sayısı ve elektron sayısı verilen X, Y ve Z den hangileri nötr atomdur? A) Yalnız X B) Yalnız Y C) Yalnız Z D) X ve Y E) X ve Z ÇÖZÜM SORU 25 2– 12 CO3 iyonundaki proton, nötron ve elektron sayısı aşağıdakilerden hangisinde doğru gösterilmiştir? ( 6C, Proton sayısı Nötron sayısı Elektron sayısı A) 31 32 30 B) 30 30 32 C) 32 31 30 D) 31 31 32 E) 30 30 28 ÇÖZÜM 66 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 16 8O) Atom ve Periyodik Sistem İzotop Proton sayısı aynı, kütle numarası (dolayısıyla nötron sayısı) farklı atomlara izotop atomlar denir. İzotop atomların kimyasal özellikleri aynı fiziksel özellikleri farklıdır. Bir atom elektron alır veya verirse kimyasal özellikler değişir. Bu nedenle izotop atomların kimyasal özelliklerinin aynı olması için elektron sayıları da eşit olmalıdır. İzoton Nötron sayısı eşit, proton sayısı farklı olan atomlara izoton atomlar denir. İzoton atomların fiziksel ve kimyasal özellikleri birbirinden farklıdır. İzobar Kütle numaraları eşit, proton sayıları farklı olan atomlara izobar atomlar denir. İzobar atomların fiziksel ve kimyasal özellikleri birbirinden farklıdır. Rehber Soru Şekildeki grafikte bazı atomların Nötron sayısı-Atom numarası ilişkisi verilmiştir. Nötron sayısı n+2 n+1 n V T U X Y Z m+1 m+2 m Atom numarası Buna göre, I. X, Y ve Z atomları birbirinin izotonudur. II. V, T ve X atomları birbirinin izotopudur. III. V, U ve Z atomları birbirinin izobarıdır. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III Çözüm 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 67 Atom ve Periyodik Sistem SORU 26 37 – 17Cl 40 2+ 20Ca ile iyonları için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Elektron sayıları eşittir. B) Birbirinin izotonudurlar. C) Birbirinin izotopudurlar. D) Nötron sayıları toplamı 40 tır. E) Elektron sayıları toplamı 36 dır. ÇÖZÜM SORU 27 Aşağıdaki tabloda bazı atom/iyonların özellikleri verilmiştir. Atom, iyon Atom no X 17 Y 16 Kütle no Nötron sayısı Elektron sayısı 17 18 34 Z –2 37 T İyon yükü 18 20 –1 18 0 Buna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) X ile Z birbirinin izotopudur. B) X ile Y birbirinin izobarıdır. C) X bir anyondur. D) Y ile T nin nötron sayıları farklıdır. E) X, Y, Z ve T nin elektron sayısı eşittir. ÇÖZÜM SORU 28 (YGS SORUSU) Atom, iyon Atom no X+ 11 Y3– Z Elektron sayısı 23 18 12 Q2+ Kütle numarası 30 24 18 40 Yukarıdaki tabloda verilen atom ve iyonlardan hangilerinin nötron sayısı aynıdır? A) Y3– ve Q2+ B) Z ve Q2+ ÇÖZÜM 68 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) X+ ve Z D) Y3– ve Z E) X+ ve Y3– Atom ve Periyodik Sistem SORU 29 (YGS SORUSU) Tek atomlu olan X ve Y tanecikleri, aşağıdaki koşulların hangisinde birbirinin hem izotopu hem de iyonudur? A) Yalnız proton sayıları eşit, nötron sayıları ve elektron sayıları farklı ise B) Yalnız nötron sayıları eşit, proton sayıları ve elektron sayıları farklı ise C) Yalnız elektron sayıları eşit, nötron sayıları ve proton sayıları farklı ise D) Hem proton hem de nötron sayıları eşit, elektron sayıları farklı ise E) Hem nötron hem de elektron sayıları eşit, proton sayıları farklı ise ÇÖZÜM SORU 30 Magnezyumun atom numarası 12 ve izotopları 24Mg, 25Mg ve 26Mg dir. Buna göre magnezyumun bütün izotopları için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) 12 nötronu vardır. B) 12 nötron ve 12 elektronu vardır. C) 12 proton ve 12 nötronu vardır. D) 12 proton ve 14 nötronu vardır. E) 12 proton ve 12 elektronu vardır. ÇÖZÜM SORU 31 Aşağıda bazı atomların özellikleri verilmiştir. Argon (A = 40, Z = 18); Potasyum (A = 40, Z = 19); Kalsiyum (A = 40, Z = 20) Bu atomların tümü için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) 40 elektronları vardır, birbirinin izoelektroniğidirler. B) 40 protonları vardır, birbirinin izotopudurlar. C) Nükleon sayıları 40 tır, birbirinin izobarıdırlar. D) 20 nötronları vardır, birbirinin izotonudurlar. E) 40 nötronları vardır, birbirinin izotonudurlar. ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 69 Atom ve Periyodik Sistem Thomson Atom Modeli Atomla ilgili yapılan deneyler yardımıyla elektron ve protonların varlığı ortaya konulmuştu. + – – Bu bilgiler ışığında Thomson atom modeli şu şekilde özetlenebilir: + 1. Atomlar çapları yaklaşık 10–8 cm olan kürelerdir. 2. Elektronların kütlesi protonların kütlesinden çok küçük olduğundan, atomların kütlesini protonlar oluşturur. + – – + – – + – + – + + – + + – – 3. Pozitif yükler atomun içine homojen olarak yayılmıştır. + – + Thomson atomu üzümlü keke benzetmifltir. 4. Elektronlar, pozitif yükü nötrleştirecek sayıda, küre içine dağılmıştır. Thomson atom modeli üzümlü keke benzetilir. Kek atomun artı yüklü bölümü, gövde içindeki üzüm taneleri ise elektronlara karşı gelmektedir. Rutherford Atom Modeli 1911 yılında Rutherford atomun yapısını belirlemek için alfa ışınları (pozitif yüklü tanecikler) ile bir dizi araştırma yapmıştır. Rutherford, çok ince altın levha üzerine alfa ışınlarını gönderip bunların saçılmasını inceledi. Rutherford’a göre, Ra’dan çıkan yüksek enerjili alfa ışınları ince altın levhadan yönünü değiştirmeden geçebilmeliydi. Oysa bu deneyde alfa ışınlarının çoğu levhadan geçerken, bir kısmı yolundan saptı ve çok azı da geriye döndü. Alfa ışınları, ancak kendisinden daha büyük kütle ve elektrik yüklerine çarpınca yolundan sapar veya geri dönerler. + Radyoaktif kaynak Sapt›ran ›fl›nlar α Alfa parçac›klar›n›n izledikleri yol α α α α ›fl›nlar› Alt›n levha + + + + + + + + α + α α + α + + Metal levhadaki atomlar + + + + + Flor›fl›l veren ekran Alfa parçac›klar›n›n büyük ço¤unlu¤u, ince metal levhadan geçer. Karfl›daki ekran üzerinde flor›fl›l gösterirler. + ‹nce metal levhadan geçerken, alfa parçac›klar›n›n çok az›, yollar›ndan sapt›r›l›r. Rutherford bu deneyden şu sonuçları çıkarmıştır: 1. Alfa ışınlarının çoğu ince levhadan sapmadan geçtiğine göre atomda büyük boşluklar vardır. 2. Atom kütlesinin tamamına yakını ve pozitif yüklerin tamamı çekirdekte toplanmıştır. Çekirdeğin hacmi çok küçüktür. 3. Çekirdekteki (+) yükün miktarı elementten elemente değişir. Çekirdek kütlesinin yaklaşık yarısını protonlar oluşturur. 4. Çekirdeğin dışında, pozitif yüke eşit sayıda elektron bulunur. Rutherford, kütlesi yaklaşık protonun kütlesine eşit ve yüksüz bir taneciğin varlığını önermiştir. Ancak bu yüksüz taneciğin özelliklerini Chadwick ortaya koymuş ve nötron adını vermiştir. Rutherford’a göre atom; merkezde kütlesi çok büyük bir çekirdek ve etrafında dolanan elektronlardan oluşmuştur. Çekirdekli atom modelini ilk öneren kişi Rutherford’dur. Rutherford Atom Modeli atomların yaydığı spekturumların açıklanmasında yetersiz kalması nedeniyle kısa zamanda terkedilmiştir. 70 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Atom ve Periyodik Sistem etkinlik – 5 Aşağıda birbiriyle bağlantılı Doğru / Yanlış tipinde ifadeler içeren tanılayıcı dallanmış ağaç tekniğinde sorular verilmiştir. a ifadesinden başlayarak her doğru (D) ya da yanlış (Y) cevabınıza göre çıkışlardan sadece birini işaretleyiniz. a. Atomun çekirdekli yap›da oldu¤u fikrini ortaya atan ilk bilim adam› Rutherford'dur. D Y b. Rutherford'a göre atomun büyük bir k›sm› boflluktur. D Y d. Rutherford'a göre atomun kütlesinin tamam›na yak›n›n› elektronlar oluflturur. D c. Rutherford'a göre atom üzerine gönderilen (+) yüklü ›fl›nlar› sapt›ran tanecikler protonlard›r. e. Rutherford'a göre atom çekirde¤indeki (+) yük miktar› her elementte farkl› say›dad›r. Y 1 D 2 D 3 f. Y Rutherford'a göre atomda (+) yükler yo¤un olarak çok küçük bir hacimde toplanm›flt›r. D 4 Y 5 g. Rutherford'a göre atomlar ›fl›ma yapt›¤›nda kesikli spekturum verir. Y D 6 7 Y 8 etkinlik – 6 Aşağıdaki açıklamalar Thomson Atom Modelinin özelliklerinden ise D, değil ise Y ile belirtiniz. a) Atom küre biçimindedir. b) Atomda eksi yüklü elektronlar bulunur. c) Atomda elektron sayısı kadar pozitif yüklü proton vardır. d) Protonlar, çekirdek olarak adlandırılan küçük bir hacimde bulunur. e) Atomun kütlesinin tamamına yakınını protonlar oluşturur. f) Elektronlar, pozitif yüklü protonların çevresinde dolanırlar. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 71 Atom ve Periyodik Sistem 2 - BOHR ATOM MODELİ Neils Bohr, hidrojen atomunun spektrum çizgilerini ve Planck’ın kuantum kuramını kullanarak Bohr Atom teorisini ortaya koydu. Bohr atom teorisi şu şekilde özetlenebilir: 1. Bir atomdaki elektronlar çekirdek çevresinde, çekirdekten belli uzaklıkta, dairesel, belirli enerji düzeylerinde (yörünge veya orbital) bulunabilirler. 2. Elektronlar bir enerji seviyesinde iken kararlı olup enerji yaymazlar. 3. Enerji seviyeleri atom çekirdeğinden itibaren sırasıyla, 1,2,3,4…n ile gösterilip her bir seviyenin tek elektronlu atom veya iyonlar (H, He+, Li2+) için belirli bir enerjisi vardır. . . . n=4 n=3 n=2 n=1 çekirdek elektron K L M N . . . Çekirdeğin çevresinde çeşitli enerji katmanları vardır. Çekirdeğe en yakın olan enerji katmanı (K veya n = 1) en düşük enerjili katmandır. Çekirdekten uzaklaştıkça enerji katmanının enerjisi artar. 4. Bir atomda; elektronlar düşük enerjili seviyeden daha yüksek enerjili seviyeye çıkabilmek için seviyeler arasındaki fark kadar enerjiyi dışarıdan almaları gerekir. Aynı şekilde, bir atomda elektronlar yüksek enerji seviyesinden, düşük enerjili bir seviyeye düştüklerinde, iki seviyenin farkına eşit bir enerjiyi ışık olarak yayarlar. (Elektron; bulunduğu enerji düzeyinden daha yüksek enerji düzeyine çıkarsa belirli dalga boyu ve frekansta ışığı absorblar, bulunduğu enerji düzeyinden daha düşük enerji düzeyine düşerse, belirli dalga boyu ve frekansta ışığı yayar.) Elektron düşük enerji düzeyinden yüksek enerji düzeyine geçerken belirli miktarda enerji almalıdır. 72 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Elektron yüksek enerji düzeyinden düşük enerji düzeyine düşerken belirli miktarda enerjiyi ışın olarak yayar. Atom ve Periyodik Sistem Elektronun çekirdek etrafındaki dönme hareketinden dolayı kinetik enerjisi, çekirdek tarafından çekilmesinden dolayı da potansiyel enerjisi vardır. Eletronun enerjisi bu iki enerjinin toplamına eşittir. Kinetik enerji, potansiyel enerji cinsinden gösterilebileceğinden, toplam enerjiyi potansiyel enerji cinsinden söyleyebiliriz. (+) yüklü bir küre ile (–) yüklü diğer bir kürenin bibirinden uzaklığına r1 diyelim. Bu halde iken elektriksel çekim kuvveti nedeniyle sistemin potansiyel enerjisi (PE)1 olsun. Kürelerden birini daha uzakta olan r2 konumuna çektiğimizde, küreler arasındaki çekim kuvveti, dolayısıyla da potansiyel enerji (PE)2 de farklı olacaktır. Zıt yüklü küreleri birbirinden uzaklaştırabilmek için enerji vermemiz gerekeceğine göre, ikinci haldeki potansiyel enerji (PE)2, birinci haldeki potansiyel enerjiden (PE)1 daha büyük olmalıdır. + – (PE)1 r1 + – (PE)2 r2 r2 > r1 & (PE)2 > (PE)1 Elektron çekirdekten uzaklaştırıldıkça potansiyel enerji artar. etkinlik – 7 Aşağıdaki açıklamalar Bohr Atom Modelinin özelliklerinden ise D, değilse Y ile belirtiniz. a) Bohr atom modeline göre, atom çevresinde belirli enerjiye sahip enerji düzeyleri vardır. b) Bohr atom modeline göre, elektronlar rastgele yerlerde değil belirli enerji düzeylerinde bulunabilir. c) Bohr atom modeline göre, bir enerji düzeyinde bulunan elektronlar belirli dalga boylarında ve frekansta ışınlar yayarak konumlarını korumaya çalışırlar. d) Bohr atom modeline göre enerji seviyeleri, atom çekirdeğinden itibaren sırasıyla 1, 2, 3, 4 ...n ile gösterilir. e) Bohr atom modeline göre çekirdeğe yakın olan enerji düzeyinin enerjisi yüksek, çekirdeğe uzak olan enerji düzeyinin enerjisi düşüktür. f) Bohr atom modeline göre bir enerji düzeyinde bulunan elektron daha yüksek enerji düzeyine çıkmak için ışın yaymalıdır. g) Bohr atom modeline göre 3. enerji düzeyinde bulunan bir elektron 2. enerji düzeyine düştüğünde iki seviyenin farkına eşit bir enerjiyi ışık olarak yayar. h) Bohr atom modeline göre 4. enerji düzeyinden bulunan bir elektron 3. enerji düzeyine düştüğünde dışarıya enerji verir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 73 Atom ve Periyodik Sistem Atomlarda Enerji Düzeyleri Hidrojen gazının spektrumunun incelenmesi atom modellerinin gelişmesine önemli katkıda bulunmuştur. Hidrojen gazının yüksek sıcaklıkta verdiği ışınların spektrumları incelendiğinde görünür ve görünmeyen bölgelerde çizgiler oluştuğu saptanmıştır. Görünen bölgedeki çizgiler 1885 yılında Balmer tarafından incelenmiştir. Balmer bu çizgiler arasındaki uzaklıkların matematiksel bir seri şeklinde ifade edilebileceğini belirtmiştir. Diğer enerji düzeylerinden 2. enerji düzeyine dönüş sırasında hidrojen atomlarından elde edilen spektrum çizgilerinin oluşturduğu seriye Balmer serisi denir. Daha sonraları hidrojen atomu için görünmeyen bölgelerdeki diğer seriler de bulunmuştur. Hidrojen atomunda elektonların bulundukları enerji düzeyinden 1., 2., 3., 4. ve 5. enerji düzeylerine dönüşü sırasında oluşan spektrum çizgilerine şu adlar verilir. Lyman serisi : Elektronun 1. enerji düzeyine dönüşü sırasında oluşan spektrum çizgileri Balmer serisi : Elektronun 2. enerji düzeyine dönüşü sırasında oluşan spektrum çizgileri Paschen serisi : Elektronun 3. enerji düzeyine dönüşü sırasında oluşan spektrum çizgileri Brackett serisi : Elektronun 4. enerji düzeyine dönüşü sırasında oluşan spektrum çizgileri Pfund serisi : Elektronun 5. enerji düzeyine dönüşü sırasında oluşan spektrum çizgileri n=∞ n=5 n=4 Pfund Serisi n=3 Paschen Serisi Brackett Serisi Balmer Serisi n=2 Dalga boyu (cm) Mor 4.10 –5 5.10 –5 6.10 K›rm›z› –5 7.10 –5 n=1 Lyman Serisi Hidrojen atomunun baz› elektron geçiflleri aras›ndaki iliflki ve görünür bölgenin spektral çizgileri Rehber Soru n=5 n=4 Şekilde hidrojen atomuna ait bazı enerji düzeyleri arasındaki geçişler gösterilmiştir. n=3 Bu geçişlerden yayınlanan spektrum çizgilerinden hangileri Paschen n = 2 serisinde yer alır? n=1 Çözüm 74 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI a b c d e f g h i Atom ve Periyodik Sistem SORU 32 Aşağıda hidrojen atomuna ait elektronun bulunduğu ve geçtiği enerji düzeyleri verilmiştir. Elektronun bulunduğu ilk enerji düzeyi I. Elektronun geçiş yaptığı enerji düzeyi 3. enerji düzeyi 2. enerji düzeyi II. 2. enerji düzeyi 4. enerji düzeyi III. 5. enerji düzeyi 1. enerji düzeyi Bu geçişlerden hangileri Balmer Serisini temsil etmektedir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III D) I ve II E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 33 Hidrojen atomuna ait bir elektron, I. 1. enerji düzeyinden 2. enerji düzeyine II. 2. enerji düzeyinden 4. enerji düzeyine III. 3. enerji düzeyinden 1. enerji düzeyine geçiş yapmaktadır. Bu geçişlerin hangilerinde enerji absorblanır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III ÇÖZÜM SORU 34 Şekilde hidrojen atomuna ait elektronun bazı enerji düzeyleri arasında- n=5 ki geçişleri gösterilmiştir. n=4 Bu geçişlerde yayınlanan spekturum çizgileri için aşağıdaki soru- n=3 y t z q r u ları cevaplayınız. a) Hangi spekturum çizgileri Lyman serisinde yer alır? n=2 x b) Hangi spekturum çizgileri Balmer serisinde yer alır? c) Hangi spekturum çizgileri Paschen serisinde yer alır? d) Hangi spekturum çizgileri Brackett serisinde yer alır? n=1 ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 75 Atom ve Periyodik Sistem Bohr Atom Modelinin Sınırlılıkları Bohr atom modeli, hidrojen atomunun davranışını çok iyi açıkladığından ve basit olduğundan başlangıçta büyük ilgi gördü. Ancak bazı eksiklikler ve bazı olayları açıklamada yetersiz kalmasından dolayı 12 yıl geçerli kaldı. Bohr atom modelinin yetersizlikleri şu şekilde sıralanabilir: Bohr atom teorisinde elektronun ikili karakteri (dalga - tanecik) hesaba katılmamıştır. Bohr atom modeli çok elektronlu atomların spektrumlarını açıklayamamıştır. Bohr atom modelinde atom çekirdeğinin çevresinde çember yörüngeler öngörülmüştü. Ancak De Broglie hipotezi ve Heisenberg belirsizlik ilkesi bu öngörünün doğrulanmasını imkansız kılmıştır. Günümüzde geçerli olan modern atom teorisinde (bulut modeli) elektronların çekirdek çevresinde olduğu kabul edilen çember yörüngelerde değil orbitallerde olduğu kabul edilmektedir. Orbital Elektronların çekirdek etrafında bulunma olasılıklarının yüksek olduğu enerji bölgelerine orbital denir. Modern atom modeline göre elektronlar hem tanecik yapılı hem de dalga yapılıdır. Elektron, tanecik yapılı olarak düşünüldüğünde; orbital, atom içinde elektronun bulunma olasılığı en yüksek olan yeri simgeler. Elektron, dalga yapılı olarak düşünüldüğünde; orbital, elektron yük yoğunluğunun en yüksek olduğu bölgeyi simgeler. (11. sınıfta orbitaller Modern Atom Teorisi ünitesinde ayrıntılı olarak anlatılacaktır) etkinlik – 8 Atom teorileriyle ilgili olarak aşağıdaki açıklamalar doğru ise D, Yanlış ise Y ile belirtiniz. a) Dalton atom teorisine göre atomlar yüksüz, bölünemez hücrelerden oluşur. b) Thomson atom teorisine göre, atomların çekirdeğinde proton ve nötronlar bulunur. c) Rutherford atom teorisine göre, atom kütlesinin tamamına yakını çekirdekte toplanmıştır. d) Rutherford atom teorisi atomların yaydığı ışınları (spektrumları) açıklamada yetersiz kalmıştır. e) Bohr atom teorisine göre her enerji düzeyinden bir alt enerji düzeyine düşen elektronun yaydığı ışının özellikleri aynıdır. f) Bohr atom modeli çok elektronlu atom ve iyonların absorbladığı / yaydığı ışınların özelliklerini açıklayabilmektedir. g) Bohr atom modelinin başarısı elektronun ikili karakterini (dalga ve tanecik) hesaba katmış olmasıdır. h) Bohr atom modelinde, atom çekirdeğinin çevresinde çember yörüngeler ön görülmüştür. i) Modern atom teorisinde (bulut modeli) elektronların çekirdek etrafında bulunma olasılıklarının yüksek olduğu enerji bölgelerine orbital denir. 76 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Atom ve Periyodik Sistem 3 - PERİYODİK SİSTEM 19. yüzyılın başlarına kadar 45 civarında elementin varlığı biliniyordu. Ancak o zamana kadar elementlerin özellikleri arasında benzerlik olabileceği düşüncesi üzerinde durulmamıştı. Triatlar Kuralı İlk defa, Alman kimyacı J. W. Döbereiner, bazı elementler arasında birçok benzer özellikler olduğunu farketti. Döbereiner bu konudaki çalışmalarını 1829 yılında yayınladı. Döbereiner, brom (Br) elementinin fiziksel ve kimyasal özelliklerinin klor (Cl) ve iyota (I) çok benzediğini ve ayrıca da bromun atom kütlesinin klor ve iyodun atom kütlelerinin toplamının yarısına eşit olduğunu belirtti. Benzer ilişkiler, lityum-sodyum-potasyum, kükürt-selenyum-tellür ve başka üçlüler arasında da görülmekteydi. Her bir üçlünün ortasındaki elementin atom kütlesi yanı sıra yoğunluk, erime noktası, kaynama noktası gibi özellikleri de diğer iki elementin hemen hemen ortalamasına eşitti. Döbereiner, bu üçlü element gruplarına üçlüler anlamında triatlar adını vermiştir. Döbereiner, triatlar kuralı yardımıyla bilinen elementleri atom kütlelerine göre düzenlemeyi düşünmüştü. Ancak o yıllarda henüz elementlerin atom kütlelerinin doğru olarak tespit edilememiş olması ve birçok elementin de keşfedilmemiş olmasından dolayı başarısız olmuştur. Rehber Soru Yandaki tabloya göre triatlar kuralını göz önünde bulundurarak brom (Br) elementinin yaklaşık atom kütlesini bulunuz. Triatlar Atom kütlesi Klor (Cl) 35,5 Brom (Br) – İyot (I) 126,9 Çözüm SORU 35 Triatlar kuralından yararlanarak tablodaki x, y, z ve t değerlerini bulunuz. Triat Atom kütlesi Özkütle (g/cm3) Erime noktası (°C) Kaynama noktası (°C) Lityum (Li) 6,9 y 180,5 1330 Sodyum (Na) x 0,695 122,1 t Potasyum (K) 39,1 0,86 z 760 ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 77 Atom ve Periyodik Sistem Oktav Kuralı 1864 yılında ise İngiliz kimyacı John Newlands, o zaman var olan elementleri artan atom kütlelerine göre sıralamış ve herhangi bir elementin kendisinden sonra gelen sekizinci elementle benzer özellikte olduğunu görmüştür. Bu uyuma müzikteki notalardan esinlenerek sekizli anlamına gelen oktav kuralı adını vermiştir. Mendeleyev’in Çalışmaları Birbirinden bağımsız olarak çalışan Rus kimyacı Dimitri Mendeleyev 1869 yılında, Alman kimyacı Lothar Meyer 1870 yılında elementleri artan atom kütlelerine göre sıralamışlar ve bazı elementler arasında periyodik olarak benzer özellikler olduğunu ifade etmişlerdir. Mendeleyev, elementleri artan atom kütlelerine göre yatay olarak sıraladı. 63 elementten oluşan periyodik tablosunda 12 yatay sıra ve 8 dikey sütun (grup) kullandı. Dimitri Mendeleyev Mendeleyev, hazırladığı tablonun altında her grubun, hidrojen, oksijen ve klor elementleriyle oluşturabilecekleri bileşiklerin genel formüllerini vermiştir. Mendeleyev bu tabloda aynı dikey sütunda bulunan elementlerin fiziksel ve kimyasal özelliklerinin birbirine benzediğini bulmuştur. Mendeleyev kimya literatürüne elementlerin aileleri (grup) kavramını kazandırmıştır. Mendeleyev, hazırladığı tabloda bazı yerleri boş bırakarak buralara daha sonraları keşfedilecek elementlerin yerleştirileceğini söyledi. Mendeleyev, boş yerlere gelecek ancak keşfedilmemiş elementler hakkında bazı tahminlerde de bulundu. Örneğin, daha galyum (Ga) elementi bulunmadan aynı gruptaki alüminyumun (Al) özelliklerine dayanarak bu elementle ilgili özellikleri söylemiştir. Özellik Mendeleyev’in tahmini Gerçek değerler Atom kütlesi 68 g/mol 69,7 g/mol Özkütle 6 g/mL 5,96 g/mL Erime noktası düşük 30°C Oksidinin formülü Ea2O3 Ga2O3 Oksidinin çözünürlüğü Amonyakta çözünür Amonyakta çözünür Galyum (Ga) bulunmadan önce bu elementi Ekaalüminyum (Ea) olarak adlandıran Mendeleyev’in tahmin ettiği özellikler ve element bulunduktan sonraki gerçek değerler birbirine çok yakındır. Mendeleyev’in hazırladığı tablo bilim adamlarına çok önemli bir hedef göstermiştir. Tabloda yerleri boş olan elementler araştırılıp kısa sürede bulunmuşlardır. 78 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Atom ve Periyodik Sistem Moseley’in Çalışmaları Ancak daha sonra periyodik cetvel ile ilgili yapılan çalışmalarda, elementlerde periyodik özelliklerin kütle numarası sırasına göre belirli bir düzen göstermesinin bir tesadüf olduğu ortaya çıktı. Zaten elementler atom kütlesine göre yerleştirildiklerinde bazı elementlerin bulunduğu gruptaki elementlerin özelliklerini taşımadığı görüldü. Örneğin argonun (Ar) kütle numarası, potasyumun (K) kütle numarasından büyük olduğu halde argon elementi potasyum elementinden önce gelmektedir. Halbuki kimyasal özellikleri kütle numarası ile değil elektron dizilimi ile ilgilidir. Elektron sayısı da kütle numarası değil atom numarası ile ilintilidir. 1913 yılında İngiliz fizikçi Henry Moseley elektronlarla bombardıman ettiği atomların yaydığı x ışınlarının dalga boylarından faydalanarak elementlerin elektron sayılarını dolayı- Henry Moseley sıyla da atom numaralarını tespit etti. Bu çalışmalarından sonra Moseley, elementlerin kimyasal özelliklerinin atom kütleleriyle değil atom numaralarıyla ilişkili olduğu ve periyodik tabloda elementlerin atom numaralarına göre sıralanması gerektiğini belirtti. Modern Periyodik Sistem Modern periyodik sistemde elementler, artan atom numaralarına göre dizilmişlerdir. Elementler artan atom numaralarına göre dizildiklerinde belirli aralıklarla elementlerin özellikleri arasında periyodik bir tekrar olmaktadır. Bu sıralamada benzer fiziksel ve kimyasal özellik gösteren elementler alt alta dizilir. Modern Periyodik Sistemde Gruplar Modern periyodik sistemde düşey sütunlara grup denir. Aynı grupta yer alan elementlerin fiziksel ve kimyasal özellikleri birbirine benzerdir. Bir elementin yer aldığı grup o elementin son katmanındaki elektron sayısına eşittir. Elementlerin son enerji katmanındaki elektronlarına değerlik elektronları denir. Örneğin, 1A grubundaki elementlerin değerlik elektron sayısı 1 2A grubundaki elementlerin değerlik elektron sayısı 2 3A grubundaki elementlerin değerlik elektron sayısı 3 tür. 2He elementi 8A grubunda bulunmasına karşın değerlik elektron sayısı 2 dir. Periyodik sistemde 8 tane A grubu ve 8 tane de B grubu vardır. Bu ünitemizde atom numarası 20 ye kadar olan elementlerin grupları işlenecek daha ayrıntılı yer bulma 11. sınıfta işlenecektir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 79 Atom ve Periyodik Sistem Modern Periyodik Sistemde Periyotlar Modern periyodik sistemde yatay sıralara periyot denir. Her elementin bulunduğu periyot numarası kadar enerji katmanı vardır. Örneğin 6C 12Mg nin 2 ) 4 ) 2 katmanı var ve 2. periyotta nin 2 ) 8 ) 2 ) 3 katmanı var ve 3. periyotta bulunur. Modern periyodik sistemde 7 periyot bulunur. Periyotlar 1A grubu ile başlar 8A grubu ile biter. Modern periyodik sistemde 8 tane A, 8 tane de B grubu bulunmaktadır. Son olarak IUPAC, grupları A ve B olarak ayırmadan grupları 1 den 18 e kadar numaralayarak gruplandırmıştır. 1A grubu 1 Alkali metaller 2A grubu 2 Toprak alkali metaller 3A grubu 13 Toprak metalleri 7A grubu 17 Halojenler 8A grubu 18 Soygazlar (asal gazlar) B grupları 3 – 12 Geçiş elementleri (geçiş metalleri) 2 2A 13 3A Geçifl Elementleri 8B 3 3B 80 4 4B 5 5B 6 6B 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 7 7B 8 9 10 11 1B 12 2B 14 4A 15 5A 16 6A 17 7A Soygazlar Grubun Özel adı Halojenler IUPAC’a göre Grup No Toprak metalleri 1 1A Grup No Toprak alkali metaller Alkali metaller Modern Periyodik Sistemde Bazı Özel Gruplar Modern periyodik sistemde bazı gruplar özel adlarla adlandırılırlar. Bu gruplar ve özel adları şöyledir. 18 8A Atom ve Periyodik Sistem etkinlik – 9 Periyodik sistem ve bazı bilim adamlarıyla ilgili aşağıdaki açıklamalar doğru ise D, yanlış ise Y ile belirtiniz. a) Modern periyodik sistem elementlerin artan kütle numaralarına göre oluşmuştur. b) Modern periyodik sistemde aynı grupta bulunan elementlerin fiziksel ve kimyasal özellikleri birbirine benzer. c) Periyodik sistemde, düşey sütunlara grup, yatay sıralara ise periyot denir. d) Periyodik sistemde 8 tane A ve 8 tane de B olmak üzere 16 tane grup ve 7 tane periyot bulunur. e) Periyodik sistemde, bir periyot 1A grubu ile başlar 8A grubu ile sonlanır. f) Bir elementin periyodik sistemdeki periyodu, enerji katman sayısına eşittir. g) Periyodik sistemin 1. periyodunda 2, 2. ve 3. periyodunda 8 er element bulunur. h) Bir elementin A grup numarası, son katmandaki elektron sayısına eşittir. ı) Periyodik sistemde elementlerin atom numaralarına göre sıralanması gerektiğini belirten ilk kişi Dimitri Mendeleyev’dir. i) Triatlar kuralında, bir gruptaki üç elementten ortadaki elementin bazı özellikleri diğer iki elementin ortalamasına yakındır. j) Oktav kuralını ortaya atan ilk bilim adamı John Newlands’dır. k) Elementleri artan atom kütlelerine göre periyodik tabloda yatay olarak sıralayan bilim adamı Mendeleyev’dir. l) Mendeleyev kimya literatürüne elementlerin aileleri (grup) kavramını kazandırmıştır. m) Elementlerin kimyasal özelliklerinin atom kütleleriyle değil atom numaralarıyla ilişkili olduğunu belirten bilim adamı Moseley’dir. n) Modern periyodik sistemde aynı periyotta bulunan elementlerin son katmanındaki elektronların sayısı eşittir. o) İngiliz fizikçi Henry Moseley, elektronlarla bombardıman ettiği atomların yaydığı x - ışınlarının dalga boylarından faydalanarak elementlerin elektron sayılarını dolayısıyla atom numaralarını tespit etti. p) Helyum elementi 8A grubunda olmasına karşın son katmanında 2 elektron bulunur. r) IUPAC sistemine göre periyodik sistemde 1 –18 arasında numaralanan 18 grup vardır. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 81 Atom ve Periyodik Sistem Atomların Katman-Elektron Dizilişi Periyodik Yer İlişkisi Atomların 1. katmanında en fazla 2, 2. enerji katmanında en fazla 8 elektron bulunabilir. Atomun elektron sayısı 1. ve 2. katmanların bulundurabileceğinden daha fazla ise artan elektronlar 3. katmana yazılır. 3. katmana 8 elektron yazılır. Ancak daha da fazla elektron varsa 4. katmana 2 elektron yazılır. (Elektron sayısı 20 den fazla olan elementlerin katman elektron dizilişi 11. sınıfta yapılacaktır.) Rehber Soru Atom numarası 8 olan oksijen elementi (8O) periyodik sistemin hangi periyot ve grubunda bulunur? A) 1. periyot, 2A grubu B) 1. periyot, 6A grubu D) 2. periyot, 6A grubu E) 3. periyot, 2A grubu C) 2. periyot 4A grubu Çözüm SORU 36 Atom numarası 10 olan neon elementi (10Ne) nin periyodik sistemdeki yeri aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) 2. periyot, 2A grubu B) 2. periyot, 6A grubu D) 3. periyot, 2A grubu E) 3. periyot, 8A grubu C) 2. periyot, 8A grubu ÇÖZÜM SORU 37 Atom numarası 12 olan magnezyum elementi (12Mg) nin periyodik sistemdeki yeri aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) 3. periyot, 2A grubu B) 3. periyot, 4A grubu D) 2. periyot, 2A grubu E) 2. periyot, 4A grubu ÇÖZÜM 82 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) 3. periyot, 6A grubu Atom ve Periyodik Sistem SORU 38 Atom numarası 17 olan klor elementi (17Cl) nin periyodik sistemdeki yeri aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) 4. periyot, 1A grubu B) 3. periyot, 7A grubu D) 3. periyot, 3A grubu E) 2. periyot, 7A grubu C) 3. periyot, 5A grubu ÇÖZÜM etkinlik – 10 Aşağıda atom numarası ve sembolü verilen elementlerin periyodik sistemdeki periyot numarası, katman elektron dizilişi ve grup numaralarını yazınız. Element Elementin Sembolü Hidrojen Atom No Katman Elektron Dizilişi Periyot No Grup No IUPAC’a Göre Grup No 1 He Lityum 2 3 Be Bor 4 5 C Azot 6 7 F Sodyum 9 11 Al Silisyum 13 14 P Kükürt 15 16 Ar Potasyum 18 19 Ca 20 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 83 Atom ve Periyodik Sistem Elementlerin Periyodik Yerlerine Göre Sınıflandırılması Periyodik sistemdeki elementler özelliklerin birbirine benzerliğine göre metaller, ametaller, yarı-metaller ve asal gazlar olarak sınıflandırılır. 1 1A 1. metal ametal Yar› metal 2 2A 13 3A 2. 3. 18 8A Soygaz 3 3B 4 4B 5 6 5B 6B 7 7B 8B 8 9 11 10 1B 14 4A 15 5A 16 17 6A 7A 12 2B 4. 5. 6. 7. Metaller Ametaller Is› ve elektri¤i iletirler Is› ve elektri¤i iletmezler (grafit hariç) Metalik parlakl›klar› vard›r Gaz olanlar› saydam, kat› olanlar› mat görünümlüdür. Dövülerek tel ve levha haline getirilebilir K›r›lgand›rlar, tel ve levha haline gelmezler Atomik yap›ya sahiptirler (Na, K, Ca vb) Moleküllü yap›ya sahiptirler (H2, O2, P4 vb) Metaller, kendi aralar›nda bileflik oluflturmazlar. Ametaller hem metallerle hem de ametallerle bileflik olufltururlar. Metallerin elekton verme e¤ilimleri ametallerin elektron verme e¤ilimlerinden daha fazlad›r. Ametallerin elektron alma e¤ilimleri metallerin elektron alma e¤iliminden fazlad›r. Metaller, ametallerle birleflerek bileflik olufltururken daima + yüklü hale gelirler. Bir ametal, bir metalle bileflik olufltururken metal elektron verip + yüklü hale gelirken ametal, metalin verdi¤i elektronu alarak – yüklü hale gelir. Metallerin en d›fl enerji katmanlar›ndaki elektron say›s›, ametallerin en d›fl enerji katmanlar›ndaki elektron say›s›ndan daha azd›r. Ametallerin elektron alma e¤ilimleri birbirine yak›nd›r. Bu nedenle bir ametal baflka bir ametalle bileflik olufltururken elektronlar›n› ortaklafla kullan›rlar. Bileflik olufltururken, metaller en d›fl enerji katman›ndaki elektronlar›n› vererek dublet veya oktet kural›na uyarlar. Ametaller bileflik olufltururken de¤erlik elektron say›lar›n› 8 e tamamlay›p oktet kural›na uymaya çal›fl›rlar. 84 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Atom ve Periyodik Sistem Yarı Metaller Periyodik tablonun 3A, 4A, 5A ve 6A grubundaki bazı elementler görünüş ve bazı özellikleri açısından metallere benzese de kimyasal olarak ametal gibi davranırlar. Bu elementler genellikle kristal yapıda bulunurlar. Metallere göre elektrik iletkenlikleri daha azdır. Yarı metallere bor, silisyum, germanyum ve antimon örnek olarak verilebilir. Soygazlar Periyodik sistemin 8A grubundaki elementleri oluştururlar. Periyodik sistemin en kararlı grubunu oluştururlar. Bu nedenle bileşik oluşturmaya yatkın değillerdir. Periyodik sistemin 1. periyodundaki Helyum (He) nin son katmanında 2, diğerlerinin son katmanında 8 elektron bulunur. Rehber Soru X, Y ve Z atomlarının enerji katmanlarında bulunan elektronlar şöyledir. X Y Z Buna göre, I. X metal, Y ametal, Z ise soygazdır. II. Elektron verme eğilimi en fazla olan X, alma eğilimi en fazla olan Y dir. III. Yapısı en kararlı olan Z dir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III Çözüm 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 85 Atom ve Periyodik Sistem SORU 39 Metallerle ametaller karşılaştırıldığında, I. Metallerin elektron verme eğilimleri daha azdır. II. Ametallerin elektron alma eğilimleri daha fazladır. III. Metallerin değerlik katmanında daha fazla elektron bulunur. genellemelerinden hangileri doğru olur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III ÇÖZÜM SORU 40 Bir element atomunun katman elektron dizilişi 2 ) 8 ) 7 ) şeklindedir. Bu element ve yer aldığı grupla ilgili, I. Ametallerin bulunduğu bir gruptur. II. Moleküllü yapıda bulunurlar. III. Değerlik elektron sayısı 7 dir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 41 X elementinin atom numarası 8, Y nin 11, Z nin ise 16 dır. Buna göre; I. X ile Z nin değerlik elektron sayıları eşittir. II. X in elektron alma eğilimi Y ninkinden fazladır. III. X ile Z nin elektron alma eğilimleri aynıdır. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II ÇÖZÜM 86 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) I ve II Atom ve Periyodik Sistem SORU 42 Bazı element atomlarının katman elektron dağılımı şöyledir: 9F :2 ) 7 ) 11Na :2 ) 8 ) 1 ) 17Cl :2 ) 8 ) 7 ) Buna göre, I. II. III. F ile Cl periyodik sistemin aynı grubunda bulunur. Na ile Cl periyodik sistemin aynı periyodunda bulunur. F ile Cl ametal, Na metaldir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 43 X elementi periyodik sistemin 3. periyodunun 7. elementi, Y elementi ise periyodik sistemin 4. periyodunun 2. elementidir. Buna göre, I. II. III. X elementi bir halojendir. Y elementi bir alkali metaldir. X ile Y elementleri birbirleriyle elektron ortaklaşmasıyla bileşik oluştururlar. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 44 Aşağıdaki elementlerden hangisi alkali metaldir? A) 4Be B) 8O C) 10Ne D) 12Mg E) 19K ÇÖZÜM SORU 45 IUPAC’a göre 18. grupta bulunan bir element için, I. Moleküllü yapıda bulunur. II. Bileşik oluşturmaya yatkın değildir. III. Yüzeyi metalik parlaklık gösterir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 87 Atom ve Periyodik Sistem etkinlik – 11 Aşağıda metal, ametal ve soygazlara ilişkin bazı özellikler verilmiştir. Bu özellikleri ilgili sınıfla eşleştiriniz. alma Elektron fazlad›r e¤ilimleri katman- De¤erlik i say›da lar› yeterl doludur elektronla lar›nda Kendi ara lufltururbileflik o tronlar› ken elek rak kulortaklafla lan›rlar ÖRNEK Na Mg ÖRNEK Ca K He Ar lar›nda Kendi ara luflturbileflik o mazlar Ametal Ne Kr verme Elektron fazlad›r e¤ilimleri Metal Soygaz nerji katEn d›fl e da az sa manlar›n lu tron bu y›da elek ÖRNEK CI H O N nur rinde Bileflikle de¤erlikli daima + olurlar 88 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI A 5A, 6A, 7 a d n r› la grup r. a rl u bulun cetvelin Periyodik t› elemen en kararl leridir Atom ve Periyodik Sistem etkinlik – 12 Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere verilen kutudaki uygun terimleri getiriniz. a) atom numaralar›na de¤erlik elektronlar› ametaller 7A soygazlar metallerin ametal 3. ametallerin grup numaras›na moleküllü 2 Bir elementin son enerji katmanındaki elektronlara ………………… ………………… denir. b) Periyodik cetvel, elementlerin artan …………………………………… göre düzenlenmiştir. c) …………………………………… periyodik cetvelin 5A, 6A ve 7A grubunda bulunurlar. d) Periyodik cetvelin 8A grubundaki elementlere …………………………………… denir. e) ………………… elektron verme eğilimi ………………… elektron verme eğiliminden fazladır. f) Bir elementin değerlik katmanındaki elektron sayısı o elementin periyodik cetveldeki ………………… eşittir. g) Atom numarası 17 olan element bir ………………… dir. h) Ametaller ………………… yapıya sahiptir. i) Atom numarası 9 olan element periyodik sistemin ………………… grubunda bulunur. j) Atom numarası 15 olan element periyodik sistemin ………………… periyodunda bulunur. k) Periyodik sistemin 2A grubunda bulunan elmentlerin değerlik elektron sayısı .................... dir. etkinlik – 13 Periyodik cetvelin bir kesitinde verilen elementlerle ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız. Y T M U Z V W R X N a) Hangi elementler bileşik oluşturmaya yatkın değildir? b) Hangi elementler bileşik oluştururken elektron vermeye yatkındır? c) Hangi elementler bileşik oluştururken elektron almaya yatkındır? d) Hangi elementler metaldir? e) Hangi elementler ametaldir? f) Hangi elementler soygazdır? g) X ve T nin katman elektron diziliminde son enerji katmanında kaç elektron bulunur? h) V ve W nin katman elektron diziliminde son enerji katmanında kaç elektron bulunur? 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 89 Atom ve Periyodik Sistem Periyodik Özellikler Atom çekirdeğindeki protonlar ile son enerji katmanındaki elektronlar arasındaki etkileşimler sonucunda atomların fiziksel ve kimyasal özellikleri değişir. Elektronların atom çekirdeği tarafından güçlü yada zayıf çekilmesi sonucunda metallik-ametallik, atom yarıçapı, iyonlaşma enerjiisi, elektron ilgisi ve elektronegatiflik gibi özelliklerde periyot boyunca ya da bir grup boyunca düzenli değişimler meydana gelir. Atom Yarıçapı Atom çekirdeği ile çekirdeğe en uzak mesafedeki elektron arasındaki uzaklığa atom yarı çapı denir. Periyodik Sistemin Aynı Periyodunda Atom Yarıçapı Periyodik sistemde, bir periyotta soldan sağa doğru gidildikçe atom yarıçapı azalır. Bir periyotta soldan sağa doğru gidildikçe atomların çekirdek yükü ve elektron sayısı artar. Çekirdek yükü arttıkça çekirdeğin en dış enerji düzeyindeki elektronlara uyguladığı çekim kuvveti artar. Bu nedenle aynı periyotta soldan sağa doğru atom yarıçapı azalır. Periyodik Sistemin Aynı Grubunda Atom Yarıçapı Periyodik sistemde, bir grupta yukarıdan aşağıya doğru gidildikçe atom yarıçapı artar. Bir grupta yukarıdan aşağıya doğru inildikçe çekirdek yükü ve elektron sayısı artar. Ancak grupta aşağı doğru inildikçe enerji düzeyi sayısı artar. Tıpkı bir soğanda ya da lahanada yaprak sayısı arttığında hacminin artması gibi atomun hacmi dolayısıyla atom yarıçapı da artar. Atom yar›çap› artar Atom yar›çap› artar 1A 2A 3A 4A 5A 6A 7A H He 37 31 B C N O F Ne 112 85 77 74 73 72 70 Na Mg Al Si P S Cl Ar 186 160 143 118 110 103 99 98 K Ca Ga Ge As Se Br Kr 227 197 135 123 120 117 114 112 Li Be 152 Periyodik cetveldeki bazı elementlerin atom yarıçaplarının pm olarak değerleri (1pm = 10–10 cm) 90 8A 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Atom ve Periyodik Sistem Rehber Soru 3Li, 11Na ve 19K elementlerinin atom yarıçaplarının büyüklüğü arasındaki ilişki nasıldır? Çözüm SORU 46 7N, 8O ve 9F elementlerinin atom yarıçaplarının büyüklüğü arasındaki ilişki aşağıdakilerin hangisinde doğru gösterilmiştir? A) F > O > N B) N > O > F C) N = O = F D) O > F > N E) N > F > O ÇÖZÜM SORU 47 11Na, 16S, 17Cl ve 19K elementlerinin atom yarıçaplarının büyüklüğü arasındaki ilişki aşağıdakilerin hangisin- de doğru gösterilmiştir? A) Na > S > Cl > K B) K > Cl > S > Na C) K > Na > S > Cl D) Na > K > S > Cl E) K > S > Cl > Na ÇÖZÜM SORU 48 5B, 6C ve 13Al element atomlarının atom yarıçaplarının büyüklüğü arasındaki ilişki aşağıdakilerin hangisinde doğru gösterilmiştir? A) B > C > Al B) C > B > AI C) Al > C > B D) Al > B > C E) C > Al > B ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 91 Atom ve Periyodik Sistem İyonlaşma Enerjisi Gaz halindeki bir atomun temel halinden bir elektronu koparmak için gereken minimum enerjiye iyonlaşma enerjisi denir. Periyodik Sistemin Aynı Grubunda İyonlaşma Enerjisi Periyodik sistemde aynı grupta yukarıdan aşağıya doğru atom numarası ve atom yarıçapı büyümektedir. Değerlik elektronları çekirdekten uzaklaştığı için, atomdan elektron koparmak kolaylaşır. Bu nedenle periyodik sistemde, bir grupta yukarıdan aşağıya inildikçe iyonlaşma enerjisi azalır. Periyodik Sistemin Aynı Periyodunda İyonlaşma Enerjisi Periyodik sistemde aynı periyotta soldan sağa doğru atom yarıçapı küçülür ve değerlik elektronları çekirdek tarafından daha kuvvetli çekilir. Bunun sonucu olarak da iyonlaşma enerjisi artar. Bu nedenle periyodik sistemde, bir periyotta soldan sağa doğru gidildikçe iyonlaşma enerjisi artar. Periyodik sistemde bazı grupların elekron dağılımından kaynaklanan özel bir durumdan dolayı aynı periyotta 2A grubunun iyonlaşma enerjisi 3A grubundaki, 5A grubunun iyonlaşma enerjisi de 6A grubundaki elementin iyonlaşma enerjisinden büyüktür. Ancak bu kısım 11. sınıf kimya konusu içinde yer almaktadır. Rehber Soru Aşağıda atom numarası verilen elementlerin 1. iyonlaşma enerjisini karşılaştırınız. a) 3Li, 11Na, 19K b) 11Na, 12Mg, 15P Çözüm 92 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Atom ve Periyodik Sistem SORU 49 13X, 15Y ve 17Z elementlerinin 1. iyonlaşma enerjileri arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisinde doğru veril- miştir? A) İEX < İEY < İEZ B) İEZ < İEY < İEX D) İEX < İEZ < İEY E) İEZ < İEX < İEY C) İEY < İEX < İEZ ÇÖZÜM SORU 50 4X, 12Y, 20Z elementlerinin 1. iyonlaşma enerjileri arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) İEX < İEY < İEZ B) İEZ < İEY < İEX D) İEZ < İEX < İEY E) İEX = İEY = İEZ C) İEX < İEZ < İEY ÇÖZÜM SORU 51 11X, 16Y ve 17Z elementlerinin 1. iyonlaşma enerjileri arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisinde doğru veril- miştir? A) İEX < İEY < İEZ B) İEZ < İEY < İEX D) İEY < İEX < İEZ E) İEY < İEZ < İEX C) İEX < İEZ < İEY ÇÖZÜM SORU 52 11Na, 14Si ve 19K elementlerinin iyonlaşma enerjileri arasındaki ilişki aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiş- tir? A) iENa > iEsi > iEK D) iESi > iENa > iEK B) iEK > iESi > iENa E) iESi > iEK > iENa C) iENa > iEK > iESi ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 93 Atom ve Periyodik Sistem Elektron İlgisi Gaz halindeki element atomunun elektron alarak anyona dönüştüğünde meydana gelen enerji değişimine elektron ilgisi denir. Periyodik Sistemin Aynı Grubunda Elektron İlgisi Periyodik sistemin bir grubunda yukarıdan aşağıya doğru gidildikçe elektron ilgisi (açığa çıkan enerji) azalır. Periyodik sistemin aynı grubunda yukarıdan aşağıya doğru gidildikçe atom yarıçapı artar. Atom yarıçapı arttıkça elektron ilgisi (açığa çıkan enerji) azalır. Periyodik Sistemin Aynı Periyodunda Elektron İlgisi Periyodik sistemin aynı periyodunda soldan sağa doğru gidildikçe elektron ilgisi (açığa çıkan enerji) artar. Aynı periyotta soldan sağa doğru gidildikçe atom yarıçapı azalır, bunun sonucunda atom daha kolay elektron alır. Rehber Soru 7X, 8Y ve 9Z elementlerinin elektron ilgileri arasındaki ilişki aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) EiX > EiY > EiZ B) EiX > EiZ > EiY C) EiY > EiX > EiZ D) EiZ > EiX > EiY E) EiZ > EiY > EiX Çözüm SORU 53 17X, 35Y ve 53Z elementlerinin elektron ilgileri arasındaki ilişki aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? (Y ve Z periyodik sistemin 7A grubundadır) A) İEZ > İEY > İEX B) İEZ > İEX > İEY D) İEX > İEY > İEZ E) İEY > İEX > İEZ ÇÖZÜM 94 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) İEX > İEZ > İEY Atom ve Periyodik Sistem Elektronegatiflik Bir atomun bir kimyasal bağda bağ yapan elektronları çekme gücüne elektronegatiflik denir. Elektronegatiflik atom yarıçapına bağlıdır. Atom yarıçapının azaldığı tarafa doğru elektronegatiflik artar. Periyodik Sistemin Aynı Periyodunda Elektronegatiflik Periyodik sistemin aynı periyodunda soldan sağa doğru gidildikçe elementlerin elektronegatifliği artar. Periyodik Sistemin Aynı Grubunda Elektronegatiflik Periyodik sistemin aynı grubunda yukarıdan aşağıya doğru gidildikçe elementlerin elektrongatifliği azalır. 1 2 3 4 5 6 7 1 18 1A 8A H 2 13 14 15 16 17 He 2,1 2A 3A 4A 5A 6A 7A – Li Be B C N O F Ne 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 – Na Mg 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Al Si P S Cl Ar 0,9 1,2 3B 4B 5B 6B 7B 8B 8B 8B 1B 2B 1,5 1,8 2,1 2,5 3,0 – K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr 0,8 1,0 1,3 1,5 1,6 1,6 1,5 1,8 1,8 1,8 1,9 1,6 1,6 1,8 2,0 2,4 2,8 3,0 Xe Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd ‹n Sn Sb Te ‹ 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 1,9 2,2 2,2 2,2 1,9 1,7 1,7 1,8 1,9 2,1 2,5 2,6 Cs Ba La Hf Ta W Re Os ‹r Pt Au Hg Ti Pb Bi Po At Rn 0,8 0,9 1,1 1,3 1,5 2,4 1,9 2,2 2,2 2,2 2,4 1,9 1,8 1,8 1,9 2,0 2,2 – Fr Ra Ac Lantanitler : 1,1 – 1,3 0,7 0,9 1,1 Akanitler : 1,3 – 1,5 Periyodik cetvelde en aktif ametal flor 4; en aktif metal fransiyum 0,7 elektronegatiflik değerine sahiptir. Rehber Soru Element Atom Yarıçapı (Pikometre) X 92 Aynı periyotta bulunan bazı A grubu elementlerinin atom yarıçaplarının değeri taboldaki gibidir. Buna göre, bu elementlerin elektronegatiflikleri arasındaki ilişki nasıldır? Y 66 Z 64 SORU 54 9X ve 17Y elementlerinin elektronegatiflikleri arasındaki ilişki nasıldır? ÇÖZÜM SORU 55 14X, 15Y ve 16Z elementlerinin elektronegatiflikleri arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) ENZ < ENY < ENX B) ENZ < ENX < ENY C) ENX < ENY < ENZ D) ENX < ENZ < ENY E) ENY < ENX < ENZ ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 95 Atom ve Periyodik Sistem Metallik - Ametallik Bileşik oluşturma sırasında metaller elektron verir. Bu nedenle metallik özellik elektron verme eğilimi olarak tanımlanabilir. Bir başka deyişle bir elementin iyonlaşma enerjisi ne kadar düşükse elementin metalik özelliği o kadar fazladır. Bir elementin metal özelliği arttıkça ametal özelliği azalır. Periyodik Sistemin Aynı Periyodunda Metallik - Ametallik Periyodik sistemde bir periyotta sağdan sola gidildikçe elementin metalik özelliği artar. Bununla ilişkili aynı periyotta soldan sağa gidildikçe elementlerin ametalik özelliği artar. Periyodik Sistemin Aynı Grubunda Metallik - Ametallik Periyodik sistemde bir grupta yukarıdan aşağıya gidildikçe elementlerin metalik özelliği artar. Bununla ilişkili olarak aynı grupta aşağıdan yukarıya gidildikçe elementlerin ametalik özelliği artar. Metalik özellik artar. Ametalik özellik artar. Ametalik özellik artar. Metalik özellik artar. Metaller, düşük iyonlaşma enerjisine sahip ve elektronlarını kolayca verebildikleri için periyodik sistemin sol alt köşesinde bulunurlar. Rehber Soru Atom numarası verilen elementlerden metalik özelliği en fazla olan ve ametalik özelliği en fazla olan aşağıdakilerden hangisidir? Metal özelliği en fazla olan Ametal özelliği en fazla olan A) 3Li 7N B) 4Be 8O C) 11Na 7N D) 19K 5B E) 19K 9F Çözüm 96 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Atom ve Periyodik Sistem SORU 56 4Be, 12Mg ve 20Ca elementlerinden hangisinin metalik özelliği en fazladır? ÇÖZÜM SORU 57 6C, 7N ve 9F elementlerinden hangisinin ametalik özelliği en fazladır? ÇÖZÜM etkinlik – 14 Şekildeki peryodik sistemin bir kesitindeki elementler verilmiştir. Bu elemenlerle ilgili aşağıda boş bırakılan yerleri doldurunuz. Li Na Mg K Ca a) N O Al He F CI Ar Br Atom numarası en büyük olan element .............. dir. b) Li, Na ve K elementlerinden atom yarıçapı en küçük olan .............., en büyük olan .............. dir. c) Li, N, O ve F elementlerinden atom yarıçapı en küçük olan .............., en büyük olan .............. dir. d) Li, N, O ve F elementlerinden metalik özelliği en fazla .............., en az olan .............. dir. e) Na, Mg, AI ve K elementlerinden metalik özelliği en fazla olan .............., en az olan .............. dir. f) Na, Mg, AI, CI ve Ar den iyonlaşma enerjisi en az olan .............., en fazla olan .............. dir. g) F, CI ve Br den elektronegatifliği en az olan .............., en fazla olan .............. dir. h) Na, Mg, AI, CI ve Ar den elektronegatifliği en fazla olan .............. dir. i) N, O ve F den elektronegatifliği en az olan .............. en fazla olan .............. dır. j) N, O ve F den elektron ilgisi en fazla olan .............. dir. k) Tabloda verilen elementler içinde metalik özelliği en fazla olan element .............. dir. l) Tabloda verilen elementler içinde elektronegatifliği en fazla olan element .............. dir. m) Tabloda verilen elementler içinde iyonlaşma enerjisi en fazla olan element .............. dir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 97 Kimyanın Temel Yasaları 1. 13 7 11 5 N→ B+ 13 4 2 6 C+ 0 +1 He → TEST – 1 4. e 14 7 N+ 1 0 n Erlenmayer tepkimeleri, Dalton atom teorisindeki I. Oksijen gaz› Bilinen en küçük tanecik atomdur. II. Atomlar parçalanamaz. Kömür tozu III. Bir elementin bütün atomları aynıdır. Şekildeki terazinin kefelerinde ağırlık ve içindeki maddelerle birlikte dengede ağzı kapalı erlenmayer bulunmaktadır. ilkelerinden hangileri ile ters düşmektedir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III Bir kıvılcımla erlenmayerdeki maddeler tutuşturulup tepkime tamamlanıncaya kadar beklendiğinde terazinin kefelerindeki denge durumunun değişmediği gözleniyor. 2. Bu deneyi yapan bir kişi hangi bilim adamının hangi yasasının doğruluğunu gözlemlemiş olur? Aşağıda bazı tepkimelerde, tepkimeye giren ve çıkan maddelerin kütleleri arasındaki ilişki verilmiştir. I. Fe + S ⎯⎯→ FeS 2,8 gram 1,6 gram II. Ca + 4 gram III. S 4,4 gram 7,1 gram + 16 gram 11,1 gram O2 ⎯⎯→ SO3 24 gram Kanunu gereğince gerçekleşir? B) Yalnız II D) II ve III Yasa ————————— Hacim oranları Kütlenin korunumu Sabit oranlar Katlı oranlar Kütlenin korunumu 50 gram Bu tepkimelerden hangileri Kütlenin Korunumu A) Yalnız I A) B) C) D) E) Cl2 ⎯⎯→ CaCl2 Bilim adamı ——————— Dalton Lavoisier Proust Avogadro Gay Lussac C) I ve II E) I, II ve III 5. Dalton, bütün elementlerin atomik yapıda olduğunu belirtip atomlar birleştiğinde aksine bir neden yoksa hep bire bir bileşikler oluştururlar düşüncesindeydi. Bu düşünce ile ilişkilendirmek için aşağıda bazı tepkimeler verilmiştir. I. Demir metali + Kükürt ametali 1 birim 1 birim 3. Formülü XY olan bir bileşiğin çeşitli yöntemlerle elde edilen saf örnekleri incelenmiş ve tüm örneklerde aşağıdaki bulgular elde edilmiştir. I. X atomlarının sayısının Y atomları sayısına oranı 1 dir. II. X in kütlece yüzdesi eşit olup sabit bir değerdir. III. Elde edilen tepkimelerin her birinde toplam kütle aynı kalmıştır. Bu bulgulardan hangileri sabit oranlar yasasının bir sonucudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) I ve III 98 C) I ve II E) I, II ve III 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI (Demir (II) sülfür) 1 birim II. Azot gaz› + Oksijen gaz› 1/2 hacim 1 hacim (Azotdioksit) 1 hacim III. Hidrojen gaz› + Klor gaz› 1 hacim 1 hacim (Hidrojen klorür) 2 hacim Dalton Atom Teorisi bu tepkimelerden hangilerini açıklamada yetersiz kalır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Atom ve Periyodik Sistem 6. Dalton Atom Teorisi; I. 9. Sabit Oranlar Kanunu Aşağıdaki tepkimelerden hangisi Oranları Kanunu ile açıklanamaz? II. Birleşen Hacimler Kanunu A) N2(g) + O2(g) → 2NO(g) III. Kütlenin Korunumu Kanunu B) 2H2(g) + O2(g) → 2H2O(g) kimyasal kanunlarından hangilerini açıklayamaz? A) Yalnız I B) Yalnız II D) I ve II Hacim C) H2(g) + O2(g) → H2O2(g) C) Yalnız III D) KClO3(k) → KCl(k) + 3/2O2(g) E) I ve III E) C(k) + O2(g) → CO2(g) 10. Aşağıdaki gazlarla ilgili bazı tepkimeler ve veriler verilmiştir. 7. Dalton, gazlar arasındaki tepkimeleri neden açıklayamamıştır? I. H gazı + F gazı → HF gazı 1 litre A) Tepkimeye giren bütün taneciklerin atom olduğunu düşündüğü için 1 litre 1 litre 1 litre III. N2 gazı + 3H2 gazı → 2NH3 gazı C) Tepkimelerde hacim korunduğu için 1 litre D) Tepkimelerde hacim korunmadığı için 3 litre 2 litre Bu tepkimelerdeki verilerin hangileri Dalton Atom Teorisi ile açıklanabilir? E) Tepkimelerde kütle korunmadığı için A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 11. Aşağıda bazı maddelerle yapılan deney sonuçları verilmiştir. X ile Y arasındaki tepkimelerden aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir. I. 3 gram X ile 4 gram Y den en fazla 7 gram XY oluşur. 3 gram X ile 8 gram Y den en fazla 11 gram XY2 oluşur. 3 gram X ile 16 gram Y den en fazla 11 gram XY2 oluşur. CH4 ve C2H6 bileşiklerinde H miktarları sabit alındığında C atomları arasındaki oran 3/4 olarak bulunuyor. II. Fe ve O2 elementlerinden FeO oluştuğunda Fe ile O nun kütleleri arasındaki oran 7/2 olarak bulunuyor. Bu sonuçlarla, I. 1 litre II. N2O gazı + O2 gazı → N2O3 gazı B) Tepkimeye giren bütün taneciklerin molekül olduğunu düşündüğü için 8. 1 litre III. N2 ve H2 gazlarından NH3 gazı oluşturulduğun- Sabit oranlar da N2 ve H2 nin hacimleri arasındaki oran 1/3 II. Katlı oranlar olarak bulunuyor. III. Kütlenin korunumu yasalarından hangileri ispatlanmış olur? Bu deney sonuçlarından hangileri Katlı Oranlar Kanunu ile ilgilidir? A) Yalnız I A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve II 1. E 2. C C) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III 3. C 4. B B) Yalnız II 5. D 6. B 7. A 8. E C) I ve II E) I, II ve III 9. D 10. C 11. A 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 99 Kimyanın Temel Yasaları 1. TEST – 2 Hidrojen gazı (H2) ile oksijen gazından (O2), su (H2O) elde edilme tepkimesi şöyledir. 4. birleşme oranı 2H2(g) + O2(g) $ 2H2O(g) 2. B) 18 C) 20 D) 36 A) 10 B) 21 C) 28 D) 30 E) 42 E) 72 Aşağıda bazı tepkimelerdeki maddelerin kütlelerindeki değişimler verilmiştir. l. Fe 7 = dür. O 3 Buna göre, 21 g Fe ve 21 g O elementleri kullanıldığında oluşan Fe2O3 bileşiği kaç gramdır? Buna göre, 1 gram H2 ile 8 gram O2 nin tamamen tepkimesinden kaç gram H2O elde edilebilir? A) 9 Fe2O3 bileşiğinde Fe ve O elementlerinin kütlece 8 gram metan gazının 32 gram oksijenle yakılmasından 22 gram karbondioksit ve 18 gram su oluşması 5. X X ve Y elementlerinden oluşan X2Y3 bileşiğinde Y 7 tür. kütlece birleşme oranı 3 Buna göre aynı elementlerden oluşan X3Y4 biX kütlece birleşme oranı aşağıdakileşiğinde Y lerden hangisidir? ll. 28 gram demir ve 16 gram kükürtün tepkimesinden 44 gram demir (II) sülfür oluşması lll. 16 gram kükürtün 24 gram oksijenle yakılmasından 50 gram kükürt trioksit oluşması A) 14 8 B) 16 8 C) 21 8 D) 24 8 E) 42 8 Buna göre bu tepkimelerden hangileri kütlenin korunumu gereğince gerçekleşmez? A) Yalnız I B) Yalnız IIl D) II ve III C) I ve IlI E) I, II ve III 6. 3. C ve O elementlerinden oluşan CO2 bileşiğinde kütlece birleşme oranı Buna göre, l. 3 dir. 8 C O 44 gram CO2 bileşiğinde 12 g C ile 32 g O2 tamamen tepkimeye girer. ll. 16 g O2 ile 6 g C tamamen tepkimeye girer. III. Eşit kütlede C ve O kullanılırsa C atomundan artma olur. D) II ve III B) Yalnız II C) I ve lI E) I, II ve III 100 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI • 1,4 gram X elementi ile 0,6 g Y2 elementlerinden X2Y3 bileşiği elde edilmektedir. • 21 gram X elementi ile 10 g Y2 elementleri tam verimle X3Y4 bileşiği oluştururken 2 g Y2 elementi artmaktadır. Buna göre bu tepkimeler, I. Katlı oranlar yasası ll. Sabit oranlar yasası lll. Kütlenin korunumu yasası yukarıdaki yasalardan hangilerini doğrular? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I Bazı elementlerin birleşen kütleleri ile ilgili aşağıdaki bilgiler verilmiştir. A) Yalnız I D) II ve III B) Yalnız Il C) I ve II E) I, II ve III Atom ve Periyodik Sistem 7. l. Fe2O3 – Fe3O4 ll. NO2 – N2O4 lll. KClO – KClO3 Yukarıdaki bileşik çiftlerinden hangileri katlı 10. X ve Y elementlerinden oluşan iki bileşikten 1. bileşiğin formülü XY4, 2. bileşiğin formülü X4Yn dir. Eşit kütlede X ile birleşen 1. bileşikteki Y nin kütle32 sinin 2. bileşikteki Y nin kütlesine oranı dir. 20 Buna göre, 2. bileşiğin formülündeki n sayısı kaçtır? oranlar kanununa uyar? A) Yalnız I B) Yalnız Il D) II ve III 8. C) I ve II A) 5 B) 6 C) 8 D) 10 X ve Y elementlerinden oluşan iki bileşikte, X ve 11. Aşağıda bazı maddelerle yapılan deney sonuçları Y elementlerinin kütlece birleşme oranları grafikte verilmiştir. verilmiştir. I. X kütlesi (g) 4 N2O3 ile NO2 bileşiklerinde N miktarları sabit ll. bileflik alındığında O elementleri arasındaki oran 3/4 l. bileflik olarak bulunuyor. 3 II. N2 ve H2 gazlarından NH3 gazı oluşturulduğun- 2 da N2 ile H2 nin hacimleri arasındaki oran 1/3 1 olarak bulunuyor. Y kütlesi (g) 1 2 3 4 III. S ile O2 elementlerinden SO3 gazı oluştuğunda 5 S ile O nun kütleleri arasındaki oran 2/3 olarak Buna göre, ll. bileşiğin formülü X2Y5 ise, l. bile- bulunuyor. şiğin formülü aşağıdakilerden hangisidir? A) XY C) XY3 B) XY2 D) X2Y3 Bu deney sonuçlarından hangileri Proust (sabit E) X3Y oranlar) Yasası ile ilgilidir? A) Yalnız I B) Yalnız II D) I ve III 9. E) 12 E) I, II ve III C) Yalnız III E) II ve III X ve Y elementlerinden oluşan iki bileşikteki Y kütlesinin bileşik kütlesiyle değişimi grafikte verilmiştir. Y kütlesi (g) 12. l. bileflik I. H2(g) + 1 O2(g) 2 H2O(g) II. 1 N2(g) + O2(g) 2 NO2(g) ll. bileflik 6 18 Bileflik kütlesi (g) 30 III. 1 N2(g) + 3 H2(g) 2 2 Buna göre, II. bileşiğin formülü X2Y3 olduğuna NH3(g) göre I. bileşiğin formülü aşağıdakilerden han- Dalton atom teorisi yukarıdaki gaz tepkimelerinden hangilerini açıklamada yetersiz kalır? gisidir? A) Yalnız I A) XY 1. A B) XY2 2. B C) X3Y 3. E D) X2Y3 4. D 5. C D) II ve III E) XY3 6. E B) Yalnız II 7. A 8. C 9. E C) Yalnız III E) I, II ve III 10. D 11. C 12. E 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 101 Genel Tekrar Testleri 1. TEST – 21 “Aynı sıcaklık ve basınçta reaksiyona giren gazla- 5. rın hacimleri arasında tam sayılarla gösterilebilen oluşturmaktadır. Aynı miktar X ile birleşen birinci 4 bileşikteki Y’nin ikinci belişikteki Y’ye oranı ’tür. 3 Birinci bileşiğin formülü XY2 dir. bir oran vardır” ifadesini ortaya atan bilim adamı aşağıdakilerden hangisidir? A) Proust B) İbni Sina D) Lavoisier X ve Y element atomları birleşerek iki ayrı bileşik C) Avogadro Buna göre, ikinci bileşiğin formülü aşağıdaki- E) Gay Lussac lerden hangisidir? B) X2Y A) XY3 C) X3Y D) X2Y3 E) X3Y4 (LYS) 2. 14 gram azot gazı (N2), hidrojen gazı (H2) ile tepkimeye sokulduğunda en fazla 17gram amonyak (NH3) gazı oluşmaktadır. Buna göre, tepkimede kaç gram H2 gazı kulla- 6. nılmıştır? A) 1 3. şik çiftlerinde aynı miktar Y kullanılıyor. B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 Fe ve O elementlerinden oluşan Fe3O4 bileşiğinFe 21 kütlece birleşme oranı dir. deki O 8 1. bileşik 2. bileşik l. XY3 XY ll. X2Y3 X2 Y lll. X 3Y XY Buna göre bu bileşiklerin hangilerinde 1. bileşikteki X kütlesinin, 2. bileşikteki X kütlesine Eşit kütlede Fe ve O kullanıldığında 116 g oranı 1/3 tür? Fe3O4 bileşiği oluşurken hangi elementten kaç A) Yalnız I gram artar? B) Yalnız IlI D) II ve III A) 52 g Fe B) 52 g O D) 84 g O E) I, II ve III C) 84 g Fe 36 Cl 17 ile 36 Ar 18 atomlarıyla ilgili, Katlı oranlar yasasına göre aşağıdaki bileşik l. Birbirinin izobarıdır. çiftlerinden hangisindeki katlı oran 1/2 dir? ll. Nötron sayıları farklıdır. A) X2Y B) XY2 XY3 C) XY2 X2Y3 D) X2Y3 X3Y4 C) I ve lI E) 104 g O 7. 4. X ve Y elementlerinin oluşturduğu aşağıdaki bile- X2Y4 E) X2Y XY 138 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI lll. Proton sayıları aynıdır. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız l D) ll ve lll B) Yalnız ll C) l ve ll E) l, ll ve lll Atom ve Periyodik Sistem 8. Bir elementin nötr atomu ile başka bir element atomunun iyonu karşılaştırıldığında aşağıdakilerden hangisi kesinlikle farklıdır? A) Proton sayıları B) Nötron sayıları C) Elektron sayıları D) Çapları 12. Aşağıda X, Y ve Z element atomlarının katman elektron dizilimleri verilmiştir. E) Hacimleri (YGS) X: 2 ) 5 ) Y: 2 ) 6 ) Z: 2 ) 7 ) Buna göre, l. Periyodik tablonun aynı periyodunda bulunurlar. 9. ll. Periyodik tablodaki grup numaraları X < Y < Z Tüm nötr atomlarda, atom numarası atomdaki; l. Proton sayısı ll. Elektron sayısı dir. lll. Her üçüde metaldir. lll. Nötron sayısı yargılarından hangileri yanlıştır? niceliklerinden hangilerine eşittir? A) Yalnız l B) Yalnız ll D) l ve ll A) Yalnız l C) Yalnız lll E) l ve lll B) Yalnız lIl D) ll ve lll C) l ve lIl E) l, ll ve lll (ÖSS) 13. Atom numarası 18 olan Neon (Ne) elementi ile ilgili, 10. l. 36 Cl 17 nin izotopu olduğu bilinen ve elektron sayısı 12 olan X iyonu aşağıdakilerden hangisidir? A) 34 3+ X 15 B) D) 35 4+ X 16 37 1– X 17 E) C) Asal gazdır. ll. Periyodik sistemin 3. periyodunda bulunur. lll. Atom yarıçapı, 36 5+ X 16 17Cl tür. 35 5+ X 17 yargılarından hangileri doğrudur? (ÖSS) A) Yalnız l B) Yalnız ll D) ll ve lll 11. 35 X 17 atomu ve 37 1– X 17 iyonu ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur? D) 35 X 17 E) 35 1– X 17 1. E lenmez? A) Ametalik özellik in kütle numarası daha büyüktür. B) Atom numarası in elektron sayısı daha fazladır. C) Atom yarıçapı D) İyonlaşma enerjisi de 16 elektron vardır. 2. C 3. B 4. E E) l, ll ve lll aşağıdaki özelliklerden hangisinde artma göz- B) Proton sayıları farklıdır. 37 1– X 17 C) l ve ll 14. Bir periyotta soldan sağa doğru gidildikçe A) Nötron sayıları eşittir. C) elementinden daha büyük- (ÖSS) 5. D 6. C 7. C E) Elektron ilgisi 8. A 9. D 10. E 11. C 12. B 13. C 14. C 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 139 Genel Tekrar Testleri 1. TEST – 22 Thomson atom modeli ile ilgili, l. 4. Atomların kütlesini elektronlar oluşturur. Elektroliz olayıyla ilgili, l. Elektrik yükünün parçacıklar halinde taşınması ve elektriğin taneciklerden meydana geldiğini ll. Atom çapları yaklaşık 10–8 cm olan kürelerdir. gösterir. lll. Elektronlar, pozitif yükü nötrleştirecek sayıda, ll. Atomlar, elektriksel yükler taşıdığı için bu küre içine dağılmışlardır. taneciklerin atomlarda bulunması gerektiğini ifadelerinden hangileri yanlıştır? açıklar. A) Yalnız l B) Yalnız ll C) l ve ll D) ll ve lll E) l, ll ve lll lll. Fiziksel bir değişmeyi gösterir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız l B) Yalnız ll D) ll ve lll 2. C) l ve ll E) l, ll ve lll Ar elementinin katman elektron dizilişi 2 ) 8 ) 8 dir. Bu elementle ilgili, l. Soygazdır. 5. ll. Periyodik sistemin 3. periyot 8A grubunda l. bulunur. 1. katmanda en fazla 2 elektron bulunabilir. ll. 2. katmanda en fazla 8 elektron bulunabilir. lll. Bileşik oluşturmaya yatkındır. lll. 3. katmanda en fazla 10 elektron bulunabilir. yargılarından hangileri doğrudur? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız l D) ll ve lll 3. Atomların katman elektron dağılımı ile ilgili; B) Yalnız ll C) l ve ll 6. Son katmandaki elektron sayıları ametallere ll. Doğada molekül halinde bulunurlar. lll. Elektron verme eğilimleri ametallerden fazladır. D) l ve ll aşağıya inildikçe; E) ll ve lll 140 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Atom numarası ll. Değerlik elektron sayısı lll. İyonlaşma enerjisi niceliklerinden hangileri artar? yargılarından hangileri yanlıştır? B) Yalnız ll C) l ve ll E) l, ll ve lll Periyodik cetvelin bir grubunda yukarıdan l. göre azdır. A) Yalnız l B) Yalnız ll D) l ve lll Metallerle ilgili, l. A) Yalnız l E) l, ll ve lll C) Yalnız lll A) Yalnız l D) ll ve lll B) Yalnız ll C) l ve ll E) l, ll ve lll Atom ve Periyodik Sistem 7. X ve Y elementleri periyodik cetvelin aynı grubundadır. 10. Periyodik cetvelle ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Periyodik cetveldeki yatay sıralara periyot denir. Bu elementler için aşağıdakilerden hangisi B) Periyodik cetveldeki düşey sıralara grup denir. aynıdır? (2He hariç) C) A ve B grupları 8 er sütundan oluşur. A) Atom numarası D) Bütün periyotlar 1A grubu ile başlar. B) Atom çapı E) Aynı gruptaki elementlerin kimyasal özellikleri birbirine benzer. C) Değerlik elektron sayısı D) Elektron verme eğilimi E) İyonlaşma enerjisi 8. 9X, 10Y l. ve 11Z 11. XY2 bileşiğinde elementlerin kütlece birleşme m 3 oranı X = dir. mY 8 elementleri için, Buna göre en fazla 8,8 gram XY2 bileşiği Elektron ilgisi en büyük olan X tir. oluşturmak için kaçar gram X ve Y elementi ll. 1. iyonlaşma enerjisi en büyük olan Y dir. alınmalıdır? lll. Atom yarıçapı en büyük olan Z dir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız l B) Yalnız ll D) ll ve lll 9. 56 26Fe E) l, ll ve lll atomlarından oluşan Fe2+ ile rından oluşan Fe3+ C) Yalnız lll 58 26Fe X _____ Y _____ A) 6,6 2,2 B) 4,8 4 C) 6,4 2,4 D) 5,8 3 E) 2,4 6,4 atomla- iyonlarında hangi tanecikler 12. Aşağıdaki bileşik çiftlerinden hangileri katlı oranlar yasasına uyar? eşit sayıdadır? A) Yalnız elektronlar A) H2O B) Yalnız nötronlar H2S C) Protonlar ve nötronlar D) Yalnız protonlar 2. C 3. B 5. C 6. A 7. C 8. E 9. D HCIO2 E) NaCIO2 MnO2 4. C C) HCI N2O4 D) MnO E) Protonlar ve elektronlar 1. A B) NO2 HCIO3 10. C 11. E 12. D 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 141 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 3. Ünite 9. 3. Ünite : Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Bu ünitenin amacı, maddelerin gözlemlenebilir özelliklerini ve maddelerin değişimlerini, maddeleri oluşturan yapısal türler arasındaki etkileşimlerin gücü veya kopması-oluşması temelinde açıklayarak, kimyasal tepkimelerin kısa yoldan gösterimleri olan denklemlere bir giriş yapmaktır. Önerilen Süre: 18 ders saati Konular 1. Kimyasal tür nedir? 2. Kimyasal türler arası etkileşimlerin sınıflandırılması 3. Güçlü etkileşimler • İyonik bağ • Kovalent bağ • Metalik bağ 4. Zayıf etkileşimler • Van der Waals etkileşimleri • Hidrojen bağı 5. Fiziksel ve kimyasal değişimler • Tepkime denklemleri Kavramlar / Terimler • • • • • • • • • • Molekül İyon Kimyasal bağ Değerlik elektronu İyonik bağ Kovalent bağ Polar kovalent bağ Apolar kovalent bağ Metalik bağ Moleküller arası etkileşim Kazanımlar ve Açıklamalar Bu üniteyi tamamlayan öğrenciler; 9.3.1. Kimyasal türleri birbirinden ayırt eder; onları bir arada tutan kuvvetleri sorgular. 9.3.2. Kimyasal türler arasındaki etkileşimleri bağlanan türler ve etkileşimin gücü temelinde sınıflandırır. a. Bağlanan türler arası sınıflandırma atomlar arası, moleküller arası vb. şeklinde yapılır; bu sınıflandırmanın getirdiği güçlüklere değinilir. b. Bağın sağlamlığı esasına göre sınıflandırmada güçlü etkileşimler ve zayıf etkileşimler ana başlıkları kullanılır. c. Güçlü etkileşimlere örnek olarak iyonik, kovalent ve metalik bağ, zayıf etkileşimlere örnek olarak ise moleküller arası etkileşimler (hidrojen bağı, van der Waals bağları) verilir. 9.3.3. İyonik bağın oluşumunu atomlar arası elektron alış verişi ile ilişkilendirir. a. İyon ve iyonik bağ oluşumu işlenirken örnekler periyodik sistemde ilk 20 element arasından seçilir. b. Nötral atomların ve iyonlarının Lewis sembolleri verilir. c. İyonik bileşiklerin yapısal birimleri ile molekül kavramını öğrencilerin karıştırmamasına dikkat edilir (Örneğin; oda sıcaklığında NaCl örgü yapılıdır, molekül değildir). 9.3.4. Kovalent bağın oluşumunu atomlar arası elektron ortaklaşması ile ilişkilendirir. a. Kovalent bağlar sınıflandırılırken polar ve apolar kovalent bağlar verilir; koordine kovalent bağa girilmez. b. Basit moleküllerin (H2 , CI2 , O2 , N2 , HCI, H2O, NH3 , CO, CO2) Lewis elektron nokta formülleri verilir. 9.3.5. Metal atomlarını bir arada tutan kuvvetleri metalik bağ olarak tanımlar. a. Metalik bağ elektron denizi modeli kullanılarak açıklanır. 9.3.6. Kimyasal türler arasındaki zayıf etkileşimlere örnekler verir. a. Zayıf ve güçlü etkileşimler mol başına bağ enerjisi esasına göre ayırt edilir. b. Dipol-dipol etkileşimleri, iyon-dipol etkileşimleri ve London kuvvetlerinin genel sağlamlık sırası işlenir. c. Dipol-indüklenmiş dipol ve iyon-indüklenmiş dipol etkileşimlerine girilmez. 9.3.7. Hidrojen bağları ile maddelerin fiziksel özellikleri arasında ilişki kurar. a. Hidrojen bağının temeli verilir. b. Uygun bileşik serilerinde kaynama noktası değişimleri hidrojen bağları ve diğer etkileşimler kullanılarak açıklanır. 9.3.8. Fiziksel ve kimyasal değişimi kopan ve oluşan bağlar temelinde ayırt eder. 9.3.9. Kimyasal değişimlere eşlik eden tepkime denklemlerini kimyanın sembolik dilini kullanarak ifade eder. a. Bazı temel tepkime denklemleri (basit yanma, yaygın asit-baz, çözünme-çökelme) hem yazı hem de sembolik dille yazılır. b. Tepkime denklemleri kütlenin korunumu yasasıyla ilişkilendirilir. Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 1 - KİMYASAL TÜR NEDİR? Atom, molekül, iyon ve radikaller birbirinden farklı yapıda olup kimyasal türler olarak adlandırılır. Atom Bir elementin bütün özelliklerini taşıyan en küçük birimine atom denir. Molekül Aynı ya da farklı en az iki atomun kimyasal bağlarla bağlanarak oluşturduğu atomlar grubuna molekül denir. Eğer molekül, aynı tür atomlardan oluşuyorsa bu element molekülüdür. H H O H2 molekülü H atomlar›ndan oluflur. O O2 molekülü O atomlar›ndan oluflur. Eğer molekül, farklı tür atomlardan oluşuyorsa bu tür molekül bileşik molekülüdür. H O CI H HCl molekülü H ve Cl atomlar›ndan oluflur. H H2O molekülü H ve O atomlar›ndan oluflur. İyon Pozitif ya da negatif yüklü atom ya da atom grubuna iyon denir. Pozitif yüklü iyona katyon denir. Nötr atom elektron kaybederse katyon oluşur. + Bazı katyonlar: Na+, Ca2+, NH4 Negatif yüklü iyona anyon denir. Nötr atom elektron alırsa anyon oluşur. – Bazı anyonlar: Cl–, O2–, NO3 Radikal Eşleşmemiş elektron içeren atom, iyon veya moleküle radikal denir. Radikaller eşleşmemiş elektronlarından dolayı çok aktif özellik gösterirler. Bazı radikaller: •NO, •NO2, •ClO2 Yukarıda radikal olarak verilen örnekler aynı zamanda molekül tanımına da uyar. Ayrıca •H, O , Cl gibi oktetini tamamlamamış atomlar da radikal sayılabilir. Yukarıda sayılan bağımsız kimyasal türler, birbirlerine yaklaştıklarında elektron bulutları ve çekirdekleri arasında itme ve çekme kuvvetleri oluşturur. İtme ve çekme kuvvetlerinin birbirini dengelediği anda iki çekirdek arasındaki uzaklık belirli hale gelir. Bu şekilde türler arasında bir çekim kuvveti oluşur. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 149 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Bağ Enerjisi Bir kimyasal bağ oluşurken açığa çıkan veya bu bağı koparmak için verilmesi gereken enerjiye bağ enerjisi denir. Bir bağ oluşurken açığa çıkan enerji, bu bağı koparmak için gereken enerjiye eşittir. Bağ enerjisi ne kadar büyükse o bağ o derece sağlamdır. Kimyasal türler arasında aynı anda var olan itme ve çekme kuvvetleri bu türler arasında bağ oluşmasına neden olur. Çekme kuvvetlerinin aşırı baskın olduğu hallerde güçlü etkileşimler (kimyasal bağlar) söz konusu olurken çekme – itme farkının küçük olduğu durumlarda zayıf etkileşimler (fiziksel bağlar) söz konusu olur. Maddelerin hal değişimleri fizisel değişimlerdir. Bu değişimlerde yeni bir oluşum meydana gelmez. Bu nedenle hal değişimlerinde yani fiziksel değişimlerde çok yüksek enerjiye gerek yoktur. Yeni maddelerin oluştuğu etkileşimlerde yani kimyasal reaksiyonlarda maddeleri birarada tutan bağlar kopar ve yeni bağlar oluşur. Bu nedenle kimyasal değişmelere; fiziksel değişmelere oranla daha fazla enerji eşlik eder. Bağ enerjisi kabaca 40 kj/mol veya daha büyük olan bağlar kimyasal bağ kabul edilir. Rehber Soru FÐFÉFÐF x y Şekilde görülen F atomları arasındaki x ve y bağlarının enerjisi sırasıyla 159 kj/mol ve 6,86 kj/ mol dür. Buna göre, x ve y ile gösterilen etkileşimlerin türü ve aralarındaki enerji farkının nedeni nedir? Çözüm SORU 1 Etkileşim Etkileşim Enerjisi (kj/mol) Etkileşim Etkileşim Enerjisi (kj/mol) H x Cl 430 k H – Cl ... ..... H – Cl 16 368 l H – Br ....... H – Br 18 297 m H – I .. ..... H – I 20 H y Br H z I Yukarıdaki tabolda bazı etkileşimlerin enerjileri verilmiştir. Buna göre, aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) x, y, z, k, l ve m etkileşim türlerinden hangileri fiziksel hangileri kimyasaldır? b) x, y ve z bağlarının sağlamlığını karşılaştırınız. c) HCl, HBr ve HI sıvılarının kaynama sıcaklığını karşılaştırınız. ÇÖZÜM 150 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 1 Aşağıdaki tepkimeleri inceleyerek meydana gelen değişimlerin “güçlü etkileşim”mi yoksa “zayıf etkileşim” mi olduğunu belirtiniz. Tepkime a) C2H5OH(s) ⎯→ C2H5OH(g) b) Na(k) + 1/2Cl2(g) ⎯→ NaCl(k) c) H2(g) + 1/2O2(g) ⎯→ H2O(s) d) H2O(k) ⎯→ H2O(s) e) 2Cl•(g) ⎯→ Cl2(g) f) KCI(k) ⎯→ K(g) + CI(g) g) I2(k) ⎯→ I2(g) + Etkileşim Türü – 2 - KİMYASAL TÜRLER ARASI ETKİLEŞİMLERİN SINIFLANDIRILMASI Güçlü Etkileşimler: 1. İyonik Bağlar 2. Kovalent Bağlar a. Apolar Kovalent Bağ b. Polar Kovalent Bağ 3. Metalik Bağlar Zayıf Etkileşimler: 1. Van der Waals Bağları a. Dipol – Dipol Bağları b. İyon – Dipol Bağları c. London Kuvvetleri 2. Hidrojen Bağları 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 151 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 3 - GÜÇLÜ ETKİLEŞİMLER Kimyasal türler arasında çekme kuvvetlerinin oldukça büyük olduğu etkileşimlere güçlü etkileşimler ya da kimyasal bağ denir. Atomlar genellikle dublet veya oktete ulaşmak için elektron alışverişi yapar veya elektronlarını ortaklaşa kullanırlar. Dublet Kuralı Atomların son katmandaki elektron sayısını ikiye tamamlamasına dublet kuralı denir. Oktet Kuralı Atomların son katmandaki elektron sayısını sekize tamamlamasına oktet kuralı denir. 1. İyonik Bağlar Elektronegatifliği düşük olan metal ile elektronegatifliği yüksek olan ametal arasında, elektron alışverişi sonucu oluşan (+) ve (–) yüklü iyonların birbirini çekmesi ile gerçekleşen elektrostatik çekim kuvvetine iyonik bağ denir. Metal ile ametal arasındaki elektronegatiflik farkı arttıkça bağın iyonik karakteri artar. İyonik bağ, metal ile ametal atomları arasında gerçekleşir. Bileşik oluşurken alınan ve verilen elektron sayısı eşittir. Metalin verdiği elektron sayısı kadar kazandığı (+) yük ile ametalin aldığı elektron sayısı kadar kazandığı (–) yük çaprazlanarak bileşik formülü bulunur. Xm+ Yn– XnYm Çaprazlama sonucu oluşan bileşik formülünde sayılar arasındaki en basit tam sayı oranı alınır. Periyodik cetveldeki A grupları ve bu gruplarda bulunan elementlerin genellikle aldıkları yükseltgenme basamağı / yükseltgenme basamağı aralığı şu şekildedir: Grup No 1A 2A 3A 4A 5A 6A 7A 8A Yükseltgenme basamağı +1 +2 +3 –4; +4 +5; –3 +6; –2 +7; –1 0 Rehber Soru Atom numarası 20 olan X elementi ile atom numarası 17 olan Y elementi arasında oluşan bileşiğin formülü ve bağ türü nedir? Çözüm 152 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler SORU 2 Atom numarası 11 olan Na elementiyle atom numarası 9 olan F elementi arasındaki bileşiğin formülü ve aradaki bağ türü nedir? ÇÖZÜM SORU 3 Atom numarası 12 olan Mg elementi ile atom numarası 7 olan N elementi arasındaki bileşiğin formülü ve aradaki bağ türü nedir? ÇÖZÜM SORU 4 X elementinin atom numarası 20, Y elementinin ise 9 dur. Buna göre, I. X in elektron verme eğilimi daha büyüktür. II. Y nin elektronegatifliği daha fazladır. III. X ile Y arasında iyonik bağ oluşur. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 5 Atom numarası 8 olan element aşağıda atom numarası verilen elementlerden hangisi ile iyonik bağlı bileşik oluşturmaz? A) 3 B) 7 C) 12 D) 13 E) 19 ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 153 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Lewis Yapısı Atomların değerlik katmanındaki elektronlarının element sembolü üzerinde noktalarla gösterilmesine Lewis yapısı denir. Lewis sembolündeki harf(ler), çekirdeği ve iç katman elektronlarının tamamını, kullanılan noktalar da değerlik elektronlarını göstermektedir. VIII A IA H He VII A VII A II A III A IV A VA VI A Li Be B C N O F Ne Na Mg AI Si P S CI Ar Element Elektron da¤›l›m› Grup numaras› De¤erlik elektron say›s› Lewis yap›s› 3 Li 2 ) 1 ) 1A 1 Li 4 Be 2 ) 2 ) 2A 2 Be 5 B 2 ) 3 ) 3A 3 B 6 C 2 ) 4 ) 4A 4 C 7 N 2 ) 5 ) 5A 5 N 8 O 2 ) 6 ) 6A 6 O 9 F 2 ) 7 ) 7A 7 F 2 ) 8 ) 8A 8 Ne 10 Ne Periyodik Cetveldeki Bazı Elementlerin Elektron Dağılımı, Grup Numarası, Değerlik Elektron Sayısı ve Lewis Yapısı 154 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Rehber Soru Aşağıda bazı iyonların Lewis yapıları verilmiştir. – + 2– F Na O I. II. III. Bu yapılardan hangileri yanlıştır? (Atom numaraları: O = 8, F = 9 , Na = 11) A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III Çözüm SORU 6 Atom numarası 15 olan fosfor (P) elementinin Lewis sembolü aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) P B) P C) P D) P E) P ÇÖZÜM SORU 7 Atom numarası 20 olan kalsiyum (Ca) elementinin Lewis sembolü aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Ca B) Ca C) Ca D) Ca E) Ca ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 155 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler SORU 8 Atom numarası 7 olan azot (N) atomuna ait -3 yüklü iyonun Lewis sembolü aşağıdakilerden hangisidir? A) N3– B) N 3– C) N 3– D) N 3– E) N 3– ÇÖZÜM SORU 9 Atom numarası 12 olan magnezyum (Mg) atomuna ait +2 yüklü iyonun Lewis sembolü aşağıdakilerden hangisidir? A) Mg2+ B) Mg 2+ C) Mg 2+ D) Mg 2+ E) 2+ Mg ÇÖZÜM SORU 10 Atom numarası 3 olan lityum (Li) elementi atom numarası 9 olan flor (F) elementi ile bileşik yaptığında oluşan Li iyonunun Lewis sembolü aşağıdakilerin hangisinde doğru gösterilmiştir? A) Li+ B) Li + C) D) Li Li + E) Li + ÇÖZÜM SORU 11 Atom numarası 16 olan kükürt (S) elementi, atom numarası 20 olan kalsiyum (Ca) elementi ile bileşik yaptığında oluşan S iyonunun Lewis sembolü aşağıdakilerin hangisinde doğru gösterilmiştir? A) S 4+ B) S 2+ ÇÖZÜM 156 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) S 2– D) S 2– E) S 2– Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 2 Aşağıda atom numaraları verilen atom ve iyonların katman elektron dizilimini ve Lewis yapılarını gösteriniz. Atom veya iyon Katman elektron dizilimi Lewis yap›s› 1H 5B 6C 7N 9F 11Na 12Mg 13AI 16S 17CI 2– 8O 12Mg 16S 2+ 2– 17CI – 20Ca 2+ 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 157 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler İyonik Bileşiklerin Örgü Yapısı İyonik bileşikler metal katyonu ile ametal anyonunun birbirini çekmesiyle oluşur. Her iyon, belirli sayıda komşu ve zıt yönlü iyonun çekimi etkisindedir. Bu şekilde çok sayıda iyonun birbirini çekmesiyle düzgün bir kristal örgü yapısı oluşur. İyonik yapılı bileşikler çeşitli tiplerde kristal örgü yapısı oluştururlar. Örneğin NaCI yüzey merkezli küp şeklinde bir kristal örgüye sahipken CsCI cisim merkezli kübik bir yapı oluşturur. Cl – Na+ CI– Cs+ CsCl’nin cisim merkezli kübik kristal örgüsü NaCl (yemek tuzu) nin yüzey merkezli kübik kristal örgüsü İyonik Bileşikler Neden Hep Katıdır? İyonik bileşiklerde, kristal yapıyı oluşturan iyonlar arasındaki elektriksel çekim çok güçlü olduğundan dolayı iyonik yapılı bileşikler oda şartlarında hep katı olup erime ve kaynama sıcaklıkları oldukça yüksektir. İyonik Bileşikler Neden Moleküllü Değildir? İyonik bileşikler moleküllü yapıda değildir. Molekül yapılı bileşiklerde birbirinden bağımsız moleküller bulunur. Ancak iyonik bileşiklerde çok sayıda zıt yüklü iyonun birbirini çekmesinden oluşan kristal örgüler vardır. Örneğin NaCI de her Na+ iyonu 6 CI– iyonu tarafından, her CI– iyonu da 6 Na+ iyonu tarafından sarılarak çekilmekte ve bu şekilde iyonik kristal oluşmaktadır. Bileşiğin formülü ise kristaldeki farklı atom sayılarının oranını yansıtan en basit formülüdür. Yemek tuzunun formülü NaCI olduğuna göre bu bileşikte Na+ ve CI– iyonları sayısı eşittir. İyonik Bileşiklerin Elektrik İletkenliği İyonik bileşikler katı halde elektirik akımını iletmez. Çünkü iyonik kristali oluşturan iyonlar sabit ve hareketsizdir. Ancak iyonik bileşiklerin sıvı hali ve sulu çözeltileri elektirik akımını iletir. etkinlik – 3 İyonik katılarla ilgili aşağıdaki açıklamalar doğru ise D yanlış ise Y ile belirtiniz. a) İyonik bileşikler oda koşullarında katı halde bulunurlar. b) İyonik bileşikler birbirinden bağımsız moleküllerden oluşur. c) İyonik bileşikler, bileşiği oluşturan iyonların türüne göre farklı kristal örgü yapısı gösterirler. d) İyonik bileşiklerin formülü, kristaldeki farklı türdeki atom sayılarının oranını yansıtan en basit formüldür. e) İyonik kristallerde, iyonlar arası çekimler zayıf olduğu için iyonik bileşikler kolaylıkla buharlaşır. f) İyonik bileşikler sadece iki tür elementten oluşur. 158 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 2. Kovalent Bağlar Atomlar arasında elektronların ortaklaşarak kullanılmasıyla oluşan kimyasal bağa kovalent bağ denir. Kovalent bağ ametal atomlarının en dış kabuklarındaki elektronlarını ortaklaşa kullanması sonucu oluşur. Kovalent Bağların Polarlığı Kovalent bağı oluşturan atomların elektronegatiflik farkına göre oluşan bağ apolar kovalent bağ veya polar kovalent bağ olur. Apolar Kovalent Bağ Elektronegatifliği aynı olan atomlar arasında elektronların ortaklaşa kullanılması ile oluşan bağa apolar kovalent bağ denir. Apolar kovalent bağda, iki atom arasında ortaklaşa kullanılan elektronlar her iki atom çekirdeği tarafından eşit kuvvetle çekildiği için molekülde yük dağılımı eşit olur. H2 Molekülünde Apolar Kovalent Bağ Hidrojen (H) atomunun tek elektronu diğer hidrojenin tek elektronu ile ortaklaşa kullanılır her iki atom da dublete ulaşır. + H H H–H F2 Molekülünde Apolar Kovalent Bağ Flor (F) atomunun son katmanında 7 elektron bulunur. Oktete ulaşmak için 1 elektrona gerek vardır. Bu elektronu başka bir flor atomunun tek elektronu ile ortaklaşa kullanarak oktete ulaşır. + F F F–F H2, F2, N2, O2, Br2 gibi aynı tür atomdan oluşan bütün moleküllerin atomları arasında apolar kovalent bağ vardır. Polar Kovalent Bağ Elektronegatifliği farklı olan atomlar arasında elektronların ortaklaşa kullanmasıyla oluşan bağa polar kovalent bağ denir. Polar kovalent bağda iki atom arasında ortaklaşa kullanılan elektronlar atomların çekirdekleri tarafından farklı kuvvetle çekilir. Böylece elektronegatifliği fazla olan atom kısmen negatif yüklü (δ–), elektronegtifliği az olan atom ise kısmen pozitif yüklü (δ+) olur. Kovalent bağda bağın ucundaki atomların elektronegatiflik farkı arttıkça bağın polarlığı artar. Yapılan deneysel ölçümler ametallerin elektron alma eğilimlerinin şu şekilde olduğunu göstermiştir. F > O > CI > N > Br > S > I > C > P > H Periyodik cetvelde elektron alma eğilimi şu şekilde değişir: Bir periyotta soldan sağa doğru gidildikçe elementlerin elektron alma eğilimi artar. Bir grupta yukarıdan aşağıya inildikçe elementlerin elektron alma eğilimi azalır. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 159 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler HCI Molekülünde Kovalent Bağ H atomu tek elektronunu CI nin elektronu ile ortaklaşa kullanır. + H atomu dublete ulaşırken CI atomu oktete ulaşır. CI nin elektron alma eğilimi H nin elektron alma eğiliminden daha fazladır. Bu nedenle H ile CI arasındaki bağ polar kovalenttir. H H – CI CI H2O (su) Molekülünde Kovalent Bağ H nin atom numarası 1, O nun ise atom numarası 8 dir. H atomları tek elektronlarını O nun elektronları ile ortaklaşa kullanır. H atomu dublete ulaşırken O atomu oktete ulaşır. H H nin elektron alma eğilimi O nun elektron alma eğiliminden + + azdır. Bu nedenle H ile O arasındaki bağlar polar kovalenttir. O H Rehber Soru Aşağıdaki bileşik element molekülü arasındaki bağ türleri verilmiştir. Bileşik Element Molekülleri Atomları Bir Arada Tutan Bağ I. CI2 Apolar kovalent bağ II. NF3 Polar kovalent bağ III. NaF İyonik bağ Bu türler arasındaki bağ türlerinden hangileri doğru verilmiştir? (Atom numaraları N = 7, F = 9, Na = 11, CI = 17) A) Yalnız I B) Yalnız II Çözüm 160 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III H2O Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 4 Aşağıdaki tabloyu verilen açıklamalar doğrultusunda doldurunuz. i. Atom numaraları verilen element çiftlerinin katman elektron dizilimini yapınız. ii. Elementin türünü (metal – ametal) belirleyiniz. iii. Element türleri arasında oluşan bağın türünü (iyonik – kovalent) belirtiniz. Element Katman elektron dizilimi Element türü çifti X a) 3X – 9Y b) 7X – 17Y c) 11X – 16Y d) 12X – 8Y e) 11X – 9Y f) 15X – 17Y g) 19X – 9Y h) 20X – 16Y i) 13X – 17Y j) 12X – 17Y Atomlar› bileflik içinde bir arada tutan ba¤ türü Y X Y 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 161 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 5 Aşağıda verilen diyagramlarda MgCI2, O2, CI2, Na2O, AIF3 ve HCI nin oluşumu görülmektedir. Bu diyagramı inceleyerek i. Oluşan bağların türünü, tabloda verilen yere yazınız. ii. Bağların nasıl oluştuğunu tabloda ayrılan yere yazınız. CI O O Mg CI H CI F CI F CI AI Na Formül F O Ba¤›n türü MgCI2 O2 CI2 Na2O AIF3 HCI 162 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Na Ba¤›n oluflumu Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Kovalent Moleküllerin Lewis Yapısı Değerlik elektronlarının element sembolü üzerine noktalarla gösterilmesinin Lewis yapısı olduğunu belirtmiştik. Bir elementin Lewis yapısı yazılırken 4 e kadar olan değerlik elektronları element sembolü etrafına tek nokta olarak konur. Daha sonrakiler ise çiftleştirilerek konur. Noktalama bu şekilde yapıldığında element sembolü etrafındaki tek elektron sayısı atomun bağ kapasitesini verir. Moleküllerin Lewis yapısı yapılırken molekülü oluşturan atomların tek elektronları birbiriyle ortaklaştırılır. • İki atom arasında 2 elektron ortaklaşırsa aralarında 1 bağ oluşur. • İki atom arasında 4 elektron ortaklaşırsa aralarında 2 bağ oluşur. • İki atom arasında 6 elektron ortaklaşırsa aralarında 3 bağ oluşur. Rehber Soru O2 molekülünün Lewis yapısı aşağıdakilerden hangisidir? (O nun atom numarası 8 dir) A) O O B) O O C) O O D) O O E) O O Çözüm SORU 12 H2 molekülünün Lewis yapısı aşağıdakilerden hangisidir? (H nin atom numarası 1 dir) A) H H B) H H C) H H D) H H E) H H ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 163 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler SORU 13 CI2 molekülünün Lewis yapısı aşağıdakilerden hangisidir? (CI nin atom numarası 17 dir.) A) CI CI B) CI CI D) CI CI C) CI CI E) CI CI ÇÖZÜM SORU 14 N2 molekülünün Lewis yapısı aşağıdakilerden hangisidir? (N nin atom numarası 7 dir) A) N N D) N N C) N N B) N N E) N N ÇÖZÜM Çok Atomlu Moleküllerin Lewis Yapısı Çok atomlu moleküllerin Lewis yapısı yazılırken önce merkez atom belirlenir. Molekülün merkezinde bulunan ve diğer atomları kendisine bağlayan atoma merkez atom denir. Elementin Lewis yapısı yapıldığında tek elektron sayısı en fazla olan atom merkez atomdur. Rehber Soru CO2 molekülü için, I. Merkez atom C dir. II. Lewis yapısı O C O şeklindedir. III. Ortaklanmamış 4 elektron çifti bulundurur. yargılarından hangileri doğrudur? (Atom numaraları: C = 6, O = 8) A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Çözüm 164 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) I ve III E) I, II ve III Kimyasal Türler Arası Etkileşimler SORU 15 H2O molekülünün Lewis yapısı aşağıdakilerden hangisidir? (Atom numaraları: H =1, O = 8) A) H H B) H O O C) H O H H E) O H D) H O H H ÇÖZÜM SORU 16 NH3 molekülünün Lewis yapısı aşağıdakilerden hangisidir? (Atom numaraları: H = 1, N = 7) B) H N H A) N H H H H D) H N H H C) H N H H E) H N H H ÇÖZÜM SORU 17 CH4 molekülü I. 4 polar kovalent bağ içerir. II. 2 ortaklanmamış elektron çifti bulundurur. III. Lewis yapısı H H C H şeklindedir. H yargılarından hangileri doğrudur? (Atom numaraları: H = 1, C = 6) A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III ÇÖZÜM SORU 18 C2H4 molekülünün Lewis yapısı aşağıdakilerden hangisidir? (Atom numaraları: H = 1, C = 6) A) H C H C H H B) H C C H H H C) H C C H H H D) H C C H H H E) H C C H H H ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 165 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 6 Aşağıda verilen moleküller için Lewis formüllerini ve molekülün çizgi / elektron çifti gösterimini yazınız. (Atom numaraları : H = 1, C = 6, N = 7, O = 8, F = 9, P = 15, S = 16, CI = 17) Molekülün formülü Moleküldeki elementlerin Lewis simgeleri a) H2 b) F2 c) O2 d) HCI e) H2O f) NH3 g) CH4 h) CO2 i) NF3 j) PCI3 k) SF2 I) SO2 m) CO 166 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Molekülün Lewis gösterimi Molekülün çizgi /Elektron çifti gösterimi Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 7 Aşağıdaki açıklamalar doğru ise D yanlış ise Y ile belirtiniz. a) Kovalent bağlar oluşurken iki elektron bir bağ meydana getirir. b) Ametallerin elektron alma isteği metallerin elektron alma isteğinden fazladır. c) Atomların değerlik elektronlarını ikiye tamamlamalarına dublet, sekize tamamlamalarına ise oktet kuralı denir. d) İyonik bağ metal ile ametal atomları arasında oluşur. e) Kovalent bağ ametal atomları arasında oluşur. f) Aynı tür ametal atomları arasında polar kovalent bağ oluşur. g) Farklı ametal atomları arasında apolar kovalent bağ oluşur. h) İki elementin elektron alma istekleri arasındaki fark ne kadar fazla ise bağın polarlığı da o kadar fazladır. i) İyonik bileşikler moleküler yapıdadır. j) İyonik bağ; (+) yüklü metal iyonları ile (–) yüklü ametal iyonları arasındaki çekim kuvvetidir. k) İyonik bileşikler suda moleküler çözünür. l) İyonik bileşiklerin erime ve kaynama noktaları kovalent moleküllerin erime ve kaynama noktasından yük– sektir. m) Bir grupta yukarıdan aşağıya doğru elementlerin elektron alma eğilimi azalır. n) Bir periyotta soldan sağa doğru elementlerin elektron alma eğilimi artar. o) Farklı iyonik bileşikler farklı bir kristal örgüsüyle oluşur. p) 1H, 6C, 7N r) 7N s) 11Na t) 17CI atomu yalnız kovalent bağlı bileşikler oluşturur. u) 2He atomu ametallerle iyonik kristaller oluşturur. atomlarından oluşan HCN molekülünün Lewis yapısı H C N atomlarından oluşan N2 molekülünün Lewis yapısı şeklinde gösterilebilir. N N şeklinde gösterilebilir. atomu hem iyonik hem de kovalent bağlı bileşikler oluşturabilir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 167 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 8 Aşağıda formülleri verilen bileşiklerde baskın olan bağ karakterini “iyonik, polar kovalent” veya “apolar kovalent” oluşuna karar verip nedenini yazınız. Element Sembolü H C N O F Na Mg Cl Atom Numarası 1 6 7 8 9 11 12 17 Bileşik Formülü İyonik Bağ Polar Kovalent Bağ Apolar Kovalent Bağ NaF F2 CH4 ClF MgF2 NH3 Na2O NF3 HCl NaCl OF2 168 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Neden Na metal, F ametaldir. Na ile F nin elektronegatiflik farkı fazla olduğundan aralarında iyonik bağ oluşur. F, ametal atomudur. Aynı tür ametal atomlarının elektronegatiflik değerleri aynıdır. Bu nedenle aradaki bağ apolar kovalenttir. Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 3. Metalik Bağlar Metal atomlarını bir arada tutan kuvvetlere metalik bağ denir. Metalik Bağın Oluşumu Metal atomlarının son enerji katmanında bulunan elektronlar çekirdek tarafından kuvvetle çekilemez. Metal atomlarının zayıf tutulan bu elektronları komşu atomların boş katmanlarına geçebilecek şekilde hareketlidir. Tüm metal atomlarının hareketli olan bu değerlik elektronları bir elektron denizi oluşturmaktadır. Değerlik elektronlarını, elektron denizine veren atomun geri kalan kısmı pozitif yüklü iyon haline gelmiştir. Zıt yüklü oldukları için elektron denizi ile metal iyonları birbirini çeker. Pozitif yüklü metal iyonlarıyla negatif yüklü elektron denizi arasındaki çekim kuvvetine metal bağı denir. – – – – – – + – + – + – + – + – – – – – – – – – – – + – + – + – + – + – – – – – – – – – – – – + – – + – – + – – + – – + Elektron denizi (+) yüklü iyon Metal bağı, elektron denizi ile (+) yüklü iyonları arasındaki çekim kuvvetidir. Metallerin Özellikleri Metallerde değerlik elektronlarının yerlerinin sabit olmayıp serbestçe hareket etmesi metallere aşağıdaki özellikleri kazandırır. Elektrik akımını ve ısıyı iyi iletirler. Kırılgan olmayıp tel ve levha haline gelebilirler. + – + – + – + – + – + – – – – – – – – – – – + – + – + – + – + – + – – – – – – – – – – – + – + – + – + – + – + + – + – + – – – – – – – + – + – + – + – – – – – – + – + – + – – – – + – + – – – – – + – + – + – – – – – + – + – + Metal kristallerinde basınç etkisiyle kristalin bir kısmının kayması esas yapıyı bozmaz. Bu nedenle metaller dövülerek tel ve levha haline getirilebilir. Metalik Bağın Kuvveti Metal atomların çapı arttıkça çekirdeğin elektronlara uyguladığı çekim kuvveti azalır. Bu nedenle metalik bağın kuvveti azalır. Metalin değerlik elektron sayısı arttıkça, çekirdekte elektron denizindeki elektronlarla daha fazla sayıda ve daha güçlü şekilde çekim kuvveti oluşur. Bu nedenle metalik bağın kuvveti de artar. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 169 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Periyodik cetvelin A gruplarında metalik grupların kuvveti şu şekilde değişir: Aynı periyotta, soldan sağa doğru gidildikçe metal bağının kuvveti artar. Aynı grupta, yukarıdan aşağıya gidildikçe metal bağının kuvveti azalır. Rehber Soru Na ile Mg nin erime noktaları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları: Na = 11, Mg = 12) Çözüm SORU 19 Na ve K elementlerinin erime noktaları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları: Na = 11, K = 19) ÇÖZÜM SORU 20 Mg ile Al nin erime noktaları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları: Mg = 12, Al = 13) ÇÖZÜM SORU 21 Mg ile Ca nın erime noktaları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları : Mg = 12, Ca = 20) ÇÖZÜM 170 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler SORU 22 Metalik bağla ilgili; I. Metal atomları ile ametal atomları arasında oluşur. II. Bağ kuvveti arttıkça metalin erime noktası da artar. III. Metal atomunun atom yarıçapı arttıkça metalik bağın kuvveti de artar. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III ÇÖZÜM SORU 23 X Z T Y Periyodik sistemde bazı elementler X, Y, Z ve T ile gösterilmiştir. Buna göre, I. X atomları arasındaki metalik bağ kuvveti Y ninkinden daha fazladır. II. Z atomları arasındaki metalik bağ kuvveti X inkinden daha fazladır. III. T nin erime sıcaklığı Y nin erime sıcaklığından daha yüksektir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM etkinlik – 9 Metalik bağlarla ilgili aşağıdaki açıklamalar doğru ise D, yanlış ise Y ile belirtiniz. a) Metallerde, değerlik elektronları atom çekirdekleri tarafından zayıf tutulur. b) Metallerin değerlik elektronları, başka atomların boşluk bulunan katmanlarına geçebilir. c) Metallerin değerlik elektronlarının delokalize (belirli yerde sabit olmama) olması metallerin elektriği iletmelerine neden olur. d) Metallerin değerlik elektronlarının delokalize olması metal kristallerinin kırılgan olmalarına neden olur. e) A grubu metallerinde bir grupta yukarıdan aşağıya inildikçe metal bağının kuvveti artar. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 171 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 4 - ZAYIF ETKİLEŞİMLER Molekülleri katı veya sıvı halde zayıf etkileşimler bir arada tutar. Moleküller arası etkileşimler molekülün yapısı ve geometrisi ile doğrudan ilişkilidir. H2 , F2 , HF , IF gibi basit iki atomlu moleküllerin yapısını ve polarlığını tahmin etmek kolaydır. İki atomlu molekül, aynı tür atomlardan oluşuyorsa, atomlar her açıdan özdeş olduğundan yük dağılımı eşit olur. Bundan dolayı da molekül apolar özellik gösterir. H2 , Cl2 , O2 gibi moleküller bu tür moleküllere örnek verilebilir. H H CI CI O O H2 , Cl2 , O2 gibi aynı tür atomlardan oluşan iki atomlu moleküller yük dağılımı eşit olduğundan apolar özellik gösterirler. İki atomlu molekül farklı tür atomlardan oluşuyorsa, atomların elektronegatifliği farklı olduğundan elektronları farklı kuvvetle çekerler. Bu nedenle yük dağılımı eşit olmaz. Bundan dolayı da molekül polar özellik gösterir. H F CI H I F Farklı tür atomlardan oluşan iki atomlu moleküllerde elektronegatifliği fazla olan elektronları daha fazla çektiğinden δ– yüklü diğer atom ise δ+ yüklüdür. Polar moleküllerde kalıcı dipollük (iki kutupluluk) mevcuttur. Çok atomlu moleküllerde ise atomların elektronegatifliği yanında molekülün geometrisi de önemlidir. Örneğin CO2 molekülünün yapısı doğrusal olup molekül apolardır. Ancak OF2 molekülün yapısı kırık doğru şeklinde olup molekül polardır. O F 172 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI F Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 10 Aşağıda bazı molekül formülleri ve bu moleküllerin yapıları verilmiştir. Bu moleküllerin polar mı yoksa apolar mı olduğunu ve molekülde kalıcı dipollük olup olmadığını belirtiniz. Molekül Formülü Molekülün Yap›s› a) HF H b) Cl2 CI c) H2S d) CO2 e) SO2 f) NH3 F Polar/Apolar Kal›c› Dipollük Var / Yok Polar Var CI S H H C O O S O O N H H H F g) BF3 B F h) BeH2 F Be H H H i) CH4 C H H H CI j) CCl4 C CI CI CI O H k) H C CH3OCH3 H C H H H 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 173 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 1. Van der Waals Bağları Dipol - dipol, dipol - indüklenmiş dipol ve London kuvvetleri gibi farklı tip moleküllerarası kuvvetler Van der Waals bağları olarak adlandırılır. Diğer yandan hidrojen bağı çok güçlü dipol - dipol etkileşimidir. Ancak bir kaç element hidrojen bağı yapabildiğinden Van der Waals bağları kapsamında değil ayrı bir sınıflandırmada incelenir. Dipol – Dipol Bağları Dipol - dipol kuvvetleri, polar moleküller arası çekim kuvvetleridir. Yük dağılımı eşit olmayan moleküller polar moleküldür. Polar moleküller, zıt kutuplarıyla birbirlerine yönlenerek dipol - dipol kuvvetlerini oluşturur. etkinlik – 11 Aşağıdaki maddelerin hangilerinde yoğun fazlarda (katı ve sıvı halde) iken dipol - dipol çekimi vardır? Madde CI Cl2 CI Yok CI H HCl S H2S CO2 Dipol – Dipol Kuvveti Var / Yok Molekül fiekli H H C O O H BH3 B H SO2 H S O O P PH3 H H H ICl 174 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI I CI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler İyon – Dipol Bağları Bir iyon (katyon veya anyon) ile polar molekül arasında oluşan çekim kuvvetlerine iyon - dipol bağları denir. Na+ Ð + IÐ + Ð İyon - dipol bağlarında katyon, polar molekülün – uçlu kutbuyla etkileşirken anyon + uçlu kutupla etkileşir. İyon–dipol bağının kuvveti, iyon yükü ve büyüklüğü ile polar molekülün yük dağılımına bağlıdır. + – H O H Na+ H O H Mg2+ + Mg2+ + – + Su molekülü Na+ ve Mg2+ ile iyon - dipol etkileşimi yapar. nin yükü büyük ve boyutu küçük olduğu için daha kuvvetli etkileşim yapar. etkinlik – 12 Aşağıdaki madde çiftlerinden hangileri arasında iyon - dipol etkileşimi gerçekleşiyorsa ile belirtip nedenini açıkla- yınız.. Madde Çifti 1 2 NaCl H 2O H 2O Cl2 HCl H 2S Cl2 I2 Mg(NO3)2 H 2O HCl SO2 KBr HCl İyon–dipol Bağı Olur / Olmaz Neden NaCl iyonik bir bileşik, H2O ise polar bir bileşik olduğundan NaCl yi oluşturan Na+ ve Cl– iyonları H2O ile iyon–dipol bağı oluşturur. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 175 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler London Kuvvetleri Atom ve moleküllerde elektronlar sürekli olarak hareket halindedir. Bu hareket anında (tamamen tesadüfen) moleküldeki elektron dağılımı düzgün olmayabilir. Elektronlar, atom ya da molekülün bir bölgesine bir an olsa bile yığılarak atom ya da molekülün polarlaşmasına neden olarak anlık bir dipol oluşur. Birbiriyle etkileşen indüklenmiş dipoller. Bu durum ancak anlık olarak mevcut olabilir. Moleküller daha sonra yeni bir düzenlemeye girerler. Bu tür etkileşim polar olmayan gazların yoğunlaşmasına neden olur. Anlık dipol sonucunda atom veya apolar moleküller arasında oluşan çekim kuvveterine London kuvvetleri denir. London kuvvetleri yoğun fazlarda iken soygaz atomlarını, ametal moleküllerini ve apolar molekülleri bir arada tutan kuvvetlerdir. London kuvvetleri diğer bütün etkileşim türleriyle birlikte bulunur. London kuvvetleri aşağıdaki özelliklere bağlıdır: Elektron Sayısı Atom ya da moleküldeki elektron sayısı arttıkça eşit yük dağılımının bozulma ihtimali daha kolay hale gelir. Bu durum atom ya da molekülün daha kolay polarlanmasına neden olur. Böylece elektron sayısı arttıkça atom ya da moleküller arasındaki London kuvvetleri artar. Molekül Kütlesi ve Molekül Büyüklüğü Molekül kütlesi ve molekül büyüdükçe atom veya moleküldeki elektron sayısı da artar. Bundan dolayı da London kuvvetleri de artar. Molekül Şekli İzomer bileşiklerde, dallanma arttıkça London kuvvetleri azalır. Düz zincir şeklinde bir moleküldeki elektronlar, küçük ve sıkı yapıya sahip moleküldeki elektronlardan daha kolay hareket eder. Bunun sonucu olarak düz zincir şeklinde olan izomerler arasındaki London çekimleri daha kuvvetlidir. Kapalı formülü aynı, açık formülü farklı olan bileşiklere izomer bileşikler denir. CH3 – CH2 – CH2 – CH3 CH3 ı CH3 – CH – CH3 Yukarıdaki bileşiklerin kapalı formülü C4H10 olmasına rağmen açık formülleri farklıdır. 176 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Rehber Soru Aşağıdaki madde çiftlerinin kaynama noktaları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları : H = 1, C = 6, F = 9, Cl = 17) a) F2 ........ Cl2 b) CH4 ........ CH3 – CH3 c) CH3 – CH2 – CH2 – CH3 ........ CH3 – CH – CH3 ı CH3 Çözüm SORU 24 Ne ve Ar elementlerinin kaynama sıcaklıkları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları: Ne = 10, Ar = 18) ÇÖZÜM SORU 25 O2(s) ve S8(s) elementlerinin kaynama sıcaklıkları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları: O = 8, S = 16) ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 177 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler SORU 26 CH4 ile SiH4 moleküllerinin kaynama sıcaklıkları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları: C = 6, Si = 14) ÇÖZÜM SORU 27 CH4 , CF4 ve CCl4 bileşiklerinin kaynama sıcaklıkları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları: H = 1, C = 6, F = 9, Cl = 17) ÇÖZÜM SORU 28 CH3 CH3 CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – CH3 CH3 – CH – CH2 – CH3 CH3 – C – CH3 CH3 X Y Z bileşiklerinin kaynama sıcaklıkları arasındaki ilişki nasıldır? ÇÖZÜM SORU 29 CH3 CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – CH2 – CH2 – CH3 CH3 – CH2 – CH2 – CH2 – CH2 – CH3 CH3 – C – CH2 – CH3 CH3 X bileşiklerinin kaynama sıcaklıklarını karşılaştırınız. ÇÖZÜM 178 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Y Z Kimyasal Türler Arası Etkileşimler SORU 30 London kuvvetleriyle ilgili, I. Apolar moleküller, ametal molekülleri ve soygaz atomları arasında bulunur. II. Atom ya da moleküllerin geçici olarak dipolleşmesi sonucu oluşur. III. Atom ya da moleküllerin elektron sayısı arttıkça London kuvvetleri de artar. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 31 H C F Si Cl Ge Br Periyodik cetvelde bazı elementler verilmiştir. Buna göre, I. CH4, SiH4 ve GeH4 molekülleri arasında London kuvvetleri bulunur. II. CH4 ün kaynama sıcaklığı GeH4 ün kaynama sıcaklığından daha yüksektir. III. F2, Cl2 ve Br2 arasında kaynama sıcaklığı en yüksek olan Br2 dir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 32 Aşağıdaki bileşiklerden hangisinin molekülleri arasında sıvı halde etkin olan çekim kuvvetleri London kuvvetleridir? (Atom numaraları : H = 1, C = 6, N = 7, O = 8, Cl = 17) A) C6H6 B) NH3 C) H2O D) HCl E) C2H5OH ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 179 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 2. Hidrojen Bağları H2O , HF ve NH3 bileşiklerinin kaynama noktaları F, O ve N atomları ile aynı grupta bulunan elementlerin benzer formüllü bileşiklerinden daha yüksektir. Molekül boyutuna ve elektron sayısına göre bu bileşiklerin kaynama noktalarının beklenene göre daha yüksek olması bu moleküller arasında dipol - dipol bağları ve London kuvvetleri dışında bir bağ türü olması gerektiğini ortaya koymuştur. kaynama noktasÝ (¡C) 100 0 H2O HF H2S NH3 Ð100 Ð200 HCl PH3 SiH4 CH4 2 3 Grup 4A H2Te H2Se Grup 5A Grup 6A Grup 7A SbH3 AsH3 HI HBr SnH4 GeH4 4 5 periyot 4A, 5A, 6A ve 7A grubu elementlerinin hidrojen bileşikleri için kaynama noktaları. Grupta aşağıya doğru kaynama noktası yükselmesi beklememize karşın, üç bileşik (NH3 , H2O ve HF) farklı davranmaktadır. Bu beklenmedik durum moleküllerarası hidrojen bağları ile açıklanabilir. Hidrojen atomu, elektronegatifliği çok yüksek olan N, O ve F atomları ile kimyasal bağ oluşturduğunda, elektronunu büyük ölçüde yitirir ve diğer polar moleküllerdekine göre daha etkin bir artı yük kazanır. Bu yük nedeniyle hidrojenin, komşu moleküldeki F, O veya N atomlarıyla oluşturduğu moleküllerarası çekim kuvvetine hidrojen bağı denir. Hidrojen bağı, aynı ya da farklı tür moleküller arasında oluşabilir. H H ÉÉ HÐN HÐN H Ð O ÉÉ H Ð O H H H H H ÉÉ HÐO HÐN H H Yukarıdaki moleküller arasında oluşan hidrojen bağları kırmızı çizgilerle gösterilmiştir. Rehber Soru Aşağıda bazı molekül çiftleri verilmiştir. I. H2 …… H2 II. HF …… HF H III. H H Ð C ÐÊH ÉÉ H Ð C Ð H H H Bu molekül çiftlerinden hangileri arasında oluşan çekim kuvveti hidrojen bağıdır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Çözüm 180 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) I ve III E) I, II ve III Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 13 Aşağıda bazı bileşik çiftleri verilmiştir. Bu çiftlerden hangileri arasında hidrojen bağı oluşur? Hidrojen bağı oluşanlarda bu bağı gösteriniz. 1. Bileflik 2. Bileflik a) CH3 – OH CH4 b) HF H2O c) CH3 – CH2 – OH H2O d) CH3 – C = O H OH Hidrojen Ba¤›n›n Gösterilifli O CH3 – C – CH3 O–H OH e) CH3 – C = O CH3 – C = O f) CH3 – O – CH3 H CH3 – C = O g) CH3 – C = O CH3 – C = O h) NH3 CH3 – NH2 i) HCl HBr NH2 Hidrojen Ba¤› Oluflur/Oluflmaz Oluflur. CH3 – C O O H–O C – CH3 NH2 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 181 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Molekülleri arasında hidrojen bağı oluşan bileşiklerin kaynama noktaları oluşmayan bileşiklere göre daha yüksektir. Rehber Soru H2O, H2S ve H2Se bileşiklerinin kaynama sıcaklıkları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları: H = 1, O = 8, O,S ve Se aynı grupta olup atom numaraları; O < S < Se dir.) Çözüm SORU 33 NH3 , PH3 ve AsH3 bileşiklerinin kaynama sıcaklıkları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları: H = 1, N = 7, N, P ve As aynı grupta olup atom numaraları As > P > N dir) ÇÖZÜM SORU 34 HF, HCl, HBr ve HI bileşiklerinin kaynama sıcaklıkları arasındaki ilişki nasıldır? (Atom numaraları: H = 1, F = 9, F, CI, Br ve I aynı grupta olup atom numaraları; F < CI < Br < I dır.) ÇÖZÜM SORU 35 I. NH3 II. H2O III. HF Yukarıdaki bileşiklerin kaynama sıcaklıkları arasındaki ilişki aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) I > II > III B) II > III > I ÇÖZÜM 182 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) III > II > I D) I > III > II E) III > I > II Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Daha fazla hidrojen bağı oluşturan bileşiğin kaynama noktası, daha az hidrojen bağı oluşturan bileşiğin kaynama sıcaklığından yüksektir. Rehber Soru Etil alkol (CH3 - CH2 - OH) ve etandiol (HO - CH2 - CH2 - OH) bileşiklerinin kaynama sıcaklıkları arasındaki ilişki nasıldır? Çözüm SORU 36 CH2 – OH CH2 – OH CH – OH CH2 – OH CH2 – OH Glikol Gliserin Yukarıda açık formülleri verilen glikol ile gliserinin kaynama noktaları arasındaki ilişki nasıldır? ÇÖZÜM SORU 37 Aşağıda bazı bileşikler ve kaynama noktaları verilmiştir. CH3 – OH nin kaynama noktası K1, CH3– CH2 – OH nin kaynama noktası K2 ve CH2 – C – OH nin kaynama noktası da K3 tür. I II NH2 O Buna göre, K1, K2, K3 arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisinde doğru gösterilmiştir. A) K1 > K2 > K3 B) K3 > K2 > K1 C) K2 > K3 > K1 D) K1 > K3 > K2 E) K3 > K1 > K2 ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 183 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 14 Açık formülü verilen sakkaroz (çay şekeri) ısıtıldığında, erimeden karamelleşip daha sonra kömürleşir. Bu olayın nedeni nedir? CH2 CH CH CH CH C OH OH OH OH H OH O Suda Çözünme Yapıca benzer özellikte olan maddeler birbiri içinde çözünür. Bu durum gözönünde bulundurularak şu genelleme yapılabilir: Polar maddeler polar çözücülerde, apolar maddeler ise apolar çözücülerde çözünür. Hidrojen bağı oluşturan madde, hidrojen bağı oluşturan çözücüde daha da iyi çözünür. Rehber Soru Aşağıdaki türler arasında meydana gelen bağ türlerini belirtiniz. a) H – Br ...... H – Br b) NaCl ...... H – Cl c) CCl4 ...... CCl4 d) Br – Br ...... Br – Br e) H – F ...... H – F f) NH3 ...... HCl g) CH3OCH3 ...... H2O h) HCI ...... HCI i) HF ...... H2O Çözüm 184 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 15 Aşağıda bazı bileşik çiftleri verilmiştir. Bu bileşikler arasındaki etkileşim türünü belirterek 1. ve 2. bileşik arasındaki etkileşim türünün sağlamlığını (kuvvetini) karşılaştırınız. (Atom No: H = 1, C = 6, N = 7, O = 8, F = 9, Na = 11, P = 15, S = 16, CI = 17, K = 19) 1. Bileşik 2. Bileşik Aradaki Etkileşim Türü CH4 H 2S HF HCl HO-CH2–CH2–OH C2H5 – OH H 2O O2 H 2O HCl H 2O NaCl (Na+ Cl–) CCl4 PCl5 H | CH3 – C = O CH3 – CH2 – OH HF H 2S CF4 CCl4 Br2 KNO3 (K+ NO3 ) NH3 PH3 CH4 CF4 H 2O KCl(K+Cl–) H 2O CH3OH H 2O CH4 1. London Kuvvetleri 2. Dipol-dipol etkileşimi Aradaki Etkileşim Sağlamlığı (Kuvvet) 2>1 – 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 185 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 16 Aşağıda bazı kimyasal tür çiftleri verilmiştir. Bu çiftler arasındaki moleküllerin özelliğini (polar / apolar molekül) ve zayıf etkileşim türünü yazınız. Kimyasal Tür Çifti a) CCl4 / CCI4 b) NaCl / H2O c) C2H5OH / H2O d) H2O / H2O e) CCl4 / I2 f) NaCl / HCl g) NH3 / H2O h) KCl / HCl i) HCl / HCl j) O2 / N2 k) HCl / HBr l) CH4 / CCl4 186 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Moleküllerin Özelliği Aradaki Zayıf Etkileşim Türü Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 5 - FİZİKSEL - KİMYASAL DEĞİŞİMLER Fiziksel Değişme Maddeler ya kendiliklerinden ya da dışarıdan yapılan etkilerle bir takım değişikliklere uğrarlar. Bu değişikliklerin bazılarında maddenin yapısı bozulmaz. Madde temel yapısını korur, bir başka maddeye dönüşmez. Bu tür değişimlere fiziksel değişme denir. Fiziksel değişmelerde maddelerin fiziksel özellikleri değişir. Buzun erimesi, suyun buharlaşması, ısıtılan demir çubuğun boyunun uzaması fiziksel değişimlere birkaç örnektir. Kimyasal Değişme Değişimlerin bazılarında ise maddenin iç yapısı değişir. Madde olduğu madde olmaktan çıkar tamamen farklı özellikte başka madde veya maddelere dönüşür. Bu tür değişimlere kimyasal değişme denir. Kimyasal değişmelerde maddelerin kimyasal özellikleri değişir. Demirin paslanması, sütün ekşimesi, ekmeğin küflenmesi, kokuşma, çürüme olayları, kimyasal değişmelere birkaç örnektir. Bir madde örneğinde atomları birarada tutan kuvvetlere kimyasal bağ denir. Bu açıdan incelendiğinde, kimyasal değişmeler veya kimyasal tepkimeler, kimyasal bağların koptuğu veya oluştuğu olaylardır. etkinlik – 17 Aşağıda verilen değişmeleri fiziksel ya da kimyasal olma durumuna göre Değişme a) Paslanma b) Kırılma c) Mayalanma d) Erime e) Ekşime f) Buharlaşma g) Donma h) Süblimleşme i) Fotosentez j) Yoğunlaşma k) Yanma l) Kokma m) Çürüme n) Ezilme o) Oksitlenme p) Yırtılma r) Kırağılaşma Fiziksel ile belirtiniz. Kimyasal 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 187 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Rehber Soru Kimyasal değişmelerle ilgili, I. Madde, kimlik özelliklerini kaybederek yeni özellikler kazanır. II. Eski bağlar kopar, yerine yeni bağlar oluşur. III. Atomların çekirdek yapısı değişir. değişimlerinden hangileri gerçekleşebilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Çözüm SORU 38 I. Mumun yanması II. Mumun erimesi III. Mumun kırılması olaylarından hangilerinde maddenin kimyasal özelliği değişir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III ÇÖZÜM SORU 39 Aşağıdakilerden hangisinde kimyasal değişme olmaz? A) Üzümden şarap eldesi B) Sütten yoğurt yapılması C) Yoğurttan ayran yapılması D) CO2 gazının kireç suyunu bulandırması E) Elmadan sirke yapılması ÇÖZÜM 188 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) II ve III E) I, II ve III Kimyasal Türler Arası Etkileşimler SORU 40 I. Na metali suya atıldığında gaz çıkması II. NaCI(k) suda çözündüğünde Na+ ve CI– iyonlarına ayrışması III. NaCI(s) elektroliz edildiğinde Na ve CI2 elementlerine ayrışması Yukarıdaki olaylardan hangilerinde kimyasal değişme olur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 41 I. C nin O2 ile yanma sonucunda CO2 oluşturması II. H2 ve O2 gazlarından H2O oluşması III. Na metali ile CI2 ametalinden NaCI tuzu oluşması Yukarıdaki olayların hangilerinde maddelerin kimlik özelliği değişir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 42 Aşağıdaki olayların hangisinde maddenin sadece fiziksel özelliği değişir? A) Ekmeğin küflenmesi B) Naftalinin süblimleşmesi C) Elmanın çürümesi D) Demirin paslanması E) NaCI çözeltisinden elektrik akımının geçirilmesi ÇÖZÜM SORU 43 I. Bakır telden elektriğin geçirilmesi II. Şeker pancarından şeker elde edilmesi III. Na metalinin suya atıldığında gaz çıkması Yukarıdaki olayların hangileri kimyasal değişmedir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 189 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 18 a. e. Su (H2O(s›v›)) Buz (H2O(kat›)) S‹RKE Üzüm Yukarıdaki değişim fiziksel mi kimyasal mıdır? Yukarıdaki değişim fiziksel mi kimyasal mıdır? –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– b. f. + Sodyum metali (Na) Klor gaz› (Cl2) H2 gaz› O2 gaz› Yemek tuzu (NaCl) Yukarıdaki değişim fiziksel mi kimyasal mıdır? Su (H2O (s›v›)) –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Üreteç c. Şekildeki sisteme elektrik enerjisi uygulandığında 1 O tepkimesi oluşur. H2O(sıvı) → H2(g)+ 2 2(g) Cam Bu tepkime fiziksel mi kimyasal mıdır? K›r›k cam –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Yukarıdaki değişim fiziksel mi kimyasal mıdır? –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– g. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– d. K›fl›n telefon telleri Çivi Yaz›n telefon telleri Paslanm›fl çivi Yukarıdaki değişim fiziksel mi kimyasal mıdır? Yukarıdaki değişim fiziksel mi kimyasal mıdır? –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 190 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 19 Aşağıdaki olaylarda meydana gelen değişmenin fiziksel mi yoksa kimyasal mı olduğunu belirtiniz. 1. Etin kokmas› 2. Sütten yo¤urt yap›lmas› 3. Yo¤urttan ayran yap›lmas› 4. Suyun buharlaflmas› 5. Cam›n k›r›lmas› 6. Elmadan sirke yap›lmas› 7. Üzümden flarap yap›lmas› 8. Hidrojen ve oksijen elementlerinden su oluflmas› 9. Ka¤›d›n küle dönmesi 10. Yemek tuzunun suda çözülmesi 11. Gümüflün havada kararmas› 12. Yapra¤›n sararmas› 13. Naftalinin süblimleflmesi 14. Grizu patlamas› 15. Tren raylar›n›n yaz›n s›caktan uzamas› 16. fiekerin suda çözünmesi 17. Suyun elektrolizi 18. Elman›n çürümesi 19. Kolonyan›n buharlaflmas› 20. Asit ya¤murlar›n›n oluflmas› 21. Günbat›m›nda gökyüzünün renginin maviden k›z›la dönmesi 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 191 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Kimyasal Tepkimelerin Denklemleri ve Bazı Kimyasal Değişimler İki ya da daha fazla maddenin etkileşerek yeni özellikte madde veya maddeler oluşturmasına kimyasal olay (tepkime) denir. Kimyasal tepkimeler kimyasal tepkime denklemleri ile gösterilir. Tepkimede başlangıçtaki maddelere girenler veya reaktifler, tepkime sonucu oluşan maddelere de çıkanlar veya ürünler denir. Girenler ve çıkanlar bir okla (→) birbirinden ayrılır. Tepkimeye giren ve çıkan maddelerin fiziksel halleri maddenin sağ alt kısmında belirtilir. X(k) + Y(s) kat› s›v› Girenler (Reaktifler) ⎯→ Z(suda) + T(g) suda çözünmüfl gaz Ç›kanlar (Ürünler) Tepkime Denklemleri Kimyasal tepkimeler, birbirine benzerliklerine göre yanma tepkimeleri, asit – baz (nötralleşme) tepkimeleri, çözünme çökelme tepkimeleri vs şeklinde sınıflandırılabilir. Yanma Tepkimeleri Maddelerin oksijen ile verdikleri tepkimelere yanma tepkimeleri denir. Bazı yanma olayları ısı ve ışık gösterisiyle çok kısa sürede tamamlanır. Bu tip yanmalara çabuk yanma denir. Benzin, odun, kömür gibi yakıtların yanması çabuk yanmaya örnektir. Bazen de yanma olayı sırasında ısı ve ışık gösterisi olmaz; tepkime daha uzun bir sürede tamamlanır. Bu tür yanmalara da yavaş yanma denir. Demirin paslanması, solunum olayı yavaş yanmaya örnektir. Yanma olayı için üç temel elemana gerek vardır. Bu elemanlardan herhangi biri olmadan yanma olayı gerçekleşmez. Yanman›n temel elemanlar› Yan›c› madde (yak›t) Yak›c› madde (oksijen) Tutuflma s›cakl›¤› Yanıcı madde (Yakıt) Yakıldığında enerji veren maddelere yakıt denir. Bir çok yakıtın bileşiminde karbon (C) ve hidrojen (H) vardır. Yapısında karbon ve hidrojen bulunan yakıtlar yakıldıklarında CO2 ve H2O oluşur. Örneğin bir yakıt olan metan gazı (CH4) nın yanma tepkimesi şöyledir. CH4(g) + 2O2(g) → CO2(g) + 2H2O(g) 192 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Yakıcı madde Yakıcı madde oksijendir. Oksijenin bulunmadığı ortamlarda yanma olmaz. Hava, hacimce yaklaşık % 20 oksijen, geri kalanı ise yanma olayı için elverişli olmayan azot gazından oluşur. Yanan mumun üzerinde bir kavanoz ters şekilde kapatıldığında mum bir süre sonra söner. Tutuşma Sıcaklığı Yanıcı madde ile yakıcı madde biraraya geldiğinde çoğu zaman yanma olayı gerçekleşmez. Odun, kömür, havagazı gibi yakıtlar hava oksijeni ile birlikte olmalarına rağmen yanma olayı gerçekleşmez. Bu maddelerin yanmaya başlaması için bir miktar ısıya ihtiyaçları vardır. Ancak bu ısıtmadan sonra maddeler yanmaya başlar. Maddelerin yanmaya başladıkları en düşük sıcaklığa tutuşma sıcaklığı denir. Maddeler tutuşma sıcaklığına ulaşmadan yanmazlar. Tutuşan yakıt ısı vermeye başlar. Tutuşmadan sonra verilen ısı yanma olayının sürekli olmasını sağlar. Her maddenin tutuşma sıcaklığı farklıdır. odun talafl› kükürt tozu kömür tozu Metal bir plaka üzerine odun talaşı, kükürt tozu ve kömür tozu konulup alttan ısıtıldığında önce kükürtün sonra odunun sonra da kömürün tutuştuğu görülür Yangın olayı Yanma olayının kontrol dışına çıkmasıyla oluşan duruma yangın denir. Yangını söndürmek için iki temel kural uygulanır. Yanan maddelerin sıcaklığını düşürmek Yanıcı madde ile havanın birbiri ile temasını kesmek. Genel olarak yangın söndürücü olarak su kullanılır. Su yanan maddenin sıcaklığını azaltır ve yanan madde ile havanın ilişkisini keser. Yangın söndürmede çoğu zaman da karbondioksit (CO2) kullanılır. Karbondioksit yanmayan ve özkütlesi havadan büyük bir maddedir. Yanan yere karbondioksit sıkıldığında yanan yerin üzeri karbondioksit ile kaplanır ve hava ile teması kesilir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 193 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Rehber Soru Aşağıdaki tepkimelerden hangileri yanma tepkimesi değildir? a) C2H2(g) + 2H2(g) → C2H6(g) b) CH4(g) + 2O2(g) → CO2(g) + 2H2O(g) c) C(k) + O2(g) → CO2(g) d) KCIO3(k) → KCI(k) + e) 2Fe(k) + 3 O 2 2(g) 3 O → Fe2O3(k) 2 2(g) Çözüm SORU 44 Aşağıdaki tepkimelerin hangisi yavaş yanmadır? A) Grizu patlaması C) Kömür tozunun yanması E) LPG nin O2 ile tepkimesi B) Benzinin yanması D) Demirin paslanması ÇÖZÜM SORU 45 Aşağıda X, Y ve Z gazlarının bazı özellikleri verilmiştir. Özellikler Gaz Yoğunluk g/L (25 °C, 1 atm) O2 ile tepkime X 0,16 X + O2 → XO2 + ısı Y 2,02 Y + O2 → Tepkime yok Z 1,98 Z + O2 → ZO2 + ısı Hava 1,29 Buna göre, X, Y ve Z maddelerinden hangileri yangın söndürmede kullanmaya uygun değildir? A) Yalnız X B) Yalnız Y ÇÖZÜM 194 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) Yalnız Z D) X ve Y E) X ve Z Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Nötralleşme Tepkimeleri Asit ve baz çözeltilerinin birbiriyle tepkimesine nötralleşme tepkimesi denir. Bir tepkimenin nötralleşme tepkimesi olduğunu tahmin edebilmek için bazı asit ve bazların bilinmesi gerekir. Asit Suda çözündüğünde H+ iyonu veren ve mavi turnusolun rengini kırmızıya çeviren maddelerdir. Baz Suda çözündüğünde OH– iyonu veren ve kırmızı turnusolun rengini maviye çeviren maddelerdir. HCI : Hidroklorik asit NaOH : Sodyum hidroksit HBr : Hidrobromik asit KOH : Potasyum hidroksit HI : Hidroiyodik asit Mg(OH)2 : Magnezyum hidroksit HNO3 : Nitrikasit Ca(OH)2 : Kalsiyum hidroksit H2SO4 : Sülfirik asit LiOH : Lityum hidroksit Asitler suda çözündüğünde H+ iyonu ile – yüklü anyona ayrışır. HCI(s) ⎯→ H+ – (suda) + CI (suda) – HNO3(s) ⎯→ H+(suda) + NO 3(suda) Bazlar ise suda çözündüğünde OH– iyonu ile + yüklü katyona ayrışır. NaOH(k) ⎯→ Na+(suda) + KOH(k) ⎯→ K+ (suda) + OH–(suda) OH–(suda) Asit ile baz çözeltileri birbirine karıştırıldığında asitten gelen H+ iyonu ile bazdan gelen OH– iyonu birleşerek H2O yu oluştururken asidin anyon kısmı bazın katyon kısmı ile birleşerek tuz çözeltisi oluşturur. H CI (suda) + Na OH(suda) NaCI (suda) + H2O (s) Çözeltilerin asidik mi yoksa bazikmi olduğunu belirtmek için pH kavramı kullanılır. Bir çözeltide pH < 7 ise çözelti asidik, pH > 7 ise çözelti baziktir. Nötr bir çözeltide ise pH = 7 dir. Rehber Soru Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Asitlerin tadı ekşidir. B) Asitler suda çözündüğünde H+ iyonu verir. C) Asit çözeltileri baz çözeltileriyle nötrleşme tepkimesi verir. D) Asit ve bazlar nötrleşirken kimyasal özelliklerini kaybetmezler. E) Asit çözeltilerinde pH < 7 dir. Çözüm 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 195 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler SORU 46 HCI(suda) H2SO4 (suda) KOH (suda) NaOH(suda) HCI(suda) NaCI(suda) I II III Şekildeki kaplara üzerlerinde belirtilen çözeltiler ekleniyor. Buna göre, hangilerinde nötrleşme olur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) I ve III C) I ve II E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 47 Ca(OH)2 çözeltisi aşağıdaki maddelerden hangisinin çözeltisiyle tepkimeye girerse nötralleşme tepkimesi olmaz? A) HCl B) H2SO4 C) LiOH D) HClO4 E) HNO3 ÇÖZÜM SORU 48 Aşağıdaki bileşiklerden hangisinin sulu çözeltisinde pH değeri 7 den büyüktür? A) HCl B) NaOH C) HNO3 D) H2SO4 E) CH3COOH ÇÖZÜM SORU 49 KOH nin sulu çözeltisi için; I. pH değeri 7 den küçüktür. II. HNO3 çözeltisi ile tuz ve su oluşturur. III. Kırmızı turnusol kağıdının rengini maviye çevrir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 50 HNO3 çözeltisi ile Ca(OH)2 çözeltisi birbirine karıştırıldığında, I. Aralarında nötralleşme tepkimesi gerçekleşir. II. Ca(NO3)2 ve H2O oluşur. III. Oluşan tuzun katsayısı 1, suyun katsayısı 2 olur. yargılarından hangileri doğru olur? A) Yalnız I B) Yalnız III ÇÖZÜM 196 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) I ve II Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 20 Asitler, bazlar ve nötrleşme tepkimeleriyle ilgili aşağıdaki açıklamalar doğru ise D, yanlış ise Y ile belirtiniz. a) Asitler, suda çözündüğünde H+ iyonu verir. b) Bazlar, suda çözündüğünde OH– iyonu verir. c) Asit çözeltilerinde pH değeri 7 den büyüktür. d) Baz çözeltileri, kırmızı turnusol kağıdının rengini mavi yapar. e) Nötr bir çözeltide pH değeri 7 dir. f) Hem nötralleşme tepkimeleri, hem de çözünme – çökelme tepkimeleri yer değiştirme tepkimeleridir. g) NaOH nin sulu çözeltisi mavi turnusol kağıdının rengini kırmızı yapar. h) Nötralleşme tepkimesinde asit ve baz çözeltileri tepkimeye girerek tuz ve su oluşur. i) Asitlerle bazlar arasında gerçekleşen tepkime fiziksel bir değişmedir. etkinlik – 21 Aşağıdaki tepkimelerden hangileri nötralleşme tepkimesidir? a) HCI(suda) + NaOH(suda) → NaCI(suda) + H2O(s) b) 2HCI(suda) + Mg(k) → MgCI2(suda) + H2(g) c) 2HCI(suda) + CaCO3(k) → CaCI2(suda) + CO2(g) + H2O(s) d) HNO3(suda) + LiOH(suda) → LiNO3(suda) + H2O(s) e) NH4OH(suda) + HCI(suda) → NH4CI(suda) + H2O(s) f) NaOH(suda) + AgNO3(suda) → AgOH(k) + NaNO3(suda) g) CH4(g) + 2O2(g) → CO2(g) + 2H2O(s) h) H2SO4(suda) + 2KOH(suda) → K2SO4(suda) + 2H2O(s) i) 4Fe(k) + 3O2(g) → 2Fe2O3(k) 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 197 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 22 Deney Nötrleflme tepkimeleri Deneyin amac› Asitlerle bazlar›n tepkimelerinde nötrleflmenin oldu¤u ve tuz olufltu¤unu gösterme Aç›klama Ö¤renciler de¤iflik miktarlarda asit ve baz çözeltilerini kar›flt›r›p ortam›n asitli¤ini bazl›¤›n› saptarlar. 3 tane beher, 6 tane deney tüpü, k›rm›z› ve mavi turnusol ka¤›tlar› Araç ve Gereçler 0,5 M lik HCI çözeltisi, 0,5 M lik NaOH çözeltisi, Büret 1. Büret yard›m› ile 3 deney tüpüne asit çözeltisinden s›rayla 10 mL, 10 mL ve 5 mL konur. 2. Di¤er 3 deney tüpüne de baz çözeltisinden s›rayla 5 mL, 10 mL ve 10 mL konur. 3. Daha sonra bu çözeltiler afla¤›daki flekilde beherlere konup kar›flt›r›l›r. 4. Beherdeki çözeltilere turnusol ka¤›d› bat›r›l›p çözeltilerin hangi özellikte oldu¤u belirlenir. 5. 2 nolu kar›fl›m amyantl› tel üzerine konup s›v›n›n tamam› buharlafl›ncaya kadar alttan ›s›t›l›r. Turnusolun rengi 1) 10 mL 0,5 M HCI çözeltisi Deneyin yap›l›fl› + Çözeltinin özelli¤i 5 mL 0,5 M NaOH çözeltisi 1. beher 2) 10 mL 0,5 M HCI çözeltisi + 10 mL 0,5 M NaOH çözeltisi 2. beher 3) 5 mL 0,5 M HCI çözeltisi + 10 mL 0,5 M NaOH çözeltisi 3. beher 1. Yap›lan deneyler hangi tepkime türüne örnektir? 2. Kar›flt›rma ifllemi sonunda beherdeki çözeltilere dald›r›lan turnusol ka¤›tlar›n›n Deney sorular› rengi nas›l de¤iflti? 3. Hangi beherlerde tam nötrleflme olurken hangilerinde nötrleflme tam olarak gerçekleflmedi? Neden? 4. 2 Nolu beherin dibindeki madde nedir? 198 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Çözünme – Çökelme Tepkimeleri Çözünme Bir maddenin başka bir madde içinde homojen olarak dağılmasına çözünme denir. Maddelerin su içinde çözünmesi moleküler çözünme ve iyonik çözünme olarak ikiye ayrılır. Şeker, alkol gibi maddeler su içinde moleküllerine ayrışarak moleküler olarak çözünürken NaCI, KNO3 gibi tuzlar iyonik olarak çözünür. Çökelme İyonik yapılı farklı maddeler içeren çözeltiler karıştırıldığında farklı çözeltilerden gelen iyonların etkileşerek suda çözünmeyen katı madde oluşmasına çökelme bu tür tepkimelere de çökelme tepkimesi denir. Örneğin NaCI suda iyi çözünür. NaCI nin suda çözünme denklemi şöyledir: NaCI(k) ⎯→ Na+(suda) + CI–(suda) AgNO3 de suda iyi çözünür. AgNO3 ün suda çözünme denklemi şöyledir: AgNO3(k) ⎯→ Ag+(suda) + NO–3(suda) Ancak AgCI suda çözünmez. NaCI çözeltisi ile AgNO3 çözeltisi karıştırıldığında NaCI den gelen CI– iyonları ile AgNO3 den gelen Ag+ iyonları birleşerek çözeltinin dibinde AgCI(k) oluşturur. + Na+ Ag+ (suda) CI–(suda) (suda) NO–3(suda) Na+ (suda) NO–3(suda) AgCI(k) NaCI ve AgNO3 çözeltileri karıştırıldığında AgCI çökeltisi oluşur. Bu tepkimenin toplu durumu şu şekilde yazılır. NaCI(aq) + AgNO3(aq) → AgCI(k) + NaNO3(aq) Tepkimede AgCI çözeltinin dibinde katı olarak birikirken Na+ ve NO –3 iyonları çözeltide çözünmüş olarak kalır. Na+(aq) + CI–(aq) + Ag+(aq) + NO –3(aq) → AgCI(k) + Na+(aq) + NO3–(aq) Na+ ve NO–3 iyonları çözeltide oldukları halde tepkimeye katılmamışlardır. Tepkimeye katılmayan iyonların tepkime denkleminde gösterilmeden, birbiriyle birleşen iyonların gösterildiği tepkime denklemine net iyon denklemi denir. Yukarıdaki tepkimenin net iyon denklemi şu şekildedir: Ag+(aq) + CI–(aq) → AgCI(k) 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 199 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 23 Deneyin Ad› Çözünme - Çökelme Tepkimeleri Deneyin amac› Çözünme ve çökelmeyi gösterme Araç ve Gereçler 2 adet beher spatül Deney tüpleri KI Tüplük Pb(NO3)2 Baget Saf su Beherlere 50 fler mL saf su konur. Beherlerden birine spatülün ucuyla az miktarda KI di¤erine ise Pb(NO3)2 konur. Deneyin yap›l›fl› KI ve Pb(NO3)2 nin çözünmesi için baget ile kar›flt›r›l›r. (Ancak baget y›kanmadan bir beherden di¤erine konmaz.) Beherlerin üzerine hangi çözelti olduklar› etiketlenir. Pb(NO3)2 çözeltisinden yaklafl›k 10 mL lik k›sm› bir deney tüpüne konur. KI çözeltisinden yaklafl›k 10 mL lik k›sm› deney tüpündeki Pb(NO3)2 çözeltisinin üzerine eklenir. (Beherde artan çözeltiler di¤er s›n›flar›n kullanmas›na b›rak›labilir.) 1. Pb(NO3)2 üzerine KI çözeltisi ekledi¤inizde ne gözlediniz? 2. Bu hangi tür tepkime türüne örnektir? Deney Sorular› 3. Pb(NO3)2 nin ve KI n›n çözünme denklemleri nas›ld›r? 4. Sizce çöken kat› hangi iyonlar›n birleflmesiyle oluflmufltur? 200 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler etkinlik – 24 Bilgi : PbI2, AgCI, AI(OH)3, CaSO4, ZnCO3, Mg(OH)2 , Fe2 (SO4)3, CuS bileşikleri suda çözünmez. I. Aşağıdaki çözeltiler karıştırıldığında oluşan tepkimenin denklemini yazınız. II. Her tepkimenin net iyon denklemini yazınız. a) Pb(NO3) 2(suda) KI(suda) I. Pb(NO3)2(suda) + 2Kl(suda → Pbl2(k) + 2KNO3(suda) II. Pb2+(suda) + 2I–(suda) → Pbl2(k) b) AgNO 3(suda) NaCI(suda) I. ....................................................................... II. ....................................................................... c) AI(NO3) 3(suda) KOH(suda) I. ....................................................................... II. ....................................................................... d) Ca(NO3) 2(suda) K2SO 4(suda) I. ....................................................................... II. ....................................................................... 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 201 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler e) Zn(NO3) 2(suda) Na2CO 3(suda) I. ....................................................................... II. ....................................................................... f) Mg(NO3) 2(suda) NaOH(suda) I. ....................................................................... II. ....................................................................... g) K2SO 4(suda) FeBr 3(suda) I. ....................................................................... II. ....................................................................... h) CuCl 2(suda) Na2S(suda) I. ....................................................................... II. ....................................................................... 202 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Kimyasal Tepkimeler ve Kütlenin Korunumu Kimyasal tepkimeler atomların yeniden düzenlenmesinden ibarettir. Yani kimyasal tepkimelerde yeni atom oluşmaz. Bu nedenle kimyasal tepkimelerde tepkime süresince kütle sabit kalır. Yani kimyasal tepkimelerden kütle korunur. Kimyasal tepkimelerde kütlenin korunması demek tepkimeye giren atom türlerinin ve sayılarının birbirine eşit olması demektir. (Bu ünitemizde basit yanma, asit - baz ve çözünme çökelme denklemleri denkleştirilecektir. Daha ayrıntılı ve karmaşık tepkimeler 11. ve 12. sınıf öğretim programı içinde yer almaktadır. Rehber Soru CxHy + zO2 $ 3CO2 + 4H2O tepkimesiyle ilgili, I. Yanma tepkimesidir. II. x, 3; y ise 4 tür. III. z, 5 tir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Çözüm SORU 51 H2SO4(suda) + mKOH(suda) $ nX + qH2O(s) tepkimesiyle ilgili, I. Nötralleşme tepkimesidir. II. X maddesi K2SO4 tür. III. n, 1; m ve q ise 2 dir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 203 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler SORU 52 mAgNO3(aq) + Na2CrO4(suda) $ X(k) + 2NaNO3(suda) denkleşmiş tepkimesinde m sayısı ve X maddesi aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? B) 2; Ag2CrO4 A) 1; AgCrO4 C) 2; AgCrO4 D) 3; AgCrO4 E) 3; Ag3CrO4 ÇÖZÜM etkinlik – 25 Aşağıdaki madde çiftleri arasında gerçekleşen tepkime denklemlerini yazarak denkleştirip tepkime türünü belirtiniz. Denkleflmifl Hali CH4(g) + O2(g) C2H4(g) + O2(g) Pb(NO3)2(suda) + HCl(suda) + KI(suda) Tepkime Türü PbI2(k) + NaOH(suda) HNO3(suda) + KOH(suda) H2SO4(suda) + NaOH(suda) Mg(OH)2(suda) + HCl(suda) Fe(k) + O2(g) Fe2O3(k) Mg(k) + O2(g) MgO(k) Ba(OH)2(suda) + HNO3(suda) + C2H2(g) + KNO3(suda) H2SO4(suda) Ca(OH) 2(suda) O2(g) AI(NO3)3(suda) + KOH(suda) 204 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI AI(OH)3(k) + KNO3(suda) Bu sayfa, öğretmeninizden aldığınız notlar içindir. 205 Kimyasal Türler – Lewis Formülleri 1. TEST – 1 Aşağıdaki tabloda hangi seçenekteki kimyasal 5. türler doğru olarak sınıflandırılmıştır? 2. liyor. Atom İyon Molekül Radikal A) CI– Br2 CO CI B) Na OH– O2 Br C) He Ca2+ OH O2– D) Br CI2 H2 O E) Br O2– CI2 •CH3 Lewis Yapısı 1. O 2. Ar X, Y ve Z maddeleri için aşağıdaki bilgiler veri- X : İki tür atomdan oluşan molekül yapılı bir nötral taneciktir. Y : Aynı tür atomların kimyasal bağlarla bağlanarak – oluşturduğu kimyasal tür. Z : Pozitif veya negatif yüklü bir taneciktir. Buna göre X, Y ve Z maddelerinin kimyasal türü aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? Kimyasal Tür a. İyon X ____ Y ____ Z ____ A) Element Molekülü Bileşik Molekülü İyon B) Radikal İyon Element Molekülü C) İyon Radikal Bileşik Molekülü D) Bileşik Molekülü Element Molekülü İyon E) Bileşik Molekülü Radikal Element Molekülü b. Radikal ]- 3. [ F c. Atom yukarıda bazı taneciklerin Lewis yapıları ve kimyasal tür çeşitleri verilmiştir. Buna göre bu taneciklerin kimyasal tür çeşitleri ile eşleştirilmeleri aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) 1 – b, 2 – c, 3 – a B) 1 – c, 2 – a, 3 - b C) 1 - b, 2 – a, 3 – c D) 2 – b, 3 – c, 1 – a E) 3 - a, 2 – b, 1 – c 3. 6. – I. NO3 II. Ne III. H2O yukarıdaki maddelerden hangileri bileşik mole- Yukarıdaki maddelerden hangilerinin kimyasal külüdür? türü radikaldir? A) Yalnız I D) I ve III I. N2 II. HCI III. OH 4. I. B) Yalnız II A) Yalnız I C) Yalnız III B) Yalnız II D) II ve III E) II ve III C) I ve II E) I, II ve III H2O II. H2 7. + III. NH4 Yukarıdaki maddelerden hangileri element molekülüdür? A) Yalnız I D) II ve III B) Yalnız II C) I ve II E) I, II ve III 206 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Oksijenin atom numarası 8 dir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi oksijenin molekül yapısı için doğru bir gösterimdir? A) O2 B) O2– C) O2+ D) •O• – E) O2 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 12. Aşağıda bazı taneciklerin Lewis yapıları verilmiştir. CI ve O atomik radikallere örnektir. Buna göre hangi madde için verilen Lewis II. Cl2 ve O2 element molekülüne örnektir. yapısı yanlıştır? III. NH3 ve HF bileşik molekülüne örnektir. (Atom numaraları: H=1, C=6, N=7, F=9, Mg=12, ifadelerinden hangileri doğrudur? D) II ve III 9. S=16) B) Yalnız II C) I ve II Madde E) I, II ve III Lewis yap›s› •• •• A) Yalnız I PH3 molekülünün Lewis formülü aşağıdakilerin •• Cl•• Cl•• A) Cl2 B) Mg2+ Mg2+ C) HF H •• F•• D) S2- • S•• E) CH4 H H•• C•• H H •• •• I. •• •• 8. A) H •• P •• H H C) H•• P•• H H •• E) H• P•• H H •• D) P •• H•• H H •• •• B) H• P• H • H •• •• •• (Atom numaraları: H=1, P=15) • •• hangisinde doğru verilmiştir? 13. X ile Y elementleri arasında oluşan bileşiğin Lewis yapısı şu şekildedir: dağılımları veriliyor. •• •• 10. Aşağıda X ve Y atomlarının katman elektron •• Y•• •• X•• •• Y•• X: 2 ) 4 ) Buna göre Y: 2 ) 6 ) I. Buna göre XY2 bileşiğinin Lewis yapısı aşağı- II. Y, 6A grubu elementidir. •• •• dakilerden hangisidir? A) Y •• •• X •• •• Y B) •• Y•• •• X •• •• Y•• D) •• X•• •• Y •• •• Y X, 4A grubu elementidir. III. X ve Y elementlerinden oluşan XY2 molekülü C) X•• •• Y •• •• Y apolardır. yargılarından hangileri doğrudur? E) •• Y•• •• X •• •• Y•• A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III 11. Aşağıdaki maddelerden hangisinin Lewis yapı- (Atom numaraları: H=1, He=2, B=5, C=6, N=7, C) [•• O•• ] B) H•• B •• H H •• A) He• D) Cl 1. E •• •• O=8, Cl=17) 2. A 14. -3 yüklü iyonun Lewis formülü •• X•• şeklinde olan nötral X atomu periyodik cetvelin hangi grubunda bulunur? 2- A) 3A E) •• N •• •• N•• •• 7+ 3. C •• •• sı yanlış verilmiştir? 4. B 5. D B) 4A C) 5A D) 6A 6. D 7. A 8. E 9. C 10. B 11. A E) 7A 12. D 13. E 14. C 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 207 Güçlü Etkileşimler 1. TEST – 2 H(g) + H(g) $ H2(g) + 436 kjmol-1 I. 5. Aşağıdaki atom çiftlerinden hangileri arasında II. H2O(g) + 463,4 kjmol-1 $ 2H•(g) + OH•(g) iyonik bağ oluşur? III. CH4(s) + 8 kjmol-1 $ CH4(g) A) 6C – 8O Yukarıda verilen değişimlerin hangilerinin D) B) 7N – 1H 11Na – 9F C) 1H – 8O E) 8O – 9F gerçekleşmesi sırasında kopan ya da oluşan bağlar güçlü etkileşimlerdir? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III 6. I. İyonik bağ II. Kovalent bağ III. London kuvvetleri 2. I. Na(k) + II. CO2(k) Yukarıdakilerden hangileri güçlü etkileşim 1 Cl $ NaCl(k) 2 2(g) $ CO2(g) türüne örnek verilemez? A) Yalnız I III. H2O(g) $ H2O(s) B) Yalnız III D) I ve III Yukarıdaki değişimlerden hangileri güçlü etki- C) I ve II E) II ve III leşimler sonucu oluşur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III 7. Güçlü etkileşimlerle ilgili, I. 3. Atomlar arasında gerçekleşir. II. İki ametal atomu arasındaki güçlü etkileşim kovalent bağıdır. Aşağıdaki maddelerden hangisinin verilen III. Metal ve ametal iyonları arasındaki güçlü etkileşim iyonik bağdır. güçlü etkileşim türü doğrudur? (Atom numaraları H = 1, He=2, C=6, N=7, O=8, yargılarından hangileri doğrudur? Cl=17, K=19) Madde Güçlü etkileşimler A) O2 Polar kovalent B) CH4 Apolar kovalent C) He Metal bağı D) NH3 Apolar kovalent E) KCl İyonik A) Yalnız I D) II ve III 8. 12Mg B) Yalnız II C) I ve II E) I, II ve III ve 9F atomları arasında oluşan bileşikle ilgili, I. Oluşan bileşik kristal örgülüdür. II. Bileşik oda koşullarında katı halde bulunur. 4. Aşağıdaki atom çiftlerinden hangileri arasında yargılarından hangileri doğrudur? kovalent bağ oluşur? A) 11Na – D) 17Cl 20Ca B) 7N – 8O – 8O III. Bileşik katı halde elektriği iletir. E) C) 3Li – 1H 12Mg 208 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI – 9F A) Yalnız I D) II ve III B) Yalnız II C) I ve II E) I, II ve III Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 9. 11X ve 17Y atomları arasında oluşan etkileşim 12. I. Metal atomları arasındaki etkileşimler türü ile ilgili, II. Metal ve ametal iyonları arasındaki etkileşimler I. III. Ametal - ametal atomları arasındaki etkileşimler Güçlü elektrostatik çekim kuvvetleri vardır. II. X ve Y atomları arasındaki etkileşim türü kovalent bağlardır. Yukarıdaki etkileşimlerden hangileri güçlü etkileşimlere örnek verilebilir? III. X ve Y atomları arasında zıt yüklü iyonların birbirini çekmesiyle bileşik oluşur. A) Yalnız I yargılarından hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III C) I ve II E) I, II ve III 10. X ve Y atomlarının katman elektron dağılımları 13. Z T aşağıda veriliyor. Y X X: 2 ) 8 ) 2 ) Y: 2 ) 8 ) 7 ) Buna göre X ve Y atomları arasında oluşan bileşik ve bağlarla ilgili, I. Periyodik tabloda yerleri verilen elementlerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? Oluşan bileşiğin formülü XY2 dir. II. Oluşan bileşik moleküler yapılıdır. A) X atomları arasında metalik bağ bulunur. III. Bağlar zıt yüklü iyonlar arasındaki elektrostatik B) X ve Y atomları arasında iyonik bağ oluşur. çekim kuvvetleriyle oluşur. C) Z ve T atomları arasında polar kovalent bağ yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III oluşur. C) I ve III D) Z ve Y atomları arasında oluşan bileşik kristal E) I, II ve III örgülü yapıda bulunur. E) X ve Z atomları arasında X3Z bileşiği oluşur. 11. X ve Y atomlarının katman elektron dağılımları aşağıda veriliyor. X: 2 ) 6 ) Y: 2 ) 7 ) 14. Metal bağlarıyla ilgili, Buna göre, I. X ve Y atomları arasında polar kovalent bağ oluşur. II. X ve X atomları arasında apolar kovalent bağ oluşur. D) II ve III 1. C 2. A 3. E II. 12Mg atomlarından oluşan bir maddede atomlar arasında metalik bağ bulunur. yargılarından hangileri yanlıştır? yargılarından hangileri doğrudur? B) Yalnız II Zayıf etkileşimlerdir. III. Metalik bağın gücü arttıkça metallerin erime noktası artar. III. X ve Y atomları arasındaki bağ güçlü etkileşimdir. A) Yalnız I I. A) Yalnız I C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 4. B 5. D 6. B B) Yalnız II 7. E 8. C 9. B 10. C 11. E C) I ve II E) I, II ve III 12. E 13. D 14. A 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 209 Genel Tekrar Testleri 1. I. TEST – 29 5. Van der Waals etkileşimleri Aşağıdaki madde çiftlerinden hangisi arasında II. Hidrojen bağları dipol - dipol etkileşimi oluşur? III. İyon - dipol etkileşimi A) CH4 – O2 B) Cl2 – Cl2 D) KNO3 – H2O yukarıdaki etkileşim türlerinden hangileri kova- C) CCl4 – H2O E) H2S – H2O lent bağlı apolar moleküller arasında bulunur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III 6. Kimyasal türler arasındaki etkileşimlerle ilgili, I. İyonik bağlar zayıf etkileşimlerdir. II. Kovalent bağlar moleküller arası etkileşimlerdir. III. Metal bağları güçlü etkileşimlerdir. 2. Aşağıdaki moleküllerden hangisinde kalıcı yargılarından hangileri doğrudur? dipollük bulunur? A) Yalnız I (Atom numaraları: H=1, C=6, N=7, O=8, Cl=17) B) HCl A) O2 D) II ve III E) I, II ve III E) N2 7. I. C) I ve III C) CH4 D) CO2 3. B) Yalnız III I. HF – H2O II. 6C III. 20Ca – 8O – 17Cl yukarıda verilen türlerden hangileri arasında CH4 güçlü elektrostatik çekim kuvvetleri bulunur? II. C2H6 A) Yalnız I III. C3H8 B) Yalnız II D) I ve III Yukarıdaki moleküller arasındaki London kuv- C) Yalnız III E) II ve III vetlerinin büyüklüğü aşağıdakilerin hangisinde doğru karşılaştırılmıştır? A) I > II > III B) II > III > I D) I > III> II C) III > II > I E) III > I > II 8. 1. Hidrojen bağları 2. İyonik bağlar 3. Dipol - dipol bağları yukarıda verilen bağlarla ilgili, I. Bağların sağlamlığına göre güçlüden zayıfa doğru sıralanışı 2 > 1 > 3 tür. 4. Aşağıdaki bileşik çiftlerinin hangisi arasında iyon-dipol etkileşimi oluşur? A) CO2 – H2O B) CH4 – H2O C) NH3 – H2O D) NaCl – H2O E) CH4 – CH4 262 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI II. 1. ve 3. bağlar zayıf etkileşimlerdir. III. 2. bağlar güçlü etkileşimlerdir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I D) II ve III B) Yalnız II C) I ve II E) I, II ve III Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 9. I. 13. AgNO3 ve NaCl sulu çözeltileri karıştırıldığında AgCl katısı ve NaNO3 çözeltisi oluşuyor. HCl II. He Buna göre, III. Cl2 I. Yukarıda verilen maddelerden hangilerinin yo- AgNO3(suda)+NaCl(suda) $ AgCl(k)+ NaNO3(suda) ğun fazlardaki zayıf etkileşimleri yalnız London şeklindedir. kuvvetleridir? II. Net iyon denklemi (Atom numaraları: H=1, He=2, Cl=17) A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 10. I. Tepkimenin denklemi, Ag+(suda) + Cl–(suda) $ AgCl(k) C) I ve II şeklindedir. E) I, II ve III III. Çözünme - çökelme tepkimesi olmuştur. yargılarından hangileri doğrudur? Hidrojen bağları A) Yalnız I II. İyonik bağlar B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III III. Apolar kovalent bağlar yukarıdaki etkileşimlerden hangileri moleküller arası etkileşimlerdir? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 14. C) I ve II HCI çözeltisi NH3 çözeltisi Ca(OH)2 çözeltisi HNO3 çözeltisi NaOH çözeltisi H2SO4 çözeltisi I II III E) I, II ve III 11. X + 2HCl $ CaCl2 + 2H2O tepkimesi denkleştirilmiştir. Buna göre, I. X, Ca(OH)2 dir. Yukarıda verilen kaplarda bulunan sulu çözeltilere belirtilen maddeler ilave ediliyor. II. Nötrleşme tepkimesidir. III. X çözeltisinin pH değeri 7 den küçüktür. Buna göre, bu kaplardan hangilerinde nötürleşme tepkimesi olur? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III A) Yalnız I C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 12. X(s) + 1/2 O2(g) $ CO2(g) + H2O(s) C) I ve III E) I, II ve III 15. CH3CHO + 5/2 O2 $ xCO2 + yH2O denkleşmiş tepkimesi ile ilgili, I. B) Yalnız III Yukarıdaki tepkime ile ilgili, X, HCOOH dir. I. Organik maddenin yanma tepkimesidir. II. X, bazik özellik gösterir. II. x = 1 dir. III. Yanma tepkimesidir. III. y = 2 dir. yargılarından hangileri yanlıştır? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 1. A 2. B 3. C A) Yalnız I C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 4. D 5. E 6. B B) Yalnız II 7. C 8. E 9. D 10. A 11. C C) I ve III E) I, II ve III 12. B 13. E 14. B 15. C 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 263 Genel Tekrar Testleri 1. TEST – 30 Aşağıdakilerden hangisi güçlü etkileşimlerdendir? 5. CH4 molekülü için, I. Apolar moleküldür. A) Dipol-dipol bağı B) İyon - dipol bağı II. Molekülleri arasında London kuvvetler etkindir. C) Hidrojen bağı D) Metal bağı III. Molekül içi bağları polar kovalenttir. E) London kuvvetleri yargılarından hangileri doğrudur? (Atom numaraları: H=1, C=6) A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 2. C) I ve II E) I, II ve III Aşağıdakilerden hangisi zayıf etkileşimlerdendir? A) İyonik bağ B) Polar kovalent bağ C) Apolar kovalent bağ D) Metal bağı 6. Bir tepkime şu şekilde ifade ediliyor. “Yemek tuzunun sulu çözeltisi ile gümüşnitrat çözeltisi karıştırıldığında gümüşklorür katısı ve sodyumnitrat çözeltisi oluşuyor.” E) Dipol - dipol bağları Bu tepkimenin sembolik dille yazılışı aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir. A) NaNO3(aq) + AgCI(k) $ NaCI(aq) + AgNO3(aq) H2S molekülü için, B) KCI(aq) + AgNO3(aq)$ AgCI(k) + KNO3(aq) • • 3. Lewis fomülü H • S •• şeklindedir. H II. Molekül içinde polar kovalent bağlar bulunur. • I. C) NaCI(aq) + AgNO3(aq) $ AgCI(k) + NaNO3(aq) D) NaCI(aq) + AgNO3(aq) $ AgNO3(aq) + NaNO3(aq) III. Merkez atomunda ortaklanmamış 1 çift elektron bulunur. E) NaCI(aq) + AgNO3(aq) $ AgNO3(aq) + NaNO3(k) yargılarından hangileri doğrudur? (Atom numaraları: H=1, S=16) A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III 7. Fe(NO3)3 ve Na2SO4 sulu çözeltileri karıştırıldığında Fe2(SO4)3 katısı ve NaNO3 sulu çözeltisi oluşuyor. Buna göre, I. 2Fe(NO3)3(aq)+3Na2SO4(aq)"Fe2(SO4)3(k)+ 6NaNO3(aq) PH3 molekülü için, • • 4. Lewis formülü H •• P •• H şeklindedir. H II. Molekülleri arasında hidrojen bağları vardır. • • I. III. Molekül içi bağlar apolar kovalent bağlardır. yargılarından hangileri doğrudur? D) II ve III B) Yalnız II II. Net iyon denklemi, Na+(aq) + NO-3(aq) $ NaNO3(aq) şeklindedir. yargılarından hangileri yanlıştır? C) I ve II E) I, II ve III 264 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI şeklindedir. III. Çözünme - çökelme tepkimesi olmuştur. (Atom numaraları: H=1, P=15) A) Yalnız I Tepkimenin denklemi, A) Yalnız I D) II ve III B) Yalnız II C) I ve II E) I, II ve III Kimyasal Türler Arası Etkileşimler 8. I. 12. I. NaOH(suda) + AgNO3(suda) $ Demirin paslanması II. NH4OH(suda) + HCl(suda) $ II. LPG nin O2 ile tepkimesi III. HNO3(suda) + LiOH(suda) $ III. Kömür tozunun yanması yukarıdaki tepkimelerden hangileri nötralleşme tepkimesidir? yukarıdaki değişimlerden hangileri yavaş yanmaya örnek verilebilir? A) Yalnız I A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II B) Yalnız II D) II ve III E) I, II ve III C) I ve II E) I, II ve III 13. Bir tepkime aşağıdaki gibi ifade ediliyor. 9. Aşağıdaki olayların hangisinde maddenin kimyasal özelliği değişir? “Etanol (C2H5OH) yakıldığında; karbondioksit ve su oluşuyor.” A) Tren raylarının yazın sıcaktan uzaması B) Kolonyanın buharlaşması Bu tepkimenin denkleştirilmiş hali aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? C) Bakır telden elektriğin geçirilmesi A) C2H5OH + O2 $ CO2 + H2O D) Yoğurttan ayran yapılması B) C2H5OH + O2 $ 2CO2 + H2O E) Na metali suya atıldığında gaz çıkması C) C2H5OH + O2 $ 2CO2 + 3H2O 5 HO 2 2 E) C2H5OH + 3O2 $ 2CO2 + 3H2O D) C2H5OH + O2 $ 2CO2 + 10. Aşağıdaki olayların hangisinde maddenin fiziksel özelliği değişir? 14. I. A) Sütten yoğurt yapılması CO2 B) Suyun elektrolizi II. CH4 C) Şekerin suda çözülmesi III. H2O D) Yaprağın sararması yukarıdaki bileşiklerden hangilerinin molekülleri apolardır? E) Etin kokması (Atom numaraları: H=1, C=6, O=8) A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III 11. C2H2 + O2 $ tepkimesi ile ilgili, I. CO2 ve H2O oluşur. 15. I. II. En basit tamsayılarla denkleştirilince CO2 nin katsayısı 2 olur. II. C2H5OH III. C2H6 III. 1 C2H2 molekülü yandığında 2 H2O molekülü oluşur. yukarıdaki bileşiklerin hangilerinin molekülleri arasında hidrojen bağı bulunmaz? yargılarından hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız III D) II ve III 1. D 2. E 3. B CH3COOH A) Yalnız I C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 4. A 5. E 6. C 7. B B) Yalnız III 8. D 9. E 10. C 11. B C) I ve III E) I, II ve III 12. A 13. E 14. C 15. B 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 265 Maddenin Hâlleri 4. Ünite 9. 4. Ünite: Maddenin Hâlleri Bu ünitenin amacı, gazları nitelemek için gerekli büyüklükler ve gaz davranışını açıklamada kullanılan kinetik teorinin temel varsayımlarını kullanarak gaz kanunlarını kavratmak ve gazların basınç, sıcaklık, hacim, miktar özellikleri arasında ilişki kurmak; ayrıca, sıvıların ve katıların gözlenebilir özellikleri ile bu maddelerdeki yapısal türlerin istiflenme ve bağlanma tarzlarını ilişkilendirmektir. Önerilen Süre: 20 ders saati Konular 1. Maddenin fiziksel hâlleri 2. Gazlar • Gaz yasaları • Kinetik teori • Atmosfer ve biz 3. Sıvılar • Yüzey gerilimi • Viskozite • Buharlaşma, kaynama ve yoğuşma 4. Katılar • Erime, donma ve süblimleşme/geri-süblimleşme • Katı türleri Kavramlar / Terimler • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Kinetik Teori İdeal gaz Basınç Hacim Mutlak sıcaklık Mol Avogadro sayısı Genleşme Yüzey gerilimi Kılcallık Akışkanlık Viskozite Buharlaşma/yoğuşma Buhar basıncı Nem/bağıl nem Kaynama Erime/donma Süblimleşme/geri-süblimleşme Kristal Amorf Kazanımlar ve Açıklamalar Bu üniteyi tamamlayan öğrenciler; 9.4.1. Maddenin farklı hâllerde olmasının canlı hayat, endüstri ve çevre için önemini fark eder. a. Örneğin suyun (katı, sıvı, gaz) doğadaki döngüsü ve farklı hâllerinin farklı işlevler sağladığı irdelenir. b. LPG (sıvılaştırılmış petrol gazı), deodorantlardaki itici gazlar, LNG (sıvılaştırılmış doğalgaz), soğutucularda kullanlan gazlar üzerinden hâl değişimlerinin önemi vurgulanır. c. Havadan azot ve oksijen eldesi işlenir. 9.4.2. Gazların basınç, sıcaklık, hacim ve miktar özelliklerini birimleriyle açıklar. a. Gaz basıncı molekül hareketleriyle ilişkilendirilerek basınç birimleri (atm, mmHg, bar) ve bu birimler arası dönüşümler verilir. b. Hacim birimi olarak litre (L) verilir. c. Mol kavramı Avogadro sayısıyla ilişkilendirilerek tanımlanır. 9.4.3. Gazların davranışını açıklamada gaz yasalarını ve kinetik teoriyi kullanır. a. Gaz yasalarının (davranışlarının) olgusal içerikli genellemeler olduğunu, gazların nasıl davrandığına yönelik açıklamaların ise teori olduğu vurgulanır. b. Basınç-hacim ve sıcaklık-hacim, basınç-sıcaklık ilişkilerini gösteren grafik okuma etkinlikleri yaptırılır. c. Sıcaklık-hacim grafiği kullanılarak mutlak sıcaklık ve Kelvin eşeli verilir. ç. Gazların sıkışma/genleşme süreci günlük hayattaki olaylar üzerinden sorgulanarak gerçek gaz-ideal gaz ayrımına dikkat çekilir (gerçek gazlara girilmez). Maddenin Hâlleri 9.4.4. Bir gaz karışımı olan atmosferin, canlılar için taşıdığı hayati önemin farkına vararak atmosferi kirleticilerden koruma bilinci edinir. 9.4.5. Sıvıların kılcallık etkisini ve sıvıların damla oluşturma eğilimini yüzey gerilimi kavramı üzerinden açıklar. Ağaç/bitki gövdelerine suyun taşınması, civanın ıslatmazlığı örnekleri ile işlenir. 9.4.6. Farklı sıvıların viskozitelerini sıcaklık ile ilişkilendirir. a. Su, gliserin, zeytinyağı, bal, reçel, pekmez gibi farklı sıvıların viskoziteleri karşılaştırılır. b. Viskozitenin sıcaklık ile değişimine gündelik hayattan örnekler verilir. 9.4.7. Sıvıların yüzey gerilimi, viskozite, buhar basıncını moleküller arası etkileşim ile ilişkilendirir. 9.4.8. Kapalı kaplarda gerçekleşen buharlaşma-yoğuşma süreçleri üzerinden denge buhar basıncı kavramını açıklar. a. Kaynama olayının dış basınca (sıvının üzerindeki basınç)/coğrafi irtifaya bağlı bir olay olduğu vurgulanır; düşük/yüksek basınç altında kaynatma/buharlaştırma işleminin endüstriyel uygulamalarına örnekler verilir. b. Kaynama ile buharlaşma olayının birbirinden farklı olduğu sezdirilir; faz diyagramlarına girilmez. 9.4.9. Doğal olayları açıklamada sıvılar ve özellikleri ile ilgili kavramları kullanır. a. Atmosferdeki su buharının varlığı nem kavramıyla ilişkilendirilir. b. Meteoroloji haberlerinde verilen gerçek ve hissedilen sıcaklık kavramları bağıl nem ile ilişkilendirilir. 9.4.10. Hâl değişim grafiklerini yorumlar. a. Hâl değişim grafikleri üzerinden erime-donma, buharlaşma-yoğuşma ve kaynama süreçleri irdelenir. b. Gizli erime ve buharlaşma ısılarıyla ısınma-soğuma süreçlerine ilişkin hesaplamalara girilmez. 9.4.11. Katıların özelliklerini, yapılarını oluşturan türler arasındaki istiflenme şekli ve bağların gücüyle ilişkilendirir. a. Günlük hayatta sıkça karşılaşılan tuz, iyot, elmas ve çinko gibi katıların taneciklerini bir arada tutan kuvvetler irdelenir. b. Kristal ve amorf maddelere örnekler verilir. c. Elmas ve grafitin fiziksel özellikleri örgü yapılarıyla ilişkilendirilir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 283 Maddenin Hâlleri 1 - MADDENİN FİZİKSEL HALLERİ Madde doğada farklı fiziksel hallerde bulunabilir. Maddenin farklı hallerde olmasının canlı hayat, endüstri ve çevre için ayrı ayrı önemi vardır. Okyanus ve denizlerden buharlaşarak gaz haline dönüşen su, dünyanın farklı yerlerine değişik şekillerde (yağmurkar) yağarak biyolojik hayata katkıda bulunmaktadır. Sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG), sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG), deodorantlardaki itici gazlar, soğutucularda kullanılan gazlar vs değişik fiziksel hallerde insan yaşamına farklı katkılar sağlamaktadır. Havadan Azot ve Oksijen Eldesi Hava bir gaz karışımıdır. Bu karışımın % 78 i azot, % 21 i oksijendir. Hava yeterince soğutulup basınç uygulandığında azot ve oksijenden oluşan bir sıvı karışıma dönüşür. Bu karışımdan azot ve oksijen kaynama noktaları farkı (ayrımsal damıtma) ile ayrı ayrı elde edilebilir. etkinlik – 1 Aşağıda bazı maddelerin farklı fiziksel hallerinin kullanım alanlarından bazıları verilmiştir. Maddelerin verilen fiziksel halleriyle kullanım alanlarını eşleştiriniz. Sıvılaştırılmış azot N2(sıvı) Gaz haldeki azot N2(gaz) Sıvılaştırılmış oksijen O2(sıvı) gaz halde oksijen O2(gaz) Sıvı su H2O(sıvı) Katı su (Buz) H2O(katı) Kuru buz (katı karbondioksit) CO2(katı) • İçme amaçlı kullanım • Temizleme amaçlı kullanım • Bitkilerin sulanması amaçlı kullanım • Süt, komposto, ayran vs. kazanlarını kısa süreli soğutma amaçlı • Şişe, kutu vs meşrubatlarını soğutma amaçlı • Deniz ürünlerinin sevkiyatı ve depolanması amaçlı • Gıda ürünlerinin daldırılarak dondurulması ve taşınması amaçlı • Canlı doku ve hücrelerin (sperm, yumurta vs) dondurulup saklanması amaçlı • Kaynakçılıkta ve metalleri alevle kesme işlemlerinde • Dalgıç tüplerinde • Paketlenmiş gıdaların tazeliğini korumak amaçlı • Otomobil ve uçak tekerleklerinin doldurulması amaçlı • Güvenlik amacıyla sıvı patlayıcıların üstünü örtmek amaçlı • Yaşam döngüsünün devamında vazgeçilmez bir eleman • Tıpta suni hava oluşturmak amaçlı • Dünyayı uzaydan gelen göktaşlarından korumak • Yangın söndürücü olarak kullanma amaçlı Karbondioksit gazı CO2(gaz) 284 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI • Bitkilerin fotosentez yapabilmesi için gerekli bir eleman olarak Maddenin Hâlleri Maddenin Halleri Maddeler bulundukları koşullara (sıcaklık ve basınç) göre katı, sıvı, gaz veya plazma halde bulunur. Katı Hal Katı hal maddenin en düzenli ve en düşük enerjili halidir. Katıyı oluşturan atom, molekül veya iyonlar arası boşluklar çok azdır. Tanecikler arasındaki çekim kuvvetinin en fazla olduğu hal katı haldir. Katı halin belirli bir hacmi ve şekli vardır. Akışkan olmadığı için katı halde tanecikler sadece titreşim hareketi yapar. Basınçla hacimleri değişmez yani sıkıştırılamazlar. Sıvı Hal Sıvılar konuldukarı kabın doldurduğu kadar kısmının şeklini alırlar. Sıvılar akışkan olup sıvıyı oluşturan tanecikler birbiri üzerinden kayarak hareket ederler. Bir maddenin sıvı hali katı haline göre daha düzensiz ve daha yüksek enerjilidir. Basınçla sıvıların hacimleri değişmez yani sıkıştırılamaz. Gaz Hal Bir maddenin gaz hali diğer hallerine göre en düzensiz ve en yüksek enerjili haldir. Gaz halin belirli bir şekli olmayıp bulunduğu kabın her tarafına homojen dağılır. Gaz halinde tanecikler arasında çekim kuvvetleri yoktur. Gaz tanecikleri arasında büyük boşluklar vardır. Bu nedenle basınçla önemli oranda sıkıştırılabilir. Plazma Hal Katı bir cisme enerji verilirse (ısıtma, gerilim uygulama vs) önce sıvı daha sonra da gaza dönüşür. Gaz halinden sonra enerji verilmeye devam edilirse gaz atomunun elektronları çekirdeğin çekiminden kurtulur. Bunun sonucunda iyon, elektron ve nötr atomdan oluşan bir karışım oluşur. Bu karışıma plazma denir. etkinlik – 2 Aşağıdaki tabloda verilen maddelerin oda koşullarındaki (1 atm basınç, 25 °C sıcaklık) fiziksel halleri için boşlukları doldurunuz. Madde Fiziksel Hali Maddeyi Oluşturan Türler Sıkıştırılabilme Özelliği Akışkanlık Özelliği Demir Alkol Sodyum klorür Oksijen (O2) 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 285 Maddenin Hâlleri 2 - GAZLAR Gazlarda Basınç, Hacim, Mol Sayısı ve Sıcaklık Kapalı bir kapta bulunan bir gazın özelliklerinin incelenebilmesi için, o gazın basınç, hacim, sıcaklık ve miktarının bilinmesi gerekir. Gazların özelliklerini belirleyen bu niceliklerden basınç, hacim ve sıcaklığı kısaca inceleyelim. Basınç Birim yüzeye uygulanan kuvvete basınç denir. Gazı oluşturan moleküller, bulundukları kap içinde her yöne hareket edip kabın yüzeylerine çarparlar. Kabın herhangi bir noktasından ölçülen basınç gazın basıncını verir. Açık hava basıncı barometre ile kapalı kaptaki gazların basıncı ise manometre ile ölçülür. Yaygın olarak mmHg, atmosfer ve bar basınç birimleri olarak kullanılmaktadır. mmHg boflluk Deniz seviyesinde, normal bir günde bir manometrede cıva kolonunun yüksekliği 760 mmHg dir. Buna göre, 760 mmHg basıncı, deniz seviyesinde normal atmosfer basıncıdır. 1 mmHg birimi yerine 1 Torr (Toriçelli adından dolayı) da kullanılabilir. 760 mmHg = 760 Torr (= 76 cmHg) atmosfer bas›nc› 760 mmHg c›va Barometre Açık hava basıncı barometre ile ölçülür Atmosfer (Atm) boflluk Yaygın olarak kullanılan basınç birimlerindendir. 760 mmHg’lik basınç 1 atm’lik basınca eşittir. Gaz 1 atm = 760 mmHg Manometre Kapalı kaptaki gazların basıncı manometre ile ölçülür. Bar 1 mm2 lik yüzeye 0,1 Newtonluk kuvvetin dikey olarak etkimesi sonucu oluşan basınçtır. 1,01325 Bar = 1 atm 286 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Maddenin Hâlleri Rehber Soru 1 Bar’lık basınç kaç mmHg basınca eşittir? Çözüm SORU 1 380 mmHg lik basınç kaç Bar dır? ÇÖZÜM SORU 2 Kapalı bir kaptaki gazın basıncı 2 atmosfer olarak ölçülüyor. Aynı kaba içinde cıva bulunan kapalı bir kap bağlandığında basınç kaç mmHg okunur? ÇÖZÜM SORU 3 Kapalı kapta bulunan bir gazın basıncı cıvalı manometre ile ölçüldüğünde 190 mmHg olduğu görülüyor. Bu gazın basıncı kaç bar dır? ÇÖZÜM SORU 4 Kapalı bir kaba 0,4 atmosferlik basınç yapan bir gazın aynı kaba yaptığı basınç bar türünden kaç N/mm2 dir? ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 287 Maddenin Hâlleri SORU 5 Şekildeki kaba bağlanmış basınç ölçerde gazın basıncı 0,3 bar olarak ölçülüyor. Buna göre, bu gazın basıncı kaç atm dir? Gaz ÇÖZÜM SORU 6 Şekilde barometre ile açık hava basıncı 570 mmHg olarak ölçülüyor. boflluk Buna göre, aynı ortamda açık hava basıncı kaç Bar dır? 570 mmHg ÇÖZÜM SORU 7 Gazların basıncı ile ilgili, I. Gazlar bulundukları kabın her noktasına aynı basıncı yapar. II. Deniz seviyesinde (0 m yükseklik) atmosferdeki gazların yaptığı basınç 1 atm dir. III. Gazın yaptığı basınç gazın türüne değil, miktarına ve sıcaklığına bağlıdır. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 8 Basınç birimleriyle ilgili, I. 1 atmosferlik basınç, 760 mmHg ye eşittir. II. 1 barlık basınç, 1,01325 atmosferlik basınca eşittir. III. 760 mmHg lik basınç, 1,01325 barlık basınca eşittir. yargılarından hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız II ÇÖZÜM 288 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III Maddenin Hâlleri Hacim Gaz molekülleri, her yönde serbest hareket ederler. Her yönde serbestçe hareket eden gaz molekülleri bulundukları kabın hacmini tam olarak kaplarlar. Bu durumda bir gazın hacmi, içinde bulunduğu kabın hacmine eşit olur. Gazların hacimlerini ve basınçlarını ölçmede çeşitli kaplar kullanılmaktadır. Bu kaplardan bazıları; sabit hacimli kaplar, bazıları ise sabit basınçlı kaplardır. Hacim birimi olarak genellikle litre (L) kullanılır. Sabit Hacimli Kaplar Gazın miktarı ya da sıcaklığı değiştiğinde hacmi değişmeyen ancak basıncı değişen kaplardır. cam balon düdüklü tencere Cam balon ve düdüklü tencere sabit hacimli kaplardır. Sabit Basınçlı Kaplar Gazın miktarı ya da sıcaklığı değiştiğinde basıncı değişmeyen ancak hacmi değişen kaplardır. c›va elastik balon hareketli pistonlu kap c›va ile kapat›lm›fl cam boru Elastik balon, hareketli pistonlu kap ve cıva damlası ile kapatılmış kaplar sabit basınçlı kaplardır. etkinlik – 3 Şekildeki kaplarda gaz bulunmaktadır. Bu gazların içinde bulunduğu kaplar ısıtılıyor. Gazda meydana gelen değişiklikleri tabloda verilen örneğe benzer şekilde belirtiniz. düdüklü tencere a) Hacim (V) De¤iflmez hareketli pistonlu kap a¤z› aç›k sabit hacimli kap Artar De¤iflmez b) Bas›nç (P) c) Bas›nç . Hacim (P.V) ç) Kütle (m) d) Molekül sayısı (N) e) Özkütle (d) f) Birim hacimdeki molekül say›s› N V 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 289 Maddenin Hâlleri Mol Sayısı Belirli miktardaki gazın kapladığı hacim bulunduğu ortamın sıcaklık ve basıncına bağlı olarak değişir. Amadeo Avogadro adlı bilim insanı yaptığı çalışmalarda aynı sıcaklık ve basınçta bütün gazların birer mollerinin aynı hacmi kapladığını belirledi. Molar Hacim Belirli koşullarda 1 mol gazın kapladığı hacme molar hacim denir. Normal koşullarda (0ºC sıcaklık ve 1 atm basınç) 1 mol gaz 22,4 litre hacim kaplar. Mol Avogadro sayısı kadar taneciğe 1 mol denir. Avogadro sayısı = 6,02. 1023 = 1 mol Rehber Soru 1,204.1023 tane H2 molekülü için aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Kaç mol H2 dir? b) Normal koşullarda kaç litre hacim kaplar? Çözüm SORU 9 Mol kavramıyla ilgili olarak, I. Avogadro sayısı kadar O2 molekülü 6,02.1023 tane O2 molekülü içerir. II. Avogadro sayısı kadar He atomu 6,02.1023 tane He atomu içerir. III. Aynı koşullarda 6,02.1023 tane O2 molekülü ile 6,02.1023 tane He atomu farklı hacim kaplar. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III ÇÖZÜM SORU 10 Avogadro sayısının 1/5’i kadar molekül içeren H2 gazı kaç moldür? A) 0,1 B) 0,2 C) 0,5 ÇÖZÜM 290 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) 2 E) 5 E) I, II ve III Maddenin Hâlleri Sıcaklık Sıcaklık, maddeyi oluşturan taneciklerin kinetik enerjisinin bir ölçüsüdür. Gazların sıcaklığı artırıldığında gaz moleküllerinin ortalama kinetik enerjisi ve buna bağlı olarak ortalama hızları artar. Sıcaklık düşürüldüğünde ise gaz moleküllerinin ortalama kinetik enerjisi ve ortalama hızları azalır. Sıcaklık termometre ile ölçülür. Günümüzde yaygın olarak Celcius sıcaklık derecesi (°C) kullanılır. Bu termometrede suyun 1 atm basınçta, donma noktası 0°C, kaynama noktası ise 100°C olarak kabul edilir. Ancak bilimin sıcaklık ölçeği kelvin türünden sıcaklıktır. Bir gaz sürekli so- T (Kelvin) ğutulmaya devam edilirse öyle bir sıcaklığa erişir ki bu sıcaklıkta bütün gaz moleküllerinin sahip oldukları tüm hareket türleri yok olur. Bu sırada gaz moleküllerinin kinetik enerjisi sıfır olur. İşte bu sıcaklığa mutlak sıfır noktası denir. –273 0 t (Celcius) Mutlak sıfır noktası (0, K), –273°C ye karşılık gelmektedir. Mutlak sıcaklık ile Celcius sıcaklığı arasında şu bağıntı bulunmaktadır: T (K) = t (°C) + 273 Rehber Soru –50°C sıcaklık, mutlak sıcaklık türünden kaç Kelvin (K) dir? Çözüm SORU 11 1200 K kaç °C dir? ÇÖZÜM SORU 12 Bir gazın mutlak sıcaklığı ile ortalama kinetik enerjisi doğru orantılıdır. Buna göre sıcaklığı 25°C olan bir miktar gazın ortalama kinetik enerjisini 3 katına çıkarmak için sıcaklığı kaç °C yapılmalıdır? ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 291 Maddenin Hâlleri Gazların Sıkışma ve Genleşme Özelliği Gaz molekülleri arasında büyük boşluklar bulunmaktadır. Bu nedenle sıcaklık düşürüldüğünde ve üzerlerindeki basınç artırıldığında gazlar sıkışır. Bu olayın tersi olarak sıcaklık artırıldığında ve üzerlerindeki basınç düşürüldüğünde gazlar genleşir. İdeal gazların genleşme katsayıları eşittir. Oda sıcaklığında sürtünmesiz hareketli pistonla kapatılmış iki silindir kaba CO2 ve He gazları koyalım. Daha sonra pistonları iterek gazları sıkıştıralım. Bu sıkışma sonucunda CO2 gazının sıvılaştığı, He’nin ise gaz halde kaldığı görülür. Sürtünmesiz hareketli piston Sürtünmesiz hareketli piston Bas›nç artt›kça CO2(gaz) Bas›nç artt›kça CO2(s›v›) He(gaz) He(gaz) Bu iki gazın göstermiş olduğu davranış farkı, moleküller arası boşluklar ve moleküller arası çekim kuvvetleriyle açıklanabilir. Ortamın sıcaklığı ve basıncın etkisiyle birbirine yaklaşan moleküller arasındaki çekim kuvvetlerinin etkin olduğu durumda gaz sıvı hale geçer. Gerçek Gazlar Moleküller arası etkileşimi olan ve moleküllerin birbirinden etkilendiği gazlara gerçek gazlar denir. İdeal Gazlar Molekülleri arasında birbirinin davranışından etkilenmeyen ve aralarında çekim kuvveti olmayan gazlara ideal gazlar denir. Kinetik Teori Gazların davranışlarını inceleyen teoriye kinetik teori denir. Bu teoriye göre gazların davranışları şu kabullenmelerle açıklanır. Gazların moleküllerinin hacmi, bulundukları kabın hacmi yanında ihmal edilecek kadar küçüktür. Gaz molekülleri, gelişi güzel hareket ederken birbirlerine ve kabın çeperlerine çarparlar. Bu çarpışmalar hızlı ve esnektir. Gaz molekülleri arasında çekim kuvvetleri ihmal edilir. Farklı gazların aynı sıcaklıkta moleküllerinin ortalama kinetik enerjileri birbirine eşittir. Gazların ortalama kinetik enerjileri, mutlak sıcaklıkla doğru orantılıdır. 292 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Maddenin Hâlleri etkinlik – 4 Gazlarla ilgili aşağıdaki açıklamalar doğru ise D yanlış ise Y ile belirtiniz. a) Kinetik teoriye göre aynı sıcaklıktaki bütün gazların ortalama kinetik enerjileri eşittir. b) Sıkıştırıldıklarında sıvılaşan gazlar ideal gazlardır. c) Gerçek gazların molekülleri arasında çekim kuvvetleri yoktur. d) İdeal gazların molekül büyüklükleri, içinde bulundukları kaba göre çok küçüktür. e) İdeal gazlar sıkıştırıldıklarında gaz halde olma özelliğini sürdürebilen gazlardır. f) CO2 ideal bir gazı, He ise gerçek bir gazı temsil eder. g) Aynı sıcaklıktaki ideal gazların sıcaklığı eşit olarak artırılırsa aynı oranda genleşirler. SORU 13 Gazlarla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Birbirleriyle her oranda homojen olarak karışırlar. B) Yoğunlukları içinde bulundukları koşullara göre değişir. C) Molekülleri arasındaki çekim kuvvetleri büyüktür. D) Molekülleri arasında büyük boşluklar olduğundan sıkıştırılabilirler. E) Sıcaklıkları artırıldığında hızları ve çarpışma şiddetleri artar. ÇÖZÜM SORU 14 Gazlarla ilgili I. İdeal gazların molekül büyüklükleri ihmal edilecek kadar küçüktür. II. Aynı sıcaklıktaki farklı gazların ortalama kinetik enerjileri birbirinden farklıdır. III. Gerçek bir gaz ile ideal bir gaz aynı kabın içine konulduğunda birbirlerine karışmazlar. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 293 Maddenin Hâlleri Gaz Yasaları Gazların; basınç, hacim, sıcaklık ve mol sayısı arasındaki ilişkileri inceleyen bağıntılara gaz yasaları denir. Hangi nicelikler arasındaki ilişki inceleniyorsa bunların dışında kalan nicelikler sabit alınır. Basınç – Hacim İlişkisi İçerisinde belirli miktarda gaz bulunan hareketli pistonlu bir kaptaki gazın sıcaklığı sabit kalacak şekilde, üzerindeki 1 üne düştüğü, basınç basınç 2 katına çıkarıldığında hacmin yarıya düştüğü, basınç 4 katına çıkarıldığında hacmin 4 1 ine düştüğü görülür. 8 katına çıkarıldığında hacmin 8 P Bas›nç 2P 8P 4P V 8P V/2 V/4 Bas›nç P 2P 4P 8P Hacim V V/2 V/4 V/8 P.V P.V P.V P.V Bas›nç x Hacim 4P V/8 2P P Hacim V 2V 4V 8V Bir gaz›n hacmi ile bas›nc› ters orant›l›d›r. Bir gazın sıcaklığı (T) ve mol sayısı (n) sabit tutulduğunda basınç ile hacminin çarpımının sabit olduğu görülür. P . V = k(T, n) (sabit) Bağıntı iki farklı durum için şu şekilde yazılabilir: P1 .V1 = P2 .V2 SORU 15 Sabit sıcaklıkta belirli miktardaki bir ideal gazla ilgili aşağıdaki grafikler çizilmiştir. Basınç · Hacim 0 I Basınç · Hacim Hacim II Basınç / Hacim Basınç 0 III Hacim Bu grafiklerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III ÇÖZÜM SORU 16 Sabit sıcaklıkta pistonu hareketli bir kapta ideal davranışlı bir miktar gaz vardır. Bu gazla ilgili, I. Piston çekilerek hacim artırılırsa gazın basıncı da artar. II. Piston itilerek hacim küçültülürse (basınç · hacim) değeri değişmez. III. Basınç - hacim oranı arttıkça hacmi azalır. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II ÇÖZÜM 294 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III Maddenin Hâlleri Sıcaklık – Hacim İlişkisi İçerisinde gaz bulunan pistonlu bir kap ısıtılıp mutlak sıcaklığı (Kelvin türünden sıcaklık) 2 katına çıkarıldığında hacmin de 2 katına; mutlak sıcaklık 3 katına çıkarıldığında hacmin de 3 katına çıktığı görülür. Hacim (V) Hacim (V) 3V 2V V Hacim V 2V 3V S›cakl›k T 2T 3T V/T V/T V/T Hacim / S›cakl›k 0 Mutlak sıfır noktasında kinetik enerji de sıfır olur. Kinetik enerjisi sıfır olan moleküller hareket edemez. Bu nedenle mutlak sıfır noktasında (–273°C) gaz hacmi sıfırdır. Elde edilen bağıntı farklı iki sıcaklıkta şu şekilde yazılabilir. I S›cakl›k (°C) EK = 3/2 kT ilişkisi vardır. Orantı eşitlik haline çevrilirse yerine k orantı katsayısı gelir. V V = k(P, n) T ⇒ =k T 0 0 Bir gazın kinetik enerjisi ile mutlak sıcaklığı arasında VαT hacim (L) –273 Bir gaz›n hacmi mutlak s›cakl›kla do¤ru orant›l›d›r. Bir gazın basıncı (P) ve mol sayısı (n) sabit tutulduğunda hacminin mutlak sıcaklıkla doğru orantılı olduğu görülür. SORU 17 Mutlak s›cakl›k (K) V1 V2 = T1 T2 hacim/mutlak s›cakl›k mutlak s›cakl›k (K) II mutlak s›cakl›k (K) hacim (L) 0 s›cakl›k (°C) III Sabit basınçlı bir kapta bulunan bir miktar gazla ilgili yukarıda çizilen grafiklerden hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III ÇÖZÜM SORU 18 Üç ayrı pistonlu kapta bulunan X, Y ve Z gazlarının ilk ve son sıcaklıkları tablodaki gibidir. X(g) Y(g) Z(g) ‹lk s›cakl›k 25°C 0°C 200 K Son s›cakl›k 50°C 273°C 400 K Buna göre hangi gazların hacmi 2 katına çıkar? ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 295 Maddenin Hâlleri Sıcaklık - Basınç İlişkisi Sabit hacimli bir kaptaki gazın mutlak sıcaklığı 2 katına çıkarıldığında basıncının da 2 katına, mutlak sıcaklığı 3 katına çıkarıldığında basıncının da 3 katına çıktığı görülür. bas›nç bas›nç (P) X(g) X(g) X(g) P 2P 3P Bas›nç P 2P 3P S›cakl›k T 2T 3T P/T P/T P/T Bas›nç / S›cakl›k 0 Mutlak s›cakl›k –273 (K) 0 Bir gaz›n bas›nc› mutlak s›cakl›kla do¤ru orant›l› olarak de¤iflir. Belirli bir miktar gazın basıncı (P), mutlak sıcaklıkla (T) doğru orantılı olarak değişir. PαT Orantı eşitlik haline çevrilirken yerine k orantı katsayısı getirilir. P = k(V, n)T Elde edilen bağıntı farklı iki sıcaklıkta şu şekilde yazılabilir. bas›nç SORU 19 bas›nç/mutlak s›cakl›k s›cakl›k (°C) II I ⇒ P =k T P1 P2 = T1 T2 bas›nç 0 S›cakl›k (°C) mutlak s›cakl›k (K) 0 III mutlak s›cakl›k (K) Sabit hacimli kapalı bir kapta bulunan belirli miktardaki gaz için verilen grafiklerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III ÇÖZÜM SORU 20 Sabit hacimli bir kapta belirli miktarda ideal davranışlı gaz bulunmaktadır. Bu gazla ilgili olarak, I. Mutlak sıcaklığı 2 katına çıkarılırsa basıncı da 2 katına çıkar. II. Mutlak sıcaklığı yarıya düşürülürse yoğunluğu da yarıya düşer. III. Sıcaklığı artırılırsa mutlak sıcaklık–basınç oranı değişmez. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II ÇÖZÜM 296 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III Maddenin Hâlleri Atmosfer ve Biz Atmosferi meydana getiren hava bir gaz karışımıdır. Hava canlıların yaşamı için vazgeçilmez bir ihtiyaçtır. Havadaki gazların bulunma oranları yeryüzündeki yaşam döngüsü için ideal bir durumdadır. Özellikle havada bulunan oksijen gazı canlılarda besinlerin yıkımında rol oynadığı için çok önemlidir. Havada bulunan gazların oranları değiştiğinde bu durum canlıların yaşamında ciddi problemlere yol açar. Hava kirliliğine neden olan etkenler şunlardır: Sanayi kuruluşlarından havaya salınan gazlar Araç egzozundan çıkan gazlar Fosil yakıtlardan (kömür, petrol vs) çıkan gazlar Deodorant ve spreylerden çıkan gazlar. Asit Yağmurları Fosil yakıt ve sanayi kuruluşlarından yayılan, azot oksitleri ve kükürt oksitleri havadaki su buharı ile birleşir ve asit yağmurlarına neden olur. Asit yağmurları temas ettiği bitki örtüsünün yok olmasına, insanlarda ise deri ve akciğer hastalıklarına neden olur. Ozon Tabakasının Delinmesi Atmosferdeki ozon tabakası güneşten gelen zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını engelleyen bir özelliğe sahiptir. Deodorant ve spreylerden havaya salınan gazlar (Floroklorokarbonlar) ozonu tüketmekte ve ozon tabakasının incelmesine yol açmaktadır. Bunun sonucunda da insanlarda çeşitli deri ve cilt kanserleri oluşmaktadır. Küresel Isınma Yeryüzünden salınan CO2 gazının artması atmosferde sera etkisi yapmakta ve yeryüzünde sıcaklık değişimlerine yol açmaktadır. Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve onun Kyoto Protokülü; CO2 ile birlikte CH4, N2O, hidroflorokarbonlar, perflorokarbonlar ve kükürt heksaflorür (SF6) gazlarını, sera etkisine neden olduğu için kontrol altına alınmasını öngörmektedir. Sera etkisi sonucunda küresel ısınma olmakta, buzul tabakaları erimekte ve doğal yaşamda bozulmalar meydana gelmektedir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 297 Maddenin Hâlleri Hava Kirliliğini Önleme: Hava kirliliğini önlemek veya en alt düzeye indirmek için şunlar yapılmalıdır. Fosil yakıtların kullanımı azaltılmalı, yerine daha temiz enerjiler (güneş enerjisi, rüzgar enerjisi, jeotermal enerji, vs) kullanılmalıdır. Özel araçlar yerine toplu taşıma araçları kullanılmalıdır. Karayolu taşımacılığı yerine demir yolu ve deniz yolu taşımacılığı yaygınlaştırılmalıdır. Sanayi kuruluşları bacalarına filtreler yerleştirilerek saldıkları zararlı gazlar tutulmalıdır. Ozon tabakasına zarar veren gazlar içeren deodorant ve spreylerin kullanımı yasaklanmalıdır. Yeşil alanlar artırılmalı ve orman yangınları önlenmelidir. SORU 21 Aşağıdakilerden hangisi atmosferi oluşturan havanın kirlenmesine neden olmaz? A) Petrol ürünlerinin yakılmasıyla oluşan gazlar. B) Deodorant ve spreylerden çıkan gazlar. C) Okyanusların buharlaşmasıyla oluşan su buharının havaya karışması D) Kükürt oranı yüksek kömürün yakılması E) Sanayi kuruluşlarından havaya salınan azot oksitler. ÇÖZÜM SORU 22 Aşağıdaki gazlardan hangisi atmosfere salındığında küresel ısınmaya neden olmaz? A) CO2 B) CH4 C) N2O D) SF6 E) N2 ÇÖZÜM SORU 23 Asit yağmurları, bitki örtüsünün zarar görmesine, tarihi eserlerin zamanla aşınmasına, insanlarda cilt ve akciğer hastalıklarına neden olur. Buna göre, I. NO2, havadaki su buharıyla tepkimeye girerek asit yağmuru oluşturur. II. SO2, atmosferde asit yağmuru oluşturacak bir bileşik oluşturmaz. III. Asit yağmurları sadece karada yaşayan canlıların yaşamını olumsuz etkiler. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II ÇÖZÜM 298 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III Maddenin Hâlleri 3 - SIVILAR Sıvıların Özellikleri Sıvıların belirli bir şekilleri olmayıp bulunduğu kabın doldurabildikleri kadarının şeklini alırlar. Sıvı fazda, tanecikler arası boşluk gaz faza göre daha azdır. Bu nedenle sıvı fazda moleküller arası çekim gaz faza göre daha kuvvetlidir. Sıvılar akışkan özellik gösterirler. Sıvı faz, gaz faza göre daha düşük enerjilidir. Sıcaklık arttıkça, sıvıların hacimleri de artar. Ancak sıvıların hacimleri basınçla değişmez. Sıvılar bir araya getirildiğinde birbirlerinin içinde zamanla yayılırlar. Rehber Soru Bir kapta bulunan belirli kütledeki bir sıvıya ilişkin aşağıdaki grafikler çizilmiştir. basÝn sÝcaklÝk basÝn (sÝcaklÝk sabit) I hacim II hacim III yoÛunluk Bu grafiklerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III Çözüm SORU 24 Pistonlu bir kapta bulunan HCl gazı üzerindeki basınç artırılarak sıcaklık düşürüldüğünde kapta HCl sıvısı oluşuyor. Buna göre, I. HCl molekülleri arasındaki bağ kuvveti artar. II. HCl moleküllerinin düzensizliği azalır. III. HCl moleküllerinin akışkan özelliği kaybolur. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 299 Maddenin Hâlleri SORU 25 Şekildeki kabın dibinde H2O(s) ve üzerinde H2(g) vardır. Kaba aynı sıcaklıkta H2 gazı gönderiliyor. Bu işlem sırasında kaptaki H2O(s) ve H2(g) nin yoğunluk (d) – zaman (t) değişimini gösteren H2(g) grafik aşağıdakilerden hangisidir? H2O(s›v›) A) B) d C) d H2O H2 H2 d H2O D) H2 H2O t t d E) H2 d H2O H2O t H2 t t ÇÖZÜM Yüzey Gerilimi Sıvıların yüzeyini bir birim (1 cm2 veya 1 m2) artırmak için gereken enerjiye yüzey gerilimi denir. Moleküller arası kuvvetler, molekülleri bir araya ve iç kısma doğru çektiği Yüzey için, bir sıvının yüzeyi düzgündür. Bir sıvının yüzey gerilimi, yüzeydeki moleküllerin, dengelenmemiş net bir kuvvetle içe doğru çekilmelerinin bir sonucudur. Bu kuvvet, moleküllerin düzgün olarak istiflenmesini ve böylece düzgün bir Y›¤›n yüzey oluşmasını sağlar. Havada asılı duran bir sıvı damlacığı küreseldir. Çünkü yüzey gerilim sonucu moleküller en küçük yüzeyli olan küre biçimini alırlar. Sıvı molekülleri arasındaki çekim kuvveti ne kadar büyükse sıvının yüzey gerilimi de o kadar büyüktür. Kapilar Etki Geniş bir kaba konulan suyun yüzeyi düzgündür. Ancak su dar borularda yükselir. Sıvıların dar borularda yükselmesi olayına kapilar etki denir. Sıvı molekülleri ile borunun iç yüzeyi arasındaki çekim kuvvetlerinden dolayı sıvı boruda yükselir. Adhezyon Farklı iki maddenin molekülleri arasındaki çekim kuvvetine adhezyon kuvvetleri denir. Kohezyon Maddenin kendi molekülleri arasındaki çekim kuvvetine kohezyon kuvvetleri denir. İçinde su bulunan ince bir cam tüp düşünülecek olursa, suyun kendi molekülleri arasında kohezyon kuvvetleri, cam ile su arasında ise adhezyon kuvvetleri bulunur. Sıvıların ince tüpler içerisindeki yükselme ve alçalma hareketi tamamen bu iki kuvvet arasındaki etkileşimle bağlantılı olan yüzey gerilimi ile ilişkilidir. 300 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Maddenin Hâlleri Rehber Soru Camdan yapılmış iki boruya X ve Y sıvıları konulduğunda şekilde görülen durumlar X(sÝvÝ) oluşmaktadır. Bu olayın nedenini açıklayınız. 1. durum Y(sÝvÝ) 2. durum Çözüm SORU 26 su damlasõ su damlasõ Naylon Mendil 1. ßekil 2. ßekil Naylon üzerine damlatılan su damlası naylonu ıslatmayıp küresel bir durum alırken, mendile damlatılan su damlası mendil tarafından emilerek mendil ıslanır. Bu olayı maddeler arasındaki adhezyon ve kohezyon kuvvetlerini karşılaştırarak açıklayınız. ÇÖZÜM Maddelerin ıslanıp ıslanmamasında temel koşul şudur: Adhezyon > Kohezyon = ıslanmadır. Kohezyon > Adhezyon = ıslanma olmaz. Bu durumda, 1. şekil: Kohezyon > Adhezyon, 2. şekil: Adhezyon > Kohezyon SORU 27 I. Bitkilerde, köklerden alınan suyun bitkinin gövdesine taşınması II. Kanın damarlarda yerçekimine ters yönde hareket etmesi III. Cilalanmış ayakkabıya su damlatıldığında suyun ayakkabı tarafından emilmeden akması olaylarından hangilerinde adhezyon > kohezyon olur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 301 Maddenin Hâlleri Yüzey Gerilimine Etki Eden Faktörler Basınç Bir sıvı üzerindeki gazın basıncı artırıldığında ya da sıvı üzerine bu sıvıda çözünmeyen bir başka sıvı eklendiğinde sıvının yüzey gerilimi azalır. Bunun nedeni sıvının yüzeyindeki moleküllerin karşı fazdaki moleküllerle yaptığı etkileşimdir. Sıcaklık Sıcaklığın artırılması, sıvının yüzey gerilimini düşürür. Çünkü sıcaklık arttıkça moleküllerin hareketi artar. Artan hareket de moleküller arası çekim kuvvetlerinin etkisini azaltır. Sıvının Saflığı Genellikle çözeltilerin yüzey gerilimi saf çözücüye göre düşüktür. Sıvıda çözünen moleküller, içteki çözücü moleküllerinin yüzeydeki çözücü moleküllerine doğru çekmesini belli ölçüde engellediğinden sıvının yüzey gerilimini düşürürler. Yüzey Aktif Madde Çözücünün yüzey gerilimini düşüren maddelere yüzey aktif maddeler denir. Sulu çözeltilerin yüzey aktif maddeleri, sabunlar, deterjanlar, organik asitler, alkoller, eterler vs olarak sayılabilir. Yüzey İnaktif Madde Çözücünün yüzey gerilimini değiştirmeyen maddelere yüzey inaktif maddeler denir. Şeker, gliserin, organik asit tuzları yüzey inaktif maddelerdir. Diğer maddelerin aksine iyonik tuzlar, suda çözündüklerinde yüzey gerilimini artırırlar. Suda çözünen iyonlar, su molekülleriyle iyon–dipol etkileşimi yaparak su moleküllerinin çözeltinin iç kısımlara çekilmesini sağlar. etkinlik – 5 Aşağıdaki açıklamalar doğru ise D, yanlış ise Y ile belirtiniz. a) Havada asılı duran sıvı damlalarının küresel olma nedeni sıvının yüzey gerilimidir. b) Yüzey geriliminden dolayı sıvılar en büyük yüzeyli durumu oluşturma eğilimindedirler. c) Bir sıvı üzerine gaz gönderilip basınç artırıldığında sıvının yüzey gerilimi azalır. d) Bir sıvının yüzeyindeki moleküller başka bir madde tarafından sıvının dışına çekildiğinde sıvının yüzey gerilimi azalır. e) Dar borularda adhezyon kuvvetleri yeterince büyükse, sıvı boruda kendiliğinden yükselir. f) Sıvı molekülleri arasındaki kohezyon kuvvetleri yeterince büyükse, sıvı boruda kendiliğinden yükselir. g) Sıcaklığın artırılması, sıvıların yüzey gerilimini düşürür. h) Yüzey aktif maddeler (sabun, deterjan vs) suyun yüzey gerilimini artırırlar. 302 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Maddenin Hâlleri etkinlik – 6 Aşağıdaki açıklamalarda boşluklara gelmesi gereken uygun kelimeyi tablodan seçerek yerleştiriniz. • Adhezyon kuvvetleri • Kohezyon kuvvetleri • İç bükey • Yüzey aktif • Dış bükey • Yüzey gerilimi • Sıcaklık • Yüzey inaktif a) Bir sıvının yüzeyini bir birim artırmak için gereken enerji miktarına …………………………… denir. b) Farklı iki maddenin molekülleri arasındaki çekim kuvvetlerine …………………………… denir. c) Bir maddenin kendi molekülleri arasındaki çekim kuvvetlerine …………………………… denir. d) Bir sıvının molekülleri arasındaki kohezyon kuvvetleri, sıvının içinde bulunduğu boruyla oluşturduğu adhezyon kuvvetlerinden büyükse sıvı …………………………… bir şekil alır. e) Bir sıvının molekülleri arasındaki kohezyon kuvvetleri, sıvının içinde bulunduğu boruyla oluşturduğu adhezyon kuvvetinden küçükse sıvı …………………………… bir şekil alır. f) …………………………… arttıkça sıvıların yüzey gerilimi azalır. g) Çözücülerin yüzey gerilimini düşüren maddelere ............................ maddeler denir. h) Çözücülerin yüzey gerilimini değiştirmeyen maddelere ............................ maddeler denir. SORU 28 Sıvıların yüzey gerilimi ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Sıvıların kimlik özelliklerindendir. B) Moleküller arası çekim kuvveti fazla olan sıvının yüzey gerilimi daha fazladır. C) Yüzey aktif maddeler, içinde çözündükleri sıvının yüzey gerilimini artırırlar. D) Sıcaklık artışı sıvıların yüzey gerilimini düşürür. E) Sıvı üzerindeki basıncın artırılması sıvıların yüzey gerilimini azaltır. ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 303 Maddenin Hâlleri Akışkanlık (Viskozite) Bir sıvının akmaya karşı gösterdiği dirence viskozite denir. Bir sıvının viskozitesi ne kadar büyükse o kadar yavaş akar. Viskozitenin tersine akıcılık denir. Her akışkanın viskozitesi vardır. Gazlar da akışkan maddelerdir. Bu nedenle gazların da viskoziteleri vardır. Gazların viskoziteleri çok küçük yani akıcılıkları çok büyüktür. Viskoziteye Etki Eden Faktörler Moleküller arası çekim kuvvetlerinin artması viskoziteyi artırır. Kuvvetli moleküller arası güçler, molekülleri bir arada tutar ve moleküllerin hareketlerini sınırlar. Büyük kütleli ve doğrusal bir molekül yapısına sahip sıvıların viskoziteleri, küçük ve küresel moleküllerden oluşan sıvının viskozitesinden daha yüksektir. Sıcaklık arttıkça moleküller arasındaki çekim kuvvetleri azalır ve bu nedenle sıvının vistozitesi azalır. Rehber Soru CH2 – OH | CH – OH | CH2 – OH H2O Gliserin Su Açık formülü verilen gliserin ile suyun viskozitelerini karşılaştırınız. Çözüm SORU 29 X sıvısının viskozitesi, Y sıvısının viskozitesinden daha büyüktür. Buna göre, I. X in molekülleri arasındaki çekim kuvvetleri, Y ninkinden fazladır. II. X in akış hızı, Y nin akış hızından fazladır. III. X sıvısı, Y sıvısından daha akıcıdır. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II ÇÖZÜM 304 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III Maddenin Hâlleri SORU 30 X(s) Y(s) Z(s) X, Y ve Z sıvılarından alınan örnekler özdeş ortamlara aynı anda damlatıldıklarında aynı sürede yukarıdaki durum oluşuyor. Buna göre, I. X sıvısının viskozitesi Y sıvısının viskozitesinden daha fazladır. II. Y sıvısının akış hızı, Z sıvısının akış hızından daha azdır. III. Z molekülleri arasındaki çekim kuvvetleri, X sıvısının molekülleri arasındaki çekim kuvvetlerinden daha fazladır. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 31 Üç ayrı kapta su (X), zeytinyağı (Y) ve bal (Z) bulunmaktadır. Bu üç maddenin viskoziteleri aşağıdakilerin hangisinde doğru karşılaştırılmıştır? A) X > Y > Z B) Z > Y > X C) X > Z > Y D) Z > X > Y E) Y > X > Z ÇÖZÜM SORU 32 Viskozite ile ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisi doğrudur? A) Aynı koşullarda damlatılan iki farklı sıvıdan daha hızlı akanın viskozitesi daha fazladır. B) Sıcak ortamdan buz dolabına konulan balın zamanla vistozitesi azalır. C) Aynı koşullarda karşılaştırıldığında suyun viskozitesi reçelden daha fazladır. D) Zeytinyağı ısıtıldığında akıcılığının artması vistozitesinin azalmasındandır. E) Viskozitesi fazla olan sıvıların moleküller arası çekim kuvvetleri daha zayıftır. ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 305 Maddenin Hâlleri Buhar Basıncı Sıvısı ile dengede bulunan buharın yaptığı basınca denge buhar basıncı denir. Kapalı bir kaba konulan sıvı buharlaşır ancak kabı terkedemez. Zamanla gaz (buhar) fazdaki molekül sayısı artar. Buhar moleküllerinden çarpışmalar sonucu enerji kaybedenleri tekrar sıvı faza dönerler. Belli bir süre sonra birim zamanda buharlaşan molekül sayısı ile yoğunlaşan molekül sayısı birbirine eşit olur. Bu durumda sıvı, buharı ile dengededir. Boflluk H2O(s) Kapal› bir kaba konulan su buharlamaya bafllar. H2O(s) m H2O(g) H2O(g) Denge durumunda buharlaşma hızı yoğunlaşma hızına eşittir. h H2O(s) Buhar Basıncına Etki Eden Faktörler Su-buhar dengesi olufltu¤unda denge buhar bas›ncı belirli bir de¤er al›r. Sıvı türü (Uçucu olan sıvının buhar basıncı yüksektir.) Sıcaklık (sıcaklık arttıkça buhar basıncı da artar.) Sıvı saflığı (sıvıda uçucu olmayan bir katı çözünürse buhar basıncı düşer.) Denge buhar basıncı, sıvının miktarına ve sıvının içinde bulunduğu kabın hacmine bağlı değildir. Rehber Soru Şekildeki silindirlerin hacimleri, içlerindeki sıvı su miktarları ve su buharı basınçları birbirine eşittir. Silindir 1 de sabit sıcaklıkta hacim genişletiliyor. 2 de ise sabit hacimde sıcaklık yükseltiliyor. H2O (gaz) H2O (s›v›) Bu silindirlerde, I. Su buharı basıncında II. H2O (sıvı) molekül sayısında III. H2O (gaz) molekül sayısında 1 de Artma Azalma Artma 2 de Artma Azalma Artma 1 değişimlerinden hangileri gerçekleşir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III Çözüm 306 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) II ve III E) I, II ve III 2 Maddenin Hâlleri buhar basÝncÝ SORU 33 X, Y ve Z sıvılarına ilişkin buhar basıncı–sıcaklık ilişkisi grafiği şekildeki gibidir. X Y Z Buna göre, I. Moleküller arası çekim kuvveti en büyük olan sıvı X tir. II. Buhar basıncı en fazla olan Z dir. (aynı sıcaklıkta) III. Y sıvısı, Z sıvısından daha uçucudur. sÝcaklÝk yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) II ve III ÇÖZÜM SORU 34 X ve Y sıvılarının aynı sıcaklıkta buhar basınçları tablodaki gibidir. Buna göre, bu sıvılar için aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Hangi sıvının molekülleri arasındaki çekim kuvvetleri daha büyüktür. b) Hangi sıvı daha uçucudur? Sıvı Buhar Basıncı (mmHg) X Y 12 26 ÇÖZÜM SORU 35 CH2 OH CH3 CH2 OH CH2 Etandiol (X) CH3 O OH Etanol (Y) CH3 Dimetileter (Z) Yukarıda açık formülü verilen bileşiklerin aynı sıcaklıkta buhar basınçları (BB) arasındaki ilişki nasıldır? ÇÖZÜM SORU 36 I. Su II. Alkollü su III. Tuzlu su Aynı sıcaklıkta yukarıdaki maddelerin buhar basınçları arasındaki ilişki nasıldır? ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 307 Maddenin Hâlleri Kaynama Noktası (Kaynama Sıcaklığı) Bir sıvının buhar basıncının sıvı yüzeyine etki eden atmosfer basıncına eşit olduğu andaki sıcaklığına kaynama noktası denir. Kaynama ile buharlaşma kavramları birbirleriyle karıştırılmamalıdır. Buharlaşma, her sıcaklıkta ve sıvının yüzeyinde gerçekleşir. Kaynama, belirli bir sıcaklıkta, sıvının her tarafından kabarcıklar çıkmasıdır. Kaynama olayı dış basınca (sıvının üzerindeki basınç) yani coğrafi irtifaya bağlı bir olaydır. Deniz kenarından yukarılara çıkıldıkça dış basınç azalır. Bunun sonucunda sıvıların kaynama sıcaklıkları düşer. Kaynama Noktasına Etki Eden Faktörler Sıvı türü (uçucu olan sıvının kaynama noktası düşüktür.) Açık hava basıncı (sıvının üzerindeki açık hava basıncı arttıkça kaynama noktası yükselir.) Sıvının saflığı (sıvıda uçucu olmayan katı çözünürse kaynama noktası yükselir.) Moleküller arası çekim kuvveti (Moleküller arası çekim kuvveti fazla olan sıvının kaynama noktası da yüksektir.) Sıvıların kaynama noktaları sıvı miktarına ve sıvıyı ısıtmada kullanılan ısıtıcının gücüne bağlı değildir. Rehber Soru Madde Atmosfer Basıncı Kaynama noktası Su 700 K1 Su 760 K2 Tuzlu su 760 K3 Yukarıdaki tabloda su ve tuzlu su örnekleri belirtilen basınçlarda bulunmaktadır. Buna göre, K1, K2 ve K3 arasındaki ilişki nasıldır? Çözüm SORU 37 Arı su için, I. Deniz seviyesinde, dağın tepesine göre daha yüksek sıcaklıkta kaynar. II. Aynı yerde, düdüklü tencerede açık tenceredekine göre daha düşük sıcaklıkta kaynar. III. Deniz seviyesi ve dağın tepesinde kaynarken buhar basınçları eşittir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III ÇÖZÜM 308 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) I ve II C) I ve III Maddenin Hâlleri SORU 38 Tabloda aynı basınçtaki X ve Y sıvılarının kaynama noktaları verilmiştir. Sıvı Kaynama noktası (°C) X 78 Y 100 Buna göre, aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Hangi sıvının moleküller arası çekim kuvveti daha fazladır? b) Hangi sıvının buhar basıncı daha büyüktür? (Aynı sıcaklıkta) c) Hangi sıvı daha uçucudur? ÇÖZÜM SORU 39 T1 > T2 sıcaklığında X ve Y sıvılarının manometrede buhar basınçları ilişkisi görülmektedir. X(g) Buna göre X ve Y sıvıları için aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Aynı sıcaklıkta buhar basınçları ilişkisi nasıldır? b) Aynı basınçta kaynama noktaları ilişkisi nasıldır? Y(g) X(s) Y(s) T1, V T2, V C›va ÇÖZÜM SORU 40 Şekildeki özdeş beherlere aynı sıcaklıkta eşit hacimde (h1 = h2) X ve Y sıvıları konuluyor. Bir süre sonra kapta h1 > h2 olduğu görülüyor. Buna göre, X(s) I. X sıvısı, Y sıvısından daha uçucudur. II. X sıvısının buhar basıncı, Y ninkinden daha düşüktür. (Aynı T de) h1 Y(s) h2 III. X sıvısının kaynama sıcaklığı, Y ninkinden daha yüksektir. (Aynı P de) yargılarından hangileri doğrudur? (T = sıcaklık, P = basınç) A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM SORU 41 Günlük hayatta bazı maddeler ve gıdalar düşük veya yüksek basınç altında kaynatma veya buharlaştırma ile temizlenmekte, raf ömrü uzatılmakta veya mikroplardan arındırılmaktadır. Buna göre I. Isı sterilizasyonu II. Pastörizasyon III. Besinleri doğal halinde bırakma işlemlerinden hangileri bu uygulamalarla ilgilidir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 309 Maddenin Hâlleri Atmosferin Yapısı Bir gaz karışımı olan atmosferdeki havanın karışımında başlıca azot, oksijen, argon ve su bulunur. Kuru Hava İçinde su buharı bulunmayan havaya kuru hava denir. Nem Hava içinde bulunan su buharına nem, içinde su buharı bulunan havaya da nemli hava denir. Havadaki nem miktarı sıcaklıkla doğru orantılıdır. Doygunluk Noktası Bir hava kütlesinin bulunduğu sıcaklığa göre alabileceği maksimum nem miktarına havanın doygunluk noktası denir. Doygunluk noktasına gelen hava daha fazla nem alamaz. Hava nem yönünden doygunluğa ulaştığında sıcaklık düşükse yağmur yağar. Bağıl Nem Havadaki su buharının kısmi basıncının o sıcaklıkta olması gereken buhar basıncına oranına bağıl nem denir. Bağıl nem = Buhar›n k›smi bas›nc› · 100 Suyun o s›cakl›ktaki buhar bas›nc› Herhangi bir sıcaklıkta ortamda bulunan su buharının kısmi basıncı bu sıcaklıktaki suyun buhar basıncından büyük olamaz. Bağıl nem %100 den fazla olamaz. Bağıl nem %100 den fazla olursa sıcaklığa bağlı olarak buharın bir kısmı yoğunlaşır. Bir ortamdaki bağlı nem %100 veya daha fazla olursa buharlaşma durur, ancak %100 den düşükse buharlaşma devam eder. Rehber Soru 20°C de havadaki buharın basıncı 10,524 mmHg dir. a) Bu ortamda havanın bağıl nemi kaçtır? (20°C de suyun buhar basıncı 17,54 mmHg dir.) Çözüm 310 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI b) Böyle bir ortamda buharlaşma olur mu? Maddenin Hâlleri SORU 42 40°C de havadaki buharın basıncı 35,013 mmHg olarak ölçülüyor. Havanın sıcaklığı 30°C ye düşüyor. a) 40°C de havanın bağıl nemi kaçtır? b) 30°C de havanın bağıl nemi kaçtır? c) Olay sırasında yoğunlaşma olur mu? (30°C de suyun buhar basıncı: 31,83 mmHg; 40°C de suyun buhar basıncı: 55,00 mmHg) ÇÖZÜM SORU 43 Saat 18:00 da 30°C de havanın bağıl nemi %60 olarak ölçülüyor. Gece sıcaklık 20°C ye düşüyor. Buna göre, yağmur yağması ve sis oluşması beklenir mi? (Suyun 20°C de buhar basıncı: 17,54 mmHg; suyun 30°C de buhar basıncı: 31,83 mmHg) ÇÖZÜM SORU 44 25 °C de havadaki su buharının kısmi basıncı 9,52 mmHg dir. Buna göre havadaki bağıl nem kaç mmHg dir? (25 °C de suyun buhar basıncı 23,8 mmHg dir) A) %10 B) %20 C) %30 D) %40 E) %50 ÇÖZÜM SORU 45 Hava sıcaklığının 40ºC olduğu bir ortamda havanın bağıl nemi % 60 ve suyun bu sıcaklıktaki buhar basıncı 55 mm Hg dir. Buna göre su buharının kısmi basıncı kaç mm Hg dir? A) 1,5 B) 22 C) 33 D) 42 E) 55 ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 311 Maddenin Hâlleri Gerçek Sıcaklık Güneşten gelen ısı ve ışıktan kaynaklanan termometrenin ölçtüğü hava sıcaklığına gerçek sıcaklık denir. Hissedilen Sıcaklık Termometre sıcaklığı, bağıl nem, rüzgar ve radyasyon gibi dört meteorolojik faktörden etkilenerek insan vücudunun algıladığı sıcaklığa hissedilen sıcaklık denir. Aşağıdaki tabloda herhangi bir ortamda termometreden okunan gerçek sıcaklığın bağıl nemle ilişkilendirilerek bulunan hissedilen sıcaklık değerleri verilmiştir. s › c a k l › k ( ° C ) b a ¤ › l 50 49 48 47 46 45 44 43 42 41 40 39 38 37 36 35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 25 n e m ( % ) 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 45 44 43 42 41 41 40 39 38 37 36 35 35 34 33 32 31 31 30 29 28 27 26 26 25 25 48 47 46 45 43 43 42 40 39 38 37 36 35 34 33 32 31 31 30 29 28 27 26 26 25 25 53 51 49 48 46 45 44 42 41 39 38 37 36 35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 26 25 25 58 55 53 51 49 48 46 44 43 41 39 38 37 36 34 33 32 31 30 29 28 27 27 26 26 25 66 61 68 55 53 52 49 47 45 43 41 39 38 37 35 34 32 32 31 29 28 28 27 26 26 25 69 66 68 60 57 55 53 50 48 45 43 41 40 38 36 35 33 32 31 30 29 28 27 27 26 26 78 72 68 65 62 60 57 54 51 48 46 43 42 40 38 36 34 33 32 30 29 28 27 27 26 26 83 79 75 70 67 65 61 58 54 51 48 46 44 42 39 37 35 34 33 31 30 28 27 27 26 26 91 86 81 76 72 70 66 62 58 55 51 48 47 44 41 39 37 36 34 32 30 29 28 27 26 26 99 94 88 83 78 75 71 67 62 59 55 51 50 46 43 41 38 37 35 33 31 30 28 28 27 26 95 90 85 82 77 72 67 63 59 55 53 49 46 43 40 39 36 34 32 30 29 28 27 26 98 91 88 83 77 72 67 63 58 56 52 48 45 42 40 38 35 33 31 29 28 27 26 99 96 89 83 78 72 67 62 60 56 51 48 44 42 39 36 34 32 30 29 27 27 96 90 83 78 72 67 64 59 55 50 46 45 41 38 35 32 30 29 27 27 97 90 83 77 71 68 63 58 53 49 47 43 40 36 33 31 30 28 27 98 89 83 76 76 67 62 57 52 49 45 41 38 34 32 30 28 27 96 88 81 78 72 65 60 55 52 47 43 39 36 32 31 28 27 95 87 83 76 70 64 58 55 50 45 41 37 33 31 28 27 95 kategori I 93 89 81 74 68 61 58 53 47 42 38 34 32 29 27 II III IV SORU 46 Mersin’de 25 Temmuzda havada ölçülen gerçek termometre sıcaklığı 35°C ve higrometrede ölçülen bağıl nem % 85 tir. Buna göre Mersin’de bu tarihte hissedilen sıcaklık kaç °C dir? (Sıcaklık - Bağıl Nem tablosundan yararlanınız) A) 35 B) 40 C) 60 D) 85 E) 95 ÇÖZÜM SORU 47 Ankara’da Ağustos ayında günlerden birinde havada ölçülen gerçek sıcaklık 41°C ve aynı gün higrometreden ölçülen bağıl nem %70 dir. Buna göre Ankara’da bu tarihte hissedilen sıcaklık kaç °C dir. (Sıcaklık – Bağıl Nem tablosundan yararlanınız) A) 41 B) 51 C) 62 ÇÖZÜM 312 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) 70 E) 78 Maddenin Hâlleri Hal Değişimi Bir maddenin katı, sıvı, gaz hallerinin birinden bir başkasına geçmesine hal değişimi denir. Isı Sıcak bir cisimden soğuk cisme aktarılan enerjiye ısı denir. Isı akımı bazen sıcaklık değişimine neden olurken bazı durumlarda hal değişimine neden olur. geri süblimleflme erime buharlaflma s›v› kat› donma gaz yo¤unlaflma süblimleflme ›s› al›r (endotermik) ›s› verir (ekzotermik) X(kat›) X(s›v›) X(gaz) • en düzenli hal • en düzensiz hal • en düflük enerjili hal • en yüksek enerjili hal Erime Katı maddelerin ısı alarak sıvı hale geçmesine erime denir. Erime Noktası Bir maddenin belli basınç altında katı halden sıvı hale geçtiği sıcaklığa erime noktası (erime sıcaklığı) denir. Donma Sıvı maddenin ısı vererek katı hale geçmesine donma denir. Donma Noktası Bir maddenin belli basınç altında sıvı halden katı hale geçtiği sıcaklığa donma noktası (donma sıcaklığı) denir. Buharlaşma Sıvı maddelerin ısı alarak gaz hale dönüşmesine buharlaşma denir. Sıvılar her sıcaklıkta buharlaşabilir. Yoğuşma Bir gazın ısı vererek sıvıya dönüşmesine yoğuşma denir. Süblimleşme Bir maddenin katı halden sıvı hale dönüşmeden direk gaz hale dönüşmesine süblimleşme denir. Geri Süblimleşme Süblimleşmenin tersi olarak, gaz bir maddenin doğrudan katı hale dönüşmesine geri süblimleşme denir. Geri süblimleşmede ısı açığa çıkar. (Su buharının katı hale geçmesine özel olarak kırağılaşma denir.) 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 313 Maddenin Hâlleri etkinlik – 7 Aşağıdaki fiziksel değişmeleri adlandırıp değişme sırasında ısı alınırsa “ısı alınır” ısı veriliyorsa “ısı verir” şeklinde belirtiniz. Değişim Değişimin Adı a) Buz ⎯→ Su b) Katı naftalin ⎯→ Naftalin buharı c) Sıvı alkol ⎯→ Alkol buharı d) İyot buharı ⎯→ Katı iyot e) Buz ⎯→ Su buharı f) Su ⎯→ Buz Isı alır / Isı verir SORU 48 Bir maddenin katı hali X, sıvı hali Y, gaz hali ise Z ile gösterilmektedir. Buna göre, I. Z den Y ye geçiste düzensizlik artar. II. X ten Y ye geçişte ortama ısı verilir. III. X ten Z ye geçişte hacim artar. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III ÇÖZÜM SORU 49 Arı bir maddenin farklı fiziksel halleri X, Y ve Z ile gösterilmiş olup aralarındaki hal değişimleri numaralı oklarla verilmiştir. 1 X 3 2 Y Z 4 5 Buna göre I. 1. buharlaşma ise 2. donmadır. II. 3. erime, 4. yoğuşma ise 5. süblimleşmedir. III. 2. buharlaşma ise 4. ısı veren (ekzotermik) tir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II ÇÖZÜM 314 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Maddenin Hâlleri Arı Bir Maddenin Hal Değişim Grafiği Arı bir maddenin sabit basınç altında, katı halden başlanarak gaz hale sÝcaklÝk dönüşünceye kadar ısıtılmasına ilişkin sıcaklık – ısı grafiğini inceleyeceğiz. (KN)T3 I. Aralık (EN)T2 Bu aralıkta madde katı olup homojen görünümlüdür. Sıcaklık T1 den T2 T1 I katÝ II III IV V katÝ+sÝvÝ sÝvÝ sÝvÝ+gaz gaz ye kadar artar. Sıcaklık arttığı için taneciklerin ortalama kinetik enerjisi ÝsÝ artar. Bu aralıkta maddenin potansiyel enerjisi değişmez. II. Aralık Bu aralıkta madde katı–sıvı karışımı şeklinde olup görünüm heterojendir. Arı bir maddenin erimesi sırasında sıcaklık sabit kaldığından taneciklerin ortalama kinetik enerjisi de değişmez. Ancak bu aralıkta maddenin potansiyel enerjisi artar. Erime süresince katının yoğunluğu değişmez. III. Aralık Bu aralıkta madde sıvı olup homojen görünümlüdür. Madde tamamen sıvı hale geçtikten sonra, ısı aldıkça sıcaklığı artacağından ortalama kinetik enerjisi artar. Bu durum kaynama noktasına kadar sürer. Bu aralıkta maddenin potansiyel enerjisi değişmez. Isınma süresince sıvının buhar basıncı artar. IV. Aralık Bu aralıkta madde sıvı – gaz karışımı olup görünüm heterojendir. Kaynama süresince arı maddelerin sıcaklığı değişmediğinden ortalama kinetik enerji de değişmez. Ancak kaynama sırasında maddenin toplam potansiyel enerjisi artar. Kaynamakta olan sıvının yoğunluğu ve buhar basıncı değişmez. V. Aralık Bu aralıkta madde gaz halinde olup görünüm homojendir. Bu aralıkta verilen ısı maddenin sıcaklığını artıracağı için ortalama kinetik enerji de artar. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 315 Maddenin Hâlleri Rehber Soru sÝcaklÝk(¡C) Saf bir X maddesinin hal değişimine ilişkin sıcaklık–zaman ilişkisi grafiği şekildeki gibidir. Buna göre, aşağıdaki soruları cevaplayınız. 230 a) X maddesinin erime ve kaynama sıcaklığı kaç °C dir? 200 b) X maddesi hangi aralıklarda heterojen görünümlüdür? c) X maddesinin hangi aralıklarda potansiyel enerjisi artar? 120 d) X maddesinin hangi aralıklarda kinetik enerjisi artar? 70 I 0 II 2 III 7 IV 12 V 32 zaman(dk) Çözüm SORU 50 Saf X sıvısı kaynama noktasının altındaki bir sıcaklıktan kaynama noktasının üzerindeki bir sıcaklığa kadar ısıtılıyor. Buna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) X in düzensizliği artar. B) X in potansiyel enerjisi artar. D) X hal değiştirir. E) X in yoğunluğu azalır. C) X in kinetik enerjisi değişmez. ÇÖZÜM SORU 51 Erime noktasında bulunan saf bir madde sabit basıç altında tamamı eriyinceye kadar ısıtılıyor. Bu işlem sırasındaki bazı değişimlerin grafikleri aşağıdaki gibi çiziliyor. Sıvı kütlesi 0 Kinetik enerji zaman I Kinetik enerji Potansiyel enerji II 0 Sıvı kütlesi III Bu grafiklerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III ÇÖZÜM 316 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) I ve III E) I, II ve III Maddenin Hâlleri SORU 52 Saf bir X katısı erime noktasının altındaki bir sıcaklıktan erime noktasının üzerindeki bir sıcaklığa kadar ısıtılıyor. Bu işlemde bazı değişimlere ilişkin aşağıdaki grafikler çizilmiştir. s›cakl›k kat› kütlesi kütle s›v› ortalama kinetik enerji potansiyel enerji kat› ›s› a s›cakl›k zaman b zaman c d zaman e Bu grafiklerden hangileri doğrudur? ÇÖZÜM SORU 53 Sabit basınç altında kaynamakta olan saf bir sıvı için aşağıda çizilen grafiklerden hangisi yanlıştır? A) B) Ortalama kinetik Sıvı hacmi 0 C) enerji Zaman Zaman D) Buhar basıncı 0 E) Toplam potansiyel Sıcaklık Zaman enerji Zaman Zaman ÇÖZÜM SORU 54 Katı kütlesi Sabit basınç altında ısıtılmakta olan saf bir katıya ilişkin katı kütlesi - zaman grafiği şekildeki gibidir. Buna göre, I. Başlangıçta katı erime noktasındadır. II. 1. aralıkta katının kinetik enerjisi artar. III. 2. aralıkta katının sıcaklığı artar. 1 2 Zaman yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 317 Maddenin Hâlleri etkinlik – 8 X, Y ve Z maddelerinin normal (1 atm) erime ve kaynama sıcaklıkları tablodaki gibidir. Madde EN (°C) Buna göre, aşağıdaki soruları cevaplayınız. KN (°C) X –100 –5 Y –30 360 Z 40 600 a) Oda koşullarında (25°C, 1 atm) X, Y ve Z nin fiziksel hali nasıldır? b) Normal koşullarda (0°C, 1 atm) X, Y ve Z nin fiziksel hali nasıldır? c) Oda koşullarında molar hacmi en fazla olan hangisidir? d) Suyun normal basınçta sıvı olduğu sıcaklık aralığında X, Y ve Z hangi fiziksel hallerde bulunabilir? e) Y nin sıvı olduğu en düşük sıcaklıkta X ve Z hangi fiziksel halde bulunur? f) X in sıvı olduğu sıcaklıklarda Y ve Z hangi fiziksel halde bulunur? g) Sıcaklık –50°C den 100°C ye getirildiğinde X, Y ve Z nin fiziksel hali nasıl değişir? SORU 55 Arı su deniz kenarında (Normal basınçta) 0°C de donar, 100°C de kaynar. Arı X, Y ve Z maddelerinin deniz kenarında erime ve kaynama noktaları tablodaki gibidir. Madde Erime Noktası (ºC) Kaynama Noktası (ºC) X –5 80 Y –35 150 Z 28 362 Buna göre normal basınçta X, Y ve Z maddelerinden hangileri saf suyun sıvı olduğu sıcaklık aralığında katı halde bulunamaz? A) Yalnız X B) Yalnız Y C) Yalnız Z D) X ve Y E) Y ve Z ÇÖZÜM SORU 56 Başlangıçta katı halde bulunan ve I, II, III ile gösterilen arı maddelerinin sıcaklık-zaman grafikleri aşağıdaki gibidir. Sıcaklık (°C) Sıcaklık (°C) Sıcaklık (°C) 430 80 80 32 20 20 10 Zaman I Zaman Zaman II III Buna göre bu maddelerden hangileri oda sıcaklığında sıvı fazla bulunur? A) Yalnız I B) Yalnız II ÇÖZÜM 318 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III Maddenin Hâlleri 4 - KATILAR Tüm maddeler, yeteri kadar soğutulduğunda katıya dönüşür. Oluşan katıların özellikleri, katıyı oluşturan atom, iyon veya molekülleri bir arada tutan kuvvetlere bağlıdır. Katı Türleri Katılar istiflenme şekline göre amorf katı ve kristal katı olmak üzere ikiye ayrılır. Amorf Katı Atom veya molekülleri belli bir kalıba göre değil, rastgele istiflenmiş katılara amorf katı denir. Amorf katıların belli bir erime noktaları yoktur. Amorf katılar belli bir sıcaklık aralığında gitgide yumuşayarak akıcılık kazanırlar. Lastik, cam, plastikler, tereyağı amorf katılara örnek verilebilir. Kristal Katı Atomların, iyonların veya moleküllerin belli bir geometrik kalıba göre istiflenmesiyle oluşan katılara kristal katı denir. Kristal katıların yapı, erime noktası, yoğunluk, sertlik gibi fiziksel özellikleri bu katıları meydana getiren atom, iyon ve molekülleri bir arada tutan çekim kuvvetlerine bağlıdır. Kristal katılar, tanecikler arası çekim kuvvetlerine göre şu şekilde gruplandırılabilirler: İyonik kristaller Moleküler kristaller Kovalent kristaller Metalik kristaller İyonik Kristaller Pozitif yüklü katyonlarla negatif yüklü anyonların elektrostatik çekim kuvveti ile bir araya gelmesinden oluşan kristallere iyonik kristaller denir. İyonik kristallerde iyonlar iyonik bağlarla bir arada tutulurlar. İyonik kristaller zıt yüklü iyonların belirli bir düzene göre dizilmesiyle oluşur. Aynı zamanda iyonik kristaller sert ve kırılgandır. Farklı iyonik bileşiklerin çeşitli tiplerde kristal örgü yapıları vardır. Cl – Na+ CI– Cs+ CsCl’nin cisim merkezli kübik kristal örgüsü NaCl (yemek tuzu) nin yüzey merkezli kübik kristal örgüsü İyonik katılar, iyonları bir arada tutan güçlü etkileşimlerden dolayı yüksek erime noktasına sahiptir. İyonik katılarda iyonlar sabit konumda bulunduklarından elektriği iletmez. Ancak bu katılar eritildiklerinde ya da suda çözündüklerinde iyonlar serbestçe hareket ettiğinden elektriği iletir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 319 Maddenin Hâlleri etkinlik – 9 İyonik kristallerle ilgili aşağıdaki açıklamalar doğru ise D yanlış ise Y ile belirtiniz. a) İyonik kristaller birbirinden bağımsız moleküllerden oluşur. b) İyonik kristallerde, iyonlar arasında farklı yüklerden oluşan elektrostatik bir çekim vardır. c) İyonik kristallerde, iyollar arasında zayıf çekim olduğu için iyonik bileşiklerin erime noktaları çok düşüktür. d) İyonik kristallerde anyon ve katyonlar arasında yük denkliği vardır. e) İyonik kristallerde iyonların yerleri sabit ve stabil (hareketsiz) dir. f) İyonik bir bileşik olan NaCl; NaCl(k) ve NaCl(suda) durumlarında elektrik akımını iletmez. g) İyonik kristaller suda çözünüklerinde pozitif ve negatif yüklü iyon oluşturur. Moleküler Kristaller Birbirinden bağımsız yapıdaki kovalent moleküllerin moleküller arası çekim kuvvetlerinin etkisiyle oluşturduğu kristallere moleküler kristaller denir. CO2, I2, C4H10 gibi apolar molekülleri katı halde London kuvvetleri bir arada tutar. SO2, PCl3, HBr gibi polar molekülleri katı halde polar etkileşim (dipol–dipol çekimi) bir arada tutar. H2O, HF, NH3 gibi hidrojen bağı oluşturan molekülleri katı halde hidrojen bağları bir arada tutar. Moleküler kristallerde molekülleri bir arada tutan kuvvetler, kovalent bağ ve iyonik çekim kuvvetlerine göre oldukça zayıftır. Bu nedenle moleküler kristaller kolayca şekil değiştirebilecek kadar yumuşaktır. Yine aynı nedenden dolayı moleküler kristallerin erime noktaları genellikle düşüktür. (Bir çoğu 100ºC nin altında erir.) H H O H O H H Br H Br Katı halde moleküller bir kristal olan HBr(k) de moleküller ara- H H O O H sında oluşan dipol – dipol çekimleri noktalarla gösterilmiştir. H O H H H O H Katı halde moleküler bir kristal olan H2O(k) da moleküller arasında oluşan hidrojen bağları noktalarla gösterilmiştir. 320 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Maddenin Hâlleri etkinlik – 10 Moleküler kristallerle ilgili aşağıdaki açıklamalar doğru ise D yanlış ise Y ile belirtiniz. a) Moleküler kristaller, molekül yapılı bileşiklerin yeterince soğutulduklarında ve yeterli basınç uygulandığında katılaşan kristallerdir. b) Moleküler kristaller, gaz haline dönüştüklerinde bir birinden bağımsız moleküllere ayrışır. c) Moleküler kristallerin erime noktaları, iyonik kristallerin erime noktalarından daha yüksektir. d) Moleküler kristali meydana getiren moleküller apolar yapıdaysalar bu molekülleri kristal içinde kovalent bağlar bir arada tutar. e) Polar molekülleri moleküler kristal içinde bir arada tutan kuvvetler dipol-dipol çekimidir. f) HCl molekülleri katılaşıp kristalize olduğunda kristal içinde molekülleri hidrojen bağı bir arada tutar. g) H-COOH formülüne sahip formik asit katılaşıp kristalize olduğunda kristal içinde molekülleri hidrojen bağı bir arada tutar. Kovalent Kristaller Çok sayıda ametal atomunun kovalent bağlarla birbirine bağlanarak oluşturdukları üç boyutlu ağ yapılara kovalent kristaller denir. Kovalent kristaller de ametallerden oluşur. Ancak bu kristallerde moleküler kristallerde olduğu gibi birbirinden bağımsız moleküller yoktur. Kovalent kristaller tek tür elementten oluşabileceği gibi farklı tür atomlardan da oluşabilir. Karbon elementinin farklı yapılı halleri olan elmas ve grafit, SiO2 (silisyumdioksit), SiC (silisyum karbür) kovalent kristallere örnektir. Kovalent kristalleri meydana getiren atomlar arasındaki kovalent bağlar sağlam bağlardır. Bu nedenle kovalent kristallerin erime noktaları oldukça yüksektir. Elmas Her karbon atomu, dört komşu karbon atomuna kovalent bağlarla bağlanmıştır. Bütün bağlar üç boyutlu bir yapı oluşturacak şekilde sıkı, sağlam ve stabildir. Hareket eden elektron bulunmadığından ısı ve elektriği iletmez. Grafit Her karbon atomu aynı düzlemde bulunan başka üç karbonla altıgen düzlemsel halkalar oluşturacak şekilde bağlanır. Katmanlı bir yapıya sahip olup katmanlar arasında zayıf Van der waals kuvvetleri bulunur. Bu nedenle yapısı elmasa oranla oldukça yumuşaktır. Son katmanda bulunan elektronlardan birinin bağ oluştururken hareketli olmasından dolayı ısı ve elektriği iletir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 321 Maddenin Hâlleri etkinlik – 11 Kovalent kristallerle ilgili aşağıdaki açıklamalar doğru ise D yanlış ise Y ile belirtiniz. a) Kovalent kristaller birbirinden bağımsız moleküllerden oluşur. b) Kovalent kristalleri oluşturan atomlar arasında kovalent bağlar vardır. c) Cam ve plastikler kovalent kristallerin en tipik örnekleridir. d) Elmas, grafitten daha sert ve sağlam yapıya sahip kovalent kristaldir. e) Grafit katmanlı bir yapıya sahip olup katmanlar arasında Van der waals kuvvetleri bulunur. f) Hem elmas hem de grafit karbon atomlarından oluşuğu halde elmas elektriği iletmez ancak grafit elektriği iletir. Metalik Kristaller Metal atomlarının belirli bir düzene göre istiflenerek oluşturdukları katılara metalik kristaller denir. Metallerin son katmanındaki elektronlar, metal atomları tarafından kuvvetle çekilmedikleri için katı içerisinde her yöne doğru akabilen bir bulut oluştururlar. Metal kristallerinin bir elektron bulutu içine düzenli şekilde yerleşmiş artı yüklü iyonlardan oluştuğu düşünülebilir. Metaldeki bağ elektonları tüm kristal boyunca yayılmıştır. Bu dağılımdan kaynaklanan büyük kohezyon kuvvetleri metallerin sertlik ve dayanıklılığını belirler. Bu özellikler, metallerin son katmanındaki elektronların sayısı arttıça artar. Örneğin son katmanında bir elekron bulunduran sodyum yumuşak olup erime noktası 98ºC iken son katmanında iki elektron bulunan magnezyum daha sert ve erime noktası 650ºC dir. Metallerin son katmanındaki elektronlar rahat hareket edebildikleri için ısı ve elektriği iyi iletirler. etkinlik – 12 Metalik kristallerle ilgili aşağıdaki açıklamalar doğru ise D yanlış ise Y ile belirtiniz. a) Metalik kristaller, metallerle ametaller arasında elektron alış verişi sonucunda oluşan kristallerdir. b) Metal atomlarının son katmanında bulunan hareketli elektronlarla bu elektronlardan arta kalan katyonların birbirini çekmesi, metalik kristalin oluşumunda etkendir. c) Metalik kristaller son katmanlarındaki hareketli elektronlardan dolayı ısı ve elektriği iyi iletirler. d) Metalik kristallerin erime noktalarının ve sertliklerinin çok değişken oluşu son katmandaki elektronların azlığı ve fazlalığı ile ilgilidir. e) Atom numarası 11 olan Na metalinin erime noktası, atom numarası 13 olan Al metalinin erime noktasından daha yüksektir. 322 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Maddenin Hâlleri Aşağıdaki tabloda kristal katı türleri, aradaki çekim kuvvetleri ve genel özellikleri verilmiştir. Kristal Türü İyonik Kovalent (Ağ örgülü katı) Moleküller Arası Genel Özellikler Kuvvetler Elektrostatik çekim Örnekler Sert, kırılgan, erime noktası yüksek, ısı ve NaCl, KF, MgO, KNO3, CaCO3 elektriği iletmez. Çok sert, erime noktası yüksek, Kovalent bağ SiC, C(elmas), C(grafit), SiO2(kuartz) ısı ve elektriği iletmez. Moleküler Dipol–dipol, London, Hidrojen bağları Yumuşak, erime noktası düşük, ısı ve elektriği iletmez. I2, CO2, H2O, C12H22O11(şeker), Ar Metalik Metalik bağlar Sertliği değişken, erime noktası değişken, ısı ve elektriği iyi iletir. Na, Mg, Cu, Fe, Zn (Tüm metalik elementler) etkinlik – 13 Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere tablodaki uygun terimleri yazınız • İyonik • Amorf katı • Zn • Al • C6H12O6 • Elmas • Moleküler • Metalik • Kristal katı • Kovalent • KCl • CaO • Grafit • I2 a) Atom veya molekülleri belirli bir düzen ve kalıba uygun olmadan rastgele istiflenmiş katılara ....................... denir. b) Atomların, iyonların veya moleküllerin bir geometrik kalıba göre istiflenmesiyle oluşan katılara .................... denir. c) Pozitif yüklü katyonlarla negatif yüklü anyonların elektrostatik çekim kuvveti ile bir araya gelmesinden oluşan kristallere .......................... kristal denir. d) Birbirinden bağımsız yapıdaki kovalent bağlı moleküllerin moleküller arası çekim kuvvetlerinin etkisiyle oluştuğu kristallere .......................... kristaller denir. e) Kovalent kristallerde atomlar arasında .......................... bağlar bulunur. f) Metal atomlarının belirli bir düzene göre istiflenerek oluşturduğu kristallere .......................... kristaller denir. g) Kovalent kristallere .......................... ve .......................... örnek verilebilir. h) İyonik kristallere .............................. ve .......................... örnek verilebilir. i) Metalik kristallere ............................ ve .......................... örnek verilebilir. j) Moleküler kristallere.......................... ve .......................... örnek verilebilir. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 323 Maddenin Hâlleri Rehber Soru I. İyonik kiristaller katı halde elektriği iletmez ancak sıvı halde iletir. II. Moleküler kristaller birbirinden bağımsız birimlerden oluşup bu birimler moleküller arası bağlarla birarada tutulur. III. Metalik kristaller, metallerle ametallerden oluşup haddelenemezler. Kristallerle ilgili yukarıdaki açıklamalardan hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III Çözüm SORU 57 SiO2(k) CO2(k) CH3–OH(k) Yukarıdaki kristallerle ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Her bir kristallerin türü nedir? b) Her üçünün kaynama noktalarını karşılaştırınız. ÇÖZÜM 324 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) II ve III E) I, II ve III Maddenin Hâlleri SORU 58 – + – – + – – + – – + – + – – + – – + – – + – + – – + – – + – – + CI H CI H + – + – + – + H H H Na+ CI– H CI CI H CI CI H H a b c d CI CI CI e Yukarıdaki kristallerin türleri nedir? ÇÖZÜM SORU 59 I. X katısı ısıtıldığında önce yumuşamakta sonra erimektedir. II. Y katısının erime noktası yüksek olup katısı elektrik akımını iletmiyor. Ancak sıvı ve sulu çözeltisi elektrik akımını iletiyor. III. Z katısı eğilip bükülmekte olup hem katısı hem de sıvısı elektrik akımını iletiyor. Yukarıda özellikleri verilen katıların türü nedir? ÇÖZÜM SORU 60 Aşağıda bazı katı kristaller ve özellikleri verilmiştir. Katı Türü I. NaCl İyonik Yüksek II. I2 Moleküler Düşük Ağ örgülü Yüksek III. NH3 Erime Noktası Bu katılarla ilgili verilenlerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÇÖZÜM 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 325 Gazlar 1. TEST – 1 4. Gazlarla ilgili, I. Sıkıştırıldıklarında sıvılaşmayan, gaz halde olma özelliğini sürdürebilen gaz ideal gazdır. 1 barlık basınç kaç atm lik basınca eşittir? A) 1 1, 01325 II. Sıkıştırıldıklarında sıvılaşabilen gazlar gerçek gazlardır. B) 1, 01325 2 D) 1,01325 C) 1 E) 2,02650 III. İdeal gazların molekülleri arasında çekim kuvvetleri yoktur. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III 5. 190 mmHg lık basınç kaç barlık basınca eşittir? A) 0,25 B) 1, 01325 4 D) 1,01325 2. C) 1, 01325 2 E) 2,02650 Gazların kinetik teorisiyle ilgili, I. Kinetik teoriye göre aynı sıcaklıktaki bütün gazların ortalama kinetik enerjileri eşittir. II. Aynı sıcaklıktaki ideal gazların sıcaklığı eşit olarak artırılırsa aynı oranda genleşirler. 6. 2 Barlık basınç kaç mmHg lık basınca eşittir? A) 1,01325 III. Kinetik teoriye göre ideal gaz molekülleri arasındaki çekim kuvvetleri ihmal edilemez. B) 760 D) C) 1520 1, 01325 760 1, 01325 E) 1520 yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III 7. 0,5 atmosferlik basınç kaç barlık basınca eşittir? A) 0,101325 3. Basınç birimleriyle ilgili, I. B) 1, 01325 4 D) 1,01325 C) 1, 01325 2 E) 2,02650 Deniz seviyesinde normal atmosfer basıncı 760 mmHg dır. II. 1 atmosferlik basınç 760 mmHg lık basınca eşittir. III. 1 atmosferlik basınç 1,01325 barlık basınca eşittir. D) II ve III B) Yalnız II E) I, II ve III 326 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 380 mmHg lık basınç kaç atmosferlik basınca eşittir? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I 8. C) I ve II A) 0,101325 D) B) 0,2 1, 01325 2 C) E) 0,5 1, 01325 4 Maddenin Hâlleri 9. Hareketli pistonlu bir kapta bulunan sabit sıcaklık- 12. Bir ideal gazla ilgili aşağıda bazı ilişileri gösteren taki belli miktar ideal gaz için aşağıdaki grafikler çi- grafikler verilmiştir. ziliyor. Bu grafiklerden hangisi yanlış bir değişimi P PV göstermektedir? V (P=basınç, V = hacim, T = sıcalık, n = mol sayısı) 0 0 V I 0 V II 1/P III A) B) V Bu grafiklerden hangileri doğrudur? (P,n) sabit (n, T) sabit (P,n) sabit (P = Basınç, V = hacim) A) Yalnız I V T(K) C) P B) Yalnız II D) II ve III T(K) 0 C) I ve II D) E) I, II ve III V 0 P T E) P (V,n) sabit (V,n) sabit 10. Sabit basınçlı bir kapta bulunan bir miktar ideal T(K) 0 T(K) 0 T(K) 0 gaz için aşağıdaki grafikler çiziliyor. V V V/T 13. İdeal bir gaz ile ilgili, 0 I T(K) 0 0 T(°C) II I. T(K) III küçültülünce basıncı artar. Bu grafiklerden hangileri doğrudur? II. Sabit basınçta belli miktar ideal gazın mutlak (V = hacim, T = sıcaklık) A) Yalnız I Sabit sıcaklıkta belli miktar ideal gazın hacmi sıcaklığı artınca hacmi de artar. B) Yalnız III D) II ve III C) I ve III III. Sabit hacimde belli miktar ideal gazın mutlak sıcaklığı artınca basıncı da artar. E) I, II ve III yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I 11. Sabit hacimli bir kapta bulunan bir miktar ideal gaz D) II ve III için aşağıdaki grafikler çiziliyor. P P 0 I T(K) 0 T(°C) II A) Yalnız I T(K) III I. D) II ve III Hacim II. Sıcaklık III. Gazın cinsi niceliklerinden hangilerine bağlıdır? B) Yalnız II 3. E E) I, II ve III 14. Bir gazın basıncı, 0 (P = basınç, T = sıcaklık) 2. C C) I ve II P/ T(K) Bu grafiklerden hangileri doğrudur? 1. E B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız I E) I, II ve III 4. A 5. B 6. D B) Yalnız II D) II ve III 7. C 8. E 9. A 10. B 11. C C) I ve II E) I, II ve III 12. D 13. E 14. C 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 327 Gazlar 1. TEST – 2 Sabit basınçta belli miktar bir ideal gaz için aşağıdaki grafik veriliyor. 4. Bir ideal gaz için aşağıdaki grafik veriliyor. V / T(K) hacim (L) x s›cakl›k 0 T(K) 0 Bu grafikle ilgili, Bu grafikle ilgili, I. I. x değeri –273ºC dir. II. Sıcaklık birimi Kelvindir. II. Sıcaklık birimi Kelvindir. III. Mutlak sıcaklık arttıkça hacimde artar. III. Sıcaklık arttıkça hacim de artar. ifadelerinden hangilerinin doğru olduğu sonu- yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III Sabit basınçta belli miktar gaz için verilmiştir. cuna ulaşılır? C) I ve III (V = hacim, T = sıcaklık) E) I, II ve III A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 2. C) I ve II E) I, II ve III Bir ideal gaz için aşağıdaki grafik veriliyor. bas›nç (P) s›cakl›k 0 5. Bu grafikle ilgili, I. Bir ideal gaz için aşağıdaki grafik veriliyor. Sabit hacimde belli miktar gaz için verilmiştir. Bas›nç (P) II. Sıcaklık birimi kelvindir. x III. Mutlak sıcaklık ile basınç doğru orantılı değişir. y ifadelerinden hangilerinin doğru olduğu sonucuna ulaşılır? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III Hacim (V) 0 C) I ve II E) I, II ve III Bu grafikle ilgili, I. 3. Sabit basınçlı bir kapta belli miktar gazın sıcaklığı düşürülünce, I. Sabit sıcaklıkta belli miktar gaz için çizilmiştir. II. Hacim artınca basınçta artar. III. Sabit sıcaklıkta x ve y noktalarında mol sayıları (madde miktarları) farklıdır. Hacim II. Ortalama kinetik enerji yargılarından hangileri doğrudur? III. Molekül sayısı A) Yalnız I niceliklerinden hangileri azalır? A) Yalnız I D) II ve III B) Yalnız II E) I, II ve III 328 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI D) II ve III C) I ve II B) Yalnız II E) I, II ve III C) I ve II Maddenin Hâlleri 6. Sabit sıcaklıklı belirli bir miktar ideal gaz için aşa- 9. ğıdaki grafik veriliyor. Kapalı bir kapta bulunan bir ideal gaz için aşağıdaki grafik veriliyor. Bas›nç (atm) Bas›nç (atm) 9 4,5 1 y Hacim (L) 3 Bu grafikle ilgili, Bu grafikle ilgili, I. I. II. Sıcaklık birimi ºC dir. x değeri 3 atm dir. x değeri –273K dir. II. y değeri 2 L dir. III. Kaptaki gaz miktarı 1 moldür. III. Grafiğin her noktasında PV değerleri eşittir. ifadelerinden hangilerinin doğru olduğu sonucuna ulaşılabilir? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 7. s›cakl›k 0 x x C) I ve II A) Yalnız I E) I, II ve III B) Yalnız II D) II ve III C) I ve II E) I, II ve III Aynı ortamda üç ayrı hareketli pistonlu kapta belli miktar gazların ilk ve son sıcaklıkları tablodaki gibidir. X(g) Y(g) Z(g) İlk sıcaklık 10ºC 27ºC 100K Son sıcaklık 20ºC 327ºC 200K 10. Bir ideal gaz için aşağıdaki grafik veriliyor. Buna göre hangi gazların hacmi 2 katına çıkmaz? A) Yalnız X B) Yalnız Y D) X ve Y Hacim (L) C) Y ve Z E) X, Y ve Z s›cakl›k 0 8. Sabit hacimli bir kapta belli miktar gazın sıcak- Bu grafikle ilgili, lığı artınca, I. I. II. Sabit basınçtaki belli miktar gaz için çizilmiştir. Basınç Sıcaklık birimi kelvindir. III. Mutlak sıcaklık ile hacim doğru orantılı değişir. II. Ortalama kinetik enerji III. Yoğunluk ifadelerinden hangilerinin doğru olduğu sonu- niceliklerinden hangileri artar? cuna ulaşılır? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 1. C 2. E A) Yalnız I C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 3. C 4. E B) Yalnız II 5. A 6. E 7. A 8. C C) I ve II E) I, II ve III 9. B 10. E 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 329 Genel Tekrar Testleri 1. TEST – 29 4. Viskozite X 1.10-3 Y: Alkol Y 3.10-3 Yukarıdaki maddelerle ilgili, Yukarıdaki tabloda X ve Y sıvılarının 25ºC deki viskoziteleri verilmiştir. I. II. Balın ısıtıldığında akıcılığının artması viskozi- Moleküller arası çekim kuvveti tesinin azalmasındandır. II. Akıcılık (akış hızı) III. X ve Y sıvıları sıcak ortamdan soğuk ortama III. Aynı sıcaklıktaki uçuculukları konulduğunda viskozitesi en fazla artan alkol- niceliklerinden hangileri arasındaki ilişki tespit edilebilir? A) Yalnız I D) II ve III B) Yalnız II Aynı koşullarda karşılaştırıldığında viskozitesi en büyük olan baldır. Buna göre bu tablodan X ve Y sıvıları için, I. X: Bal Sıvı dür. yargılarından hangileri doğrudur? C) I ve II A) Yalnız I E) I, II ve III B) Yalnız II D) II ve III 2. I. C) I ve II E) I, II ve III Plastik ve cam amorf katı türüne örnek verilebilir. II. Elmas moleküler katı türüne örnek verilebilir. III. İyot metalik katı türüne örnek verilebilir. yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I D) II ve III B) Yalnız II 5. Madde C) I ve II E) I, II ve III Erime Noktası Kaynama Noktası (ºC) (ºC) X -30 -10 Y 35 120 Z -10 90 Yukarıda 1 atm basınç altında X, Y ve Z maddelerinin hal değişim noktaları verilmiştir. 3. Sıvılarla ilgili, Buna göre, I. I. Miktarları arttıkça kaynama noktaları değişmez. 20ºC de X gaz, Y katı ve Z sıvı halde bulunur. II. Belli sıcaklıkta buharlaşırlar. II. Normal koşullarda molar hacmi en büyük olan III. Açık hava basıncı artınca buhar basınçlarıda artar. X tir. III. Oda koşullarında Y katı halde bulunur. yargılarından hangileri yanlıştır? A) Yalnız I D) II ve III B) Yalnız II E) I, II ve III 382 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI yargılarından hangileri doğrudur? C) I ve II A) Yalnız I D) II ve III B) Yalnız II E) I, II ve III C) I ve II Maddenin Hâlleri 6. Amorf katılarla ilgili, I. 10. Aşağıda verilen kristal katılardan hangisinin türü yanlıştır? Isıtıldıklarında önce yumuşar sonra erir ve akışkan sıvı hale gelir. Türü __________ II. Belirli bir erime noktası vardır. A) Çinko Metalik III. Atomların, iyonların veya moleküllerin belirli bir B) KNO3 İyonik geometrik kalıba göre istiflenmesiyle oluşurlar. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 7. Katı __________ Moleküler Moleküler E) C12H22O11 Kovalent E) I, II ve III 11. I. II. Bir kağıt havluya damlatılan suyun kağıt havlu lenmiştir. tarafından emilerek ıslanması II. Tereyağı kristal katı türüne örnek verilebilir. III. Bitkilerde, köklerden alınan suyun bitkinin diğer III. Tüm kristal katılar elektriği çok iyi iletir. organlarına iletilmesi yargılarından hangileri yanlıştır? B) Yalnız II D) II ve III Naylon üzerine damlatılan su damlasının naylonu ıslatmayıp küresel bir durum alması Tanecikler belli bir geometrik düzene göre istif- A) Yalnız I İyot CO2 C) I ve II Kristal katılarla ilgili, I. C) D) Yukarıdaki değişimlerden hangilerinde kohezC) I ve II yon kuvvetleri adhezyon kuvvetlerinden daha E) I, II ve III büyüktür? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 8. C) I ve II E) I, II ve III Kaynama ve buharlaşma ile ilgili, I. Buharlaşma sıvı yüzeyinde gerçekleşir. II. Kaynama olayında buharlaşma sıvının her bölgesinde olur. III. Her ikisinde de maddenin düzensizliği azalır. 12. X, Y ve Z maddelerinin normal erime ve normal kaynama sıcaklıkları aşağıdaki gibidir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve III 9. Madde C) I ve II E) I, II ve III Kaynama sıcaklığı (°C) -13 70 Y 20 140 Z -180 -40 X Reçelin sıcakken kavanozlara konulmasında Bu maddeler 1 atm hava basıncına konuldu- sıvıların aşağıdaki hangi özelliklerinden yarar- ğunda, hangi sıcaklıkta biri katı, biri sıvı diğeri lanılır? de gaz halinde bulunur? A) Yüzey gerilimi B) Viskozite C) Kapiler etki D) Kılcallık etkisi A) –15°C 2. A 3. D 4. C 5. E 6. A B) 15°C D) 75°C E) Adhezyon Kuvvetleri 1. E Erime Sıcaklığı (°C) 7. D 8. C 9. B C) 25°C E) 100°C 10. E 11. A 12. B 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 383 Genel Tekrar Testi 1. TEST – 30 Aşağıda, arı bir katının ısıtılmasıyla ilgili sıcaklık- 3. zaman grafiği verilmiştir. Arı su 0°C de donar, 100°C de kaynar. X, Y ve Z maddelerinin normal basınçta erime ve kaynama noktaları şöyledir: S›cakl›k (°C) a 0 b c d Madde E.N. (°C) K.N. (°C) X –7,2 58 Y 5,5 80 Z 32,8 220 Normal basınçta, X, Y ve Z maddelerinden han- Zaman gileri, saf suyun sıvı olduğu sıcaklık aralığında Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi yan- katı halde görülmez? lıştır? A) Yalnız X B) Yalnız Y D) X ve Y A) a, katının ayırt edici bir özelliğidir. C) Yalnız Z E) X ve Z B) a, katının kütlesiyle değişir. C) b-c aralığında maddenin katı ve sıvı halleri bir- 4. likte bulunur. Şekildeki tabloda bazı sıvıların aynı koşullarda buharlaşma ısıları verilmiştir. D) b anından önce madde katı haldedir. E) d anında madde tamamen sıvı haldedir. (YGS) 2. Yanda X ve Y sıvılarının denge buhar basınçlarının sıcaklıkla değişim grafiği verilmiştir. denge buhar bas›nc› (atm) l. Y X 4 Y 9 Z 12 Denge buhar basıncı en yüksek olan X tir. ll. Kaynama noktası en yüksek olan Z dir. lll. X in molekülleri arası çekim kuvveti Y ninkinden daha büyüktür. 0,5 0 Buharlaşma ısısı (kkal/mol) Buna göre, X 1 Sıvı 80 yargılarından hangileri doğrudur? s›cakl›k (°C) A) Yalnız l B) Yalnız ll D) ll ve lll Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi yan- C) l ve ll E) l, ll ve lll lıştır? A) 1 atm basınçta X sıvısı 80°C de kaynar. B) Y nin moleküller arası çekim kuvveti X inkinden daha büyüktür. C) X in normal kaynama noktası Y ninkinden küçüktür. D) X in molar buharlaşma ısısı Y nin molar buharlaşma ısısından büyüktür. E) X sıvısı Y sıvısından daha uçucudur. 384 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 5. Sabit basınçtaki bir arı maddenin katı, sıvı ve gaz hallerinin herhangi birinden diğerine geçişi sırasında aşağıdakilerden hangisi her zaman doğrudur? A) Madde ortama ısı verir. B) Maddenin özkütlesi artar. C) Tanecikler arasındaki çekim kuvveti azalır. D) Taneciklerin düzensizliği artar. E) Taneciklerin ortalama kinetik enerjisi değişmez. Maddenin Hâlleri 6. Bazı saf maddelerin 1 atm basınçtaki erime ve 9. Bir ideal gaz için çizilen aşağıdaki grafiklerden hangisi yanlıştır? kaynama sıcaklıkları aşağıda verilmiştir. Madde Erime sıcaklığı (°C) Kaynama sıcaklığı (°C) X –110 20 Y 0 100 Z 40 340 (P = Basınç, T = Mutlak sıcaklık, V = Hacim n = Mol sayısı, d = Özkütle) A) Buna göre, l. B) d n (P, T sabit) Oda sıcaklığında X gaz, Y sıvı, Z ise katıdır. C) ll. X in kaynadığı sıcaklıkta Y sıvı, Z ise katıdır. V (n, T sabit) D) V P P.V lll. Z nin eridiği sıcaklıkta X gaz, Y ise sıvıdır. n yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız l B) Yalnız ll D) ll ve lll 7. 273 (P, n sabit) C) l ve ll E) V E) l, ll ve lll Saf sıvılar için, l. (T sabit) T (P, T Sabit) n Dış basınç azaldıkça buhar basıncı azalır. ll. Kaynama noktalarında buhar basınçları dış basınçtan küçüktür. lll. Sıcaklıkları artırılırsa buhar basınçları artar. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız l B) Yalnız ll D) l ve lll 8. X(k) C) Yalnız lll E) ll ve lll 1 4 X(s) 2 3 X(g) 5 10. İdeal bir gaz için aşağıdaki grafikler verilmiştir. Bir X maddesinin hal değişimleri yukarıda oklarla P P.V T numaralandırılmıştır. Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi yan- (n, V) sabit lıştır? T(K) A) 5 yönünde süblimleşme olayı olur. ll (P = basınç, V = hacim, T = mutlak sıcaklık, n = mol) D) Tüm oklar yönünde maddenin molekül yapısı A) Yalnız l değişmez. 4. C 5. E B) Yalnız ll D) ll ve lll E) 3 yönünde tanecikler arası çekim kuvveti azalır. 3. A P/T lll Bu grafiklerden hangileri doğrudur? C) 1 ve 2 yönünde düzensizlik artar. 2. D (V, n) sabit V l B) 3 ve 4 yönünde potansiyel enerji azalır. 1. B (n, T) sabit 6. E 7. C C) l ve ll E) l, ll ve lll 8. E 9. C 10. E 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 385 Kimya Terimleri Sözlüğü A Absorbsiyon Maddenin enerjiyi veya diğer bir maddeyi emebilme, soğurma yeteneği Adlandırma Element ve bileşiklerin kimyasal formül veya sembollerle, bazı sistematik yöntemlere göre adlarının yazılması. Aktiflik Reaksiyona girme kabiliyeti, elementlerin bileşik yapabilme eğilimleri. Akışkanlık Akışkan olma,kolaylıkla akabilme durumu Alkali metal 1A grubundaki metaller. Allotrop Bir elementin atomlarının uzayda farklı şekilde dizilerek oluşturduğu farklı geometrik şekillerinden her biri. Ametal. Metalik karakter göstermeyen periyodik tablonun sağ tarafındaki elementler. Amorf Kristal yapıda olmayan, şekilsiz. Anyon Negatif (–) yüklü iyon. Apolar kovalent bağ Elektronegatiflikleri birbirine eşit atomlar arasında elektron ortaklaşılmasıyla oluşan kutupsuz bağ. Asit Suda çözündüğünde ortama hidrojen iyonları (H+) ya da hidronyum iyonları (H3O+) verebilen maddelerdir. Atmosfer basıncı Belirli bir yüzeye, üzerindeki atmosfer kolonu tarafından uygulanan birim kuvvet. 1 Atmosferlik basınç 76 cm (760 mm) yüksekliğindeki cıva sütununun uyguladığı basınç. Atom Bir elementin tüm özelliklerini gösteren en küçük parçasıdır. Atom çekirdeği Atomun merkezinde proton, nötron gibi benzer atom altı parçacıklar bulunduran, oldukça küçük ve yoğun, pozitif (+) yüklü bölge Atom numarası (Z) Bir atomun çekirdeğindeki proton sayısıdır. Atom yarıçapı Küre şeklinde olduğu düşünülen atomun çekirdeği ile elekron bulutu arasındaki uzaklık Avogadro kanunu Aynı sıcaklık ve basınçta bulunan tüm gazların eşit hacimlerinde eşit sayıda molekül bulunur Avogadro sayısı (NA) 12C elementinin 12 gramındaki atom sayısıdır. (6,02.1023 tane mol–1’ e eşittir) 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 391 Kimya Terimleri Sözlüğü B Bağıl nem Havanın bünyesinde su buharı halinde tuttuğu mutlak nemin, bulunduğu sıcaklık ve basınç koşullarında tutabildiği azami su buharı miktarına olan oranıdır Barometre Açık hava basıncını ölçmek için kullanılan düzenek Basınç Birim yüzeye uygulanan kuvvet Baz Suda çözünürken çözeltiye hidroksit (OH–) iyonları veren madde. Bileşik İki ya da daha fazla cins elementin belirli oranlarda kimyasal olarak birleşmesinden oluşan saf madde. Bilimsel Yöntem Bilimin gelişmesini sağlayan gözlem, deney ve kanunların ve kuramların formüle edilmesi etkinliklerinin bütünü. Birinci iyonlaşma enerjisi Gaz halindeki bir atomdan bir elektronun koparılması için gereken minimum enerjidir. Bombardıman Bir atom çekirdeğine herhangi bir nükleer taneciğin gönderilmesi. Bohr Atom Modeli Bir atomdaki elektronlar çekirdek çevresinde belli enerji düzeylerinde bulunabilirler. Boyle kanunu Sabit sıcaklıktaki bir miktar gazın hacmi ile basıncı ters orantılı olduğunu belirten gaz kanunu. Buhar basıncı Buhar fazındaki moleküllerin bulunduğu kaba ve sıvısına yaptığı basınç Buharlaşma Ortalama kinetik enerjisi fazla olan moleküllerin, sıvı fazdan gaz fazına geçmeleri. C-Ç Charles kanunu Sabit basınç altında bir miktar gazın, hacmi ile mutlak sıcaklığının doğru orantılı olarak değiştiğini belirten gaz kanunu. Çökelme Bir çözeltide iki tuzun etkileşimi veya sıcaklık değişiminin çözünürlüğe etkisi sonucu çözünmeyen katı bir bileşiğin oluşması Çökelme reaksiyonu Sonucunda çökelti oluşan reaksiyonlardır 392 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimya Terimleri Sözlüğü D Dalton atom modeli John Dalton tarafından elementlerin bölünemeyen yüksüz kürelerden meydana geldiğini ileri sürülen atom teorisi. Damıtma Bir sıvıyı buharlaştırıp, oluşan buharını yoğunlaştırarak ayrıştırma işlemi. Değerlik elektronları Bir atomun en dış katmanında bulunan elektronlar. Denkleştirilmiş denklem Aynı tip atomların, denklemin her iki tarafında da aynı sayıda bulunduğu eşitlik. Donma Sıvı haldeki bir maddenin katı hale geçmesi. Donma Noktası Sıvı hâldeki maddenin katı hâle geçtiği sıcaklık noktası Dublet kuralı Atomların bileşik oluştururken elektron alarak ya da vererek en dış katmandaki elektron sayısını helyum gibi 2 yapması. E Elektroliz Elektrik akımı kullanılarak maddelerin ayrıştırılması. Elektron Çekirdeğin etrafındaki ihtimali orbitallerde hareket ettiğine inanılan 1/1840 akb’lik bir kütleye sahip negatif (–) yüklü parçacıktır Elektron dağılımı Elementlerin atomlarında bulunan elektronların, katmanlara düzenli bir şekilde yerleşimi Elektronegatiflik Bir molekül içerisindeki atomun elektronları kendine doğru göreceli çekme kabiliyeti. Elektron ilgisi Nötr bir atoma bir elektron eklendiğinde meydana gelen ısı değişimi. Element Kimyasal metotlarla daha basit parçacıklara ayrılamayan, tek tür atomdan oluşan en basit yapıdaki madde. Emisyon Bir cismin ışın yayması olayı Enerji seviyesi Çekirdek etrafında elektronların bulunduğu,belirli enerjiye sahip bölgeler. Erime Katı haldeki bir maddenin sıvı hale geçmesi Erime noktası Katı hâldeki maddenin sıvı hâle geçtiği sıcaklık noktası. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 393 Kimya Terimleri Sözlüğü F Fiziksel değişme Maddenin farklı yapıdaki başka bir maddeye dönüşmeden yapısında meydana gelen değişmedir Fiziksel özellik Erime noktası, kaynama noktası, renk, özkütle gibi maddenin iç yapısıyla ilgili olan özelliklerdir. Formül Bileşikteki elementlerin sembollerini ve bu bileşiğin bir molekülündeki atomların kaçar tane olduğunu gösteren sayıları içeren basit ifade. G Gay – Lussac kanunu Sabit hacimdeki bir miktar gazın, basıncı ile mutlak sıcaklığının doğru orantılı olarak değiştiğini belirten gaz kanunu. Gaz kanunları Özel şartlar altındaki gazların davranışlarını inceleyen kanunlar. Genleşme Sıcaklığı artırılan bir cismin uzunluk ya da hacminin değişmesi olayıdır. Gerçek Gaz Davranışı ideal gaz davranışından farklı olan ve sıkıştırıldığında sıvılaşabilen gaz. Geri süblimleşme Bir gazın sıvılaşmadan katı hale geçmesi. Grup Periyodik sistemdeki benzer kimyasal özelliğe sahip elementlerden oluşan dikey sütunlar. H Hacim Maddenin uzayda kapladığı boşluk. Halojenler Tuz yapıcı anlamına gelen ve periyodik tabloda, atomlarının son katmanlarında yedi elektron bulunduran elementlerin oluşturduğu 7A grubu. I–İ İdeal gaz Tanecikleri arasındaki çekim kuvvetleri ihmal edilen ve tanecik hacimleri bulundukları hacim yanında yok sayılan gazlar. 394 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimya Terimleri Sözlüğü İyon Pozitif (+) ya da negatif (–) yüklü atom ya da atom grubu. İyon yükü Nötr bir atomdan elektron uzaklaştırarak ya da elektron ilave ederek oluşturulan elektrik miktarı. İyonik bağ Bir metal ile ametal arasında elektron alış–verişi sonucunda oluşan bağ türü. İyonik bileşik Atomları arasında iyonik bağ içeren bileşikler. İyonlaşma enerjisi Gaz halindeki nötr bir atomun bir elektronun uzaklaştırılması için gerekli minimum enerji. İzoelektronik Elektron sayısı ve dağılımı aynı olan atom veya iyon türleri. İzoton Nötron sayıları aynı proton sayıları farklı olan atomlar. İzotop Proton sayıları aynı nötron sayıları farklı ya da bir başka değişle atom numarası aynı, kütle numarası farklı olan atomlar. K Katı Belirli kütle, hacim ve şekli olan içine girdiği kabın şeklini almayan madde hali. Katlı oranlar kanunu İki element aralarında birden fazla bileşik oluşturuyorsa, birinin sabit tutulan miktarına karşılık diğerinin değişken miktarları arasında küçük ve tamsayılarla ifade edilen bir oran vardır. Katyon Pozitif (+) yüklü iyon Kaynama Bir sıvının her tarafından kabarcıklar çıkararak buhar haline geçmesi. Kaynama noktası Bir sıvının buhar basıncının, açık hava basıncına eşit olduğu andaki sıcaklık değeri. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 395 Kimya Terimleri Sözlüğü Kılcallık Bir maddenin başka bir maddeyi kendine çekmesi olayıdır. Kimya Maddelerin yapısı,özellikleri ve maddeler arası etkileşimleri inceleyen bilim dalı. Kimyasal bağ Atomları ve iyonları bir arada tutan kuvvet Kimyasal değişim Maddelerin iç yapısında meydana gelen değişiklikler. Kimyasal denklem Kimyasal reaksiyon oluşumunu sembollerle gösteren denklem. Kimyasal formül Bileşiğin bileşimini kimyasal sembol ve rakamlar kullanarak gösterme şekli. Kimyasal özellik Maddenin iç yapısıyla ilgili özellikler. Kinetik teori İdeal gazların özelliklerini açıklayabilmek için var sayılan kuramsal olarak açıklayan teori. Kovalent bağ Atomlar arasında elektronların ortaklaşılarak oluşturdukları bağ. Kovalent bileşikler Atomları arasında kovalent bağ bulunan bileşikler. Kristal Katı haldeki bir elementin veya bileşiğin, molekül, atom veya iyon yığınlarının belirli bir geometrik düzende dizilerek oluşturduğu yapı. Kütle Değişmeyen madde miktarı. Kütlenin korunumu kanunu Bir kimyasal reaksiyonda, reaksiyona giren maddelerin kütleleri toplamı, reaksiyon sonucu elde edilen ürünlerin kütleleri toplamına eşittir. L Lewis sembolü Elementlerin değerlik elektronlarının element sembolü üzerinde noktalarla gösterilmesi 396 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimya Terimleri Sözlüğü M Madde Uzayda yer kaplayan kütlesi olan herşey. Manometre Kapalı kaptaki gazların basıncını ölçen araç Metal Kimyasal reaksiyonlarda pozitif değerlik alan ve kendine has bir takım özellikleri olan element. Metalik bağ Metal atomlarının çekirdek ve elektron denizinin birbirini çekmesinden kaynaklanan çekim kuvveti. Model Bilimsel bir düşüncenin daha iyi anlaşılması, analiz edilmesi ve dizayn edilmesinin soyut olarak tasarlanmasıdır. Mol 6,02.1023 adet tanecik, atom veya molekül. Molekül Aynı ya da farklı tür atomların kimyasal bağlarla bağlanarak oluşturduğu bağımsız kimyasal tür. Molekül formülü Molekülü oluşturan atomların türü ve sayısını tam olarak gösteren formül. Moleküllerarası etkileşim Maddeleri arasında oluşan ve maddeleri yoğun fazlarda bir arada tutan çekim kuvvetleri. Mutlak sıcaklık 1 atmosfer altındaki suyun donma sıcaklığını 273,15 ve kaynama sıcaklığını 373,15 derece olarak veren Kelvin ölçeğine göre sıcaklık. N Nem Havada bulunan su buharı miktarı. Net iyon denklemi. Kimyasal reaksiyonda sadece rol alan iyonların gösterildiği bir kimyasal denklem. Normal kaynama noktası. Deniz seviyesindeki bir sıvının buhar basıncının, açık hava basıncına (760 mmHg) eşit olduğu andaki sıcaklık değeri. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 397 Kimya Terimleri Sözlüğü Normal şartlar Sıcaklığın 0°C ve basıncın 1 atm olduğu durum. Nötrleşme reaksiyonu Asitlerle, bazlar arasında oluşan reaksiyonlar. Nötron Atomun çekirdeğinde bulunan ve kütlesi yaklaşık 1 akb olan yüksüz tanecik. Nükleon Atom çekirdeğindeki proton ve nötron sayıları toplamı. O Oktet kuralı Bir atomun en dış enerji seviyesindeki elektron sayısının 8 olması Orbital Çekirdeğin etrafındaki elektronların bulunma ihtimalinin en yüksek olduğu enerji bölgeleri. P Periyot Periyodik sistemdeki yatay sıralar. Periyodik sistem Kimyasal ve fiziksel özellikleri göz önünde tutularak elementlerin atom numaralarına göre sıralanışını gösteren çizelge. Plazma Maddenin yüksek sıcaklıkta iyonlaşarak oluşturduğu 4.hal. Polar kovalent bağ Elektronegatifliği farklı atomlar arasında elektron ortaklaşılmasıyla oluşan kutuplu bağ. Proton Atomun çekirdeğinde bulunan kütlesi 1 akb lik +1 yüklü atom altı parçacıkları. R Rutherford atom modeli Atomun çekirdeğinde proton bulunup, çekirdeğin etrafında tıpkı güneş sistemindeki gezegenler gibi dönen elektronlar mevcuttur. 398 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI Kimya Terimleri Sözlüğü S Sabit oranlar kanunu Herhangi bir bileşiği oluşturan elementlerin kütleleri arasında sabit bir oran olduğunu belirten kimyasal kanun. Sembol Bir niceliği, elementi, bir cihazı ya da herhangi bir şeyi harf veya işaretlerle gösterme Sıcaklık Termal ilişki içindeki maddeler arasında meydana gelen ısı akışını tanımlayan fiziksel özellik. Sıvı Maddenin katı ile gaz hali arasındaki akışkan hali. Sıvı basıncı Sıvı tarafından birim yüzeye uygulanan basınç. Sıvı – buhar dengesi Bir sıvıdaki moleküllerin sıvı fazdan, gaz fazına geçme (buharlaşma) hızları ile gaz fazından, sıvı fazına geçme hızlarının (yoğunlaşma) eşit olması hâli. Simya Değersiz metalleri değerli metallere çevirme ve ölümsüzlük iksirini bulma uğraşıları. Soygaz Kimyasal reaksiyonlara karşı ilgisiz elementler. Periyodik tablodaki 8A grubu elementleri. Süblimleşme Bir katının sıvılaşmadan gaz haline geçmesi. T Temel hâl Bir atomun bütün elektronlarının en düşük enerjili haline sahip olduğu durumdaki elektron dağılımı. Teori Bir olgunun, sürekli olarak doğrulanmış gözlem ve deneyler baz alınarak yapılan bir açıklamasıdır Thomson atom modeli Atom bir küre şeklinde olup, içerisinde protonlar ve elektronlar rast gele yerlere,tıpkı kekin içerisindeki üzüm gibi dağılmış halde bulunulduğunu öne süren teori. Toprak alkali metaller Periyodik tablonun 2A grubunda bulunan metaller. Tuz Asidin anyonu ile bazın katyonunun birleşmesiyle oluşan ürün. 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI 399 Kimya Terimleri Sözlüğü U–Ü Uçucu sıvı Moleküller arasında çekim kuvveti ve kaynama noktası düşük, buna karşılık buhar basıncı yüksek olan sıvı. Uçucu olmayan sıvı Moleküller arasında çekim kuvveti ve kaynama noktası yüksek, buna karşılık buhar basıncı düşük olan sıvı. Uyarılmış hâl Temel haldeki bir atoma, dışarıdan enerji verilerek en zayıf tutulan elektronunun bulunduğu enerji düzeyinden daha yüksek enerji düzeyine geçmesiyle oluşan durum. Ürün Kimyasal reaksiyon sonucu oluşan maddeler. V Viskozite Akışkanlığa karşı gösterilen direnç. Y Yanma Maddelerin oksijenle tepime vermesi. Yarı metal Metallerle tepkime verirken ametal, ametallerle tepkime verirken de metal gibi davranan bazı özellikleri metallere bazı özellikleri de ametallere benzeyen elementler. Yasa Kesin olarak ispatlanmış bilimsel teori. Yoğunlaşma Ortalama kinetik enerjileri düşük olan gaz fazındaki moleküllerin sıvı fazına geçmeleri. Yükseltgenme basamağı Bir elementin elektron alarak veya elektron vererek aldığı elektriksel yük. Yüzey gerilimi Moleküller arası çekim kuvvetinden dolayı sıvının yüzeyinde oluşan kuvvet. 400 9. SINIF KİMYA SORU BANKASI
