00 U nite_TAR H 10

ORTA…ÚRETÜM
TARÜH
9.
SINIF
A h m e t YILMA Z
Mill” EÛitim BakanlÝÛÝ Talim ve Terbiye Kurulunun 30.05.2014 tarih
ve 40 sayÝlÝ kurul kararÝ ile 2015-2016 šÛretim yÝlÝndan itibaren
5 (beß) yÝl sŸre ile Ders KitabÝ olarak kabul edilmißtir.
Her hakkÝ saklÝdÝr ve EKOYAY EÛitim YayÝncÝlÝk MatbaacÝlÝk San. ve
Tic. Ltd. Þti. ne aittir. KitabÝn metin, soru ve ßekilleri kÝsmen de olsa
hibir surette alÝnÝp yayÝmlanamaz.
Editšr
: Osman BUYRUK
Dil UzmanÝ
: Hasan HŸseyin YILDIZ
Gšrsel TasarÝmcÝ
: HŸseyin Turhan SOLAK
Program Gelißtirme UzmanÝ
: Dr. Yeliz ‚ELEN
…lme DeÛerlendirme UzmanÝ : Hasan PEKTAÞ
Rehberlik ve Gelißim UzmanÝ
: Ali DEMÜR
BaskÝ
: Ekoyay EÛitim YayÝncÝlÝk,
MatbaacÝlÝk - Ankara 2015
Sertifika No: 19777
2
3
ATAT†RK'†N GEN‚LÜÚE HÜTABESÜ
Ey TŸrk genliÛi! Birinci vazifen, TŸrk istikl‰lini, TŸrk cumhuriyetini,
ilelebet, muhafaza ve mŸdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yeg‰ne temeli budur. Bu temel,
senin, en kÝymetli hazinendir. Üstikbalde dahi, seni, bu hazineden,
mahrum etmek isteyecek, dahil” ve haric” bedhahlarÝn olacaktÝr. Bir
gŸn, istikl‰l ve cumhuriyeti mŸdafaa mecburiyetine dŸßersen, vazifeye
atÝlmak iin, iinde bulunacaÛÝn vaziyetin imk‰n ve ßeraitini
dŸßŸnmeyeceksin! Bu imk‰n ve ßerait, ok n‰mŸsait bir mahiyette
tezahŸr edebilir. Üstikl‰l ve cumhuriyetine kastedecek dŸßmanlar, bŸtŸn
dŸnyada emsali gšrŸlmemiß bir galibiyetin mŸmessili olabilirler. Cebren
ve hile ile aziz vatanÝn, bŸtŸn kaleleri zapt edilmiß, bŸtŸn tersanelerine
girilmiß, bŸtŸn ordularÝ daÛÝtÝlmÝß ve memleketin her kšßesi bilfiil ißgal
edilmiß olabilir. BŸtŸn bu ßeraitten daha el”m ve daha vahim olmak
Ÿzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dal‰let ve
hatt‰ hÝyanet iinde bulunabilirler. Hatt‰ bu iktidar sahipleri ßahs”
menfaatlerini, mŸstevlilerin siyas” emelleriyle tevhit edebilirler. Millet,
fakr u zaruret iinde harap ve b”tap dŸßmŸß olabilir.
Ey TŸrk istikbalinin evl‰dÝ! Üßte, bu ahval ve ßerait iinde dahi,
vazifen; TŸrk istikl‰l ve cumhuriyetini kurtarmaktÝr! Muhta olduÛun
kudret, damarlarÝndaki as”l kanda, mevcuttur!
4
Mustafa Kemal AtatŸrk
1881 Ð 1938
5
İÇİNDEKİLER
Tanıtım Şeması ..............................................................................................................................10
1. ÜN‹TE: TARİH BİLİMİ
1. KONU: TARİH BİLİMİNE GİRİŞ ......................................................................14
1. TARİHİN KONUSU VE ÖZELLİKLERİ ........................................................................................14
a) Tarihin Tan›m› ve Özellikleri ..........................................................................................15
b) Tarihin Konusu..............................................................................................................16
c) Tarihte Yer ve Zaman ‹liflkisi ........................................................................................18
ç) Tarihte Sebep-Sonuç ‹liflkisi ........................................................................................18
d) Tarih Biliminin Yöntemi ................................................................................................19
e) Tarihin Tasnifi (S›n›fland›r›lmas›)....................................................................................22
2. ZAMAN VE TAKVİM....................................................................................................................23
a) Takvimlerin Ortaya Ç›k›fl› ..............................................................................................23
b) Türklerin Kulland›klar› Takvimler ..................................................................................23
3. TARİHİN ÖNEMİ ........................................................................................................................25
a) Tarih Öğrenmenin Amaç ve Faydaları ..........................................................................25
b) Atatürk ve Tarih ............................................................................................................26
4. TARİHÎ OLAYLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ ..............................................................................27
5. TARİHÎ OLAYLARIN FARKLI BAKIŞ AÇILARIYLA DEĞERLENDİRİLMESİ ................................28
6. TARİHÎ BİLGİLERİN DEĞİŞEBİLİRLİĞİ ......................................................................................29
2. KONU: TARİH YAZICILIĞI ....................................................................................................30
1. TARİH YAZICILIĞININ GELİŞİM SÜRECİ ..................................................................................30
2. TÜRKLERDE TARİH YAZICILIĞI ................................................................................................32
a) Osmanl›larda Tarih Yaz›c›l›€› ........................................................................................32
b) Cumhuriyet Döneminde Tarih Yaz›c›l›€›........................................................................33
3. KONU: TAR‹H‹N D‹⁄ER B‹L‹MLERLE ‹L‹fiK‹S‹ ..........................................................................34
PERFORMANS GÖREVİ ................................................................................................................45
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME......................................................................................................46
2. ÜN‹TE: UYGARLIKLARIN DOĞUŞU VE İLK UYGARLIKLAR
1. KONU: TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR ..............................................................................................49
1. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ ..................................................................49
a) Tafl Ça€› (MÖ 600.000-MÖ 5000) ................................................................................49
b) Maden Çağı ( MÖ 5000-MÖ 3500) ..............................................................................51
c) Tarih Çağları..................................................................................................................52
2. TÜRKİYE’DE TARİH ÖNCESİ DÖNEMLERİN YAŞANDIĞI BÖLGELER ....................................52
2. KONU: İLK ÇAĞ UYGARLIKLARI ............................................................................................53
1. KÜLTÜR VE UYGARLIK..............................................................................................................53
2. MEZOPOTAMYA UYGARLIĞI ....................................................................................................55
a) Sümerler (MÖ 4000-MÖ 2000) ....................................................................................55
b) Akadlar (MÖ 2350-MÖ 2100) ......................................................................................57
6
c) Elamlar (MÖ 3000-MÖ 640) ..........................................................................................57
ç) Babiller (Amurrular) (MÖ 2000-MÖ 539) ......................................................................57
d) Asurlar ( MÖ 2100-MÖ 625) ........................................................................................58
3. ORTA ASYA UYGARLIĞI ............................................................................................................58
4. MISIR UYGARLIĞI ......................................................................................................................59
5. ‹RAN UYGARLIĞI ......................................................................................................................61
6. HİNT UYGARLIĞI........................................................................................................................62
7. ÇİN UYGARLIĞI..........................................................................................................................63
8. DO⁄U AKDEN‹Z UYGARLIKLARI ..............................................................................................63
a) Fenikeliler (MÖ 1000-MÖ 520)......................................................................................63
b) ‹braniler (MÖ X. yüzy›l-MS 70) ......................................................................................64
9. ANADOLU UYGARLIKLARI ........................................................................................................64
a) Hattiler (MÖ 2500-MÖ 1700) ........................................................................................65
b) Hititler (MÖ 1700-MÖ 700) ..........................................................................................65
c) ‹yonlar (MÖ 1200-MÖ745) ............................................................................................66
ç) Urartular (MÖ 900-MÖ 600) ........................................................................................67
d) Frigyal›lar (MÖ 800-MÖ 676) ........................................................................................67
e) Lidyal›lar (MÖ 687-MÖ 546)..........................................................................................68
10. EGE VE YUNAN UYGARLI⁄I ....................................................................................................70
11. ‹SKENDER İMPARATORLUĞU (MÖ 359-MÖ 323) ....................................................................72
12. ROMA İMPARATORLUĞU (MÖ 753-MS 395) ............................................................................74
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME......................................................................................................76
3. ÜN‹TE: İLK TÜRK DEVLETLERİ
1. KONU: TÜRKLERİN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞLARI ....................................................................79
1. TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ ..........................................................................................79
2. TÜRKLERİN İLK ANA YURDU ....................................................................................................80
3. TÜRKLERİN TARİH BOYUNCA YAYILDIKLARI BÖLGELER......................................................81
2. KONU: ORTA ASYA’DA VE AVRUPA’DA KURULAN İLK TÜRK DEVLETLERİ ........................................82
1. BÜYÜK HUN DEVLETİ (ASYA HUN DEVLETİ) (MÖ 220-MS 216)..............................................82
2. İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK................................................................85
3. KAVİMLER GÖÇÜ VE AVRUPA HUN DEVLETİ ..........................................................................91
a) Kavimler Göçü (375) ....................................................................................................91
b) Avrupa Hun Devleti (370-496) ......................................................................................93
4. I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659) ..............................................................................................96
5. II. KÖKTÜRK DEVLETİ (682-744)................................................................................................99
6. UYGUR DEVLETİ (744-840) ....................................................................................................103
3. KONU: DİĞER TÜRK DEVLETLERİ VE TOPLULUKLARI....................................................................106
PROJE ÖDEVİ ..............................................................................................................................112
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME....................................................................................................113
7
4. ÜN‹TE: İSLAM TARİHİ VE UYGARLIĞI (13. YÜZYILA KADAR)
1. KONU: İSLAMİYETİN DOĞUŞU VE HZ. MUHAMMED DÖNEMİ ..................................................116
1. ‹SLAM‹YETTEN ÖNCE DÜNYANIN GENEL DURUMU ............................................................116
a) Avrupa ........................................................................................................................117
b) Afrika ..........................................................................................................................117
c) Asya ............................................................................................................................117
ç) Arap Yar›madas› ........................................................................................................118
2. HZ. MUHAMMED DÖNEM‹ ......................................................................................................120
a) Hz. Muhammed’in Peygamberlik Öncesi Hayat› ........................................................120
b) ‹slamiyetin Do€uflu ve Hz. Muhammed’in Peygamberli€i ..........................................122
c) Hicret ve Medine’de ‹slam Devleti’nin Kurulmas› ......................................................122
ç) Hz. Muhammed Dönemi Siyasi Olaylar› ....................................................................123
2. KONU: DÖRT HALİFE DÖNEMİ (632-661) ..................................................................................129
1. HZ. EBU BEKİR DÖNEMİ (632-634) ........................................................................................129
2. HZ. ÖMER DÖNEMİ (634-644) ................................................................................................130
3. HZ. OSMAN DÖNEMİ (644-656) ..............................................................................................132
4. HZ. ALİ DÖNEMİ (656-661) ......................................................................................................132
3. KONU: EMEVİLER VE ABBASİLER DÖNEMİ..................................................................................134
1. EMEV‹LER DÖNEM‹ (661-750) ................................................................................................134
2. ENDÜLÜS EMEV‹ DEVLET‹ (756-1031) ....................................................................................138
3. BENİ AHMER DEVLETİ (1332-1492) ........................................................................................139
4. ABBAS‹LER DÖNEM‹ (750-1258) ............................................................................................140
4. KONU: TÜRK VE İSLAM BİLGİNLERİ ..........................................................................................142
1. TÜRK VE ‹SLAM B‹LG‹NLER‹ ..................................................................................................142
2. TÜRK-‹SLAM B‹LG‹NLER‹, ÇALIfiTIKLARI ALANLAR VE ESERLER‹ ......................................143
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME....................................................................................................145
5. ÜN‹TE: TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ (10-13. YÜZYILLAR)
1. KONU: TÜRKLERİN İSLAMİYETİ KABULÜ ..............................................................................148
1. TÜRKLER VE İSLAMİYET ........................................................................................................148
2. TÜRKLERİN İSLAM DÜNYASINA YAPMIŞ OLDUKLARI HİZMETLER ....................................150
3. MISIR’DA HÂKİMİYET KURAN TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ ....................................................151
a) Tolunoğulları (868-905) ..............................................................................................151
b. İhşidiler ( Akşitler) (935-969) ......................................................................................152
2. KONU: İLK TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ....................................................................................153
1. KARAHANLILAR (840-1212) ....................................................................................................153
2. GAZNELİLER (963-1187) ..........................................................................................................159
8
3. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040-1157) ..............................................................................161
4. TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK........................................................170
a) Türk-İslam Devletlerinde Devlet Anlayışı ....................................................................170
b) Hukuk ........................................................................................................................172
c) Taşra Teşkilatı ............................................................................................................173
ç) Ordu............................................................................................................................173
d) Sosyal ve Ekonomik Hayat ........................................................................................174
e) Eğitim ve Bilim ............................................................................................................176
f) Sanat ve Mimari ..........................................................................................................177
PERFORMANS GÖREVİ ..............................................................................................................178
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME....................................................................................................179
6. ÜN‹TE: TÜRKİYE TARİHİ (11-13. YÜZYILLAR)
1. KONU: ANADOLU’DA KURULAN İLK TÜRK BEYLİKLERİ ..........................................................182
ANADOLU’NUN TÜRKLEŞME SÜRECİ ......................................................................................182
1. Danişmentliler (1071-1178) ........................................................................................183
2. Saltuklular (1072-1202) ..............................................................................................184
3. Mengücekler (1071-1277) ..........................................................................................184
4. Artuklular (1102-1409) ................................................................................................184
5. Çaka Beyliği (1081-1093) ..........................................................................................185
2. KONU: TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ (1077-1308) ................................................................186
1. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN KURULUŞ DÖNEMİ........................................................186
2. HAÇLI SEFERLERİ....................................................................................................................189
3. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN YÜKSELME DÖNEMİ......................................................193
4. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NDE KÜLTÜR VE UYGARLIK ................................................197
5. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN DAĞILMA DÖNEMİ ........................................................206
6. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN YIKILIŞI ..........................................................................207
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME....................................................................................................208
CEVAP ANAHTARI ......................................................................................................................210
KRONOLOJ‹ ................................................................................................................................211
SÖZLÜK ......................................................................................................................................212
KAYNAKÇA ................................................................................................................................218
TÜRKİYE HARİTASI ....................................................................................................................222
TÜRK DÜNYASI HARİTASI ........................................................................................................223
9
TANITIM ŞEMASI
Konu numarası ve
konu başlığını gösterir.
Ünite numarasını ve
ünite adını gösterir.
Konularla ilgili anahtar
kavramları içerir.
Düşünsel hazırlık sürecinde
derste işlenecek konuların daha iyi anlaşılmasını sağlayacak
ön bilgilerin harekete geçirilmesini amaçlar.
FotoÛraf 1.1: Kral mezarlarÝ-MuÛla
1. TARÜH BÜLÜMÜNE GÜRÜÞ
2. TARÜH YAZICILIÚI
3. TARÜHÜN DÜÚER BÜLÜMLERLE ÜLÜÞKÜSÜ
Ünite ile ilgili görselin,
numarasını ve görsele ait
bilgileri gösterir .
Ünite içerisindeki konu
başlıklarını gösterir.
Metinlerde adı geçen önemli
kişilerin hayat hikâyeleri ve faaliyetleri ile ilgili bilgileri kapsar.
Tarihte imzalanan antlaşmalar ile ilgili bilgi verilen bölümdür.
İlgili konuya yönelik soruları kapsar.
10
Tarihsel süreç içerisinde meydana
gelen olayları incelerken aynı zamanda dünyanın değişik yerlerinde
gerçekleşen aynı türden olayların
öğrenilmesini hedefler.
Konuları desteklemeyi, açıklamayı ve öğrencilerin bilgilerini pekiştirmeyi amaçlar.
Konuyu pekiştirmek amacıyla
öğrencilerin değişik kaynaklardan faydalanmalarını, araştırma
yapmalarını ve bilgilerini geliştirmelerini amaçlar.
A
Öğrencilerin konu ile ilgili
performanslarını arttırmaya
yönelik faaliyetleri kapsar.
D
B
C
E
Öğrencilerin konu ile ilgili
bilgileri yorumlayarak ifade
edebilmelerini amaçlar.
Konuya girerken öğrencilerin konuyla ilgili motivasyonunu amaçlar.
Konularla ilgili ilginç olay, hatıra
vs. ile öğrencilerin hafızalarında yer
edebilecek metinleri kapsar.
Konuda verilen bilgilerin öğrenilebilmesi için metnin öğrenciler tarafından canlandırılmasını amaçlar.
11
Ünite sonrasında öğrenilenlerin farklı
soru tipleriyle değerlendirmesini amaçlar.
Öğrencilerin yapacakları proje
ödevi ve performans görevinin
konusunu ve kriterlerini gösterir.
!"#
#
Ölçme ve değerlendirme
sorularının yanıtlarını içerir.
12
2
1
T
A
7
S
N A K E M 11
Ü
Ü
10
F 6 P A L E O
A
A
R
D
8 T A R Ü H
M Ü
L A
3
N
4 A
E
P 5 O L
Ü
L
G R A F
R
Y
A
F
9 Y † Z Y
A
T
G U
Y A
13
A
N
I L
3
2
11
E
Z
7
P A T E S Ü
A
Ü 4
G
T
8 R A
T
G
15
A
U
5 A S U R
9 V A N
P
R
6 T A V A N A N N A
Ü
T
T
O
‚
E
Y
10 P O L Ü S
13 S Ü T E
1
14 P E R S
12
11
9
K U T
A
L
7 K
2 U 3
4
1 K … K T † R K
T
A
U
†
L
R
K
A 8 H U
E
S
L
N
T
5 A
Y
U
M
Y
A
U R G A N
U
A
L E R
S
13
15
14 H A K A N
N
A
Z
A
V A R
I
R
G
I
Z
14
2
H
B E D Ü R
11 C
4
C
7
E N S A R
6 E M E V
E
B
T
B
8 U H
T
B
9 S E M E R
K
15 M E D Ü N
R
1
3
12
6
10 O R H U N
5 H A C
A
12
L
A H Ü L Ü Y E
L
E
Ü L E R
Z
E
Ü
U T
B
D
Y
R A
A
H
E
13
10
5
15
P
M 11 K A
E
S
7 Ü
L
Ü V A N
L
K
8
E
1 K A R
A
R
14 H A S
H
2 A T A B E
N
13 D
4
Þ G A R
G
9 G A Z
6
Z
N
T
3
A
E
A H A N L I L A
A
A
Ü
L
S
S
S
E
12 S A R A
A
Y
K T A
10
K
A
D
I
R
Y
2
Ü
9
3
6 10 Z
K
1 S A R U H A N
I
Y
8 A H Ü 11
E
R
D
7 N Ü K S A R
R
I
I
T
A
14
M 4 M E V L A N A
M
12
E
S
S
N
K
Ü
U
R Y O K E F A L O N
N
N
O
Y
P
A
13
5 M Ü
Kitap içerisinde yer alan tarihî olayların oluş sırasına göre
yazıldığı bölümdür.
Bu bölümde bazı sözcük, kavram ve terimlerin anlamları yer alır.
Kitabın yazımında yararlanılan kaynakların
gösterildiği bölümdür.
̈ ̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈ ̈
̈ ̈
̈
̈
̈
̈ ̈
̈ ̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈ ̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈ ̈ ̈ ̈
̈ ̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈ ̈
̈
̈ ̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈
̈̈
̈ ̈ ̈
̈
̈
̈
̈
̈ ̈
̈
̈
̈
̈ ̈ ̈
̈
̈
̈ ̈
̈
̈
̈
̈ ̈ ̈ ̈
̈
̈
12
̈
FotoÛraf 1.1: Kral mezarlarÝ-MuÛla
1. TARÜH BÜLÜMÜNE GÜRÜÞ
2. TARÜH YAZICILIÚI
3. TARÜHÜN DÜÚER BÜLÜMLERLE ÜLÜÞKÜSÜ
13
1. KONU
TARİH BİLİMİNE GİRİŞ
HAZIRLANALIM
1. Tarihi ö€renmek insanlara neler kazandırır? Düflüncelerinizi belirtiniz.
2. Tarih araflt›rmalar›nda, tarihin de€iflik kaynaklardan faydalanmasının
• MİLAT
• OLGU
• OLAY
• ÇAĞ
amaçları neler olabilir? Bilgi edininiz.
1. TARİHİN KONUSU VE ÖZELLİKLERİ
Tarih nedir? İnsanlar niçin tarihi öğrenmek isterler? Bu soruların cevabını bulmak ve geçmişini anlamak, geleceğe ışık tutmak için insanlar tarihi araştırma ve inceleme gereği duymuşlardır.
Tarih, geçmiflte yaşanan olayları inceleyen bir bilimdir. Tarihsel süreç içerisinde yer alan insanlar geçmifllerini merak ederler. Geçmiflte yaflanan olaylarla ilgili araflt›rmalar yaparlar. Tarihin ›fl›€›nda geçmifli
anlamaya ve sorgulamaya çal›fl›rlar. Bu amaçla tarihçiler yetifltirirler. Toplumlar, geçmiflleriyle ilgili edindikleri bilgileri gelecek kuflaklara aktarmak gereği duyarlar. Böylece geleceğe yön vermek isterler.
ETKİNLİK
Fotoğraf 1.3: Ünlü tarihçimiz Prof. Dr. Halil İnalcık
Fotoğraf 1.2: Önemli tarihî eserlerin sergilendiği Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nden bir görünüm - Ankara
Fotoğraf 1.4: Sebastopolis antik kentinde arkeolojik kazı çalışması-Tokat
Görselleri inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplandırınız.
1. Toplumlar neden tarihi araflt›rma ve tarihçi yetifltirme ihtiyac› duyarlar?
2. Tarihî buluntular›n korunmas› niçin önemlidir? Açıklayınız.
14
a) Tarihin Tan›m› ve Özellikleri
Tarih, geçmişten bize
ulaşan günümüzde ortaya çıkan, eleştirel ve
yorumlu bir anlayışla incelenen kalıntılardır.
Tarih, çevremizi saran ve bizi
meflgul eden bugünün kayg›, s›k›nt›
ve sorunlar› ad›na geçmifl zamanlar›n sorgulamas›ndan baflka bir
fley de€ildir.
Fernand Braudel
(Fernand Brad›l)
Turner (Törn›r)
TARİH NEDİR?
Tarih, tarihçilerle olgular
arasındaki kesintisiz etkileşim veya bugün ile
geçmiş arasındaki bitmeyen bir diyalogtur.
Edward Hallett Carr
Tarih, İnsanlığın eylem ve
fikirlerinin gelişimini takip
eden, fertler ve topluluklar tarafından gerçekleşen eylemler
ve ortaya atılan fikirleri ve bunların sonucunda gerçekleşen
olayları inceleyen bilimdir.
Zeki Velidi Togan
Yukar›da verilen tan›mlardan hareketle tarihin tan›m› ve özellikleriyle ilgili neler söylenebilir? Açıklayınız.
Tarih; ça€lar boyunca yaflam›fl insan topluluklar›n›n sosyal, iktisadi, kültürel, siyasi ve dinî faaliyetlerini,
birbirleriyle olan iliflkilerini yer ve zaman göstererek, sebep-sonuç iliflkisi içerisinde belgelere dayanarak
inceleyen sosyal bir bilimdir.
Tarih, “‹nsan olarak nereden geliyoruz? Geçmiflimiz nedir?” gibi sorulara cevap veren bir bilim olarak
da tan›mlan›r. Bu bilgilere ulaflmak için tarihçilerin nesnel (tarafs›z) bilgiler vermesi çok önemlidir.
ETKİNLİK
Yukar›da verilen tan›m ve bilgilerden yararlanarak tarih biliminin özelliklerini afla€›daki tabloya
yaz›n›z.
• Tarih, tarafs›z yani nesneldir.
• ..........................................................................................................................................................
• ...........................................................................................................................................................
• ..........................................................................................................................................................
• ..........................................................................................................................................................
• ..........................................................................................................................................................
15
b) Tarihin Konusu
Resim 1.3: Harman (Namık İsmail)
Fotoğraf 1.5: Hac ibadetini yapan Müslümanlar
Resim 1.4: Mustafa Kemal Çanakkale Cephesi’nde
Fotoğraf 1.6: TBMM’nin açılışı (23 Nisan 1920)
Fotoğraf 1.8: Celsus Kütüphanesi
(Roma Dönemi-İzmir)
Resim 1.1: Kapalı Çarşı (Thomas Allom, 1839)
Fotoğraf 1.7: Gur Emir Medresesi-Özbekistan
Resim 1.2: Padişah fermanı
Fotoğraf 1.9: 2011’de Japonya’da
meydana gelen tsunami felaketi
Yukar›daki görsellerden hareketle tarihin konusunun neler olabilece€ini belirleyiniz.
Tarih biliminin konusunu, geçmifl yüzy›llar içinde yaflayan insanlar›n yaşamları oluflturur. Toplumlar›n
yapm›fl olduklar› sosyal, ekonomik, siyasi, dinî, kültürel faaliyetler tarihin konusu kapsam›ndad›r. Bu faaliyetlerin ve insanlar›n iradesi d›fl›nda geliflen baz› do€a olaylar› da tarihin konusu aras›nda yer al›r.
Örne€in, 2011 y›l›nda Japonya’da deprem sonras› meydana gelen tsunami neticesinde pek çok insan,
yaflad›€› bölgeyi terk etmek zorunda kalm›flt›r. Bu olay›n meydana getirdi€i sosyal ve ekonomik olaylar
tarihin konusu içerisinde yer al›r.
16
Tarihî olaylar ve olgular tarihin konusu içerisinde yer
al›r. Geçmiflte meydana gelen, bafllang›ç ve bitifl tarihi
belli olan olaylara “tarihî olay” denir. Tarihî olay sonucunda uzun sürede geliflen durumlara ise “tarihî olgu”
denir. Tarihî olgular süreklilik gösterir. Örne€in, Frans›z
‹htilali tarihî bir olay, Frans›z ‹htilali sonras›nda milliyetçilik akımının yay›lmas›, birçok merkezî krall›€›n parçalanmas› ve ulusal devletlerin kurulmas› da birer tarihî
olgudur. Yine İstanbul’un fethedilmesi tarihî bir olay, fetih sonrası İstanbul’un bir Türk-İslam şehri hâline getirilmesi ise tarihî bir olgudur.
Dolmabahe
SarayõÕnÝn
giriß kapÝsÝ
Üstanbul
†niversitesi
giriß kapÝsÝ
SŸleymaniye
Camisi
Resim 1.5: İstanbul’un fethi (Fausto Zonaro)
Haydarpaßa
Garõ
Sultan
Ahmet
‚eßmesi
BoÛazii
KšprŸsŸ
1. Yukar›daki görsellerle ilgili tarihî olay ve tarihî olgu kavramlarına ilişkin ne tür ç›kar›mlarda bulunabilirsiniz?
2. Tarihî olay ve tarihî olgu kavramlarını örnek vererek açıklayınız.
17
c) Tarihte Yer ve Zaman ‹liflkisi
KAFKASYA CEHPESİ
Başkomutan Enver Paşa, Güney Kafkasya ve Kuzey İran’a girip Rusları abluka altına almak için
20 Aralık 1914’te 150.000 kişilik bir Türk kuvvetine Sarıkamış-Umraniye istikametinde taarruz emri
verdi. Bu cephede Rusya’nın da 160.000 kişilik bir kuvveti bulunuyordu. Bu taarruz 22 Aralık 1914’ten
19 Ocak 1915’e kadar devam ettiyse de yüksek dağlar, yolsuzluk, soğuk, açlık ve tifüs sebebiyle Türk
kuvvetleri 90.000 kişilik bir kayıp vermesine rağmen Rus cephesinin arkasına düşemedi ve plan gerçekleşmedi.
Prof. Dr. Fahir ARMAOĞLU
20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, C I, s. 112
Resim 1.6: Sarıkamış Harekâtı, temsilî resim
Yukarıdaki metni okuyunuz, görseli inceleyiniz. Tarihî olaylar›n de€erlendirilmesinde, tarihî olay›n
geçti€i yerin ve co€rafi özelliklerin bilinmesi neden önemlidir? Aç›klay›n›z.
Tarihî bir olay için, yer ve zaman en önemli unsurlardır. Tarihî olay›n do€ru bir flekilde de€erlendirilebilmesi
için olay›n geçti€i yer ve zaman›n bilinmesi gerekir. Ayr›ca co€rafi flartlar, bölgenin özellikleri, olaylar›n sebep
ve sonucunu do€rudan etkiledi€inden tarihî olaylar›n geçti€i yerlerin bilinmesi son derece önemlidir.
ç) Tarihte Sebep-Sonuç ‹liflkisi
OsmanlÝ DevletiÕnin
I. DŸnya SavaßÝÕndan
yenik ayrÝlmasÝ
Mondros Ateßkes
AntlaßmasÝÕnÝn imzalanmasÝ
ve AnadoluÕda ißgallerin baßlamasÝ
19 MayÝs 1919,
Mustafa KemalÕin
SamsunÕa ÝkÝßÝ
AnadoluÕda
kongreler dŸzenlenmesi ve
Kurtuluß SavaßÝÕnÝn baßlamasÝ
Yukar›da verilen bilgi kutucukları aras›nda sebep-sonuç iliflkisi kurunuz. Zincirin halkalar›ndan birinin
kopmas› durumunda tarihî bilgilerin de€erlendirilmesinin nas›l etkilenece€ini tespit ediniz.
Tarihî olaylar devaml›d›r. Bir zincirin halkaları gibi birbirlerini sebep ve sonuçlarıyla takip ederler. Bir
olay; kendisinden sonraki di€er bir olay›n nedeni, kendinden önceki bir olay›n sonucudur. Tarihî olaylar
bir zincirin halkalar› gibi birbirlerini neden ve sonuçlar›yla takip eder.
18
d) Tarih Biliminin Yöntemi
Tarihî bir olay›n de€erlendirilmesi ve sonuca ulaflt›rabilmesi için yapılan araştırma planına “yöntem”
denir. Her bilim dal›n›n kendine özgü yöntemleri vard›r. Tarih bilimi de kendine has bilimsel özellikleri ve
yöntemleri olan sosyal bir bilim dal›dır.
Tarih biliminin amac›, geçmiflte yaflanan olaylar› do€ru bir
flekilde analiz ederek sonuca ulafltırmakt›r. Tarih bilimini fen bilimlerinden ay›ran en önemli özelli€i tekerrür (tekrar) etmemesi,
sonuca ulaflmak için deney ve gözlemin yap›lamamas›d›r. Tarihî
olaylar›n tekrar etmemesinde zaman faktörü etkilidir. Önceki dönemlerde yaflanm›fl bir olay daha sonraki dönemlerde yer, sebep
ve sonuç iliflkisi bak›m›ndan benzer özellikler tafl›sa bile zaman›
farkl› oldu€undan tarihî olaylar›n tekrar etmesi mümkün de€ildir.
Fen bilimleri yaflanm›fl olan olaylar› de€il, var olan olaylar› inceler.
Oysa tarih, geçmiflte yaflanm›fl ve bitmifl olaylar› inceler.
Tarihî olaylar› sebep-sonuç iliflkisi içerisinde belirli yöntemlerle
araflt›rarak aç›klama yapanlara “tarihçi” denir. Tarihçinin geçmifli
ayd›nlatmak için yararland›€› her türlü yaz›l› kayna€a “belge”, belgelerin sakland›€› yere “arfliv”, incelenen olayla ilgili elde edilen
her türlü bilgilere ise “veri” denir. Tarih araflt›rmac›l›€›nda afla€›daki yöntemler kullan›l›r:
Kaynak Arama
(Belge Bulma)
Tasnif
(SÝnÝflandÝrma)
Tahlil
(‚šzŸmleme)
ETKİNLİK
Aşağıdaki tabloda verilen özelliklerden tarih bilimine uygun olanlarını işaretleyiniz.
TARİH BİLİMİNİN ÖZELLİKLERİ
( ) Nesneldir.
( ) Özneldir.
( ) Tekrarlanır.
( ) Tekrarlanmaz.
( ) Deney ve gözlem yapar.
( ) Kaynakları inceler.
Tenkit
(Eleßtiri)
Terkip
(Sentez)
• Kaynak Arama (Belge Bulma)
Tarihî olaylar›n, do€ru ve güvenilir bir flekilde de€erlendirilmesi için en önemli unsur kaynakt›r. Kaynak,
tarihî bilgi veren her türlü malzemedir. Ancak her bilgi veren malzeme, kaynak özelli€ine sahip de€ildir.
Kaynaklar, kapsad›€› bilginin de€erine ve bilgi veren kayna€›n malzeme cinsine göre s›n›fland›r›l›r. Kaynaklar; elde edilen bilgilerin de€erine göre ana kaynaklar, birinci elden kaynaklar ve ikinci elden kaynaklar
olmak üzere üç gruba ayr›l›r.
“Ana kaynaklar”, tarih araflt›rmalar›nda son derece önemli kaynaklard›r. Bir olay› yaflam›fl birinin anlatt›€› hat›ralar ve kaleme ald›€› eserler, seyahatnameler, kitabeler, paralar, devletlerin resmî evraklar›
ana kaynaklar grubuna girer.
“Birinci elden kaynaklar” ana kaynaklardan yararlanarak meydana getirilen eserlerdir.
“‹kinci elden kaynaklar” ise birinci elden kaynaklardan yararlan›larak meydana getirilen eserlerdir.
Geçmiflte birinci elden yararlan›larak yaz›lan tarih kitaplar› bu gruba girer. Ancak ana kaynak varken birinci ve ikinci elden kaynaklar›n ön plana geçmemesi gerekir.
Tarihî araflt›rmalarda ana kaynaklar, di€er kaynaklara göre neden daha fazla önem tafl›maktad›r?
Aç›klay›n›z.
19
Tarihî kaynaklar, bilgi veren kayna€›n ve malzemenin cinsine göre çeflitli gruplara ayr›l›r:
Sözlü Kaynaklar: Kayna€› belli olan veya olmayan, a€›zdan a€›za söylenerek gelen tarihî fliirler, hikâyeler, efsaneler, destanlar ve menk›belerdir.
Yaz›l› Kaynaklar: Tarihî araflt›rmalarda en güvenilir kaynaklard›r. Bu kaynaklar aras›nda ferman,
berat, arfliv malzemeleri, kitabeler (yaz›tlar), flecereler (soy kütükleri), y›ll›klar (anallar), takvimler, seyahatnameler, biyografiler, paralar, armalar, mühürler, gazeteler, tu€ralar vb.dir.
Yaz›s›z Kaynaklar: Arkeolojik kaz›lar sonucunda elde edilen malzemelerdir. Bu kaynaklar aras›nda
fosiller, ma€ara resimleri, heykeller, kabartmalar; tafl, toprak, kemik veya çeflitli malzemelerden yap›lm›fl
eflyalar; mezarlar, an›tlar, silahlar vs. gösterilebilir.
Görsel ve İşitsel Kaynaklar: Tarihî olaylar›n geçti€i dönemde çizilmifl haritalar ve planlar görsel kaynaklard›r. Sesli ve görüntülü kaynaklar aras›nda tafl plaklar, CD’ler, ses bandlar›, foto€raflar, VCD’ler,
DVD’ler ve filmler yer alır.
ETKİNLİK
Afla€›da verilen görsellerin alt›na “ana kaynak”, “birinci elden kaynak”, “yaz›l› kaynak”ve “sözlü kaynak” ifadelerinden uygun olanları yazınız.
..................................
..................................
..................................
..................................
..................................
20
..................................
..................................
..................................
• Tasnif (S›n›fland›rma)
BİLGİ NOTU
Tarihçilerin kaynak aramas›ndan sonra elde etmifl olduklar› verileri zamana, mekâna (yere) ve konuya göre bölümlere ay›rarak düzenlemelerine
“tasnif” denir. Elde edilen veriler belli bir düzene
göre s›n›fland›r›l›r. Tasnif aflamas›nda haz›rlanacak
eserin plan› ortaya ç›kar.
• Tahlil (Çözümleme)
Tarihçinin elde etti€i verilerin yeterli olup olmad›€›nı tespit etme aflamas›na “tahlil” denir.
Elde edilen veriler gruplara ayrılarak hangi
konu için ne kadar veri kullanılaca€› kararlaflt›r›l›r.
• Tenkit (Elefltiri)
Tarihçi, bu aflamada elde edilen verilerin gerçek
veya sahte olup olmad›€›n› “tenkit” (elefltiri) yaparak de€erlendirir. Çünkü do€rulu€una ve sa€laml›€›na güvenilen malzemeler gerçek kaynak de€eri
tafl›r. Do€rulu€u araflt›rılmadan yap›lan çalışmalar
sonucunda yaz›lm›fl eserler tarihî eser niteli€i tafl›maz. Tarihçi, kaynaklar›n elefltirisini iç ve d›fl tenkit
olmak üzere iki aflamada yapar:
‹ç Tenkit: Bu aflamada haz›rlanacak eserde
kullan›lacak bilgilerin do€ru olup olmad›€›n›n araflt›r›lmas› yap›l›r. ‹ç tenkitte yazar›n duygu ve düflüncelerinin eser üzerindeki etkilerine bak›l›r. Çünkü
yazar tarafs›zl›€›n› kaybedip subjektif (öznel) bir anlay›flla bilgiler verirse eserin tarihî de€eri kaybolur.
D›fl Tenkit: Bu aflamada belgelerin orijinalli€i
d›fl›nda eserin yazar›, nerede ve ne zaman yaz›ld›€›
tespit edilir.
OSMANLILARDA DEVLET ARŞİVİ
Bugün dünyan›n en büyük arflivi olan Baflbakanl›k Devlet Arflivleri baflta olmak üzere Türkiye’nin arflivlerinde milyarlarca yaprak tarihî vesika
bulunmaktad›r. Bu zenginlik atalar›m›z›n, Osmanl›
Türklerinin yaz›l› k‛da gösterdikleri dikkat ve
sevginin sonucudur.
Osmanl›larda devlet vesikalar› yaprak veya ciltli
defter hâlinde düzenlenip muhafaza edilirdi. Defterler, y›llara göre s›ralanarak evrak mahzenlerinde
saklan›rd›. Yapraklar ise vesikan›n önemine göre
atlas veya adi kumafltan keselere konurdu. Birkaç
kese bir torba hâline getirilir, birkaç torba da bir
sand›€a yerlefltirilirdi. Torbaların üzerine içlerinde
ne olduğu yazılırdı. Sandıkların içlerinde ne olduğu
ise üzerlerine yapıştırılan etiketlerden belli olurdu.
Sand›klar ya Topkap› Saray›’ndaki padiflah
arflivine ya da Pafla Kap›s›’ndaki sadaret yani
baflbakanl›k arflivine gönderilirdi. Osmanl› Devleti’nde “hazine” ad› verilen üç teflekkülden biri de
“Defterhane Hazinesi” denen bugünkü anlamıyla
büyük arflivdi. Osmanlıda arflive “hazine” denmesi bile arşive ne derece de€er verildi€ini göstermeye kâfidir.
Y›lmaz ÖZTUNA
Türk Tarihinden Yapraklar (s. 114-115’ten özetlenmiştir.)
Devletlerin, tarihî belgelerini arflivlemelerinin
sebepleri neler olabilir? Açıklayınız.
ETKİNLİK
Yanda verilen eserin d›fl tenkitini yaparak aşağıya yazınız.
D›fl Tenkit
• .........................................................................................................................
• .........................................................................................................................
• .........................................................................................................................
• .........................................................................................................................
• .........................................................................................................................
21
• Terkip (Sentez)
Tarihçilerin kaynaklar› s›n›fland›rma, çözümleme ve elefltiri aflamas›ndan sonra haz›rlayaca€› eseri yazma aflamas›na geçtikleri son bölüme “terkip” denir. Terkip, ayr› olan verilerin birleflik hâle getirildi€i en
önemli aflamad›r. Bu ifllemler belli bir plan dâhilinde yap›l›r. Tarihçi, tarihî olay›n sentezini yaparken flu hususlar› göz önünde bulundurur:
• ‹yi bilinmeyen bir olay›, benzer baflka bir olay›n sebep ve sonuç iliflkileriyle aç›klamaya çal›fl›r.
• Eserinde sade ve anlafl›l›r bir dil kullan›r.
• Olaylar›, meydana geldikleri zaman›n flartlar›na göre de€erlendirir.
• Olay üzerinde daha önce yap›lan çal›flmalar› göz önünde bulundurur.
• Olay›n meydana geldi€i dönemdeki do€al, ruhsal, medeni ve ekonomik etkenleri dikkate al›r.
• Kan›tlanabilir nesnel bilgiler kullan›r.
Tarihçi, bu aflamalardan sonra eseri yazma ifline geçer. Eserin ana konusuna girmeden önce okuyucu
için bir girifl bölümü haz›rlar.
e) Tarihin Tasnifi (S›n›fland›r›lmas›)
Tarih biliminin çok genifl bir çal›flma ve araflt›rma alan›na sahip olmas›, tarihin incelenmesini
zorlaflt›rmaktad›r. Bu yüzden tarih, olaylar›n incelenmesini kolaylaflt›rmak amac›yla zamana, mekâna ve
konuya göre s›n›fland›r›lm›flt›r.
Zamana göre s›n›fland›rma: Tarih, zamana göre; y›l, dönem, ça€ ve yüzy›l gibi bölümlere ayr›larak
s›n›fland›r›l›r. Her tarihî olay› kendi özellikleri içerisinde de€erlendirmek gerekir: XVII. Yüzy›l Osmanl›
Tarihi, Fatih Dönemi, Fetret Devri gibi. Tarih zamana göre s›n›fland›r›l›rken önemli olaylar temel al›n›r.
Tarih biliminde yaz› önemli bir dönüm noktas› olmufltur. Yaz›n›n kullan›lmas› tarihin bafllang›c› olarak kabul edilir. Yaz›n›n kullan›lmas›ndan önceki dönemlere “ Tarih Öncesi Devirler”, yaz›n›n kullan›lmas›ndan
sonraki dönemlere “Tarihî Devirler” denmifltir.
Zamana göre s›n›fland›rma tarihî olaylar›n de€erlendirilmesinde baflar›l› bir uygulama de€ildir. Çünkü
ayn› dönem içerisinde yaflam›fl tüm insanlar›n siyasi, sosyal ve ekonomik özellikleri ayn› olmayabilir.
Mekâna göre s›n›fland›rma: Mekâna göre s›n›fland›rma co€rafi bölgelerin, k›talar›n, ülkelerin tarihini
incelemek amac›yla yap›l›r. Orta Asya Tarihi, Gaziantep Tarihi, Avrupa Tarihi gibi çalışmalar bu kapsamda
yapılır.
Konuya göre s›n›fland›rma: Konuya göre s›n›fland›rmada toplumlar›n, siyasi, kültürel, ekonomik,
dinî, hukuki vb. özellikleri ayr› ayr› incelenir. Konular belli bir alan› kapsar. Kültür Tarihi, Siyasi Tarih,
Dinler Tarihi gibi çalışmalar, konuya göre sınıflandırma kapsamında değerlendirilir.
ETKİNLİK
Afla€›da verilen eserleri zamana, mekâna ve konulara göre s›n›fland›r›n›z.
...........................
22
...........................
...........................
...........................
...........................
2. ZAMAN VE TAKVİM
a) Takvimlerin Ortaya Ç›k›fl›
Zaman; dünyay› ve tüm varl›klar› etkileyen bir işin, bir oluşun içinde geçtiği, geçeceği veya geçmekte
oldu€u süredir. ‹nsanlar, zaman içinde yaflan›lan geliflmeleri y›l, ay ve saate göre ay›rarak takvimi ortaya
ç›karm›fllard›r. Böylece zaman› verimli kullanmak istemifllerdir. Takvim düzenlenirken Dünya’n›n kendi
etraf›nda bir defa dönmesi ile geçen zamana “gün”, Ay’›n Dünya çevresinde bir tur yapmas› ile geçen
zamana “ay”, Dünya’n›n Günefl çevresinde bir tur dolanmas› ile geçen zamana “y›l” denmifltir.
Tarihte ilk takvimi Sümerler kulland›lar. Ay y›l› esas›na göre düzenledikleri takvimi 12 aya bölerek bir y›l›
360 gün olarak hesaplad›lar. M›s›rl›lar›n kulland›klar›
takvim ise günefl y›l›na dayan›yordu. Bir y›l› 12 aya bölerek 365 gün olarak hesaplad›lar. M›s›rl›lar›n yapt›klar›
takvim Roma ‹mparatoru Julius Caesar (Jül Sezar) ve
Papa XIII. Gregorius (Gregoryus) taraf›ndan yeniden
düzenlenerek 1582 tarihinden itibaren dünya genelinde kullanılmaya baflland›.
Hicri
Rumi
Miladi
Tarih boyunca toplumlar kendileri için önemli olaylar› takvimlerine bafllang›ç yapt›lar. ‹braniler MÖ 3761
yarad›l›fl y›l›n›, Yunanl›lar ilk olimpiyat oyunlarının yapıldığı MÖ 776 yılını, Romalılar, MÖ 753 Roma flehrinin
kuruluflunu, Müslümanlar ise 622 yılını Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicretini takvimlerinin
bafllang›ç y›lı olarak kabul ettiler.
Fotoğraf 1.10: Takvim yapra€›
Yukar›da verilen takvim yapra€›nda neden
farkl› takvimlere ait bilgiler verilmifl olabilir?
b) Türklerin Kulland›klar› Takvimler
Türkler tarih boyunca birçok takvim kullanm›fllard›r. Bu takvimler flunlard›r:
On İki Hayvanl› Türk Takvimi
‹slamiyet öncesinde Türklerin kulland›€› ilk takvimdir. Günefl y›l› esas›na göre düzenlenmifltir. Bir y›l,
365 gün 5 saat olarak belirlenmifltir. On iki y›lda bir devir yapan y›llar› say› ile de€il, hayvan adlar› ile adland›rm›fllard›r. Her y›l›n bir ad› vard›r. Aylar ise say›lar ile gösterilmifltir. Her on iki y›ldan sonra y›l adlar›,
birinci y›ldan itibaren bafllar. Bafllang›çta Köktürk ve Uygurlar taraf›ndan kullan›lan bu takvim zamanla
birçok Türk boyu, Çin ve Tibetliler taraf›ndan da kullan›lm›flt›r.
OKUMA METNİ
KOYUN YILI
Bu y›lda ya€mur çok ya€ar nimetler bollafl›r. İnsanlar iyilik ve hayra e€ilimli olurlar. Bu yılda gerçi fitne
ve kar›fl›kl›k ç›ksa da çabukça sükûn bulur ve asayifl yerine gelir. Bu y›l›n ilkinde do€anlar güzel yüzlü,
r›zk› bol, yüce himmetli; ortas›nda do€anlar vefas›z, düflmanengiz (düşmanlık çıkaran) ve az çocuklu
olurlar; sonunda do€anlar ebleh (cahil) ve k›sa ömürlü olurlar.
Osman TURAN
On İki Hayvanlı Türk Takvimi, s. 94
Türklerin yıllara hayvan isimleri vermelerinin sebepleri neler olabilir? Açıklayınız.
23
Hicri Takvim: Türkler, ‹slamiyeti kabul ettikten sonra hicri takvimi kullanm›fllard›r. Ay y›l› esas›na göre
düzenlenen hicri takvimin bafllang›c› hicrettir (622 Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçü). ‹lk
kez Hz. Ömer döneminde kullan›lmaya bafllanan hicri takvime Kameri (Ay) takvimi de denir. Günümüzde
ülkemizde kutsal gün, ay ve dinî bayramlar›n belirlenmesinde hicri takvim kullanılmaktad›r.
Celali Takvimi: Büyük Selçuklu Hükümdar› Melikşah’›n emriyle Ömer Hayyam baflkanl›€›nda bir komisyona haz›rlat›lm›flt›r. Melikşah’›n di€er ad› olan Celalettin’den dolay› “Celali takvimi” olarak an›lm›flt›r.
Takvimin bafllang›ç tarihi 1079’dur. Günefl y›l› esas›na göre belirlenmifltir. Bir y›l 365 gün 6 saat olarak
hesaplanm›flt›r. Büyük Selçuklu Devleti d›fl›nda, Hindistan’da Babür Devleti taraf›ndan da kullan›lm›flt›r.
Rumi Takvim: Osmanlı Devleti tarafından kullanılmıştır. Osmanlılar 1677 yılına kadar Hicrî takvimi
kullandılar. Ancak vergilerin toplanmasında ve diğer malî işlerde Hicrî takvimin bir takım sakıncaları görülünce 1677 yılının Mart ayını yılbaşı kabul eden Rumi takvim yapıldı. Güneş yılına göre düzenlenen
takvimde bir yıl 365 gün 6 saat olarak hesaplandı. Rumi takvim 1839 yılından itibaren bütün resmî işlerde
kullanıldı.
Miladi Takvim: Bafllang›ç tarihi milat (Hz. ‹sa’n›n do€umu) olan bu takvim ülkemizde 1 Ocak 1926
y›l›ndan itibaren kullan›lmaya baflland›. Bir y›l 365 gün 6 saattir. Günümüzde, dünyada en yayg›n olarak
kullan›lan takvimdir.
Günefl y›l› esas›na göre düzenlenen takvimlerde her yüz y›la “yüzy›l” veya “as›r” denir.
M…
99-0 (Birinci yŸzyÝl)
99-75
1. eyrek
74-50
2. eyrek
99-50
1. yŸzyÝlÝn ilk yarÝsÝ
49-25
3. eyrek
0
MÜLAT
(Hz. ÜsaÕnÝn doÛumu)
24-0
4. eyrek
49-0
1. yŸzyÝlÝn ikinci yarÝsÝ
MS
0-99 ( Birinci yŸzyÝl)
0-24
1. eyrek
25-49
2. eyrek
0-49
1. yŸzyÝlÝn ilk yarÝsÝ
50-74
3. eyrek
75-99
4. eyrek
50-99
1. yŸzyÝlÝn ikinci yarÝsÝ
Herhangi bir tarihi yüzy›l olarak okuyabilmek için tarihi gösteren say›n›n son iki rakam› at›l›r. Bafltaki
rakamlara bir say› ilave edilir. At›lan iki rakama göre de yüzy›l›n yar›s› ve çeyre€i tespit edilir. Örne€in
1453 ‹stanbul’un fethi ile ilgili olarak;
• 1453 y›l›n›n son iki rakamı ç›kar›l›r.
• 14 rakam›na bir say› ilave edilir: 14 + 1 = 15
• 53 rakam› ise yüzy›l›n ikinci yar›s› ve üçüncü çeyre€ini ifade eder.
• Buna göre, 1453 = XV. yüzy›l›n ikinci yar›s›n›n üçüncü çeyre€idir.
ETKİNLİK
Afla€›da verilen tarihleri örnekteki gibi hangi döneme ait olduklar›n› yaz›n›z.
1253
MÖ 745
135
24
1071
MS
1789
2014
18. yüzyılın ikinci yarısının 4. çeyreği
3. TARİHİN ÖNEMİ
a) Tarih Öğrenmenin Amaç ve Faydaları
ÇANAKKALE
1997 yılında, Turgut Özal’ın başbakanlığı döneminde Türkiye’ye çağrılan Japon e€itim heyeti ile Türk heyeti aras›nda
flöyle bir diyalog yaflan›r:
Japon Heyeti: Biz çocuklar›m›z› okul öncesinde Hiroflima’ya, Nagazaki’ye götürür, bombalanm›fl bu bölge
hakk›nda bilgilendirir, onlara buralarda bitkinin bile yeflermedi€ini gösteririz. Ve deriz ki: “E€er sizler çal›flmaz, sizden öncekileri geçmezseniz vatan›n›z iflte böyle düflman taraf›ndan
bombalan›r. Hiçbir canl›nın yaflamayacağı bir durumda size
b›rak›p giderler. Çal›fl›rsan›z bindi€iniz h›zl› trenleri bile geçecek yeni vas›talar yapars›n›z. Gerisi sizin bilece€iniz ifl.
Türk Heyeti: Peki, Türkiye için tespitleriniz var m›? Gözlemleriniz nedir?
Japon Heyeti: Elbette var. Bizimkinden çok daha önemli. Bir tanesi Çanakkale Savafllar›’n›n oldu€u bölge. Bu bölge,
gençlerinizin flok olmas› için yeter de artar bile. Bir metre kareye on iki bin merminin düfltü€ü, dünya savaş tarihinin en
büyük ve en çetin savaşlarının yaşandığı Çanakkale’niz var.
Sizler de çocuklarınızı o büyük savaşların yapıldığı yere götürebilirsiniz.
Gerçekten de Çanakkale Savaşları, biz Türkleri, bu ülkede
yaşayan herkesin vücudunun her zerresini iliklerine kadar titretecek yoğunlukta müthiş bir güce, etkiye sahiptir.
M. Nihat MALKOÇ
Kardelen Dergisi (Sayı 74, Aralık 2012, özetlenmiştir.)
Fotoğraf 1.11: Çanakkale Şehitleri Abidesi
TARTIŞALIM
Yukar›daki diyalogdan hareketle tarih ö€renmenin insanlar üzerinde ne tür etkiler b›rakabilece€ini,
insanlara ne tür katk›lar sa€layabilece€ini arkadafllar›n›zla tart›fl›n›z.
Tarih, insanlar›n geçmiflten ders al›p gelece€e yön vermelerini sa€lar. Tarih, insanlara, vatan ve millet
kavramları ile millî ve kültürel değerleri öğretir. Tarih, millî birlik ve beraberlik anlay›fl›n›n kuvvetlenmesini
sa€lar. Devlet yöneticilerine devletin nas›l yönetilece€i konusunda yard›mc› olur. ‹nsanlara karfl›laflt›klar›
durumlar› tarihî olaylarla ba€lant› kurdurarak mant›kl› bir sonuca varma yetene€i kazand›r›r. ‹nsanlar›n,
aralar›ndaki sorunlar› bar›fl yoluyla çözümlemelerine katk›da bulunur.
25
b) Atatürk ve Tarih
• Türk kabiliyet ve kudretinin tarihteki başarıları meydana çıktıkça bütün Türk çocukları
kendileri için lazım olan atılım kaynağını o tarihte
bulabileceklerdir. Türk çocukları bu tarihten bağımsızlık düşüncesini kazanacaklar, o büyük başarıları düşüncelerle harikalar yaratan adamları
öğreneceklerdir.
• Dünyanın bize hürmet göstermesini istiyorsak evvela biz kendi benliğimize ve milliyetimize
bu hürmeti hissen, fikren, fiilen, bütün iş ve hareketlerimizle gösterelim.
• Türk evlad› ecdad›n› tan›d›kça daha büyük
ifller yapmak için kendinde kuvvet bulacakt›r.
www.kultur.gov.tr
Atatürk’ün tarihe bak›fl açısını aç›klay›n›z.
Fotoğraf 1.12: Atatürk, Türk tarihiyle ilgili yapılan bir
çalışmada
Tarihin milletlerin hayatında oynadığı rolü çok iyi bilen Atatürk, 29 Ekim 1923’te Türkiye Cumhuriyeti
kurulduktan sonra Türk tarihinin do€ru kaynaklara dayand›r›larak araflt›r›lmas›na önem verdi. 1924 yılında
İstanbul Üniversitesine bağlı olarak Türkiyat Enstitüsünü kurdu, başına Prof. Dr. Fuat Köprülü gibi büyük
bir bilgini getirerek Türk tarihi, dili ve edebiyatı üzerine çalışmalar başlattı.
Atatürk, Türk milletinin tarihini ö€renmesini ve kendisini tan›mas›n› amaçlad›. 1929 y›l›ndan itibaren
tarih çal›flmalar›nı başlattı ve okullarda millî tarih dersleri ö€retilmesini sağladı. 1930 y›l›nda yapt›€› tarih
çal›flmalar› sonucunda “Türk Tarihinin Ana Hatlar›” adl› eserini yay›nlad›. 1931 y›l›nda tarihimizle ilgili bilimsel çal›flmalar yap›lmas› için Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti (Türk Tarih Kurumu) kuruldu. Kendisi de zaman
zaman tarih çal›flmalar›na bizzat kat›larak destek verdi. Türk tarihi hakk›nda araflt›rma yapmak, bilim insanlar› yetifltirmek amac›yla Ankara’da Dil ve Tarih-Co€rafya Fakültesinin aç›lmasına öncülük etti (1936).
Atatürk, yapt›€› tarih çal›flmalar›yla Türk millî tarihinin büyük ölçüde ayd›nlanmas›n› sa€lad›. Türk halk›
Orta Asya’dan bafllayan gerçek tarihini ö€rendi. Türk milletinin köklü bir tarihe sahip oldu€unu, tarih boyunca geliflmifl kültür ve uygarl›€a sahip devletler kurdu€unu herkesin ö€renmesinin yolu aç›ld›. Atatürk
son olarak miras›n›n büyük bir k›sm›n› Türk Tarih Kurumuna ba€›fllayarak tarihe ne kadar önem verdi€ini
gösterdi.
ETKİNLİK
Türk Tarih Kurumu ile Dil ve Tarih-Co€rafya Fakültesinin Genel Ağ (‹nternet) sayfalarını inceleyerek
Atatürk’ün tarih konusunda yapt›€› çal›flmalar› belirleyiniz. Bu kurumlar›n günümüzdeki faaliyetleri ile
ilgili bir rapor haz›rlay›n›z.
26
4. TARİHÎ OLAYLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ
Tarihî olaylar; meydana geldi€i dönemin siyasi, sosyal, kültürel,
dinî ve ekonomik özelliklerini yans›t›r. Bu yüzden bir tarihî olay›
de€erlendirirken o dönemin flartlar› göz önünde bulundurulmal›d›r.
Örne€in, Çanakkale Savafl›’n› de€erlendirirken o dönemin siyasi,
sosyal ve ekonomik özellikleri dikkate al›nmal›d›r. Osmanl› Devleti’nin
ekonomik s›k›nt›lar içerisinde oldu€u, askerinin günlük ihtiyac›n› bile
karfl›lamakta zorland›€›, buna ra€men Türk ordusunun ruhunu ortaya
koyarak mücadele ve azmi sayesinde Çanakkale Savafl›’n›n
kazan›ld›€› anlafl›lmal›d›r.
Yine cumhuriyetin ilk yıllarında İngilizlerle yapılan Ankara Antlaşması (1926) sonucu Musul ve Kerkük’ün İngiliz mandasındaki Irak
yönetimine bırakılması eleştiri konusudur. Ancak bu eleştiriyi yaparken ülkenin içinde bulunduğu durumu, Şeyh Sait İsyanı’nın ülkeyi
nasıl zor durumda bıraktığını dikkate almazsak Musul konusunda
yanlış bir değerlendirme yapabiliriz.
Tarihî olayların değerlendirilmesinde, tarihî olayların yaşandığı
dönemin şartlarını bilmek neden önemlidir? Açıklayınız.
Fotoğraf 1.13: Çanakkale 57. Piyade
Alayı Şehitliği
Resim 1.7: Çanakkale Savaşı’ndan bir görünüm (Anıtkabir Kurtuluş Savaşı Müzesi, Ankara)
ETKİNLİK
Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na girme sebeplerini tespit ediniz. Kendinizi Osmanlı yöneticileri
yerine koyarak Osmanlı Devleti’nin savaşa girip girmemesi konusunu sınıfta arkadaşlarınızla değerlendiriniz.
27
5. TARİHÎ OLAYLARIN FARKLI BAKIŞ AÇILARIYLA DEĞERLENDİRİLMESİ
MISIRLILARA GÖRE KADEfi SAVAfiI
Aşağıdaki metin, Pentour fiiiri olarak bilinir, eski
bir M›s›r kayna€›ndan al›nm›flt›r. Kadefl Savafl›’n› anlatan Pentour fiiiri II. Ramses taraf›ndan yaz›lm›fl veya
yazd›r›lm›flt›r.
Mısır Kralı
II. Ramses
Ben II. Ramses. Yüre€imin güçlü, gö€sümün coflkulu oldu€unu gördüm. Birdenbire
ortalar›nda bulundu€um iki bin befl yüz düflman savafl arabas›n›n, atlar›m›n önünde
da€›ld›€›n› gördüm. Hiçbiri savaflacak güç
bulamad›. Benim sald›€›m korkuyla yürekleri
zay›flad›. Ok atmas›n› unutmufl gibiydiler.
M›zraklar›n› kavrayacak gücü bulamad›lar.
‹çlerinden kimi istediysem öldürdüm. Hiçbiri
arkas›na bakmad›, hiçbiri arkas›na dönmedi,
düflen bir daha aya€a kalkmad›.
Bütün subaylar›m›, yaya askerlerimin ve
savafl arabal› askerlerimin reislerini bir yere
toplad›m. Bana de€ersiz Hitit prensi (Muvattali)
taraf›ndan gönderilen bar›fl teklifini ve edilen
sözleri onlara duyurdum. Onlar cevap verdi:
“Ey efendimiz, bar›fl çok iyidir. Kimse sana
imzalad›€›n bar›fl hakk›nda olumsuz bir fley
söyleyemez.”
Claire LALAOUETTE
(Textes Saces et Textes Profanes de ‹’Egypte Ancienne
(Tome 1) (1989) adlı eserden düzenlenmiştir.)
H‹T‹TLERE GÖRE KADEfi SAVAfiI
Hitit kaynaklar›nda, Mısırlılarla yapılan
Kadeş Savaşı konusunda k›sa da olsa bilgiler bulunmaktad›r. Hitit Kralı Muvattali’ye
göre Kadeş Savaşı’nın sebebi şudur:
Ben Muvattali. Kral oldu€umda Amurru halk› (Kadefl
flehrini de içine alan bölgede
yaflayan halk) bana karfl› olan
sadakatlerini bozdular ve bana
flöyle dediler: “Biz özgür insanlarken kul hâline geldik. Ama
art›k daha fazla kul olarak kalmayaca€›z.” Ve sonra M›s›r
kral›n›n peflinden gittiler. Onunla ittifak ettiler. Bunun üzerine
M›s›r kral›yla ve di€er tüm
Amurru halk›yla savafl yaptım.
Bu savaşta M›s›r kral›n› yendim
ve ordularımla Amurru halkını
bozguna uğratarak topraklarını
hâkimiyetim alt›na ald›m.
Hitit KralıMuvattali
Trevar BRYCE
(The Kingdom of The Hittites (2005)
adlı eserden düzenlenmiştir.)
Resim 1.8: Kadefl Savaşı, temsilî resim
1. Sizce Kadefl Savafl›’n› kim kazanm›flt›r?
2. Kadefl Savafl› ile ilgili farkl› yorum ve sonuçlar›n ç›kmas›n›n sebepleri neler olabilir? Açıklayınız.
28
Tarihî olaylar›n de€erlendirilmesinde en önemli husus tarihçilerin olaylara tarafs›z yaklaflmalar›d›r. Tarihçi, olaylar› duygusal yaklafl›mlarla aç›klamamal›d›r. Çünkü bu tür öznel yaklafl›mlar tarihî gerçeklerin
ortaya ç›kmas›n› engelledi€i gibi tarihin bilimselli€ini kaybetmesine neden olmaktad›r. Nitekim Mustafa
Kemal Atatürk bu konuda, “Tarih yazmak, tarih yapmak kadar önemlidir. Yazan, yapana sad›k kalmazsa
de€iflmeyen gerçekler insanl›€› flafl›rtacak bir hâl al›r.” sözüyle tarihî olaylar›n de€erlendirilmesinde tarafs›z olman›n önemini vurgulamaktad›r.
ETKİNLİK
• Siz de arkadafllar›n›zla tarihî bir olay seçiniz (Tanzimat Ferman›, Ankara Savafl› vb. gibi).
• S›n›fta iki grup oluflturunuz. Seçti€iniz olaylar›n sebep ve sonuçlar›n› farkl› bak›fl aç›lar›na göre
de€erlendiriniz.
6. TARİHÎ BİLGİLERİN DEĞİŞEBİLİRLİĞİ
Tarihte mutlak de€erler yoktur. Bu düflünceden hareket eden tarihçiler geçmiflte yaflanm›fl tarihî olaylarla ilgili sürekli araflt›rmalar yapmaktad›r. Bu araflt›rmalar sonucunda bulunan yeni bilgi ve belgeler,
mevcut tarihî bilgilerin de€iflmesine yol açabilmektedir. Verilen bilgiler ışığında aşağıdaki alıntı metni
okuyarak değerlendiriniz.
ANADOLU’DA ESKİ TÜRK İZLERİ
Son zamanlarda yapılan pek çok araştırma, Tü rklerin milattan önce de Anadolu’da var olduğunu
ortaya koymaktadır. Erzincan, Gaziantep, Kırşehir, Trabzon vs. illerinde bulunan kaya ü stü tasvirler
ve damgalar hem bu coğrafyanın Orta Asya ile bağını sergilemekte hem buraların milattan önceki dönemlerde bile Tü rk yerleşimine açık olduğunu ortaya koymakta hem de bu coğrafyada yaşayanların
birbirleriyle olan tarihî bağını açıkça göstermektedir. Anadolu’daki bengü taşlar (yazılı, dikili ve damgalı
taşlar) ve petroglifler (kaya ü stü tasvirler, mağara resimleri), daha ziyade Saka, Hun, Bulgar, Avar, Hazar ve Peçenek dönemlerine aittir. Anadolu’daki Köktü rk harfli yazıtlar ve damgalar (özellikle Kars’ın
Kağızman ilçesindekiler ile Erzurum’un Karayazı ilçesindekiler), paleografik açıdan Kafkaslardaki, Balkanlardaki ve Avrupa’daki yazıtlarla bü yü k benzerlikler göstermektedir.
Aşağıdaki görsellerde 1. Erzincan’ın Dilli Vadisi’nde bulunan at üstünde geriye ok atan süvari tasviri,
2. Avarların sancaklarında yer alan geriye ok atan süvari tasviri, 3. Karayazı ilçesindeki Cunni Mağarası’nın
duvarında yer alan dağ keçisi figürü, 4. Kültigin Yazıtı’nın doğu yüzündeki dağ keçisi figürü verilmiştir.
Dr. Osman MERT
A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü dergisi, S 36, 2008, s. 235-236
①
②
③
④
Yeni araflt›rmalar ve elde edilen bulgular mevcut tarihî bilgilerimizi nas›l etkilemektedir? Belirtiniz.
29
2. KONU
TARİH YAZICILIĞI
HAZIRLANALIM
• VAKANÜVİS
1. Geçmiflten günümüze tarih yaz›c›l›€›n›n geçirdi€i aflamalar hakkında ön
bilgi edininiz.
2. Belirlediğiniz bir tarihçi hakkında araştırma yapınız.
• ŞEHNAMECİ
• ANAL
1. TARİH YAZICILIĞININ GELİŞİM SÜRECİ
‹nsanlar tarih alan›nda yapm›fl olduklar› çal›flmalar›n›, tecrübelerini, kendinden sonraki nesillere aktarmak istemifllerdir. Yaz›n›n kullan›lmaya bafllanmas›ndan sonra yap›lan faaliyetlerin kay›t alt›na al›nmas›yla
da tarih yaz›c›l›€› bafllam›flt›r. Tarih yaz›c›l›€›, yaflan›lan dönemin özelliklerine ve toplumlar›n beklentilerine
göre çeflitlilik göstermifltir. Hititlerde anallar (y›ll›klar), Köktürklerde kitabeler, Osmanl›larda vakayinameler,
Ruslarda kronikler tarih yaz›c›l›€›na örnek gösterilebilir.
TARİH YAZICILIĞININ GELİŞİM SÜRECİ
Hikâyeci (Rivayetçi) Tarih
Ö€retici Tarih
Araflt›r›c› Tarih
Fotoğraf 1.14: Heredot
Fotoğraf 1.15: Thukydides (Tukidides)
Fotoğraf 1.16: Taberi
Hikâyeci tarih anlayışında anlatılan olaylar yorum yapılmadan verilir. Hikâyeci tarihi masallardan
ayıran özellik, bu türün yer ve zaman belirtmesidir. En ilkel tarih
yazma tarzıdır. Hikâyeci tarihin öncüsü Heredot’tur. Heredot yazmış
oldu€u Historia (Tarih) adlı eserinde Yunan tarihini ve komşu ülkelerin tarihini hikâye şeklinde anlatmıştır.
Ö€retici tarih anlay›fl›nda, geçmiflin olaylar›ndan gelecek için
ders ç›karma amac› güdülür. Olaylar ve kiflilerden ilgi çekici flekilde
söz edilerek toplumun ahlaki bak›mdan geliflmesi amaçlan›r. Yazar, mensup oldu€u millete nasihatlar verir. Ö€retici tarih yaz›c›l›€›n
ilk temsilcisi Thukydides, Peleponnes Savafllar›’n›n tarihini yazm›flt›r.
Araflt›r›c› tarih anlay›fl›nda, araflt›rma
ve gelifltirme yöntemleri kullan›l›r. 19.
yüzy›ldan itibaren bilimsel tarihçili€in
kulland›€› yöntemdir. Araflt›rmac› tarih
olaylar›n nedenlerini, geliflimlerini ve sonuçlar›n› sorulara cevap verecek flekilde
anlat›r. Olaylar aras›nda sebep-sonuç
iliflkisi kurar. XX. yüzy›ldan itibaren geliflerek bilimsel özellik kazanan araflt›rmac› tarih, günümüz tarih anlay›fl›n›n temelini oluflturur.
Heredot ile bafllayan tarih yaz›c›l›€› daha sonra de€iflik toplumlar›n katk›s›yla geliflme gösterdi. ‹slam
devletlerinde ilk tarih yaz›c›l›€› hikâyeci bir anlat›mla yap›ld›. Ancak Taberi, IX. yüzy›lda yazm›fl oldu€u
eserlerinde ‹slam tarih yaz›c›l›€›n› hikâyecilikten ç›kararak araflt›r›c› bir tarih özelli€ine kavuflturdu. XV.
yüzy›lda yetiflen tarihçiler ise olaylar› tarih felsefesi ile anlatmaya bafllad›lar.
30
Avrupa’da tarih yaz›c›l›€› Orta Ça€ boyunca kilisenin etkisi alt›nda kald›. Bu yüzden elefltirel olmayan
bir tarih yaz›c›l›€› ortaya ç›kt›. Tarih yazıcılığı ancak Rönesans ile birlikte elefltirel bir boyut kazand›.
XVIII. yüzy›lda Almanya’da aç›lan tarih okullar› sayesinde tarih yaz›c›l›€› daha da geliflti. Ayn› yüzy›lda
Voltaire (Volter) gibi isimler din ve siyaset konusunda düflünce yaz›lar› yazarak tarih yaz›c›l›€›n› yeni bir
boyuta tafl›d›lar. Bu do€rultuda Avrupa’da Toplum Bilimleri Yüksek Araflt›rma Okullar› ve ‹talya’da Mikro
Tarih Okulu aç›ld›. XX. yüzy›lda ise tarih yaz›c›l›€› daha da geliflti. Bu dönemde biyografi çal›flmalar›, sosyolojiye dayanan aile tarihi, kad›n haklar›n›n geliflmesine ba€l› olarak kad›n tarihi gibi yeni tarih anlay›fllar›
ortaya ç›kt›. Sanayi İnk›lab› sonras› geliflen ekonomik faaliyetler do€rultusunda ‹ngiltere ve Amerika gibi
devletlerde ifl dünyas› tarihi gibi yeni tarih çal›flmalar› yap›ld›.
ETKİNLİK
Afla€›da verilen metinleri okuyunuz. Bu metinlerin alt›na hangi tarih yaz›c›l›€› ile ilgili olduklar›n› yaz›n›z.
Ey Türk Milleti!
Ben ki Tanr›’n›n izniyle tahta oturmufl Türk Bilge Ka€an. Sözümü sonuna kadar dinle...
Atalarımız, Çin milleti ile komflu olmufllar. Alt›n›, gümüflü, ipekliyi s›k›nt›s›zca
veren Çinlinin sözü tatl›, ipeklisi yumuflak imifl... Bunlarla uzak kavimleri kendisine yaklaflt›r›r, sonra kötülük edermifl... Bilge kifliyi, yi€it kifliyi sevmez, yürütmezmifl... Türk milleti varl›€a, toklu€a, rahata al›fl›ks›n. Böyle oldu€u için bofl
tatl› sözlere kan›p ka€an›nın, beyinin sözünü beklemeden her yere gittin, aldand›n, aldat›ld›n. Böyle olunca oralarda hep mahvoldun... ‹taatsizli€in yüzünden seni kand›rm›fl. Ka€an›na ve eline kendin kötülük getirdin, kendin yan›ld›n...
....................................................
Fotograf 1.17: Kültigin Anıtı’nın doğu yüzü, Moğolistan
Mykerinos (Mikerinos)
M›s›r’da Khepren’den (Kefren) sonra Mykerinos saltanat sürmüfl. Halk›n› bu
kadar hofl tutmas›na, döneminde bu kadar iyi yönetim kurmas›na ra€men felaket
Mykerinos’u önce k›z› ile vurmufl, evinin bu tek evlad›n› ölüm alm›fl. Yüre€ini saran ölüm ac›s› ile k›z›n› görülmedik bir flekilde gömdürmek hevesine kap›lm›fl,
a€açtan bir inek yapt›rm›fl, üstünü alt›nla kapatarak k›z›n›n ölüsünü bunun içine
koydurmufl. Bu inek gömülmemifl. Sais’ten (Sayi) geçerken gördüm, kral
saray›nda, pek flatafatl› bir odan›n ortas›nda duruyordu.
....................................................
Fotoğraf 1.18: Mykerinos heykeli
Saltuklular
Saltuklularla ilgili son zamanlarda yap›lan araflt›rmalar, bilinenin aksine, bu
beyli€in Türk emirlerinden Saltuk taraf›ndan kuruldu€unu ortaya koymufltur. Daha önceki araflt›rmalarda ise bu beyli€in ad›n›n dördüncü hükümdar ‹zzettin Saltuk’tan geldi€i ileri sürülüyordu. Ailenin ad›; kitabe ve paralarda Salduk, ‹slam
tarihçilerinin eserlerinde ise ço€unlukla Saltuk fleklinde görülüyor.
....................................................
Fotoğraf 1.19: Tepsi Minare, Erzurum
31
2. TÜRKLERDE TARİH YAZICILIĞI
Türk tarihi, başlangıçta sözlü tarih dediğimiz türler olan destanlar ve efsanelerde yer alm›flt›r. Türk
tarih yazıcılığının en önemli örneklerine II. Köktürk Devleti Hükümdarı Bilge Ka€an taraf›ndan diktirilen
Orhun Kitabeleri’nde rastlanmıştır. Kitabelerde Türk tarihine dair önemli bilgiler yer alm›flt›r. Tarih yazıcılığı, Türk-‹slam devletleri döneminde geliflme göstermifltir.
a) Osmanl›larda Tarih Yaz›c›l›€›
YILDIRIM BAYEZİT’İN ŞANLI SEFERLERİ
fian› yüce sultan Amasya flehrine lütuf ve ihsan gölgesini sald›€› zaman do€ru görüfl sahibi baz›
beyler, Timur’un ça€r›s›na uymaktan onu çevirmek için eski görüfllerini yeniden belirttiler. Nasihatleri,
flehzadeyi kesin karar›ndan döndürmeye yeterli olmay›nca hep birlikte flan ve flerefle Amasya’dan
yola ç›kt›lar. Osmanc›k’a vard›€› s›rada ‹sfendiyarl› Kara Yahya, mutluluklar tafl›yan padiflah›n geliflinden haber alm›fl bulunuyordu. Öteden beri âdeti yol kesmek oldu€undan ülkeler baflbu€lu€una bafl
koyan›n yolu üzerinde adamlar›yla saklan›p öç duygusuyla bulanm›fl k›l›c›, kin ve garezle buruflmufl
aln› ile pusuya girmifl, f›rsat gözlemiflti.
Yüce sultan, devletle gelip bu fesat toplulu€u önünde boy gösterince onlar da dalk›l›ç öç almaya
kalk›flt›lar. Arslan yürekli sultan, zaferleri gözleyen padiflah da bu engeli aflmay›, onlar› ortadan
kald›rmay› önemli gördü. Mutlu üzengileri çevresinde toplanan, gümüfl teller ba€lam›fl yi€itlerle öyle
bir savafl verdi ki fele€in aç›k gözleri toza buland›. Baflar›lar› yoldafl eyleyen Allah, sultan›n yan›nda
idi. Onun için, yaflamlar› kötü topluluk da€›l›p bir anda parçalan›verdi. Kara Yahya canını zor kurtardı.
Hamdler olsun, padiflah›n düflman› iflte güçsüz kald›.
Hoca Sadettin Efendi
Tacüt Tevarih, C I, s. 321
Resim 1.9: Osmanlı ordusunun yaptığı bir savaşı anlatan temsilî resim
Yukarıdaki metni göz önünde bulundurarak Osmanl›larda tarih yaz›c›l›€›n›n tarzı ve amac› hakk›nda
neler söylenebilir? Aç›klay›n›z.
32
Osmanl› Devleti’nde tarih yaz›c›l›€› devletin
baflar›lar›n› ortaya koyarak bu baflar›lar›n gelecek nesillere aktar›lması amac›nı tafl›r. Bu
do€rultuda devlet politikas› hâline gelen tarih
yaz›c›l›€› ile padiflah ve di€er yöneticilerin hayatlar›, kahramanl›klar›, siyasi ve askerî zaferleri anlat›l›r. Bu iflleri yapan tarihçilere “flehnameci” denir.
XVIII. yüzy›ldan itibaren Osmanl› tarih
yaz›c›l›€›nda Avrupa’n›n etkisi görülür. Bu dönemde flehnamecilerin yerini “vakanüvisler”
ald›. Resmî devlet tarihçisi olan vakanüvisler,
daha önceki tarihî bilgileri de€erlendirerek
kendi dönemlerinde yaflanan olaylar› da
yazd›lar. Kiflisel yorumlara pek yer vermediler.
İlk Osmanl› vakanüvisi Mustafa Naima Efendi’dir. Naima, tarihî olaylar› kronolojik olarak
s›ralay›p olaylara sosyolojik yorumlar da katt›.
BİLGİ NOTU
OSMANLILARDA TARİH YAZICILIĞI
Osmanlılarda tarih yazıcılığı şehnamecilik şekliyle
başlamıştır. Şehnameler, padişahların hayat hikâyelerini, seferlerini kahramanlık destanı şeklinde anlatır.
Genellikle manzum eserlerdir. Osmanlı tarih yazıcılığında bir diğer aşama vakayinamelerdir (kronik). Vakayinamelerde olaylar, önemlerine göre değil de oluş
sırasına göre anlatılır. Osmanlı Devleti’nde vakayiname yazmak merkez örgütüne bağlı devlet tarihçisinin
(vakanüvis) göreviydi. Şehnameciliğin yerini alan vakanüvislik 17. yüzyıldan başlayarak 20. yüzyıla kadar
sürmüştür. Osmanlı Devleti’nin son vakanüvisi Abdurrahman Şeref Bey’dir.
(Bu kitap için hazırlanmıştır.)
Osmanl› tarihinin de€iflik dönemlerinde,
Hoca Saadettin Efendi, Ahmet Âfl›k Paflazade, Behiflti, Oruç Bey, Selaniki, Peçevi ve Ahmet Cevdet Pafla gibi tarih yaz›c›lar› yetiflti.
Son yıllarda devletler ve hanedanlardan ziyade bireyi, aileyi ve kadını öne çıkaran tarih
yazıcılığı anlayışı gelişmektedir.
Resim 1.10: Naima
Resim 1.11: Ahmet Cevdet Pafla
b) Cumhuriyet Döneminde Tarih Yaz›c›l›€›
Cumhuriyet döneminde tarih yazıcılığının öncüsü
Mustafa Kemal Atatürk’tür. Atatürk, tarih yaz›c›l›€›na yeni
bir anlay›fl getirdi. Nitekim Atatürk bu konuda “Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan, yapana sadık
kalmazsa değişmeyen hakikat insanlığı şaşırtacak bir mahiyet alır.” sözüyle Türk tarihinin kökenlerini elefltirel bir
anlay›flla ortaya ç›karmaya çal›flt›. Bu amaçla kurulan tarih
komisyonlar› çal›flmalar›na bizzat kat›ld›. 1930’da I. Tarih
Kongresi düzenlenerek “Türk tarih tezi” üzerinde çalışıldı.
Bu tez ile Türklerin kurmufl olduklar› uygarl›klar ve bu uygarl›klar›n dünya medeniyetine katk›lar› belgelerle ispatlanmaya çal›fl›ld›.1932 y›l›nda kurulan Türk Tarih Kurumu
ile Türk-‹slam dünyas›n›n tarihi hakk›nda önemli
araflt›rmalar yap›ld›. Bu konularla ilgili çeflitli konferanslar
düzenlenerek birçok kitap bas›ld›. Türk tarihi dünya kamuoyunda hak etti€i yere getirildi.
Fotoğraf 1.20: Atatürk çalışma masasında çalışırken
33
3. KONU
TAR‹H‹N D‹⁄ER B‹L‹MLERLE ‹L‹fiK‹S‹
• ARKEOLOG
• PALEOGRAF
• FİLOLOG
HAZIRLANALIM
Tarih araflt›rmalar›nda birçok bilim dal›na baflvurulmas›n›n nedenleri hakkında
bilgi edininiz.
TARİHİN YARARLANDIĞI BİLİM DALLARI
Tarih, oldukça genifl bir inceleme alan›na sahiptir. Tarihe temel teflkil eden tarihî kaynaklar da oldukça
genifltir. Bu yüzden bu kaynaklar›n incelenmesi ve do€ru bir sonuca ulafl›lmas› için baz› yard›mc› bilim
dallar›na ihtiyaç duyulur. Bu bilimler aras›ndaki ifl birli€i daha güvenilir bilgilerin ortaya ç›kmas›na yard›mc›
olur. Tarihin yararland›€› bilim dallar›ndan bafll›calar› flunlard›r:
• Coğrafya
TARİHTE ANADOLU’NUN JEOPOLİTİK DURUMU
Dünya üzerindeki birçok medeniyet Akdeniz’in
çevresinde kurulmuştur. Bu medeniyetlerin kurulduğu
yerlerden hiçbiri Anadolu-Trakya’n›n jeopolitik flans›na sahip olamam›flt›r. Bu flans, Anadolu’yu medeniyetlerin befli€i yapm›fl ve pek çok kavmin ihtiras›n›
üzerinde toplam›flt›r.
Bu topraklar›n emsalsiz jeopolitik durumu flundan
ileri gelir ki Anadolu-Trakya; Asya ile Avrupa, Yak›n
Do€u ile Balkanlar, Akdeniz ile Karadeniz aras›nda geçittir. Bo€azlar, cihan hâkimiyetine eriflmek isteyen ve
cihan imparatorlu€unu elinde tutmak arzusunda bulunan devletlerin can noktas› olmufltur. Bo€az’›n her iki
taraf›na, iki k›taya, iki denize, Akdeniz ile Karadeniz’e
hâkim olmak üzere kurulan ‹stanbul flehrinin jeopolitik
önemine tarihte baflka hiçbir belde sahip olamamıştır.
Y›lmaz ÖZTUNA
Türk Tarihinden Yapraklar, s. 59-60
Fotoğraf 1.21: Türkiye’nin uydu görüntüsü
Tarihî olayların değerlendirilmesinde coğrafyanın hangi konularından yararlanılmaktadır? Açıklayınız.
Bütün tarihî olaylar co€rafi bir mekân içinde geçer. Bu yüzden tarihî olaylar›n tüm yönleriyle
ayd›nlat›labilmesi için olay›n yafland›€› mekân›n co€rafi özelliklerinin bilinmesi gerekir. Bölgenin iklimi,
yeryüzü flekilleri, co€rafi konumu co€rafya biliminin yard›m›yla aç›klan›r. Co€rafi özellikler, tarihî olaylar›n
oluflumunu ve sonucunu etkileyebilir. Örne€in, Sar›kam›fl Harekât›’nda Osmanl› Devleti’nin savafl› kaybetmesinde olumsuz hava koflullar› etkili olmufltur. Yine Anadolu ve Mezopotamya’da birçok uygarl›kların
kurulmas›nda bu bölgelerin co€rafi konumları etkili olmufltur.
34
• Arkeoloji
ELMALI SİKKELERİ
MÖ V. yüzy›lda Perslerin Yunanistan’› istila etmesinden sonra Atina fiehir Devleti’nin önderli€inde Akdeniz çevresindeki flehirlerden
oluflan bir birlik kurulmufltu. Birli€in bir merkezi ve bütçesi vard›. Her
ülke kendi bast›€› gümüfl sikkeden kendi gücü oran›nda birli€e
katk›da bulunurdu.
1984 y›l›nda Antalya’n›n Elmal› ilçesinde kaz›lar sonucu bulunan
Elmal› sikkeleri (Yüzyılın Definesi), o bölgede bulunan bütün flehir devletlerinin paralar›n› içeriyordu. Yaklafl›k 1900 adet sikkenin binden
fazlas› Likya bölgesindeki flehir devletlerinin paras›yd› ve içlerinde
flimdiye kadar bilinmeyen hanedanlar›n sikkeleri de vard›.
Yunanlılar Persleri yendikleri için bir anı parası çıkarmışlardı. Normal olarak o zaman para birimi bir drahmi, en fazla 4 drahmi iken
anma nedeniyle 10 drahmilik para çıkarılmıştı (10 drahmilik para =
Dekadrahmi). Bu sikkeler çok az sayıda basılmıştı ve 1984 yılına kadar dünyada sadece 13 tanesinin varlığı bilinmekte idi. İşte bu yüzden Elmalı sikkelerine “Yüzyılın Definesi” denmiştir.
Fotoğraf 1.22: Elmalı sikkeleri
(www.kulturvarliklari.gov.tr’den yararlan›lmıştır.)
Sizce arkeolojik çalışmalar tarihî olayların değerlendirilmesine ne gibi katkılar sağlamaktadır?
“Arkeoloji”, bir kaz› bilimidir. Özellikle tarih öncesi dönemlerin ayd›nlat›lmas›nda tarihe yard›mc› olur.
Kaz› bilimi ile u€raflanlara “arkeolog” denir. Arkeologlar, yapt›klar› çal›flmalarla yerin ve sular›n alt›nda
saklanan gizemi çözmeye çal›fl›rlar. Kaz›lar sonucunda elde edilen buluntular, tarihin bilinmeyen karanl›k
dönemlerini ayd›nlatabilece€i gibi mevcut bilgilerin de de€iflmesine neden olabilir.
• Kronoloji
ÜstanbulÕun
Fethi (1453)
SÝrbistanÕÝn
Fethi (1459)
MoraÕnÝn
Fethi (1460)
Trabzon Rum
ÜmparatorluÛuÕnun
YÝkÝlmasÝ (1461)
Otlukbeli
SavaßÝ (1473)
Tarihî olayların belirli bir kronolojik sırada verilmesinin sebebi ne olabilir? Açıklayınız.
“Kronoloji”, zaman bilimidir. Tarihî olaylar›n zaman›nın belirlenmesinde ve s›ralanmas›nda tarihe
yard›mc› olur. Olaylar aras›nda sebep-sonuç iliflkisi kurar, tarihî konular›n belli bir bütünlük içerisinde incelenmesini kolaylaflt›r›r.
35
• Antropoloji
TÜRKLER‹N KÖKEN‹
Türkler, beyaz ve brakisefal yani genifl kafal› bir ›rkt›r. ‹lmin bugünkü durumuna ve Rus arkeologlar›n
son y›llardaki kaz› ve araflt›rmalar›na göre “Andronova insan›” dedikleri tipin temsil etti€i beyaz ve brakisefal bir ›rk, bundan dört bin y›l kadar önce Orta Asya’da yafl›yordu. Bu ›rk›n, Türklerin iptidai tipi
oldu€u kuvvetle san›lmaktad›r.
Bu ›rk, çevresindeki ülkelerde yaflayan dolikosefal yani uzun kafal› ›rklardan kesin çizgilerle ayr›l›yordu.
Bu Prototürkler, Tanr› Da€lar› ile Altay Da€lar› aras›ndaki genifl ülkede, bugünkü Çungarya’da, Do€u Türkistan’›n kuzey kesimlerinde yafl›yorlard›. Dört tarafa do€ru yay›lma belirtileri göstermekteydiler.
Y›lmaz ÖZTUNA
Türk Tarihinden Yapraklar, 47
Antropolojinin hangi konularda tarihe yard›mc› oldu€u söylenebilir?
‹nsan ›rklar›n› fiziksel aç›dan inceleyerek s›n›fland›ran bilim dal›na “antropoloji” denir. ‹nsan›n iskelet,
kafatas› gibi fiziki özelliklerini inceleyerek insanl›k tarihinin en eski dönemlerinin ayd›nlat›lmas›nda tarihe
yard›mc› olur. Antropolojinin di€er bir dal› olan sosyal antropoloji ise toplumlar›n kültürlerinin günümüze
kadar olan geliflmelerini inceler. Baflka kültürlerle iliflkilerini ortaya koyar.
• Etnografya
KIRGIZLAR
K›rg›zlar›n reisleri k›fl›n samur ve kunduz derisi, keçe flapka; yaz›n da alt›n dü€meli bir nevi flapka giyerlermifl. Halk›n flapkalar› ise hep keçeden imifl. Kad›nlar yün kumaştan veya Çin ipeklilerinden elbiseler
giyerlermifl. Keçeleri birlefltirerek reisleri için çok büyük çad›r yani ota€ kurarlarm›fl. Kabile reisleri ise
onun etraf›nda daha küçük çad›rlarda otururlarm›fl. Halk, reislerine samur kürklerini vergi olarak verirlermiş. Dü€ünleri çok büyük olurmufl. Bazen bin koyun kadar hediye verilirmifl. Ölülerin etraf›n› çevirip
a€larlar ve sonra da onu yakarlarm›fl. Kemiklerini toplar, bir sene sonra da kemiklerin üzerinden atlar
ve sonra da mezar yap›p gömerlermifl. Bundan sonra büyük bir flenlik ve toy yap›l›rm›fl. Evlerinin bir
k›sm› tafltan, bir k›sm› da a€açtan çitlerle çevriliymifl. Evlerin üzerini de a€aç kabuklar› ile kapat›rlarm›fl.
Bahaettin ÖGEL
‹slamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi (s. 208-209’dan özetlenmifltir.)
Fotoğraf 1.23: Orta Asya’dan bir görünüm
Etnografya, hangi konularda tarihe yardımcı olmaktadır? Belirtiniz.
Toplumlar›n yaflay›fl, gelenek, örf ve âdetlerini araflt›r›p inceleyen bilim dal›na “etnografya” denir.
Özellikle tarihî araflt›rmalarda elde edilen belgelerin yetersiz oldu€u durumlarda, etnografya biliminin
verdi€i bilgiler büyük önem tafl›r.
36
• Hukuk
CENGİZ YASALARI
Moğol İmparatoru Cengiz Han her suça bir ceza koydu. İsteği üzerine bu yasalar yazılı hâle getirildi.
Bu yasalardan bazıları şunlardır:
• Düflman teslim olmad›ktan sonra onunla bar›fl antlaflmas› imzalanmaz.
• Savafla gitmeyenler, bay›nd›rl›k ifllerinin bütününe kat›lmak zorundad›rlar. Ayr›ca haftada bir gün
han›n hizmetinde çal›fl›rlar.
• Çald›klar› eflya k›ymetli ise h›rs›zlar idam edilirler fakat eflya önemli de€ilse yedi veya yedi yüz
de€nek vurulur. Çal›nan mal›n dokuz kat› kadar mal verenler, de€nek cezas›ndan kurtulur.
• Casuslar, yalanc› flahitler, sihirbaz ve büyücüler idam olunur.
• Zimmetine para geçiren mal memurlar› idam olunur. E€er hırsızlık küçük ise han›n huzuruna
ç›kart›l›r.
Benim Devletim, Tüzükât-› Timûrîn ve Cengiz Yasas› (s. 125-127’den özetlenmifltir.)
Metinde verilen hukuk kurallar›ndan hareketle hukuk bilimi, tarihe hangi konularda yard›mc› olmaktad›r?
“Hukuk”, insanlar›n birbirleriyle ve devletle olan münasebetlerini düzenleyen kurallardır. Hukuk kurallar›n›n incelenmesiyle toplumlar›n siyasi, kültürel, ekonomik yap›lar› hakk›nda bilgilere ulaflmak mümkündür.
• Edebiyat
BİR YOLCUYA
Dur, yolcu! Bilmeden gelip bast›€›n
Bu tümsek, koparken büyük zelzele,
Bu toprak, bir devrin batt›€› yerdir.
Son vatan parças› geçerken ele,
E€il de kulak ver, bu sessiz y›€›n,
Mehmet’in düflman› bo€du€u sele,
Bir vatan kalbinin att›€› yerdir.
Mübarek kan›n› katt›€› yerdir.
Bu ›ss›z, gölgesiz yolun sonunda,
Gördü€ün bu tümsek, Anadolu’ nda
‹stiklal u€runda, namus yolunda,
Can veren Mehmet’in yatt›€› yerdir.
Düflün ki haflrolan kan, kemik, etin
Yapt›€› bu tümsek, amans›z, çetin
Bir harbin sonunda, bütün milletin,
Hürriyet zevkini tatt›€› yerdir.
Necmettin Halil ONAN
Fotoğraf 1.24: Mehmetçiğe Saygı Anıtı
Tarihî olayların duygu ve coşku yüklü ifadelerle anlatılmasının sebepleri neler olabilir? Açıklayınız.
“Edebiyat”; olay, duygu, düflünceleri ve hayalleri dil aracılığıyla sözlü ve yazılı (söz, fliir, metin) olarak
etkili bir biçimde anlatma sanat›d›r. Edebiyat, tarih boyunca meydana gelmifl olaylar›n, günümüze aktar›lmas›nda tarihe yard›mc› olur.
37
• Felsefe
TÜRKLERDE DEVLET ANLAYIŞI
İslamiyet öncesi Türk devletlerinde, devletin başında kağan bulunurdu. Kağan, devleti yönetme
yetkisini Tanrı’dan aldığına inanıyordu. İlk Türk devletlerinde töre, bir örf ve adet hukukudur. Göktürk
Yazıtları’na göre töre, devletin kurucuları tarafından konmuştur. Bağımsız devlet anlayışı ile kurulan
Türk devletlerinde töre, bütün insanlığı düzene koyan bir hayat yolu olarak kabul edilmiştir.
Bahaeddin ÖGEL
Türklerde Devlet Anlayışı (s. 16’dan düzenlenmiştir.)
1. İslamiyet öncesi Türk devlet anlayışı hangi temeller üzerine kurulmuştur?
2. Felsefe bilimi hangi konularda tarihçilere nasıl yardımcı olmaktadır? Açıklayınız.
“Felsefe”; insanlara do€ru düflünme, olaylar aras›nda ba€lant› kurma ve olaylara farkl› aç›lardan bakma konularında yard›mc› olur. Felsefenin tarihî olaylar› de€erlendiren kolu ise tarih felsefesidir.
• Paleografi
HİYEROGLİF
M›s›r’›n ilk kültür devirlerinden itibaren resimle tespit edilen yaz›
iflaretlerini, vazolar ve di€er eflyalar üzerinde gözlemlemek mümkündür.
‹lk tarihî belgelerin meydana ç›kmas›yla fonetik iflaretlerin konuldu€u
da görülüyor. Bunlar iki esasl› unsur göze çarpmaktad›r:
1. Resimler hem canl›lar› hem eflyalar› gösterir hem de hareket ve fiil
ifade eder.
2. Resimler sadece gösterdikleri şeyleri anlatmıyorlar, daha geniş olarak sembolik ve mecaz anlamlar da taşıyorlar. Mesela bir bo€a resmi,
kral› ve onun kudret ve kuvvetini temsil etmekte oldu€u gibi hükümdar›n
savafl kabiliyetini de ifade eder. Bu hâl bir âdet olunca resmedilen fleylerle fikirler ifade edilmeye bafllanm›flt›r. Bu suretle mesela bir arslan›n
yaln›z kafa resmi, üstünlük ve hâkimiyet manas›na gelmektedir.
Prof. Dr. Afet ‹NAN
Eski M›s›r Tarih ve Medeniyeti (s. 247-248’den özetlenmifltir.)
Fotoğraf 1.25: Hiyeroglif
Hiyeroglif yaz›s›ndan hareketle M›s›r’›n sosyal yap›s› hakk›nda ne tür bilgiler elde etmemiz mümkündür? Söyleyiniz.
“Paleografi”, eski yaz›lar›n okunmas›n› sa€layan bilim dal›d›r. Her devirde ayr› yaz›lar kullan›ld›€›ndan
bu yaz›lar›n okunmas› önemlidir. Paleografya, tarih boyunca yaz›lar›n geçirdi€i evreleri ve özellikleri inceler. Böylece yaz›y› kullanan topluluklar aras›ndaki akrabal›k iliflkileri ve kulland›klar› dönemin genel
özellikleri hakk›nda bilgiler verir.
38
• Epigrafi
“Epigrafi”, an›tlar üzerindeki yaz›lar› ve kitabeleri inceler.
Böylece an›t veya kitabenin dikildi€i dönemin sosyal, siyasi
ve ekonomik özelliklerinin ayd›nlat›lmas› konusunda tarihe
yard›mc› olur. Epigrafi, çalışmalarını filoloji ve paleografya
ile birlikte yürütür.
Fotoğraf 1.26: Beyazıt Devlet Kütüphanesi
giriş kapısı üzerinde olan kitabe-İstanbul
• Diplomatik
‹STANBUL ANTLAŞMASI-1533
1533 yılında Osmanl› Devleti ile Avusturya aras›nda yap›lan ‹stanbul Antlaflmas›’n›n baz› önemli
maddeleri flunlard›r:
• Avusturya arflidükü protokol bak›m›ndan Osmanl› sadrazam›na denk say›lacakt›r.
• Avusturya, Macaristan’ın iç ifllerine kar›flmayacakt›r.
• Avusturya, elinde bulunan Macar topraklar› için Osmanl› Devleti’ne vergi ödeyecektir.
Doç. Dr. Ali İbrahim SAVAŞ
Türkler (C 9, s. 556’dan düzenlenmifltir.)
Yukar›daki antlaflma metnine göre Osmanl› Devleti ile Avusturya aras›ndaki siyasi iliflkilerle ilgili hangi
ç›kar›mlarda bulunabiliriz?
“Diplomatik”; devletler aras› antlaflma, ferman, berat gibi vesikalar› inceler. Devletler aras› siyasi iliflkiler, yap›lan antlaflmalar konusunda tarihe yard›mc› olur.
• Nümizmatik
Fotoğraf 1.28: TBMM’nin 50. yılı anısına çıkarılan para
Fotoğraf 1.29: Türkiye Cumhuriyeti tarafından basılan bir banknot
Yukarıdaki görsellerden hareketle paraların bastırıldığı dönemlerin kültürel ve ekonomik yapısı hakkında neler söylenebilir?
“Nümizmatik”, eski paralar›n tan›nmas› ile u€raflan bir bilim dal›d›r. Paraların üzerindeki resim, şekil
ve semboller sayesinde devletlerin siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik durumlar› hakk›nda bilgilere
ulafl›labilir.
39
• Sosyoloji
TÜRKLERDE AİLE
Eski Türk toplumlar›nda ilk sosyal birlik olan aile, tüm hayat›n çekirde€i durumunda idi. Aile kan
akrabal›€› esas›na dayan›yordu. Türklerin, dünyan›n dört buca€›na da€›lmalar›na ra€men varl›klar›n›
korumalar›, aile yap›s›na verdikleri büyük ehemmiyetten ileri gelir ki bunun bir delili de Türk dilinde,
baflka milletlerde rastlanmayan zenginlikte mevcut olan akrabal›k ayrımlarını belirleyici kelimelerdir.
Eski Türk ailesi “genifl aile” fleklinde görülmekte ise de asl›nda “küçük aile” tipinde kuruludur. Türkçede izdivaç için kullan›lan “evlenme” veya “evlendirme” tabirleri, evlenen erkek veya k›z›n baba oca€›ndan ayr›larak ayr› bir ev (aile) meydana getirdi€inin ifadesidir. Umumiyetle bilindi€i gibi d›fltan evlenmenin esas oldu€u ve cebire (zora) de€il, velayete (dost, yard›mc›) dayanan baba hukukunun geçerli
bulundu€u Türk ailesinde evlenen o€ullar, hisselerini al›p yeni aile kurmak üzere ç›karlar, babaevi ise
en küçük o€ula kal›rd›. Esasen da€›n›k çobanl›k hayat› “büyük aile” kurulufluna elveriflli de€ildi. Onlar
belirli toprak üzerinde kümelenip bir arada oturamazlard›. Böylece “küçük aile” nizam›nda yaflayan eski
Türkler daha hür fertler yetifltirmek imkân›na sahip idiler.
Prof. Dr. ‹brahim KAFESOĞLU
Türk Bozk›r Kültürü (s. 16-17’den özetlenmifltir.)
Sosyoloji bilimi hangi konularda tarihe yard›mc› olmaktad›r? Aç›klay›n›z.
“Sosyoloji”, sosyal yap›n›n kurulufl ve iflleyiflinin, toplumsal olaylar›n insan ve toplum yaflam›na etkilerini inceleyerek tarihe yard›mc› olur. Tarihî olaylar›n geçti€i döneme ait toplum yap›s› ve de€er
yarg›lar›n›n bilinmesi, tarihî olaylar›n do€ru bir flekilde de€erlendirilmesine yard›mc› olur.
• Filoloji
DİL VE KÜLTÜR
Dil ile tarih ve kültür aras›ndaki münasabeti bilen bir kimse, dili tek bafl›na almaz. Zira dilde her kelimenin yaz›l›fl, ses, flekil ve manas›n› tayin eden tarih ve kültürdür. Yunus Emre’nin fliirlerinin dilini,
yaz›ld›€› devir ve çevreden ayr› ele alamazs›n›z. Zira o a€ac›n kökleri gelenek ile beraber yetiflti€i topraklara s›ms›k› ba€l›d›r. Bu da gösterir ki filolog sadece dilci de€il; genifl kültürlü, kafas› dil gibi hayat›n
bütün imkânlar›na aç›k bir insan olmal›d›r.
Kültür eserleri, dilin belli bir yer ve anda donmufl flekilleridir. Bu bak›mdan onlar›n abidelerinden
farklar› yoktur. Kütüphaneler, dil abidelerini toplayan müzelerdir. Dil, bir kap oldu€una göre onlara
“duygu, düflünce, hayal müzeleri” demek gerekir. Biz eskiden yaflam›fl insanlar›n hayat tecrübelerini,
inanç ve de€erlerini bu eserden ö€reniriz.
Mehmet KAPLAN
Kültür ve Dil, s. 188-189’dan
Dil, tarihsel olaylar›n de€erlendirilmesinde neden önemlidir? Belirtiniz.
“Filoloji” dünya üzerinde var olmufl dilleri inceler. Dillerin benzer özelliklerini, akrabal›k ba€lar›n›
araflt›r›r. Göç hareketlerinin aç›klanmas›nda, toplumlar›n yak›nl›k derecelerini ortaya koymada tarihe
yard›mc› olur.
40
• Ekoloji
Fotoğraf 1.30: 2011 yılında Japonya’da meydana gelen tsunami sonrasında ortaya çıkan genel görünüm
Doğanın dengesinin bozulması insanlar ve çevre üzerinde ne tür etkiler b›rakm›fl olabilir? Aç›klay›n›z.
“Ekoloji”, çevre bilimidir. Çevre de€iflikliklerini ve bu de€iflikliklerin insan topluluklar› üzerindeki etkilerini araflt›r›r. Dünyan›n do€al dengesinin bozulmas› insanlar› ve dolay›s›yla da tarihin ak›fl›n› etkiler.
Özellikle günümüzdeki teknolojik geliflmeler ekoloji biliminin önemini daha da art›rmışt›r.
• ‹statistik
251027
192
22
20
Ortaokul
93,09
16987
269759
5566986
124584
193079
306
27
19
Ortaöğretim
70,06
4214
119393
2725972
129566
170184
382
23
16
öğrenci sayısı
234920
başına düşen
5593910
Öğretmen
Şube sayısı
282043
öğrenci sayısı
Derslik sayısı
Şube başına düşen
Öğrenci sayısı
29169
öğrenci sayısı
Öğretmen sayısı
98,86
oranı (%)
İlkokul
Net okullaşma
Okul sayısı
Okul başına düşen
2012-2013 Yaygın Eğitim İstatistikleri
www.tuik.gov.tr
Tarihî olaylarda istatistiki bilgilerin kullan›lmas› tarihî bilgilere nas›l katk› sa€lamaktad›r?
“‹statistik”, belirlenen bir amaç do€rultusunda veri toplama, tablo oluflturma ve grafikler oluflturma
gibi teknikler kullanarak de€erlendirme yapan bir bilimdir. Elde edilen bilgilerin de€erlendirilmesi ile gelece€e dair tahminlerin yap›lmas› konusunda tarihe yard›mc› olur.
41
• Kimya
“Kimya”, tarihî buluntular›n belirlenmesinde tarihe yard›mc› olur. “Karbon 14” metodu sayesinde buluntular›n hangi döneme
ait oldu€unu ve orjinalli€ini kimyasal analizler sonucu tespit eder. Böylece uygarl›klar›n
geliflimi daha iyi anlafl›l›r.
Fotoğraf 1.31: ‹stanbul’un fethi s›ras›nda kullan›lan flahi topu
Yukarıdaki topun Fatih dönemine ait oldu€u nas›l tespit edilebilir?
• Heraldik
“Heraldik”, armalar› inceleyen bilim dal›d›r. Armalarda yer
alan semboller, kullanıld›€› dönemin ayd›nlat›lmas›nda tarihe
yard›mc› olur.
ARAŞTIRALIM
Yandaki Osmanlı armasında yer alan sembollerin anlamlarını Genel Ağ’dan araştırınız. Bu armadan hareketle Osmanl›
Devleti’nin askerî yap›s› ile ilgili neler söylenebilir? Aç›klay›n›z.
Fotoğraf 1.32: Osmanl› armas›
ETKİNLİK
Afla€›da verilen görsellerle tarihe yard›mc› bilim dallar›n› efllefltiriniz.
( ) Diplomasi
( ) Antropoloji
A
B
C
( ) Nümizmatik
( ) Arkeoloji
( ) Epigrafi
D
42
E
Türk Tarihinin Üstad› Prof. Dr. İlber ORTAYLI ile Tarih ve Tarih Eğitimi Üzerine Röportaj
GENÇLER TARİH OKUSUNLAR
Prof. Dr. İlber Ortaylı, “Osmanlı Tarihinde Aile” isimli eserinin yanı
sıra tarih alanında 1970’li yıllardan günümüze kadar birçok araştırma
yapmış, birçok makale ve kitap yayınlamıştır. İlber Ortaylı, eserleri yanında tarih biliminin yaygınlaştırılması çabaları, tarihi her yaştan Türk
insanına sevdirme konusundaki faaliyetleri, yurtdışındaki bilimsel etkinlikleri ve Türk tarihçiliğinin uluslararası alanda önemli bir ismi olması
göz önüne alınarak tarih dalında 2001 Aydın Doğan Ödülü’ne layık görüldü.
2006 yılında İtalya'da Lazio kentinde yapılan ve her yıl devam etmesi
öngörülen Akdeniz Festivali’nde, toplumsal ve kültürel tarih alanındaki
“Avrupa ile Akdeniz Arasında Lazio Ödülü”nün Prof. Dr. İlber Ortaylı’ya
verilmesi uygun görüldü.
2007 yılında Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin imzasıyla Rusya Federasyonu tarafından Rus dilini
ve kültürel mirasını yayan, ülkelerin ve halkların birbirlerine yaklaşmasını sağlayan kişilere verilen Puşkin
Ödülü’ne Türkiye’den Ortaylı değer görüldü.
Çankaya Lisesi 9. sınıf öğrencisi Nur Nisa, tüm dünyada tarih alanında bir otorite olan İlber Ortaylı ile
bir röportaj yapmaya karar verir. Aşağıda bu röportajdan bir bölüm verilmiştir.
Nur Nisa: Bize kendinizden biraz bahsedebilir misiniz?
İlber Ortaylı: 1947’de doğdum. İlkokulu Ankara’da, ortaokulu İstanbul’da okudum. Ortaöğretime Saint Joseph Lisesinde başladım, oradan Ankara’ya Atatürk Lisesine nakil oldum. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi mezunuyum, Chicago’da (Şikoga) Prof. Dr. Halil İnalcık ile yüksek lisans çalışmamı
yaptım. Doktora ve doçentlik yıllarımda Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesindeydim, 1983 yılında istifa ettim. Şimdi Galatasaray Üniversitesindeyim, burada hukuk tarihi okutuyorum.
Klasik müzik seviyorum, zaman buldukça edebî eserler okuyorum. Bilhassa klasik edebî eserleri tekrar tekrar okumakta fayda var. Herkese tavsiye ederim.
Nur Nisa: Türk gençliğine tarih biliminin gelişmesi için ne gibi tavsiyelerde bulunabilirsiniz?
İlber Ortaylı: Gençler tarih okusunlar. Şimdiki çocukların yapacağı şey iyi lisan öğrenmek, iyi Türkçe
öğrenmektir. Mümkünse Osmanlıca öğrensinler.
Nur Nisa: Siz hangi yabancı dilleri biliyorsunuz?
İlber Ortaylı: İleri seviyede Almanca, Fransızca, İngilizce, İtalyanca ve Rusça. Orta seviyede Arapça,
Farsça, Latince, İbranice, Sırpça ve Yunanca.
Nur Nisa: Türkiye’de tarihçiliğin gelişimi için neler yapılmalıdır?
İlber Ortaylı: Başta eğitime ağırlık vermek, lisan öğrenmek; sonra kütüphaneleri, arşivleri iyi takip
etmek, müzelerle uğraşmak lazım.
Nur Nisa: Topkapı Sarayı’nda yaptığınız çalışmalar takdirle karşılanıyor. Bu konuda ne dersiniz?
İlber Ortaylı: 2005 yılında Topkapı Sarayı Müzesi başkanı oldum. Osmanlı tarihine ait önemli belge
ve eserleri gün yüzüne çıkararak tüm dünyanın hizmetine sunmaya çalıştım. Ayrıca Topkapı Sarayı’nı
da yeniden restore ettik.
....
(Röportaj, bu eser için yapılmıştır.)
43
ETKİNLİK
Halil ‹nalc›k veya Fuat Köprülü gibi ünlü tarihçilerimizden birinin hayatı ve eserleri hakkında araştırmalar yapınız. Araştırma sonuçlarını noktalı yerlere yazınız.
.......................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
44
PERFORMANS GÖREVİ
Konu: Sizlerden günümüz tarihçilerinden biri (İlber ORTAYLI, Halil İNALCIK, Mustafa KAFALI vb.) hakkında bilgi toplamanız
ve bu tarihçilerden birinin yazmış olduğu bir eseri inceleyerek edindiğiniz bilgilerle sunum hazırlanmanız istenmektedir.
Bu çalışma için dikkat edilecek hususlar şunlardır:
1. Çalışma planı ve takvimi hazırlayınız.
2. Konuyla ilgili araştırma yapınız (kütüphaneler, İnternet vs.).
3. Çalışmanızı sınıfta sununuz.
4. Performans hazırlama süreniz bir aydır.
PERFORMANS GÖREVİ DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ
Performans Görevinin Adı : _______________________
Ad - Soyad
: _______________________
Sınıf - Numara
: _______________________
DERECELER
ÖLÇÜTLER
Zay›f
1
Kabul
Edilebilir
2
Orta
3
‹yi
4
Çok İyi
5
I. PERFORMANS HAZIRLAMA SÜREC‹
Performansa uygun çal›şma plan› ve takvimi hazırlama
Araştırma yapma ve bilgi toplama
Performansı plana göre gerçekleştirme
TOPLAM
II. PERFORMANSIN ‹ÇER‹⁄‹
Türkçeyi doğru ve etkili kullanma
Toplanan bilgileri analiz etme
Elde edilen bilgilerden ç›kar›mda bulunma
Yap›lan çal›şman›n orijinal olmas›na özen gösterme
Yap›lan çal›şmada eleştirel düşünme becerisini gösterme
Haz›rlanan raporu resimler, gazete haberleri, çizimler, tablo, grafik ve istatistiklerle destekleme
TOPLAM
III. SUNUM YAPMA
Konuyu dinleyicilerin ilgisini çekecek şekilde sunma
Sunuyu hedefe yönelik materyallerle destekleme
Sorulara cevap verme
Verilen sürede sunuyu yapma
TOPLAM
GENEL TOPLAM
45
A. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Olay, k›sa süreçte gerçekleflen durumdur.
Olgu, olay neticesinde uzun sürede gerçekleflen durumdur.
Bu bilgilere göre, afla€›daki yarg›lardan hangisi olguya örnek gösterilemez?
A) Frans›z ‹htilali sonras› milliyetçilik ak›mlar›n›n yay›lmas›
B) Malazgirt Savafl› sonras› Anadolu’nun Türkleflmesi
C) Mohaç Meydan Muharebesi’yle Macaristan’›n al›nmas›
D) Balkanlar›n fethedilmesiyle Osmanl›lar›n bu bölgede iskân politikas› uygulamas›
E) Rönesans hareketleriyle Avrupal›lar›n bilim ve teknikte ilerlemeleri
2. Tarihî araflt›rmalar yap›l›rken tarafs›z olunmal›d›r.
Bu amaçla tarihî olaylar› de€erlendirirken;
I. De€iflik kaynaklardan faydalan›lmal›d›r.
II. Olaylar, döneminin flartlar›na göre de€erlendirilmelidir.
III. Subjektif davran›lmal›d›r.
yarg›lar›ndan hangisine ya da hangilerine baflvurulmal›d›r?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II, III
3. Kimyada deney, sosyolojide ise gözlem metodu kullan›l›rken bu durum tarih bilimi için geçerli de€ildir.
Bu durumlar›n nedenleriyle ilgili olarak;
I. Tarih biliminde olaylar›n tekrar edilmesinin mümkün olmay›fl›,
II. Tarih biliminin konusunun sadece insan olmas›,
III. Tarih biliminin yaln›z siyasi olaylar› incelemesi
yarg›lar›ndan hangisinin ya da hangilerinin etkili oldu€u savunulabilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
4.
I. Eski yaz›lar›n incelenmesi
II. Eski paralar›n de€erlendirilmesi
III. Milletlerin dil yap›lar›nın incelenmesi
Yukar›da verilenlerin araflt›r›lmas›nda hangi bilim dallar›ndan faydan›lmas› söz konusudur?
A) Paleografya, filoloji, nümizmatik
B) Nümizmatik, paleografya, filoloji
C) Filoloji, nümizmatik, paleografya
D) Filoloji, paleografya, nümizmatik
E) Paleografya, nümizmatik, filoloji
5. Türkler tarih boyunca birçok milletlerle kültür al›flveriflinde bulunmufl, de€iflik kültürlerin etkisiyle
çeflitli takvimler kullanm›fllard›r. Buna göre;
I. On iki hayvanl›,
II. Hicri,
III. Miladi
takvimlerden hangisi ya da hangileri Türklerin de€iflik kültürlerden etkilendiklerine kan›t olarak gösterilebilir?
A) Yaln›z
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) II ve III
E) I, II ve III
46
B. Aşağıdaki cümlelerin başına, verilen bilgi doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
1. ( ) Tarih biliminde mutlak do€ru yoktur.
2. ( ) ‹nsan› ilgilendiren sosyal, ekonomik, siyasi ve dinî alanda ortaya ç›kan her fleye “olgu” denir.
3. ( ) Tarihî olaylar›n zaman içinde s›ralanmas›nda yard›mc› olan bilim paleografyad›r.
4. ( ) Bir olay›n araflt›r›lmas›nda, olay›n meydana geldi€i zaman›n koflullar›n›n dikkate al›nmas›, tarihte
araflt›rmay› kolaylaflt›r›r.
5. ( ) Tarihî kaynaklar›n incelenmesini kolaylaflt›rmak için tasnif (s›n›fland›rma) yap›l›r.
C. Aşağıdaki cümleleri uygun ifadelerle tamamlayınız.
1. Tarihî olaylar› neden-sonuç iliflkisini dikkate almadan aktaran tarih yaz›m tekni€ine ...........................
denir.
2. Armalar›n incelenmesinde ........................., kitabelerin incelenmesinde ise .................................
tarihe yard›mc› olan bilim dallar›d›r.
3. Osmanl› Devleti’nde tarih yaz›c›lar›na ....................................... denmektedir.
4. Türkler s›ras›yla ........................................., ..........................., .............................., .........................
ve ......................... takvimleri kullanm›fllard›r.
5. ................................ hikâyeci tarih anlayışının öncüsü kabul edilirken ........................... ise öğretici
tarih anlayışının öncüsü kabul edilir.
Ç. Aşağıda verilenleri örnekteki gibi eşleştiriniz.
1.
2.
3.
4.
(B) Antropoloji
( ) fiehnameci
( ) Celali takvim
( ) Thukydides
(A) Ö€retici tarih
(B) ‹nsan ›rklar›n› inceleyen bilim dal›
(C) Selçuklular Döneminde kullan›lan takvim
(D) Osmanl› Devleti’nde ilk tarih yaz›c›lar›
(E) Hikayeci tarih
D. Yanda verilen bulmacayı çözünüz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
12
Hz. ‹sa’n›n do€umu.
Hititlerde y›ll›klara verilen ad.
Kitabe bilimi.
K›sa sürede gerçekleflen durum.
Uzun sürede gerçekleflen durum.
10
Eski yaz›lar› inceleyen bilim dal›.
6
Ülkemizde bugün kulland›€›m›z takvimin ad›.
Geçmiflte yaflayan toplumlar›n yaflant›lar›n› yer
zaman belirterek inceleyen bilim dal›.
8
As›r (Efl anlaml›s›).
Nümizmatik biliminin ilgi alan›.
Yer (Efl anlaml›s›, tersi).
S›n›fland›rma (Tarih incelenmesinde kullan›lan bir yöntem).
Hat›ra.
2
1
3
4
7
5
11
13
9
47
2. †NÜTE
UYGARLIKLARIN DOÚUÞU
VE ÜLK UYGARLIKLAR
FotoÛraf 2.1: Truva AtÝ-‚anakkale
1. TARÜH …NCESÜ ‚AÚLAR
2. ÜLK ‚AÚ UYGARLIKLARI
48
1. KONU
TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR
HAZIRLANALIM
İlk Çağ Anadolu uygarlıklarına ait eserler hakkında www.anadolumedeniyetlerimuzesi.gov.tr adresini ziyaret ederek bilgi edininiz.
• MİKROLİT
• HÖYÜK
• KLAN
• ÇAĞ
§1. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ
Tarih, insanlar›n var oldu€u dönemlerden günümüze kadar devam eden bir süreçtir. Bu yüzden tarihin
inceleme alan› oldukça genifltir. Geçmiflte yaflanm›fl olaylar› incelemekte zorlanan tarihçiler, tarihi çeflitli
dönemlere ay›rarak incelediler.
Tarihî olaylar›n ayd›nlat›lmas›nda özellikle yaz›l› belgelerin önemi büyüktür. Bu nedenle tarihçiler,
yaz›n›n bulunmas›ndan önceki dönemler için “Tarih Öncesi Devirler”, yaz›n›n kullan›ld›€› dönemler için
ise “Tarihî Devirler” ifadesini kullanm›fllard›r.
Tarih öncesi dönemlerin ayd›nlat›lmas›nda tarihe yard›mc› bilim dallar›nın hangilerinden faydan›lmaktad›r? Aç›klay›n›z.
Tarih öncesi ça€lar, insanl›k tarihinin en eski, uzun ve karanl›k dönemidir. Bu dönemde yaz› kullan›lmad›€›ndan yeterince bilgi ve belge mevcut de€ildir. Tarih öncesi dönemlerin ayd›nlat›lmas›nda daha
çok arkeoloji biliminden yararlan›lmaktad›r. Tarih öncesi ça€lar insanlar›n kulland›klar› malzemelere göre
Tafl Ça€› ve Maden Ça€› olarak adland›r›lm›flt›r.
TARÜH …NCESÜ ‚AÚLAR
TAÞ ‚AÚI (M… 600.000 - M… 5000)
Eski Taß
(Paleolitik) ‚aÛÝ
Orta Taß
(Mezolitik) ‚aÛÝ
Yeni Taß
(Neolitik) ‚aÛÝ
MADEN ‚AÚI (M… 5000 - M… 3500)
BakÝr
(Kalkolitik) ‚aÛÝ
Tun ‚aÛÝ
Demir ‚aÛÝ
a) Tafl Ça€› (MÖ 600.000-MÖ 5000)
‹nsanl›k tarihinin en eski dönemi olan Tafl Ça€›; Eski Taş Ça€› (Paleolitik), Orta Tafl Ça€› (Mezolitik)
ve Yeni Tafl Ça€› (Neolitik) olmak üzere üç döneme ayr›l›r.
Resim 2.1: Mağara duvar resmi
Fotoğraf 2.2: Paleolitik Dönem’e ait taşlar Fotoğraf 2.3. Beldibi Mağarası
Yukarıdaki görsellerden hareketle Taş Çağı’nın genel özellikleriyle ilgili neler söylenebilir?
49
• Eski Tafl Ça€›
‹nsanl›k tarihinin en uzun evresidir. Bu döneme ait ilk yerleflim
yerleri Fransa’daki Lasgue (Laskö) ve ‹spanya’daki Alfamira ma€aralar›d›r.
Türkiye’de ise Eski Taş Ça€›’na ait kal›nt›lara, ‹stanbul Yar›mburgaz
ile Antalya’da Karain, Beldibi ve Belbafl› ma€aralar›; Isparta’da
Kapal›in, Hatay-Samanda€›’nda Ma€arac›k ma€aralar›nda rastlandı.
Eski Tafl Ça€›’n›n genel özellikleri flunlard›r:
Resim 2.2: Lasgue (Laskö )Ma€arası duvar resmi
• Yerleflim yerleri ma€ara ve kaya s›€›naklar›d›r.
• Ma€ara duvarlar›na av ve hayvan resimleri yapt›lar.
• Çakmak tafllar›n›n yontulmas›yla baltalar ve kesici aletler yapt›lar.
• Klan (aile) fleklinde yaflad›lar. Avc›l›k ve toplay›c›l›k temel geçim kaynaklar›d›r.
Eski Tafl Ça€›’nda, do€an›n insan üzerinde bask›n olmas›n›n sebepleri neler olabilir? Aç›klay›n›z.
• Orta Tafl Ça€›
‹nsanlar›n tafltan yap›lm›fl aletleri daha da gelifltirdikleri bir dönemdir. Özellikle kilden yap›lan araç ve gereçler günlük hayatta kullan›ld›. Ancak yine de Eski Tafl Ça€›’na benzer özellikler tafl›maktad›r. Bu döneme ait
yerleflim yerlerine ait buluntulara Güney Tacikistan’da Kuldara Bölgesi’nde rastland›. Türkiye’de ise Antalya’da
Beldibi, Ankara’da Macunçay, Göller Yöresi’nde Baradiz ve Samsun Tekkeköy’de çeflitli buluntular elde edildi.
Orta Tafl Ça€›’n›n genel özellikleri flunlardır:
• Avc›l›k ve toplay›c›l›k temel geçim kaynaklar›d›r.
• Çakmak tafl›ndan yap›lm›fl (mikrolit) araç ve gereçleri kulland›lar.
• Ma€ara duvarlar›na yap›lan resimleri gelifltirdiler.
• Dönemin sonlar›na do€ru atefl bulundu.
Ateflin kullan›lmas› insanlar›n hayat›n› nas›l etkilemifl olabilir? Aç›klay›n›z.
• Yeni Tafl Ça€›
Yeni Tafl Ça€›’na ait buluntulara ilk olarak Ön Asya’da
(Anadolu, ‹ran, Suriye) rastland›. Diyarbak›r’daki Çayönü,
Türkiye’de bilinen ilk köy yerleflim yeridir. Yine Konya’da
Çatalhöyük ile Gaziantep’te Sakçagözü’nde Yeni Tafl
Ça€›’na ait önemli kal›nt›lar bulundu.
Yeni Tafl Ça€›’n›n genel özellikleri flunlard›r:
Resim 2.3: Çatalhöyük-Konya
• Kilden çanak çömlek ve küp gibi araç gereçler yapt›lar.
• Toprağı işleyerek tar›m yaptılar, üretici konumuna geçtiler.
• Su kenarlar›na a€aç dallarından, kam›fltan ve kerpiçten kulübeler yapt›lar.
• Yerleflik hayata geçerek ilk köyleri kurdular.
• Köpek, koyun, keçi, s›€›r gibi hayvanlar› evcillefltirdiler.
50
b) Maden Çağı (MÖ 5000-MÖ 3500)
Ateflin kullan›lmas›yla madenler ifllenmeye baflland›. Maden Ça€›, madenlerin bulunufl ve kullan›fl
s›ras›na göre üç bölüme ayr›lır:
• Bak›r Ça€›
‹nsanlar taraf›ndan kullan›lan ilk maden bak›rd›r. Bu dönemde bak›rdan silah ve kap kacaklar yap›ld›.
Alt›n ve gümüfl, süs ve tak› eflyalar›n›n yap›m›nda kullan›ld›. Türkiye’de Bak›r Ça€›’n›n yafland›€› bölgeler
Çorum’da Alacahöyük, Denizli’de Beycesultan, Çanakkale’de Kumtepe ve Truva, Samsun’da ‹kiztepe’dir.
• Tunç Ça€›
‹nsanlar, bak›r ve kalay› kar›flt›rarak tunç madenini elde ettiler. Tunçtan yap›lan aletler genelde tar›m
ve savafl aletleri yapımında kullan›ld›. Bu dönemde ilk flehir devletleri kuruldu (Anadolu’da Hitit, Mezopotamya’da Sümer ve Akad). ‹nsanlar aras›ndaki ticari iliflkiler bafllad›. Türkiye’de Tunç Ça€›’n›n
yafland›€› bölgeler Ankara’da Ahlatl›bel ve Kayseri’de Kültepe’dir.
• Demir Ça€›
‹nsanlar, do€ada oldukça bol bulunan demiri iflleyerek medeniyetlerin geliflmesine önemli katk›larda
bulundular. Demir tar›mda, günlük hayatta ve silah yap›m›nda kullan›ld›. Bu dönemde flehir devletlerinin
yerini büyük devletler ve imparatorluklar ald›. Devrin sonunda yaz›n›n bulunmas›yla tarihî devirlere geçildi.
Türkiye’de Demir Ça€›’n›n yafland›€› bölgeler Burdur Hac›lar, Yozgat Aliflar ve Çorum Alacahöyük’tür.
Madenlerin günlük hayatta kullanılması toplumlara ne tür katkılar sağlanmış olabilir? Açıklayınız.
c) Tarih Çağları
Yaz›n›n kullan›lmas›ndan sonraki dönemlere “tarih ça€lar›” denir. Tarihin çok genifl bir ilgi alan›na sahip olmas›ndan dolay› çeflitli bölümlere ayr›ld›. ‹lk Ça€, Orta Ça€, Yeni Ça€ ve Yak›n Ça€ gibi ça€lar›n
bafllang›ç ve bitifl tarihlerinde insanlar› etkileyen evrensel olaylar baz alındı.
TARÜH ‚AÚLARI
Ülk ‚aÛ (M… 3500- MS 375)
Orta ‚aÛ (375-1453)
Yeni ‚aÛ (1453-1789)
YakÝn ‚aÛ (1789 - .....)
YazÝnÝn bulunmasÝndan
Kavimler GšŸÕne kadar
olan dšnemi kapsar.
Kavimler GšŸÕnden
ÜstanbulÕun fethine kadar
olan dšnemi kapsar.
ÜstanbulÕun fethinden
FransÝz ÜhtilaliÕne kadar
olan dšnemi kapsar.
FransÝz ÜhtilaliÕnden
gŸnŸmŸze kadar olan
dšnemi kapsar.
ETKİNLİK
Taş Çağı ve Maden Çağı ile ilgili okuduğunuz bilgilerden yararlanarak aşağıdaki tabloyu doldurunuz.
Taş Çağı
Kullanılan Araçlar
Önemli Gelişmeler
Türkiye’deki Yerleşim Yerleri
Eski Taş Çağı
Yeni Taş Çağı
Demir Çağı
51
2. TÜRKİYE’DE TARİH ÖNCESİ DÖNEMLERİN YAŞANDIĞI BÖLGELER
Türkiye’de tarih öncesi dönemlere ait kal›nt›lara birçok yerde rastlanm›flt›r. Bu bölgelerden baz›lar›
flunlard›r:
• Alacahöyük
Çorum’un 45 km kuzeybat›s›ndad›r. Yap›lan kaz›lar
sonucunda Alacahöyük’te dört ayr› kültür evresinden kalma on dört yerleflim ya da yap› kat› tespit edildi. Bu katlarda Kalkolitik, Eski Tunç, Hitit, Frig ve Roma dönemlerine ait buluntulara rastland›. Alacahöyük’te elde edilen
buluntular, Ankara’daki Anadolu Medeniyetler Müzesi ile
1941’de ziyarete aç›lan Alacahöyük Müzesi’nde sergilenmektedir.
Fotoğraf 2.4: Alacahöyük-Çorum
• Çatalhöyük
Konya’n›n Çumra ilçesinin 10 km güneydo€usunda
yer almaktad›r. MÖ 7000 y›ldan kalma bir kentin büyük
bir bölümü ortaya ç›kar›ld›. fiehirdeki evler dörtgen duvarl› olup birbirine bitiflik hâldedir. Evlerin bitiflik duvarlar›
nedeniyle flehirde sokaklar bulunmamaktad›r. Ulafl›m
düz damlar üzerinden olmaktad›r. Bölgede tar›m yap›ld›.
Bölge UNESCO taraf›ndan 2012 y›l›nda “UNESCO Dünya Miras Listesi”ne dâhil edilmifltir.
Resim 2.4: Çatalhöyük maketi
• Truva
Truva’da yap›lan kaz›larda üst üste dokuz flehir
kalınt›s› bulundu. Truva, Homeros taraf›ndan yaz›lan ‹lyada’da bahsedilen Truva Savafl›’n›n gerçekleflti€i antik
kenttir. Antik kent, 1988’den beri UNESCO Dünya Miras
Listesi’nde, 1996 y›l›ndan beri de millî park statüsündedir.
Fotoğraf 2.5: Truva-Çanakkale
• Aliflar
Yozgat’›n 45 km güneydo€usunda Aliflar köyünde yer
almaktad›r. 1927 y›l›ndan beri yap›lan kaz›larda yedi yerleflim kat›na rastland›. Bak›r Ça€›’na ait Hitit flehir devletlerinden kalan birçok buluntu elde edildi. Buluntular, Ankara Anadolu Medeniyetler Müzesi’nde sergilenmektedir.
Fotoğraf 2.6: Alişar-Yozgat
Anadolu’da yukarıda bahsedilenlerin dışında Türkiye’nin tarih öncesi devirlerini aydınlatan başka
hangi merkezler vardır? Araştırınız.
ETKİNLİK
Tarih öncesi dönemleri aydınlatan eserlerin bulunduğu yerleri, müzeleri veya Genel Ağ (İnternet) sitelerini (örneğin Anadolu Medeniyetleri Müzesi) ziyaret ediniz. Elde ettiğiniz bilgileri ve görselleri okul
panosunda sergileyiniz.
52
2. KONU
İLK ÇAĞ UYGARLIKLARI
• ZİGGURAT
HAZIRLANALIM
• KOLONİ
1. Siyasi, co€rafi ve ekonomik etmenlerin uygarl›klar›n oluflumunu nas›l etkilediğini tespit ediniz.
• KARUM
• POLİS
2. Jeopolitik konumun Mezopotamya ve Anadolu’da birçok medeniyetin kurulmas›ndaki etkilerini belirleyiniz.
• SİTE
1. KÜLTÜR VE UYGARLIK
lan
d
KUZEY BUZ DENÜZÜ
di
na
vy
a
Gr
šn
Alaska
Üsk
en
A s y a
Av
a
Orta Asya TŸrk UygarlÝÛÝ
BatÝ TŸrkistan
Roma
DoÛu TŸrkistan
Ege Hitit
‚in
SŸmer Üran
Tibet
UygarlÝÛÝ
UygarlÝÛÝ Hint
MÝsÝr
UygarlÝÛÝ
KI
NÜ
Z
an
E
LD
S
O
UMMAN
DENÜZÜ
K
YA
BENGAL
K…RFEZÜ
N
U
GŸney
Amerika
SU
4500
ist
A
3000
ZI
TL
Orta
Amerika
1500
Afrika
ab
A
Maya
Aztek UygarlÝÛÝ
UygarlÝÛÝ
Ünka
UygarlÝÛÝ
0
rup
Ar
B†Y†K OKYANUSU
Kuzey
Amerika
HÜNT OKYANUSU
6000 km
Avusturya
Mezopotamya
Üran UygarlÝÛÝ
Hint UygarlÝÛÝ
‚in UygarlÝÛÝ
Orta Asya TŸrk UygarlÝÛÝ
Maya UygarlÝÛÝ
Ünka UygarlÝÛÝ
Roma UygarlÝÛÝ
Aztek UygarlÝÛÝ
Harita 2.1: Dünya üzerindeki ilk uygarl›klar
Yukarıdaki haritada ilk uygarlıkların nerelerde kurulduğunu görüyorsunuz. Dünyada ilk uygarl›klar›n
yo€un olarak kurulduğu yerleri tespit ediniz.
Fotoğraf 2.7. İlk uygarlıklar döneminde insanların yaptıkları ev ve süs eşyaları
53
Kültür; bir milletin geçmiflten günümüze getirdi€i maddi ve manevi de€erlerdir. Kültürel değerlerin göç, savaş, ticaret gibi yollarla dünyanın
farklı bölgelerine taşınmasıyla kültürler arası etkileşim meydana geldi. Bunun sonucunda zaman
içerisinde uygarlık adı verilen milletler arası ortak
değerler oluştu.
Uygarlıkların ortaya çıkışını ve yayılışını etkileyen faktörlerin en önemlisi coğrafi koşullardır.
Coğrafi koşullar deyince akla ilk olarak iklim ve
yeryüzü şekilleri gelir. İklim uygarlıkların oluşumu
ve yayılışında oldukça etkili oldu. İnsanlar ilk çağlardan itibaren verimli tarım alanlarını, su kenarlarını yerleşim yeri olarak seçtiler ve buralarda ilk
uygarlıkların temellerini attılar. Örneğin Yeni Taş
Çağı’nda ekip biçmeye ve hayvan yetiştiriciliğine
elverişli ılıman iklimin hüküm sürdüğü nehir, göl
ve deniz kıyıları ile vahalar yerleşim yerleri olarak
seçildi.
Uygarlıkların oluşumunda siyasi ve sosyal koşullar da etkili oldu. Bir uygarlığın ortaya çıkabilmesi için öncelikle siyasi otoritenin toplumun huzurunu ve güvenliğini sağlaması gerekir. İnsanlar
ancak siyasi gücün sağladığı huzur ortamında yeteneklerini kullanma ve geliştirme imkânı bulurlar.
Uygarlığın doğuşunu hazırlayan önemli faktörlerden bir diğeri de ekonomidir. İlk Çağ’dan itibaren uygarlıklar, genellikle toprağı işlemesini bilen insan toplulukları tarafından kuruldu. Bu topluluklar üretimi arttırmak için yeni yöntemler geliştirip hayvanları evcilleştirdiler ve hayatı kolaylaştıracak çeşitli araç-gereçler icat ettiler. Evler,
okullar, çarşılar ile dinsel ve sanatsal yapılar inşa
ederek sahip oldukları bilgi birikimini ve kültürlerini gelecek nesillere aktardılar, uygarlıklarını geliştirme imkânı buldular.
Resim 2.5: Mısır hiyografilerinde tarım
Fotoğraf 2.8: Tarım arazilerinden bir görünüm
Fotoğraf 2.9: Deniz kenarında bir yerleşim yeri
İlk Çağ uygarlıklarının ortaya çıktığı ve yayıldığı bölgelerin ortak özellikleri nelerdir? Açıklayınız.
ETKİNLİK
Miladi takvim hangi milletlerin katk›s›yla günümüzdeki hâlini alm›flt›r. Miladi takvimin geliflim sürecini
anlatan bir tarih fleridi haz›rlay›n›z.
54
2. MEZOPOTAMYA UYGARLIĞI
HA
ZA
KARADENÜZ
R
ED
ÜZÜ
F
ST EN
ÜN ÜKE
Alasya
(KÝbrÝs)
AKDENÜZ
YukarÝ Mezopotamya
Babil
Ur
FÜ
LÜ
Sais
AKAD
ELAM
S†MER
Lagaß
AßaÛÝ Mezopotamya
KudŸs
Menfis
ASUR
Ninova
Agade
Yafa
ORTA ASYA
(Van)
Harran
KargamÝß
EN
Girit
Tußpa
ZÜ
EG
Kaniß
(KŸltepe)
URARTULAR
NÜ
Hatußaß
(BoÛazkšy)
DE
Ankara
Herakleopolis
BA
SR
A
K…
RF
ES
UMMAN DENÜZÜ
Ü
Kene
1000 km
Mezopotamya
ÜZ
750
EN
500
LD
250
ZI
AFRÜKA
0
KI
Teb
Harita 2.2: Mezopotamya
‹lk ça€larda F›rat ve Dicle nehirleri aras›nda kalan bölgeye “Mezopotamya” denirdi. Bölge, Yukar› ve
Afla€› Mezopotamya olarak ikiye ayr›l›rd›. Yukar› Mezopotamya, F›rat ve Dicle nehirlerinin kayna€›n›n bulundu€u topraklard›r. Afla€› Mezopotamya ise bu nehirlerin Basra Körfezi’ne döküldü€ü bölgedir.
Mezopotamya, taş ve maden yönünden oldukça fakirdir. Bu yüzden bölgedeki insanların temel uğraşım alanları tarımdır. Taş az olduğundan yapılan eserlerde genelde çamurdan yararlanılarak yapılan kerpiç
ve bunların pişirilmesiyle elde edilen tuğlalar kullanılmıştır. Sadece tapınak yapımında taş kullanılmıştır.
Ancak kerpiç dayanıklı bir malzeme olmadığından yapıların çoğu günümüze kadar gelememiştir.
Mezopotamya verimli topraklara sahip olduğundan bölgede birçok uygarlık kurulmuştur.
1. Mezopotamya’da tarih boyunca birçok uygarl›€›n kurulmas›nın nedenleri nelerdir? Aç›klay›n›z.
2. Mezopotamya’da kurulan eski uygarlıklardan günümüze eser kalmamasının sebepleri neler olabilir? Belirtiniz.
a) Sümerler (MÖ 4000-MÖ 2000)
YAZININ ORTAYA ÇIKIfiI
Mezopotamyalılar çivi yazısını kullanmışlardır. Çivi yazısı adı yazıda kullanılan simgelerin çiviye benzemesi nedeniyledir. Çivi yazısını ilk kullanan Sümerlerdir. Sümerlerde, tüm ekonomik uğraşılar topluca
yapılmakta, elde edilen ürünler tapınaklarda toplanmaktaydı. Tapınaktaki görevliler gelen malları saymak
ve kayıt altına almak zorundaydılar. Görevliler bu işleri resim - yazı denilen bir yöntemle yapmaktaydılar.
Zamanla tüm bölgelerde kullanılacak çivi yazısı bu şekilde ortaya çıkmıştır.
İsmet PARMAKSIZOĞLU, Yaşar ÇAĞLAYAN
Genel Tarih I (s. 17-18’den özetlenmifltir.)
Yaz›n›n ortaya ç›kmas›nda hangi faktörler etkili olmufltur? Aç›klay›n›z.
55
Orta Asya’dan Mezopotamya’ya göç eden Sümerler, bölgede siyasi tarihin bafllamas›n› sa€lad›lar.
Dolay›s›yla Mezopotamya uygarl›€›n›n temelini oluflturdular. Daha sonra bölgeye gelen milletler bu uygarl›€›n geliflimine katk›da bulundular.
Güney Mezopotamya’ya yerleflen Sümerler, bölgede ilk önceleri “site” denilen flehir devletleri kurdular. Sitelerin bafl›nda “patesi” veya “ensi” denilen
rahip krallar bulunurdu. Ensi, bölgedeki sitelere hâkim olursa “lugal”, bütün Sümer ülkesine hâkim
olursa “lugal-kalma” ad›n› al›rd›. Devlet yönetiminde
krala yard›mc› olan bir dan›flma meclisi bulunurdu.
BİLGİ NOTU
ZİGGURAT
Mezopotamya’da piramide benzeyen tapınaklara verilen addır. İçinde tahıl ambarları, depoları, alışveriş yerleri de bulunan bu tapınaklar
dinsel faaliyetler yanında ekonomik faaliyetler
için de kullanılmaktadır.
Sümer Devleti’nde zigguratlara teslim edilen tarım ve ticaret ürünleri, rahipler tarafından
kil tabletler üzerine resimler ve işaretlerle kaydedilmiş, bir süre sonra resim ve işaretlerin heceye dönüşmesiyle yazı ortaya çıkmıştır.
Mezopotamya verimli topraklara sahip oldu€undan s›k s›k d›fl sald›r›lara maruz kal›rd›. Bu nedenle
baflta Sümerler olmak üzere di€er Mezopotamya
uygarl›klar› da orduya çok önem verdiler. Sümerlerde savafl zaman› her erkek asker say›l›rd›. Askerlerin
büyük bir k›sm› yaya, di€er bir k›sm› ise savafl arabal› askerlerden oluflurdu. Kral ayn› zamanda ordu
komutan› olarak savafla kat›l›rd›.
İsmet PARMAKSIZOĞLU, Yaşar ÇAĞLAYAN
Genel Tarih I (s. 50’den düzenlenmiştir.)
Sümerlerde her sitenin kendi tanr›s› vard›.
Tanr›lar›na daha yak›n olmak amac›yla “ziggurat”
adı verilen üst üste katlar fleklinde olan tap›naklar
infla etmişlerdi.
Zigguratlar, Sümerlerin yaşamlarına ne tür katkılar sa€lam›flt›r? Belirtiniz.
Hukuk ve adaletin üstünlü€ü kavramları Mezopotamya’da ilk kez Sümerler taraf›ndan kullan›ld›. Sümer Lagafl
Kral› Urukagina taraf›ndan haz›rlanan kanunlar dünyan›n
bilinen ilk yaz›l› kanunlar›d›r. Bu kanunlar daha çok maddi
ödeme gerektiren cezalardan oluflmaktayd›.
Sümerlerde toplum yap›s›n› oluflturan sosyal s›n›flar
vard›. Toplum; soylular, hürler ve köleler fleklinde üç s›n›fa
ayr›l›rd›. En önemli geçim kaynaklar› tar›md›. Sulama kanallar› yaparak tar›m› gelifltirdiler. Tar›m›n yan›nda hayvanc›l›k, dokumac›l›k ve ticaret di€er geçim kaynaklar›yd›.
Sümerler, MÖ 3500 tarihinde yaz›y› buldular. Kil tabletler üzerine yaz›lan bu yaz›n›n b›rakt›€› flekiller çiviye
benzedi€inden, Sümer yaz›s›na “çivi yaz›s›” dendi. SüFotoğraf 2.10: Çivi yazılı bir tablet
merlerin dilleri Orta Asya kökenlidir. Bu yüzden Sümercede Türkçe ile benzer özellikler tafl›yan birçok kelimeye rastlan›r. Edebiyat alan›nda önemli çal›flmalarda
bulunan Sümerler, G›lgam›fl ve Yarad›l›fl Destan› ile Tufan Efsanesi gibi eserler oluflturdular.
56
Sümerler, zigguratlar› rasathane (gözlemevi) olarak da kulland›lar. Böylece astronomide ilerleme kaydederek ay y›l› esas›na dayal› ilk takvimi yapt›lar. Dört ifllemi, bir dairenin 360 derece oldu€unu, uzunluk
ve a€›rl›k ölçülerini buldular. T›p alan›nda çal›flmalar yapt›lar. Do€udan gelen Elamlar, Sümerlerin egemenliğine son verdiler (MÖ 2000).
Sümerlerin dünya uygarlığına katkıları neler olmuştur? Açıklayınız.
b) Akadlar (MÖ 2350-MÖ 2100)
MÖ 4000’de Arap Yar›madas›’ndan gelen Sami kökenli Akadlar, Mezopotamya’ya yerlefltiler. Kral Sargon,
Sümerleri yenilgiye u€ratarak devleti kurdu (MÖ 2350).
Başkentleri Agade’dir. Sargon, k›sa sürede Mezopotamya’ya hâkim oldu.
Akadlar tarihte bilinen ilk düzenli orduyu oluflturdular.
Güçlü ordular› sayesinde bir çok millete hükmederek tarihte ilk imparatorlu€u kurdular. Sümer kültüründen etkilenen Akadlar›n da çok tanr›l› dinsel anlay›fllar› vard›.
Toplum yap›s› sosyal s›n›flardan oluflmaktayd›.
Akadlar›n Mezopotamya’daki siyasi varl›klar›na Sargon’un ölümünden sonra ç›kan iç kar›fl›kl›klar› f›rsat bilen
Sümerler son vermiştir (MÖ 2100).
Fotoğraf 2.11: Akad kralı (Louvre Müzesi)
c) Elamlar (MÖ 3000-MÖ 640)
Mezopotamya d›fl›nda kurulmalar›na ra€men Mezopotamya uygarl›€› içinde incelenirler. Sümer egemenli€ine son veren Elamlar bafllang›çta site flehir devletleri fleklinde yaflad›lar. MÖ 3000 tarihinde Sus sitesi hükümdar›, di€er siteleri hâkimiyeti alt›na alarak Elam Krall›€›’n› kurdu. Baflkentleri Sus flehridir.
Elamlar, orduya büyük önem verdiler. Çok tanr›l› dinsel anlay›fllar› vard›. Halk çeflitli sosyal s›n›flara
ayr›l›rd›. Maden ifllemecili€i, çömlek yap›m› ve seramik sanat›nda ilerlediler. Sümerlerden etkilenerek çivi
yaz›s›n› kulland›lar. Elamlar›n Mezopotamya’daki siyasi varl›klar›na Asurlular son vermiştir.
ç) Babilliler (Amurrular, MÖ 2000-MÖ 539)
Arabistan’dan Mezopotamya’ya gelen Samilerin
di€er bir kolu da Amurrular. Amurrular, Babil kentini
ele geçirerek I. Babil Krallığı’nı kurdular. Baflkentleri
Babil’dir. En ünlü krallar› Hammurabi döneminde
büyük bir imparatorluk hâline geldiler. Babillilerin
kurduklar› ilk devlet Hititler taraf›ndan y›k›ld›. MÖ
612 tarihinde II. Babil Devleti kuruldu. Hammurabi,
rahip kral anlay›fl›n› terkederek gücünü ordudan
alan mutlak monarfliye dayal› bir yönetim anlay›fl›n›
benimsedi. Sümer kanunlar›n› düzenleyerek kendi
ad›yla bilinen yeni kanunlar yapt›. Mülkiyet, ticaret
ve ceza hukukuna ait bu kanunlarda ön görülen cezalar, Sümer kanunlar›na göre daha a€›rd›.
Resim 2.6: Babil’in Asma Bahçeleri, temsilî resim (Martin Heemskerck)
57
Babilliler çok tanr›l› dinlere inan›rlard›. Sümerler gibi tanr›lar›na yak›n olabilmek için zigguratlar yapt›lar.
Babilliler saray ve tap›naklar›nın duvarlar›n› boya kullanarak çeflitli flekillerle süslediler. Ayr›ca dünyan›n
yedi harikas›ndan biri olarak kabul edilen Babil’in Asma Bahçeleri’ni ve dünyan›n en yüksek ziggurat›
olan Babil Kulesi’ni yapt›lar. II. Babil Devleti MÖ 539 y›l›nda Persler taraf›ndan ortadan kald›r›ld›.
d) Asurlular (MÖ 2100-MÖ 625)
Yukar› Mezopotamya’da kurulmufl bir uygarl›kt›r. Arabistan’dan
Mezopotamya’ya gelen gelen son Sami kavmi Asurlulard›r. Baflkentleri Ninova’d›r. Mutlak monarfli ile yönetildiler. Güçlü ordular kurarak ‹ran, M›s›r, K›br›s ve Orta Anadolu’da hâkimiyet kurdular.
Asurlular, Kral Yolu üzerinden Anadolu ile ticaret yapt›lar. Kurduklar› ticaret kolonileri arac›l›€›yla çivi yaz›s›n› Anadolu’ya getirdiler. Kayseri-Kültepe civar›nda yap›lan kaz›larda Asurlu tüccarlara
ait tabletler üzerine yaz›lm›fl ticari sözleflmeler bulundu. Asurlular,
Anadolu’da tarihî devirlerin bafllamas›na neden oldular.
Asurlular, Mezopotamya sanat›na önemli yenilikler ilave ettiler.
Asurlular Ninova’da yüksek surlarla çevrili büyük saray ve tap›naklar yapt›lar. Heykel yapma sanat›nda ilerlediler. Dünyan›n bilinen
ilk kütüphanesini Ninova’da kurdular.
Fotoğraf 2.12: Asur kanatlı boğa rölyefi
ETKİNLİK
Aşağıdaki tabloyu istenen bilgilere göre “X” işareti koyarak doldurunuz.
Çivi Yazısı
Ninova
Hammurabi
Ay Takvimi
Kütüphanesi
Kanunları
Urukagina
Kanunları
İlk Düzenli
Ordu
Gılgamış
Destanı
Sargon
Uygarlıklar
Sümerler
Akadlar
Elamlar
Babilliler
Asurlular
3. ORTA ASYA UYGARLIĞI
Orta Asya’da yap›lan arkeolojik kaz›lar bölgede Eski Tafl Ça€›’na kadar uzanan geliflmifl bir kültürün
varlığını göstermektedir. Bunlar Anav, Afanesyova, Karasuk, Andronova ve Tagar kültürleridir.
Anav Kültürü
Afanesyova Kültürü
Altay-Sayan Da€lar›n›n kuzeybat›s›nda yap›lan kaz›larda ortaya ç›kar›ldı. Türklerin en
eski kültürüdür.
Adronova Kültürü
Hazar Denizi’nin kuzeydo€usunda, Ural Da€lar›’na kadar olan bölgede kuruldu. Bölgede tunç ve alt›ndan eflyalar bulundu.
Tagar Kültürü
Abakan bölgesinde yap›lan kaz›larda bulundu. Orta Asya’n›n en geliflmifl kültürüdür. Ok
uçlar›, i€ne, bilezik, küpe gibi eflyalara rastland›.
Karasuk Kültürü
58
Bat› Türkistan’da Aflkabat yak›nlar›nda ortaya ç›kar›ld›. Orta Asya’n›n en eski kültürüdür.
Yenisey Irma€›’n›n uzant›s› olan Karasuk Nehri kenar›nda oluflmufl bir kültürdür.
‹skitler (Sakalar)
MÖ VIII. ve MÖ III. yüzy›llar arasında Avrupa’nın doğusu ile Orta Asya’da, Tanrı Dağları ve Fergana vadisini içine alan bölgede kurulmuş
olan en önemli uygarl›klardan biri de ‹skit (Saka) uygarl›€›d›r. ‹skitler savaflç› bir topluluk olarak dikkati çeker. ‹skit-Pers mücadeleleri, ‹skitlerin
Alp Er Tunga, Perslerin fiehname destanlar›na konu oldu.
‹skitlerde tek tanr› anlay›fl› vard›. Gök Tanr› dinine inan›rlar, ölümden
sonra yaflam›n oldu€unu kabul ederlerdi. Bu yüzden “kurgan” ad› verilen iki küçük oda fleklindeki mezarlara ölü ile birlikte ölünün de€erli
eflyalar›n› da gömerlerdi. Kurganlardan elde edilen buluntular ‹skitlerin
alt›n ve gümüfl iflçili€inde usta olduklar›n› kan›tlamaktad›r. Bozk›r hayvan üslubunu yans›tan bu eflyalarda at, kufl ve geyik motiflerini a€›rl›kl›
olarak kulland›lar.
‹skitlerin ekonomileri hayvanc›l›k üzerine kuruluydu. Konargöçer bir
yaflam› benimsedikleri için evleri arabalar üzerine yap›lmaktad›r. Ev
fleklinde yap›lan bu arabalar›n dört taraf› ve üzeri keçe ile kapl›d›r. Arabalar so€u€a karfl› korunakl›d›r. Geleneklerine çok ba€l› olduklar›ndan
yabanc› geleneklere tamamen kapal›d›rlar. ‹skitlerin genç kad›nlar› da
ata biner, ok atar ve at üstünde karg› savururlard›.
Alp Er Tunga Ağıtı
Alp Er Tunga öldü mü?
Kötü dünya kald› m›?
Felek öcünü ald› m›?
fiimdi yürek y›rt›l›r.
Dünyanın geleneği budur,
Bundan başka sebepler de var,
Felek niyet edip ok atarsa,
Dağlar başı bile kertilir.
Beyler atlar›n› yordular,
Kaygı onları zayıflattı,
Bet ve benizleri sarardı,
Safran sürülmüş gibi.
Erkek kurt gibi uluyorlar,
Yaka yırtıp çığlık atıyorlar,
Çığlık atıp feryat ediyorlar,
Ağlayıp gözleri kapanıyor.
Kalbimin içi yanıdı,
Kapanan yarayı açtı,
Geçmiş zamanı aradım,
Geçen günler aranıyor.
(Günümüz Türkçesine çevrilmiştir.)
Fotoğraf 2.13: Altın işlemeli geyik figürü
Fotoğraf 2.14: Kuş figürü Fotoğraf 2.15: Seramik vazo
Yukar›daki görsellerden hareketle ‹skitlerin sosyal ve ekonomik
yap›lar› ile ilgili ne tür ç›kar›mlarda bulunabilirsiniz?
Resim 2.7: Alp Er Tunga’nın temsilî resmi
4. MISIR UYGARLIĞI
NİL
M›s›rl›lar Nil’in kendi yaflamlar› için önem derecesini bildikleri için nehri
tanr›laflt›rm›fllard›r. Ona “Hapi” ad›n› vermifller, insan biçiminde çizmifllerdir. ‹lkel insan›n sevdi€i ya da korktu€u do€a güçlerini kutsal kavramlarla
aç›klamalar› do€ald›r. Böylece bilimsel aç›klamas›n› yapamad›klar› do€a
güçlerini bilim d›fl› yollarla anlatm›fllard›r.
İsmet PARMAKSIZOĞLU, Yaşar ÇAĞLAYAN
Genel Tarih I, s. 85
Nil Nehri, Mısırlılar için neden kutsal kabul edilmektedir? Belirtiniz.
Fotoğraf 2.16: Firavun
59
Nil Nehri M›s›r’a hayat verir, ülkeyi çöl olmaktan kurtar›r. M›s›r’›n etraf›n›n çöller ve denizlerle
çevrili olmas› kendine özgü bir uygarlık olmasında etkili olmuştur.
M›s›r’da “nom” ad› verilen flehir devletleri ilk
siyasi teflkilatlanmad›r. Kral Menes MÖ 3000
tarihinde ülkede siyasi birli€i sa€lad›. Bir süre
sonra “firavun” ad› verilen monarflik yönetim
anlay›fl›n› bafllatt›. Tanr›-kral olarak tan›mlanan
firavunlar›n s›n›rs›z yetkileri vard›.
M›s›r ordusunun ço€unlu€unu yaya askerler
olufltururdu. Atl› savafl arabalar› da kullan›l›rd›.
Suriye topraklar› yüzünden s›k s›k Hititlerle savaflt›lar. On altı yıl süren savaş sonunda tarihin
bilinen ilk yazılı antlaşması olan Kadefl Antlaflmas›nı yaptılar (MÖ 1280).
Fotoğraf 2.17: Mısır Piramitleri-Kahire
M›s›rl›lar, de€iflik hayvanlar› ve tabiat kuvvetlerini tanr› olarak kabul ettiler. Tanr›lar›n› insan fleklinde tasvir ederek onlar için tap›nak
yapt›lar. En önemli tanr›lar› günefl tanr›s›
“Amon-Ra” ve iyilik tanr›s› “Oziris” idi. M›s›rl›lar
öldükten sonra yaflama inan›rlard›. Yeniden dirileceklerine inand›klar›ndan cesetlerin çürümesini önlemek amac›yla mumyalarlard›.
M›s›rl›lar, firavunlar için piramit, halk için labirent mezarlar yapt›lar. Mezarlara her türlü
araç- gereç ve yiyecek koyarlard›. M›s›r’da devlet iflleri soylu ailelerden seçilen kâtip ad› verilen
Fotoğraf 2.18: Mumya-Kahire Müzesi
memurlar taraf›ndan yürütülürdü. Kâtipler
d›fl›nda halk; rahipler, askerler, flehirliler, zanaatkârlar, köylüler ve köleler fleklinde s›n›flara ayr›l›rd›. Halk›n
ço€u tar›mla geçimini sa€lard›. M›s›rl›lar, MÖ 4000 y›l›n›n sonlar›na do€ru hiyeroglif denilen resim yaz›s›n›
kulland›lar. Bu yaz›lar, tafl ve papirüs üzerine yaz›l›rd›.
M›s›r’da bilim ve sanat, Mısırlıların ekonomik u€rafllar›na ve dinsel anlay›fllar›na paralel bir geliflme
gösterdi. Nil Nehri’nin taflma zaman›n›n hesaplanmas› astronominin, nehrin taşmasıyla ile bozulan arazilerinin yeniden tespit edilmesi ise geometrinin geliflmesine neden oldu. Günefl y›l› esas›na dayanarak
bir takvim yapan M›s›rl›lar, bir y›l› 365 gün olarak hesaplad›lar. Y›l› on iki aya bölerek bir ay› otuz gün olarak kabul ettiler. Böylece günümüzde kullan›lan miladi takvimin temellerini att›lar. Matematikte kullan›lan
pi say›s›n› bugünkü de€erine yak›n bir flekilde hesaplad›lar. Mumyalama ile birlikte t›p ve eczac›l›kta oldukça ilerleme kaydettiler. Birçok hastal›€›n sebebini ve tedavisini buldular. M›s›rl›lar sanat alan›nda da
oldukça ilerlediler. Mısır Piramitleri dünyan›n yedi harikas›ndan biri olarak kabul edilmektedir.
1. Mısırlıların dünya uygarlığına hangi yönde katkıları olmuştur? Açıklayınız.
2. Mumyalama, Mısır’da hangi bilim dallarının ortaya çıkmasına neden olmuştur?
60
5. ‹RAN UYGARLIĞI
SATRAPLIK
Pers Kral› Dareios (Daryus) ülkeyi “satrapl›k” denilen yirmi hükûmete ay›rd›, hepsinin bafl›na birini
koydu. Egemenli€i alt›nda bulunanlar› ›rklar›na göre bölüp ay›rarak her birini vergiye ba€lad›. Bu ayrımı
yaparken milleti flu ya da bu ›rka ba€lad›€› olurdu. Kyros (Kiros) ve Kambyses (Kambizis) zaman›nda
vergi konusunda belirli, de€iflmez kurallar yoktu; krala arma€anlar sunulurdu. Vergilerin bu flekilde düzenlenmesi sonucunda, ‹ranl›lar Dareios’a “tüccar”, Kambyses’e “zorba”, Kyros’a da “baba” dediler.
Çünkü birincisi her fleyde bir kazanç arard›, ikincisi sert ve duygusuzdu, üçüncüsü ise iyi bir adamd› ve
halk›n›n iyili€i için çal›fl›rd›.
George RAWLİNSON
Herodot Tarihi (s. 320-321’den düzenlenmiştir.)
Perslerin ülkeyi satrapl›k denilen eyaletlere bölerek yönetmelerinin sebepleri neler olabilir? Aç›klay›n›z.
‹ran tarihi MÖ VII. yüzy›l ortalar›nda Medlerle bafllar. Keyeksar döneminde ba€›ms›z olan Medler
(MÖ 625- MÖ 585), k›sa sürede güçlenerek Asurlular Devleti’ne son verdiler. S›n›rlar›n› Anadolu’da
K›z›l›rmak’a kadar genifllettiler. Keykasar’›n ölümünden sonra ç›kan iç kar›fl›kl›klar sonucu ülke Persler
taraf›ndan y›k›ld› (MÖ 550).
‹ran’daki Med Devleti’ni y›kan Persler (MÖ 56 - MÖ 330), k›sa sürede güçlü bir imparatorluk hâline
geldiler. Devletin kurucusu II. Kiros Lidyal›lar› yenerek Anadolu’nun büyük bir k›sm›n› ele geçirdi (MÖ
546). Anadolu’yu satrapl›k denilen eyaletlere bölerek bu bölgeyi yaklafl›k iki yüz sene yönettiler. Ancak
kültür ve uygarl›kta Anadolu medeniyetlerinden geri olduklar› için Anadolu’yu kültürel yönden etkileyemediler. Anadolu’daki Pers egemenliğine Büyük İskender son verdi (MÖ 333).
Pers ordusu düzenli piyade ve süvarilerden oluflurdu. Savafllarda demirden yap›lm›fl z›rh giyer; ok,
yay, k›l›ç ve kalkan kullan›rlard›. Stratejik bölgelere kaleler kurar, bu kalelerde sürekli asker bulundururlard›. Merkezî otoriteyi güçlendirmek amac›yla düzenli posta teflkilat› kurdular. Ticarete büyük önem verdiler. Ticareti gelifltirmek amac›yla Kral Yolu üzerine ticaret merkezleri infla ettiler. Mimari alanda önemli
çal›flmalarda bulunan Persler, büyük saraylar d›fl›nda krallar› için kaya mezarlar› yapt›lar. Bodrum’da
yap›lan Mousoleum (Mozele-Kral Mezar›) dünyaca ünlü eserlerden biridir. Yine Manyas Gölü k›y›s›ndaki
Daskilyon (Ergili) Perslerden kalma önemli bir kültür merkezidir.
Fotoğraf 2.19: Persepolis Sarayı’ndan bir görünüm-İran
61
6. HİNT UYGARLIĞI
KAST S‹STEM‹
Hindistan’da uygulanan kast sistemi; mesleklere göre ayr›lan, ayn› geleneklere ba€l› ve çeflitli sosyal
s›n›flardan oluflan bir sistemdir. Rahipler (brahman), kast›n en üst tabakas›nda yer al›rlar. “Kşatriyalar”,
asker ve asillerden; “vaysiyalar”, tüccarlar ve çiftçilerden; “südralar” ise iflçiler ve zanaatkârlardan
oluflur. “Paryalar” kast›n d›fl›nda kalan kölelerdir.
Kast sisteminin özellikleri flunlard›r:
• Kast üyeleri kendi adlar›yla birlikte ait olduklar› kast›n ad›n› kullan›rlar.
• Kast üyeleri sadece kendi kast›ndan olanlarla evlenebilirler.
• Hindular›n sofralar›nda afla€› kasttan olan kifliler yemek yiyemezler.
• Kasta uymayanlara, kasttan ç›kar›lma cezas› verilir.
• Kasta do€umla girildi€i için kast›n kesinlikle kapal› olmas› gerekir. Baflka bir kasta geçilmesi mümkün de€ildir.
Y. Hikmet BAYUR
Hindistan Tarihi ( C 1, s. 14-19’dan düzenlenmiştir.)
Kast sistemi yüzünden Hindistan’da kültür, dil ve hukuk birli€i sa€lanamam›flt›r. Bu durumun sebeplerini yukar›daki metni de dikkate alarak de€erlendiriniz.
Hint Okyanusu’nda bir yar›mada olan Hindistan, Asya K›tas›’n›n güneyinde yer almaktad›r. Hindistan’da ilk uygarl›k MÖ 4000’lerde ‹ndus Nehri kenar›nda kurulmufltur. Hindistan do€al kaynaklar›n›n oldukça zengin olmas›ndan dolay› tarih boyunca s›k s›k istilaya u€ramıştır. Hindistan’› istila edenlerden biri
de Arilerdir. Orta Asya’dan MÖ 1500’lü y›llarda Hindistan’a gelen Ariler, kültürel özelliklerini de bölgeye
tafl›d›lar. Ancak Arilerin Hindistan üzerinde kurdu€u siyasi birlik bozulunca ülke uzun y›llar “racal›k” ad›
verilen feodal prensler taraf›ndan yönetildi.
Ariler, Hindistan’a geldikten sonra kast sistemi denilen sosyal tabakalaflmaya dayal› uygulamay› bölgeye yerlefltirdiler. Bu sistem yüzünden Hindistan’da din, dil, hukuk ve kültür birli€i sa€lanamad›. Ayr›ca
Ariler, “Veda” ad› verilen dinî içerikli metinleri gelifltirerek Hindistan’da Hinduizm ö€retilerine dayal› Brahmanizmin ortaya ç›kmas›na neden oldular. Hindistan’da Hinduizm, Brahmanizmin yan›nda zamanla Taoizm, Konfüçyüsçülük, Manihaizm gibi dinler de yay›ld›.
ETKİNLİK
Hindistan’daki sosyal sınıfları üstte verilen
piramidin uygun yerlerine yazınız.
62
Fotoğraf 2.20: Ganj Nehri, Hindu inancına göre kutsaldır
ve insanlar için kurtuluş yoludur. İnanışa göre bu sudan bir
yudum bile içmeden ölmek tamamlanmamış bir hayattır.
7. ÇİN UYGARLIĞI
Çin, Asya’n›n güneydo€usunda yer alan dünyan›n en eski uygarl›klar›ndand›r. Çin uygarl›€›n›n oluflumunda Türk, Mo€ol ve Tibet kültürleri etkili oldu. Ülke genellikle hanedanl›klar taraf›ndan yönetildi.
MÖ III. yüzy›lda siyasi birliklerini tamamlayarak merkezî otoritelerini
güçlendirdiler. Ordu teflkilatlanmas›nda Türklerden etkilendiler, bu
yüzden orduda atl› askerler bulundurmaya bafllad›lar.
Çin’de yayg›n olan dinler Konfüçyüsçülük, Taoizm ve Budizm idi.
Felsefik bir anlay›fla sahip olan bu dinlerin temeli Konfüçyüsçülük
ö€retisine dayal›yd›. Çin’de halk sosyal s›n›flara ayr›l›rd›. Ülkenin
ço€unlu€unu oluflturan köylüler, asillere ba€l› olurdu. Köylülerin hiçbir
sosyal haklar› yoktu.
Fotoğraf 2.21: Budist tap›na€›
Çin ekonomisi genelde tar›ma dayal›yd›. Bunun yan›nda ipek, porselen ve kumafl üretiminde oldukça ileri düzeydeydiler. Üretilen bu
mallar ‹pek Yolu arac›l›€› ile Çin’den Avrupa’ya kadar ihraç edilebilirdi.
Çin’de yayg›n olan Budizm anlay›fl›, resim ve heykel sanat›n›n geliflmesinde etkili oldu. Türklerin sald›r›lar›na karfl› koymak için yap›lan
Çin Seddi ile Budist tap›naklar› önemli mimari eserleri aras›ndad›r.
K‛t, matbaa, barut ve pusulayı bulan Çinliler dünyadaki birçok
geliflmeye öncülük etmişlerdir.
Fotoğraf 2.22: Çin Seddi
Matbaa, pusula ve barut “uygarlığın ortak mirası”dır. Bu buluşların günümüze etkileri konusundaki
düşüncelerinizi belirtiniz.
8. DO⁄U AKDEN‹Z UYGARLIKLARI
a) Fenikeliler (MÖ 1000-MÖ 520)
Sami as›ll› bir kavim olan Fenikeliler, Akdeniz
k›y›lar› ve Lübnan’a yerlefltiler. Küçük flehir devletleri
(siteler) fleklinde örgütlendiler. Biblos, Sayda ve Sur
flehirlerini kurdular. Fenikeliler, bulunduklar› bölgenin
da€l›k bir arazi olmas› nedeniyle denizcilikle u€raflt›lar. Denizcilik alanında ilerleyen Fenikeliler, deniz yoluyla uzak yerlere gitmeyi başaran ilk millet oldular.
Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında koloniler kurdular.
Bu kolonilerin en önemlisi Kartaca’dır. Böylece Do€u
ve Bat› aras›nda kültür al›flveriflinin sa€lanmas›nda
köprü görevi yapt›lar. Denizcilikte güçlü olmalar›na
ra€men güçlü bir kara ordusu olmayan Fenikeliler
Asurlulara, Babilliler ve Perslere vergi ödemek kofluluyla siyasi varl›klar›n› sürdürebildiler.
Resim 2.8: Fenike deniz ticareti, temsilî resim
Fenikelilerin dünya medeniyetine en önemli katk›lar›, 22 harften oluflan alfabeyi bulmufl olmalar›d›r.
Bu alfabe, zamanla Yunanlar ve Romal›lar taraf›ndan gelifltirilerek Latin alfabesinin temelini oluflturdu.
63
b) ‹braniler (MÖ X. Yüzy›l-MS 70)
İbraniler Sami as›ll› bir kavimdir. Suriye ile Mezopotamya’ya yerleflen ‹braniler, daha sonra Nil vadisine göç ettiler. Bu yüzden onlara “›rma€› aflan” anlam›na genen ‹brani ad› verilmifltir. ‹braniler Hz. Musa’n›n yaym›fl oldu€u Musevili€i kabul ettiler, onunla birlikte K›z›l Deniz’i geçerek Sina Yar›madas›’na
geldiler. Daha sonra Filistin’e yerlefltiler, burada Hz. Davut zaman›nda bir devlet kurdular (MÖ X. yüzy›l).
En parlak dönemlerini ise Hz. Süleyman zamanında yaflad›lar. Hz. Süleyman’›n ölümünden sonra ikiye
ayr›larak ‹srail ve Yahudi devletlerini kurdular. ‹srail Devleti’ne Asurlular, Yahudi Devleti’ne ise Babilliler
son verdi.
‹braniler çeflitli dönemlerde Pers, Makedonya ve Romal›lar›n hâkimiyetinde
yaflad›lar. Romal›lar tarafından dünyan›n
de€iflik bölgelerine sürgün edildiler. 1948
y›l›na kadar siyasi bir varl›k gösteremediler. 1948’de ‹ngilizlerin deste€i ile Filistin
topraklar› üzerinde ‹srail Devleti’ni kurdular.
İbranilerin, Yahudiliğin kendilerine
ait bir din olduğuna inanmaları bu dinin yeryüzündeki yayılışını nasıl etkilemiş olabilir?
Fotoğraf 2.23: Yahudilerce kutsal kabul edilen Ağlama Duvarı, Kudüs
ETKİNLİK
ASURLULAR
YAZININ ÜCADI M… 3500
FENÜKELÜLER
ELAMLAR
AKADLAR
1000
0
1000
Milat
2000
3000
4000
S†MERLER
BABÜLLER
ÜBRANÜLER
MISIR KRALLIÚI
Yukarıdaki tarih şeridinden yararlanarak uygarlıkları kuruluş tarihlerine göre kronolojik olarak sıralayınız.
9. ANADOLU UYGARLIKLARI
Anadolu’da yap›lan kaz›larda MÖ 3000’li y›llara dayanan geliflmifl uygarl›klar›n varl›€› tespit edildi. MÖ
2000’li y›llarda Asurlu tüccarlar›n yaz›y› Anadolu’ya getirmeleri ile Anadolu’da tarihî devirler bafllad›. “Güneflin do€du€u yer” anlam›na gelen Anatolia’da (Anadolu) ilk ça€lardan itibaren birçok uygarl›k kuruldu.
64
Anadolu’da birçok uygarl›€›n kurulmas›nda;
• Göç ve ticaret yollar› üzerinde bulunmas›,
• Asya ve Avrupa’y› ba€layan bir konumda olmas›,
• ‹kliminin yaflam koflullar›na ve topraklar›n›n tar›ma elveriflli olmas› etkili oldu.
‹lk Ça€’da Anadolu’da Hatti, Hitit, ‹yonya, Urartu, Frigya ve Lidya gibi uygarl›klar kuruldu.
a) Hattiler (MÖ 2500 - MÖ 1700)
MÖ 2500 - MÖ 1700 yılları arasında Anadolu’da yaşamış olan Hattiler hakkında yeterli tarihî bilgiler
mevcut değildir. Hint - Avrupalı bir kavim oldukları varsayılan Hattiler Anadolu’da tam anlamıyla siyasi
birlik kuramamışlardır. Mezopotamya yazılı kaynaklarında Anadolu için Hatti ülkesi ifadesi kullanılmıştır.
Alacahöyük’te yapılan arkeolojik kazılarda Hatti sanatıyla ilgili güneş kursları, altın kupalar, heykelcikler
gibi çeşitli materyallere rastlanmıştır.
b) Hititler (MÖ 1700- MÖ 700)
MÖ 2000 y›llar›nda, Kafkaslar üzerinden Anadolu’ya gelerek K›z›l›rmak çevresine yerlefltiler. Kendilerinden
önce bu bölgede kurulmufl olan Hattilerin kültürlerinden etkilenerek Hitit uygarl›€›n› meydana getirdiler.
Hitit tarihi, Eski Devlet (MÖ 1800-MÖ 1400), Yeni Devlet (MÖ 1400-MÖ 1200) ve Geç Hitit fiehir Devletleri (MÖ 1200- MÖ 700) olmak üzere üç dönemde incelenir.
Hititler, MÖ 1700 y›llar›nda siyasi birliklerini kurarak devlet hâline geldiler. Devletin kurucusu Labarna,
baflkentleri ise Hattuflafl (Bo€azköy) idi. Güçlü bir merkezî otoriteye sahip olan Hititler, Ege’den F›rat’a,
Karadeniz’den Suriye’ye kadar hâkimiyet kurdular. Suriye topraklar› yüzünden, M›s›rl›larla Kadefl
Savafl›’n› yapt›lar.
Hititlerde devletin bafl›nda kral bulunurdu. Kralların tanr›lardan ald›klar› yetkilerle ülkeyi yönettiklerine
inanırlardı. Kral ayn› zamanda ordu komutan› ve baflyarg›ç idi. Kral› “Pankufl” denilen asillerden oluflmufl
bir meclis denetlerdi. Bafllang›çta kral› denetleme ve gerekirse yarg›lama yetkisine sahip olan Pankufl,
bu yetkilerini zamanla kaybetti. Hititlerde, kraldan sonra devlet yönetiminde en yetkili kifli “Tavananna”
denilen kraliçe idi. Tavananna, kral›n olmad›€› zamanlarda Pankufl’a baflkanl›k eder, dinî toplant›lar ve
bayramlar düzenlerdi.
K A R A D E N Ü Z
Üstanbul
PALA
MARMARA
DENÜZÜ
E G E
Troia
(Truva)
Gordion
D E N Ü Z Ü
Efes
Milavanda
(Milet)
Tußpa
(Van)
NA
VA V A T SakagšzŸ
U
ZA
AR K Ü Z Z
KargamÝß
Zincirli
Üvriz
LUGGLA
Likya
MÜTTANNÜ
Ninova
Halpa
(Halep)
Rodos
KIBRIS
Biblos
(Cebel)
Sais
M I S I R
YE
UR
AM
Kadeß SavaßÝ
(M… 1296)
Asur
ASUR
Fõ
ra
t
le
KudŸs
S
Ü
UR
Dic
Tir
(Sur)
100 200 300 400 km
Van
GšlŸ
Kaniß
(KŸltepe)
k
Ugarit
0
KA
D E V L E T Ü
Tuz KÝzÝl
Ýrm
GšlŸ
a
Smyrna
(Üzmir)
GAÞ
Hattußaß
(BoÛazkšy)
H Ü T Ü T
SakÝz
AlacahšyŸk
Hitit Devleti
MÝsÝr Devleti
Hititlerin MÝsÝrlÝlardan aldÝklarÝ yerler
Hitit DevletiÕne baÛlÝ bšlgeler
Fotoğraf 2.24: On iki cehennem tanrısının kafile hâlinde yürüyüşleri, Yazılıkaya, Hattuşaş - Çorum
Harita 2.3: Hititler
65
Hititlerde, her erkek asker say›l›rd›. Ordu; yaya, atl› ve savafl arabal› askerlerden oluflurdu. Yaya askerler m›zrak, k›l›ç
ve kalkan; savafl arabalar›ndaki askerler ise ok ve yay kullan›rlard›.
Hititler çok tanr›l› dinlere inan›rlard›, bu yüzden Hititler Dönemi’nde Anadolu’ya “Bin Tanr› ‹li” denilirdi. Tanr›lar›n› insan
fleklinde tasvir ederlerdi. Bu yüzden tanr›lar›n›n atlar› ve arabalar› vard›. Hititler tanrıların evli olduklar›na inan›rlard›.
Mezopotamya hukuk kurallar›ndan etkilenen Hititler, aile
Fotoğraf 2.25: Hitit geyik heykeli, Anadolu
ve ceza hukuku alanında gelifltiler. Kad›nlara mülkiyet hakk› Medeniyetleri Müzesi
tan›d›klar› gibi resmî nikâh zorunluluklar› vard›. Cezalar› Sümer ve Babillilere göre daha hafifti, genelde bedelinin ödenmesi fleklindeydi.
Hititlerde halk, sosyal s›n›flara ayr›lm›flt›. Ancak kölelerin de mülkiyet hakk› vardı. Köleler bedel ödedikleri
takdirde özgür kalabilirlerdi. Ekonomilerinin temeli tar›m ve hayvanc›l›€a dayal›yd›. Hititler, Asurlulardan
ö€rendikleri çivi yaz›s›n› ve kendilerine özgü hiyeroglif denilen resimli yaz›y› kulland›lar. Tanr›lar›na hesap vermek amac›yla yaflad›klar› olaylar› günü gününe kaydettikleri anallar (y›ll›k) haz›rlad›lar. Hititler, flehirlerinin etraf›n› surlarla çevirir, flehirlerde saray ve tap›naklar infla ederlerdi. Heykel ve kabartma sanat›nda geliflmifl
say›l›rlard›. Konya’da bulunan ‹vriz Kabartmalar› ve Bo€azköy’de bulunan Yaz›l›kaya Kabartmalar› Hititlere
aittir.
ANALLAR
Hitit kralı II. Murşili, kendi döneminde olup bitenleri egemenlik yıllarını ayırarak ayrıntılarıyla vermektedir. Yıllık faaliyetlerinin yazıldığı bu tür belgeler anal (yıllık) olarak bilinir. II. Murşili’nin yıllıkları Ön Asya
tarih yazıcılığı içinde anlatım biçimi ve ayrıntılara girmesi açısından çok önemli bir yer tutar. Tanrılarına
hesap vermek amacıyla yazıldığından yalan yanlış bilgilere yer verilmez. Özellikle devletler arası antlaşma metinlerinin başlarına konan ve o güne değin bu antlaşmanın yapıldığı devletle ilişkilerin nasıl
geliştiğini özetleyen ve geri bakış adını verdiğimiz bölümler Hittilerde tarih bilincinin ne denli güçlü olduğunu kanıtlamaktadır.
Anadolu Uygarl›klar› Ansiklopedisi, C 1, s. 40)
Anallar›n objektif tarih kaynaklar› olarak kabul edilmesinin sebepleri nelerdir?
c) ‹yonlar (MÖ 1200 – MÖ 745)
‹yonya, İlk Ça€’da Büyük Menderes Nehri ile Izmir aras›nda kalan bölgeye verilen add›r. MÖ XII. yüzy›lda Dor istilas›ndan kaçan Akalar›n bir k›sm› ‹zmir ve çevresine yerlefltiler. Zamanla bölgedeki yerli halka
kar›flarak flehir devletleri kurdular. Bu flehir devletlerinin en önemlileri Milet, Efes ve ‹zmir idi. Denizcilikte
oldukça ilerleyen ‹yonlar, Akdeniz, Marmara ve Karadeniz’de ticaret kolonileri kurdular.
‹yonlarda çok tanr›l› bir dinsel anlay›fl vard›. Genelde Yunan tanr›lar›ndan etkilendiler. Tanr›lar›n› insan
fleklinde düflünürlerdi.
‹yonlar, Fenike alfabesini kullan›rlard›. ‹yon edebiyat›n›n en ünlü eserleri Homeros’un yazd›€› ‹lyada
ve Odessia (‹lyada ve Odese) destanlar›d›r. ‹yonya’da özgür düflünce ortam›n›n bulunmas› yüzünden bilim ve sanat oldukça geliflti. T›bb›n babas› say›lan Hipokrat, tarihçi Heredot, matematik ve astronomide
Pisagor ve Tales bilimin geliflmesinde önemli katk›da bulundular.
66
ç) Urartular (MÖ 900- MÖ 600)
MÖ IX. yüzy›lda Do€u Anadolu Bölgesi’nde merkezi Tuflpa
(Van) olarak kuruldu. Devletin kurucusu I. Sardur’dur. Hazar Denizi’nden Halep’e kadar hâkimiyet kurdular. Urartular savaflç› bir
özelli€e sahiplerdi. Çok tanr›l› dinlere inanan Urartular›n en büyük tanr›lar› savafl tanr›s› “Haldi” idi. Öldükten sonra yaflama
inan›rlard›. Bu yüzden ölülerini de€erli eflyalar›yla gömerlerdi.
Urartular›n bulunduklar› bölgenin da€l›k ve engebeli bir araziye sahip olmas› yüzünden genelde hayvanc›l›kla u€rafl›rlard›.
Düz ovalarda tar›m yaparlard›. Tar›m› gelifltirmek amac›yla sulama kanallar› yapt›lar. Maden ifllemecili€i ve süsleme sanat›nda
gelifltiler. Urartular›n bölgedeki siyasi varl›klar›na, ‹skitlerle birleflen Medler son verdiler.
TANIYALIM
Tales (MÖ 624-MÖ 546)
Milet flehrinde dünyaya gelen
Tales, felsefenin ve bilimin öncüsü
olarak kabul edilir. Astronomi ve
matematik alanlar›nda yeni 盀›rlar
açt›. Suyu temel madde olarak kabul etti. M›s›r geometrisini inceledi,
bir dairenin çapla iki eflit parçaya
ayr›ld›€›, her ikizkenar üçgenin taban aç›lar›n›n eflit oldu€u teoremini
buldu. Günefl tutulmas›n› önceden
hesaplama baflar›s›n› gösterdi. M›s›r
Piramitlerinin yüksekli€ini, gölgelerini ölçerek hesaplad›.
Tales sayesinde ‹yonya önemli
bir bilim merkezi hâline geldi. Tales,
birçok bilim insanı yetifltirdi.
Anadolu Uygarl›klar› Ansiklopedisi
(C 2, s. 226’dan özetlenmifltir.)
Fotoğraf 2.26: Tuflpa-Van Kalesi
d) Frigyal›lar (MÖ 800- MÖ 676)
Hititlerin Anadolu’daki siyasi varl›klar›n›n sona ermesiyle bu bölgede bir
otorite bofllu€u meydana geldi. Bu durumdan faydalanan Frigler, MÖ VIII.
yüzy›lda Bat› Anadolu’dan K›z›l›rmak k›y›lar›na kadar uzanan topraklara hâkim oldular. Ancak hiçbir zaman ülke genelinde siyasi birlik sa€layamad›lar.
Friglerin kurucusu Gordios’tur. Baflkentleri Ankara’n›n Polatl› ilçesi
yak›nlar›ndaki Gordion flehridir. Krall›kla yönetilen Friglerin en ünlü krallar›
Midas’t›r. Midas döneminde Anadolu’nun tamam›na egemen oldular.
Frigyalılar tar›ma çok büyük önem verdiler, ordunun güçlü olmas›n› gerekli görmediler. Bu yüzden güçlü ve daimi bir orduya sahip de€illerdi. Friglerde çok tanr›l› dinsel bir anlay›fl vard›. Tar›m toplumu olan Friglerin dinî
inan›fllar›nda da tar›m›n etkisi görülmüfltür. Nitekim Friglerin, bereket
tanr›ças› Kibele’nin do€aya bereket verdi€ine inan›rlard›.
Frigler, tar›ma dayal› bir toplum olduklar›ndan hukuk kurallar› da a€›rl›kl›
olarak tar›mla ilgilidir. Tar›mla ilgili ifllenen suçlar en büyük suç kabul edilir,
saban k›rana ve öküz öldürene ölüm cezas› verilirdi.
Fotoğraf 2.27: Kibele heykeli
Friglerin tar›mla ilgili suçlara a€›r cezalar vermelerinin yaşam biçimleriyle ilişkisi hakkında neler söylenebilir? Açıklayınız.
67
Frigler, tar›m›n yan›nda maden ifllemecili€i
de yaptılar. Dokumac›l›kta ise oldukça ilerleyen
Friglerin, “tapetes” denilen hal› ve kilimleri oldukça ünlüydü.
Frigler, Fenike alfabesini kullan›rlard›. Özellikle hayvan hikâyecili€ine (fabl) dayal› edebiyatı oldukça gelifltirdiler.
Frigler, dokuma ve madencilik yan›nda kaya mimarisinde de oldukça ilerlediler. Krallar›
için tümülüs denilen kaya mezarlar› yapt›lar.
Bu mezarlar aras›nda en ünlü olan› kral Midas’›n mezar›d›r. Frigyal›lar, Kafkaslardan gelen Kimmerler taraf›ndan y›k›ld› (MÖ 676).
BİLGİ NOTU
TAPETES
Frigya tekstil ve kilimleriyle ünlüydü. Gordion
kaz›lar›nda Frig tekstil ürünlerinden parçalar elde
edildi. Türk kilimlerinin atas› olan ve tapetes ad›n›
tafl›yan Frig kilimleri, antik dünyan›n en sevilen
mallar› aras›ndayd›. Friglerin, kilim için kulland›klar›
tapetes ad› bugün bile Frans›zcada tapis olarak
karfl›m›za ç›kar. Ayr›ca alt›n simle kumafl üzerine
nak›fl ifllemenin bir Frig buluflu oldu€u söylenir.
Gordion’da MÖ VIII. yüzy›la ait yap›larda bulunan
binlerce dokuma tezgâhının varl›€› Frigya’da tekstil
sanayinin ne denli geliflmifl oldu€unun bir kan›t›d›r.
Anadolu Uygarl›klar› Ansiklopedisi
C 2, s. 228
Fotoğraf 2.28: Kral Midas’›n mezar›
Friglerdeki kilim dokumacılığın günümüze yans›maları nas›l olmufltur? Araştırınız.
e) Lidyal›lar (MÖ 687- MÖ 546)
PARA
Lidyal›lar›n insanl›k tarihi ve kültürüne yapt›klar› arma€anlardan en önemlisi
kuflkusuz ki paray› icat etmifl olmalar›d›r. Bu büyük keflif ‹lk Ça€ dünyas›n›n
ekonomik geliflimini büyük ölçüde h›zland›rd›€› hatta tarihin ak›fl›n› bile etkiledi€i söylenebilir. Sikkenin (para) icad›n›n do€al sonucu olarak dünya ticaretinde de€ifl tokufl usulünün yerini para ekonomisi ald›. Böylece ifl ve ticaret
alanlar›nda yeni ve büyük geliflmeler oldu.
Fotoğraf 2.29: Lidya paras›
Anadolu Uygarl›klar› Ansiklopedisi,C 2, s. 256
TARTIŞALIM
Paran›n kullan›lmas› insanlar›n hayat›n› nas›l etkilemifltir? Bu geliflmelerin günümüze yans›malar›
nas›l olmufltur? Her iki durumu arkadafllar›n›zla tart›fl›n›z.
68
Lidyal›lar, devletlerini MÖ VII. yüzy›lda Anadolu’nun bat›s›nda Gediz ve Küçük Menderes nehirleri
aras›nda kalan bölgede kurdular. Frig Devleti’nin y›k›lmas›ndan yararlanan Kral Giges, baflkenti Sardes
(Sard) olan Lidya Devleti’ni kurdu. Son krallar› Krezus döneminde en parlak zamanlar›n› yaflad›lar. Bu
dönemde Ege k›y›s›ndaki birçok liman kentini hâkimiyetleri alt›na ald›lar.
Lidyal›lar, Anadolu uygarl›klar›ndan farkl› olarak ordular›n› paral› askerlerden oluflturdular. Ancak paral›
askerlerde vatan ve millet ruhu olmad›€›ndan savafllarda pek baflar›l› olamad›lar.
Lidyal›lar çok tanr›l› dinlere inan›rlard›. Frigyal›lar›n bereket tanr›ças› Kibele’yi en büyük tanr› olarak
kabul ederlerdi. Yine Zeus ve Apollon gibi Yunan tanr›lar›na da tapt›lar.
Lidyal›lar›n ekonomisi tar›ma ve özellikle de kara ticaretine dayal›yd›. Ticarete son derece önem veren
Lidyal›lar, baflkent Sardes’ten bafllay›p Ninova’ya (Mezopotamya) kadar uzanan tarihî Kral Yolu’nu
yapt›lar. Lidya uygarl›€› Kral Yolu sayesinde ekonomi, bilim, sanat, kültür ve ticaret alan›nda önemli ilerlemeler kaydetti. Yine tarihte ilk kez madenî paray› bas›p kullanarak ticaretteki takas usulüne son verdiler.
Lidyal›lar, Fenike alfabesi kulland›lar. Dokumac›l›k ve madencilik sanat›nda ilerlediler. Alt›n ifllemecili€inde
gelifltiler. Lidyal›lar, Persler taraf›ndan y›k›ld› (MÖ 546).
Harita 2.4: Kral Yolu
Sizce Kral Yolu, uygarl›klar›n geliflimini nas›l etkilemifl olabilir? Aç›klay›n›z.
ETKİNLİK
Aşağıdaki tabloda yer alan Anadolu uygarlıkları ile bu uygarlıklara ait kavramları ilgili kutucuklara “X”
işareti koyarak ilişkilendiriniz.
Sard
Kolonicilik Pankuş
Para
Midas
Hipokrat
Gordion
Polis
Tavananna
Tuşpa
Uygarlıklar
Hititler
İyonyalılar
Urartular
Frigyalılar
Lidyalılar
69
10. EGE VE YUNAN UYGARLI⁄I
ÜL
Ha
LÜ
RY
A
ny
M
Pe l l a
Taßoz
Kios
TESELYA
Mesenya
Efes
Ü
200
Tenos
Argos
Sisam
Nikarya
Milet
Paros
Sparta
Naksos
Lakonya
Melos
Sardes
Üyonya
Z
100
Andros
Konn
Mikeh
TarafsÝz bšlgeler
Perslerin egemenlik bšlgesi
ika
PELOPONNES
Pylos
SakÝz
Ü
Atina ve mŸttefikleri
Arkadya
Manisa
N
Perslerin mŸttefikleri
is
Megara Atina
Lidya
E
ÜyonlarÝn yaßadÝÛÝ bšlgeler
Att
Ahaya
El
Misya
Pergamon
D
ris Halkis
na Etolya
nia
Zakintos
Assos
Skiros
ia
bo
Ev
Lok
ar
Keralonya
Truva
Midilli
Dolopia
Ak
Abidos
E
S
Limni
a
O
i
es
ÜR
Larissa
G
E
Kafk
Halkidiko
Gškeada
P
Korkira
0
Bizantion
Pennthos
n
ag
M
E
O
E
a
A
D
KE
T R A K Y A
A
NY
Karya
Halikarnas
Üstankšy
Kaunos
Kinidos
Rodos
A K D E N Ü Z
300 km
G Ü R Ü T
Harita 2.5: Ege ve Yunan uygarlıkları
‹lk Ça€’da Makedonya, Trakya, Bat› ve Güneybat› Anadolu, Yunanistan ve Ege adalar›nda yaflayan
halk, Ege ve Yunan uygarl›klar›n› oluflturdu. Bu uygarl›klar›n bafll›calar› flunlard›r:
Girit Uygarl›€› (MÖ 3500-MÖ 1200): Girit Adas›’nda kuruldu, Ege uygarl›klar› aras›nda en eskisidir.
Genelde flehir devletleri fleklinde yaflad›lar. En önemli flehirleri Knosos’tur. Dor sald›r›lar› sonucu y›k›ld›lar.
Girit ekonomisi bal›kç›l›k, tar›m ve ticarete dayal›yd›. Denizcilik alan›nda önemli geliflmeler gösterdiler.
Girit Adas›’n›n deniz ticaretinin önemli bir noktas›nda olmas›, Girit kültürünün çevre kültürlerle etkileflimini
sa€lad›.
Eski Yunan (Dor) Uygarl›€› (MÖ 1200-MÖ 337): MÖ 1200’lerde bafllayan Ege göçleri s›ras›nda Yunanistan’› istila eden Dorlar taraf›ndan kuruldu. fiehir devletleri fleklinde siyasi bir örgütlenmeye sahip
olan Dorlar, flehirlerine “polis” ad› verdiler. Bu flehirlerden en önemlileri Atina, Sparta, Korint ve Tebai idi.
Miken (Aka) Uygarl›€› (MÖ 2000-MÖ 1200): Mora
Yar›madas›’ndan gelen Akalar, Miken flehir devletlerini
kurdular (MÖ 2000). Zamanla güçlenen Mikenliler, Mora Yar›madas›’n› tamamen ele geçirerek bölgede etkili
oldular. Çanakkale Bo€az›’n› ele geçirmek amac›yla
Truval›larla savaflt›lar. Nitekim bu savafllar Homeros’un
‹lyada ve Odessia destanlar›na konu oldu. MÖ
1200’lerde Dor sald›r›lar› karfl›s›nda tutunamayan Mikenlerin siyasi varl›klar› sona erdi.
Yunan dili ve uygarl›€›n›n de€iflik bölgelerde yay›lmas›nda hangi faktörler etkili olmufltur?
70
Fotoğraf 2.30: Truva Atı Anıtı, Çanakkale
Yunan Uygarlığı
MÖ 750-MÖ 550 tarihleri aras›nda de€iflik bölgeler
üzerinde ticaret kolonileri kurdular. Atina demokrasiyle
Isparta ise krall›kla yönetilirdi. Perslerle yapt›klar› mücadelelerde önemli baflar›lar kazand›lar. Ancak Atina
ve Sparta flehir devletleri zaman zaman siyasi anlaflmazl›klar yüzünden savaflt›lar. Bu savafllardan en
ünlüsü Peloponnes Savaflı’yd›. Savafl› Spartal›lar kazansa da Büyük ‹skender, Sparta Krall›€›’na son verdi.
Yunanistan flehir devletleri aras›ndaki siyasi sorunlar ve s›k s›k yaflanan köle isyanlar› yüzünden orduya
büyük önem verdi. Yunanistan’›n güçlü bir donanmas›, Sparta’n›n ise güçlü bir kara ordusu vard›. Yunanl›lar›n çok tanr›l› dinsel anlay›fllar› vard›. Tanr›lar›n›
insan fleklinde düflünürlerdi. Bu düflünce, tanr›lar›n›n
heykellerini yapmalar›nda etkili oldu. Heykel sanat›nda
ileri bir düzeye ulaflt›lar.
Yunanistan’da hukuk kurallar› sert hükümler içerirdi. Hukuk kurallar›n›n ortaya ç›kmas›nda s›n›flar
aras›ndaki mücadeleler etkili oldu. Düzenlenen kanunlar, s›n›flar aras›ndaki mücadeleleri önlemeye yönelikti. Bu yasalar›n en ünlüleri flunlard›:
BİLGİ NOTU
OLİMPİYATLAR
Yunanl›lar ilk olarak MÖ 776’da tanr›lar
tanr›s› Zeus ad›na olimpiyatlar düzenlediler.
Bafllang›çta yabanc›lar›n ve kad›nlar›n kat›l›m›na izin vermezlerdi. Ancak zamanla bu
uygulamaya son verdiler. Olimpiyatlar›n
yap›laca€› dönemlerde savafl yap›lmazd›.
Yar›flmac›lar bir ay öncesinden flehre gelerek haz›rl›k yaparlard›. Yar›flmac›lar Zeus
Suna€›’nda hile yapmayacaklar›na dair ant
içerlerdi. Yar›fl›lan spor dallar›ndan baz›lar›
koflu, gürefl, ok atma, uzun atlama, disk,
m›zrak atma gibi alanlard›. Yar›fllar sonucunda birinci gelen sporculara zeytin dal›
veya çelengi verilirdi. Olimpiyatlarda zafer
kazananlar ülkelerinde zafer törenleriyle
karfl›lan›rd›. Heykeli bile dikilen sporcular
vard›.
Büyük Larousse
(C 17, s. 8827-8828’den özetlenmiştir.)
Olimpiyatlar Yunan kültür hayat›n› nas›l etkilemifl
olabilir? Belirtiniz.
YUNAN YASALARI
Dragon Yasalar›: Soylular›n ayr›cal›klar›n› korumaya yönelikti.
Solon Yasalar›: Soylular›n ayr›cal›klar›na son
verildi. Do€ufltan kölelik kald›r›ld›.
Klistenes Yasalar›: S›n›flar aras› farkl›l›klar
kald›r›ld›. Demokrasi anlay›fl› geliflti.
Resim 2.9: Knossos Saray›, temsilî resim
Yunan yasalar›n›n zamanla demokratik bir hâle gelmesinde hangi faktörler etkili olmufltur?
Topraklar›n›n tar›ma elveriflli olmamas› yüzünden Yunanistan’da bal›kç›l›k ve zeytincilik ön plana ç›kt›.
Kurmufl olduklar› koloni bölgeleriyle ticaret yapt›lar. Bu yüzden zamanla zengin bir tüccar s›n›f› olufltu.
Yunanistan mimaride oldukça ileri düzeydeydi. Knossos Saray› en önemli mimari eserleri aras›ndad›r.
‹nsan, hayvan ve bitki figürleriyle süsledikleri vazolar› meflhurdur. Fenike alfabesi kullanan Yunanl›lar tarih, t›p, geometri, astronomi ve felsefe alanlar›nda dünya uygarl›€›na önemli katk›larda bulundular. Sokrates (Sokrat), Platon (Eflatun) ve Aristoteles (Aristo) önemli bilim insanlar›d›r.
71
11. ‹SKENDER İMPARATORLUĞU (MÖ 359-MÖ 323)
AV R U PA
Ü S K Ü T L E R
R
E
KA
FK
ME
Babil
DY
A
N
KA
HÜR P ARTYA
A
N
PERSYA
BA
SR
A
K…
L
ZI
900
Z
600
ARABÜSTAN
NÜ
DE
300
EZ
Ü
UMMAN DENÜZÜ
KI
0
1200 km
HÜNDÜSTAN
Pasargad
RF
M I S I R
Teb
Karmania
(Kirman)
Perepoli
Menfis
TRÜA
R
Þam
Gazze
ON
BAK
YA
Ü
KIBRIS
A K D E N Ü Z
Tußpa
(Van)
DÜY
H A R E MZ
L†
Kapadokya
Efes
Miletos (Milet)
KARYA KÜLÜKYA
Ammon
(Sõva VahasÝ)
I
Ankyna
(Ankara)
Sardes
Atina
AR
…
LÜDYA FRÜGYA
ÚL
SOG
ÜSKÜTLER
G
Pella
DA
R
K A R A D E N Ü Z
T R A K Y A BÜZANS
AS
ZA
K
L
HA
ÜS
ÜT
MASAGETLER
Aral
GšlŸ
BŸyŸk Üskender ÜmparatorluÛu
ÜskenderÕe baÛlÝ devletler
ÜskenderÕin getiÛi yollar
Harita 2.6: Büyük ‹skender ‹mparatorlu€u
Makedonya Kral› II. Philip (Filip) flehir devletleri aras›nda siyasi birli€i sa€lad›. Bir süre sonra da bölgede Helen Devleti’ni kurdu. Ölümünden sonra yerine o€lu ‹skender geçti (MÖ 336). ‹skender, babas›n›n
en büyük hayali olan Asya’y› fethetmek amac›yla MÖ 334 tarihinde Asya Seferi’ne ç›kt›. Persleri ‹ssos’ta
(Dörtyol) yenilgiye u€ratt›. Mezopotamya’y› tamamen ele geçirdi. M›s›r’› fethederek burada ‹skenderiye
flehrini kurdu. Hindistan Seferi sırasında MÖ 323’te, genç yaflta ölümü üzerine imparatorlu€u parçaland›.
‹mparatorluk topraklar› üzerinde üç yeni krall›k kuruldu. Bunlar; Makedonya’da Antigonit Krall›€›, M›s›r’da
Ptolomeler Krall›€› ve Anadolu’dan Hindistan’a kadar olan topraklarda Selevkos Krall›€›’d›r.
Selevkos Krall›€›’n›n parçalanmas›ndan sonra Anadolu’da Pontus, Kapadokya, Bitinya, Bergama ve
Kommegene krall›klar› kuruldu.
Büyük ‹skender, bilim ve kültüre çok önem verirdi. Böylece
Do€u ve Bat› kültürlerinin sentezlerinden oluflan “Helenistik” kültürü ortaya ç›kt›. Bat› Anadolu’da kurulan Bergama Krall›€›, Helenistik kültürünün en önemli merkezi konumuna geldi. Dünyan›n
yedi harikas›ndan biri say›lan Zeus Tap›na€› bu dönemde infla
edildi. Dünyan›n en önemli sa€l›k merkezlerinden biri olarak kabul
edilen Asklepion yap›ld›. Bergamal›lar keçi derisinden parflömen
ad› verilen k‛t elde ettiler. ‹ki yüz binden fazla kitaptan oluflan
büyük bir kütüphane kurdular.
Bergama d›fl›nda ‹skenderiye’de de önemli eserler yapt›lar.
Büyük ‹skender’in kendi ad›na yapt›rd›€› ‹skenderiye Feneri devrin
en ünlü eserleri aras›ndad›r. ‹skenderiye’de kurulan Museon (Müze) ad›n› tafl›yan bilim merkezi kurdular. Bu dönemde yetiflen en
önemli bilim insan› ise Arşimet’tir. Arflimet suyun kald›rma kuvvetini bulmufltur.
72
Resim 2.10: İskenderiye Deniz Feneri, temsilî resim
CANLANDIRALIM
9. s›n›f ö€rencisi olan Kutay seyretti€i “Büyük ‹skender” filminden oldukça etkilendi, derin hayallere
dald›. Birden karfl›s›nda Büyük ‹skender’i görünce onunla sohbet etmeye başladı:
Kutay: Sizi gördüğüme çok sevindim. Kendinizi biraz tanıtabilir misiniz?
Büyük ‹skender: MÖ 356 tarihinde Makedonya’da dünyaya geldim. Babam II. Philip’in ölümü üzerine genç yaflta hükümdar oldum. Makedonya ve Yunanistan’da k›sa sürede siyasi birli€i sa€layarak
devletimizi güçlendirdim.
Kutay: En büyük hayaliniz neydi? Bu hayalinizi gerçeklefltirebildiniz mi?
Büyük ‹skender: En büyük hayalim Asya Seferi’ne ç›karak Anadolu, Mezopotamya, M›s›r, Hindistan hatta Çin’e kadar hâkimiyet kurmakt›. Bu hayalimi büyük ölçüde gerçeklefltirdim.
Kutay: En çok yapmak istedikleriniz nelerdi? Bunlardan biraz söz edebilir misiniz?
Büyük ‹skender: Dünyay› büyük ölçüde tan›mak istiyordum. Bunu da büyük ölçüde baflard›m. Tarihe, co€rafyaya, astronomi ve iktisada özel bir ilgim vard›.
Kutay: Özel ilgi alanlarınızla ilgili çal›flmalarda bulundunuz mu?
Büyük ‹skender: Evet. Hem de çok. Gitti€im her yerin co€rafi konumu, iklimi, tarihî özellikleri ve
madenleri hakk›nda araflt›rmalar yapt›rd›m. ‹skenderiye’de bir fener yapt›rarak astronomi çal›flmalar›nda bulundum.
Kutay: Bu çal›flmalar›n›z› nas›l de€erlendirdiniz?
Büyük ‹skender: Doğu kültürüyle Yunan kültürünü birlefltirerek Helen kültürünü oluflturdum.
Kutay: Gitti€iniz yerlerde sizi en çok neler etkiledi?
Büyük ‹skender: Anadolu, Mezopotamya ve M›s›r kültüründen oldukça etkilendim. Buralarda oldukça geliflmifl uygarl›klar kurulmufltu. Özellikle de ‹yon uygarl›€›ndan oldukça etkilendim. Geliflmifl bir
uygarl›€a sahiplerdi. Hele o Diyojen yok mu? Âlem adam, düflünceleri beni oldukça flafl›rtt›. Bu durumun oluflmas›nda ‹yonya’da özgür düflüncenin pay› büyük olsa gerek.
Kutay: Lidyal›lar hakk›nda ne düflünüyorsunuz?
Büyük ‹skender: Lidyalılar tüccar bir millet. Bir kere paray› bularak ticaretin seyrini de€ifltirdiler. Ninova’ya kadar uzanan Kral Yolu’nu yaparak ülkeler aras› ticareti ve kültür al›flveriflini gelifltirdiler.
Kutay: Verdi€iniz bilgiler için çok teflekkür ederim.
(Bu kitap için hazırlanmıştır.)
ETKİNLİK
Yukar›daki metni s›n›fta canlandırınız. Daha sonra bu metinden hareketle afla€›da verilen örnekteki
gibi üç soru haz›rlay›n›z.
1. Helenistik kültür nas›l oluflmufltur?
2. ..........................................................................................................................................................
3. .........................................................................................................................................................
4. ........................................................................................................................................................
73
Britanya
12. ROMA İMPARATORLUĞU (MÖ 753-MS 395)
Germania
Sarmatya
Galya
Alanlar
Daya
m
ZÜ
NÜ
DE
Sicilya
Bitinya
do
Make
Kapodokya
Asia
Kilikya
M
ez
ÜZÜ
EN
ED
EG
Numidya
ya
Mauretania
KARADENÜZ
Tr
ak
y
nya a
a
lya
Sardinya
R
ZA
HA
l
Da
Üta
Hispania
A K D E N Ü Z
Suriye
Filistin
Partlar
op
ot
am
ya
Mõsõr
0
300
600
900 km
Roma ÜmparatorluÛu topraklarÝ
Roma ÜmparatorluÛu sÝnÝrlarÝ
Fotoğraf 2.31: Sezar
Harita 2.7: Roma ‹mparatorlu€u
‹lk ça€larda ‹talya’ya göç eden ‹talik ve Etrüskler taraf›ndan Roma uygarl›€›n›n temelleri at›ld›. ‹mparatorlu€un merkezi olan Roma, MÖ 753 tarihinde Romulus taraf›ndan kuruldu. Roma bafllang›çta krall›kla
yönetilen bir kent devletiydi. Kral, senato denilen yafll›lar meclisine önerilir, halk meclisi taraf›ndan seçilirdi. Romal›lar MÖ VI. yüzy›lda cumhuriyet yönetimine geçtiler. Cumhuriyet döneminde Roma, kral›n yetkilerini tafl›yan iki konsül taraf›ndan yönetilirdi. Ancak Roma’n›n son dönemlerinde diktatör denilen krallar
egemen oldu. Diktatörlerin s›n›rs›z yetkileri vard›. Nitekim Roma’n›n en ünlü hükümdar› Sezar’›n öldürülmesinden sonra (MÖ 44) Oktavianus (Oktavyanus) kendini agustus (kutsal) ünvan› ile s›n›rs›z yetkileri
olan bir imparator olarak ilan etti.
Romal›lar, yaya ve atl› askerlerden oluflan güçlü bir orduya sahiplerdi. Ordunun temeli lejyon denilen
askerî birliklerden kuruldu. Roma İmparatorluğu, s›n›rlar›n› düzenli ordu sayesinde genişletti.
Roma’da bafllang›çta çok tanr›l› bir dinsel anlay›fl vard›. Ancak Hristiyanl›€›n bölgede h›zla yay›lmas›
sonucu bu dinin üzerindeki yasak, 313 tarihinde Milano Ferman› ile kald›r›ld›. Hristiyanlık İmparator Theodosius (375-395) döneminde hızla gelişti.
Roma’da halk; asiller (patriciler), köylüler (plebler), hürler ve köleler fleklinde sosyal s›n›flara ayr›l›rd›.
Roma’n›n oldukça genifl bir s›n›ra sahip olmas› merkezî otoritenin kurulmas›n› zorlaflt›rmaktayd›. Bu durum ülkede sosyal yap› ve düzenin bozulmas›na patriciler va plepler aras›nda çat›flmalar ç›kmas›na neden olmaktayd›. Bu çat›flmalar› önlemek amac›yla “On ‹ki Levha Kanunlar›” haz›rland›. Modern hukukun
temellerini oluflturan bu hukuk kurallar› ile pleplere memur ve asker olma hakk› tan›nd›.
Asiller (Patriciler)
Köylüler (Plepler)
Köleler
Geniş topraklara ve tam vatandaşlık hakkına sahip olan patriciler
siyasi, askerî ve dinî alanlarda görevler üstlenir ve Roma Devleti’ni
yönetirlerdi. Senato ve kuria meclisi üyeleri de patriciler arasından
seçilirdi.
Plepler, Roma’ya sonradan gelip
yerleşenlerin oluşturduğu bir toplumsal sınıftı. Genel olarak tarımla uğraşan Plepler sanat ve ticaret de yapabilirlerdi. Mülk edinme hakkına sahip
olmalarına rağmen pleplerin oy kullanma gibi siyasi hakları yoktu.
Roma’da köleler sınıfı, köle anne
babadan dünyaya gelmiş veya savaşlarda esir edilmiş insanlardan
oluşurdu. Köleler, patricilerin ev hizmetleri ile tarla, bağ ve bahçe işlerinde çalışırlardı. Azat edilen köleler,
plebler sınıfına girerdi.
74
Romal›lar, hâkimiyetleri alt›na ald›klar› bölgeleri
bay›nd›r hâle getirdiler. Nitekim Anadolu’da ulafl›m› kolaylaflt›rmak amac›yla yollar ve köprüler yapt›lar. Yine
Anadolu’nun birçok flehrinde hamamlar, kütüphaneler,
tiyatrolar, agora denilen büyük meydanlar infla ettiler.
Kavimler Göçü sonrasında sarsılan Roma İmparatorluğu , 395 y›l›nda Bat› ve Do€u Roma olmak üzere
ikiye ayr›ld›. Bat› Roma’n›n baflkenti Roma, Do€u Roma’n›n baflkenti ‹stanbul oldu. Bat› Roma bir süre sonra ç›kan kar›fl›kl›klar yüzünden 476 y›l›nda y›k›ld›.
Do€u Roma ‹mparatorlu€u (395-1453)
Roma ‹mparatorlu€u’nun ikiye ayr›lmas› sonucu
baflkenti ‹stanbul olan ve Bizans olarak da bilinen
Do€u Roma ‹mparatorlu€u kuruldu. Bizans, tarihi boyunca on iki kral sülalesi taraf›ndan yönetildi. En parlak
dönemini ise Justinianus (Jüstinyen) (525-565) döneminde yaflad›. Ancak bu tarihten sonra Sasanilerin,
Türklerin ve Müslüman Araplar›n bask›s›na maruz
kald›lar. 1071’de Büyük Selçuklu Devleti ile yapt›klar›
Malazgirt Savafl›’n›n kaybedilmesi, Bizans için büyük
bir darbe oldu. Son olarak 29 May›s 1453’te Osmanl›
Padiflah› Fatih Sultan Mehmet’in ‹stanbul’u fethetmesiyle Bizans Devleti y›k›ld›.
Bizans, imparatorlukla yönetilirdi. ‹mparatorlar›n
ölümünden sonra yerine o€lu geçerdi. Ancak zamanla
ordu komutanlar› da zorla imparator olmaya bafllad›lar.
Ülke “thema (tema)” ad› verilen eyaletlerden oluflurdu.
Bu eyaletleri “tekfur” denilen Bizans beyleri yönetirdi.
Bizansl›lar, Roma uygarl›€›n›n devam› olmalar›na
ra€men Latin kültürü yerine Helen kültürünü benimsediler. Resmî dilleri Grekçe idi. Bat› Roma’n›n aksine
Hristiyanl›€›n Ortodoks mezhebine inan›rlard›.
Bizans Dönemi’nde ‹stanbul, ‹skenderiye, Atina,
Efes ve Antakya’da önemli eserler infla edildi. Dünya
mimarlık tarihinin günümüze kadar ayakta kalmış en
önemli anıtları arasında yer alan Ayasofya Camisi mimari ihtişamı, büyüklüğü ve işlevselliği yönünden Bizans’ın en önemli anıtıdır. Bunun yan›nda Aya ‹rini ve
Meryem Ana kiliseleri, Binbirdirek ve Yere Batan sarnıçları önemli mimari eserleridir.
Fotoğraf 2.32: Çemberlitafl
BİLGİ NOTU
AYASOFYA
Ayasofya; sanat ve mimarlık bakımından dünyanın en önde gelen anıtlarından
biri olup dünyanın sekizinci harikası olarak
gösterilmektedir. Bizans İmparatoru Justinianus tarafından yaptırılmıştır. 537 tarihinde ibadete açılmıştır. 916 yıl kilise olan yapı, 1453 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından İstanbul’un fethi ile camiye çevrilerek 482 yıl cami olarak kullanılmıştır..
www.ayasofyamuzesi.gov.tr
Fotoğraf 2.33: Ayasofya
Bizans’ta s›k s›k imparator de€iflikli€i yaflanmas›nın sebepleri nelerdir? Belirtiniz.
75
…L‚ME VE DEÚERLENDÜRME
A. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Yunanl›lar, Fenikelilerle yapt›klar› ticari faaliyetler neticesinde 22 harften oluflan Fenike alfabesini
Yunanistan’a götürdüler.
Bu durumun sonucuyla ilgili olarak;
I. Do€u Akdeniz kültürü Avrupa’ya Yunanl›lar arac›l›€›yla götürülmüfltür.
II. Ticari faaliyetler, kültür al›flveriflinin yayg›nlaflmas›na yol açm›flt›r.
III. Fenikeliler, uygarl›k yönünden Yunanl›lardan ileridirler.
yarg›lar›ndan hangisine ya da hangilerine doğrudan ulafl›labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) I ve II
D) I ve III
E) I, II ve III
2. Girit uygarl›€›; Asya, Afrika ve Avrupa’n›n kesiflti€i u€rak bir co€rafi konuma sahiptir.
Bu konumdan dolay› Girit uygarl›€› ile ilgili olarak;
I. De€iflik uygarl›klarla kültürel etkileflimde bulunmufllard›r.
II. Geliflmifl uygarl›€a sahiptirler.
III. Ticari faaliyetlerin yo€un olarak yafland›€› bir bölgedir.
yarg›lar›ndan hangisine ya da hangilerine do€rudan ulafl›labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) II ve III
3. Sümerlerin;
• ‹lk yaz›l› kanunlar› düzenlemeleri ve
• Tanr›lar› için ziggurat denilen tap›naklar yaparak bu tap›naklar›n üzerine rasathaneler kurmalar›
durumlar›na bakarak;
I. Çeflitli faaliyetlerini kanunlarla güvence alt›na alm›fllard›r.
II. Yerleflik hayata geçmifllerdir.
III. Astronomi ile u€raflm›fllard›r.
yarg›lar›ndan hangisine ya da hangilerine ulafl›labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) I ve II
D) I ve III
E) I, II, III
4.
I. Anallar
II. Pankuş Meclisi
III. Ziggurat
IV. Tapetes
İlk Çağ’da görülen yukarıdaki kavramlardan hangileri Anadolu coğrafyasında ortaya çıkmıştır?
A) I ve II
B) I ve III
C) II ve III
D) I, II, ve III
E) I, II ve IV
5. Anadolu tarih boyunca s›k s›k istilaya u€ram›fl, birçok medeniyete ev sahipli€i yapm›flt›r.
Bu durumun nedenleriyle ilgili olarak;
I. Anadolu’nun verimli topraklara sahip olmas›,
II. Anadolu üzerinde önemli ticaret yollar›n›n bulunmas›,
III. Anadolu’nun tarihî devirlere geçmifl olmas›
yarg›lar›ndan hangisinin ya da hangilerinin etkili oldu€u savunulabilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
76
B. Aşağıdaki cümlelerin başına, verilen bilgi doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
1. ( ) ‹skitler tek tanr› anlay›fl›na ve ölümden sonra yaflama inanm›fllard›r.
2. ( ) ‹stanbul’da bulunan Yerebatan Sarn›c›, Bat› Roma medeniyetine aittir.
3. ( ) Parflömen k‛d› M›s›r medeniyetinin icad›d›r.
4. ( ) Sümerlerde rahip-krallar yönetici oldu€u için devletin idari yap›s› teokratiktir.
5. ( ) Anadolu’da tarihî devirleri bafllatan uygarl›k Asurlulard›r.
C. Aşağıdaki cümleleri uygun ifadelerle tamamlayınız.
1. Persler, ülkelerini .............................. ad› verilen yar› ba€›ms›z valiliklere ay›rarak yönettiler.
2. Roma ‹mparatorlu€u ........................... göçü sonucunda ......................... y›l›nda ikiye ayr›lm›flt›r.
3. ‹lk Ça€’da Mezopotamya’da kurulan ilk uygarl›klar .........................., ........................,......................,
................. ve ..........................
4. Tarihteki ilk yaz›l› anlaflma olan......................, Hititliler ile ..........................aras›nda imzalanm›flt›r.
5. M›s›rl›lar kendi icatlar› olan.................... yaz›s›n›, Sümerler ise...................yaz›s›n› kullanm›fllard›r.
Ç. Aşağıda verilenleri örnekteki gibi eşleştiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
( ) Kibele
( ) Kast
( ) Firavun
( ) ‹vriz
( A ) Hammurabi
(A) Babillilerin ünlü hükümdar›.
(B) Frigyal›larda bereket tanr›ças›.
(C) Hindistan’da sosyal tabakalaflma.
(D) Hititlerde kabartma sanat›.
(E) M›s›r uygarl›€›nda hükümdara verilen genel ad.
D. Yanda verilen bulmacayı çözünüz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Sümerlerde rahip krallara verilen genel ad.
Hititlerin di€er ad›.
Sümerlerde çok katl› tap›naklara verilen genel ad.
Friglerde kilim motifi.
Anadolu’ya yaz›y› getiren Mezopotamya devletlerinden biri.
Hititlerde kraliçelere verilen genel ad.
Çanakkale’nin tarih öncesi ve ‹lk Ça€ tarihini
11
ayd›nlatan yerleflim yeri.
1
M›s›r’da günefl tanr›s›.
Urartular›n baflkenti (Tuflpa).
14
Yunan flehirlerine verilen genel ad.
Lidyal›lar›n icad›.
Anadolu’da bir uygarl›k.
6
Urartularda flehirlere verilen genel ad.
‹ran uygarl›€›
Pusulayı bulan uygarl›k (tersi).
10
3
2
7
4
8
15
5
9
13
12
77
3. †NÜTE
ÜLK T†RK DEVLETLERÜ
Resim 3.1: KŸrßat Ühtilali, temsil” resim
1. T†RKLERÜN TARÜH SAHNESÜNE ‚IKIÞLARI
2. ORTA ASYAÕDA VE AVRUPAÕDA KURULAN ÜLK T†RK DEVLETLERÜ
3. DÜÚER T†RK DEVLETLERÜ VE TOPLULUKLARI
78
1. KONU
TÜRKLERİN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞLARI
HAZIRLANALIM
1. Genel Ağ üzerinden (Google Earth) Orta Asya Bölgesi’nin coğrafi
özelliklerini tespit ediniz.
2. Orta Asya’dan yapılan Türk göçlerinin Avrupa ve diğer bölgeler
üzerindeki kültürel etkileri hakkında bilgi edininiz.
• KÜLTÜREL ETKİLEŞİM
• KONARGÖÇER
• BOZKIR
1. TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ
• Türk’ün saygınlığı, onuru ve kabiliyeti çok yüksek ve büyüktür. Böyle bir
millet esir yaşamaktansa mahvolsun daha iyidir.
• Bütün medeniyet dünyası bilmelidir ki Türk halkı her medeni ve kabiliyetli
millet gibi kayıtsız şartsız hür ve bağımsız yaşamaya kesin olarak karar vermiştir. Bu tamamen doğru kararı bozmaya yönelik her kuvvet, Türkiye’nin ebedî düşmanı kalır.
• Bizim milletimiz vatanı için, hürriyeti ve hâkimiyeti için fedakâr bir millettir.
Birliğinde bu özellikler yerleşmiş bir milleti yürümekte olduğu doğru yoldan
hiçbir kimse, hiçbir kuvvet alıkoyamaz.
Mustafa Kemal ATATÜRK
www.atam.gov.tr
Mustafa Kemal, yukarıda verilen sözlerinde Türk milletinin hangi özelliklerinden bahsetmektedir?
Türklerle ilgili yapılan arkeolojik kazılar, Türk tarihinin dört bin yıldan fazla bir geçmişe sahip olduğunu
göstermektedir. Türklerin, tarihin en eski topluluklarından biri olması, tarihçileri Türk adının anlamı ve kökenini
araştırmaya yöneltmiştir.
Bu araştırmalar sonucunda Türk sözcüğünün anlamına ilişkin edinilen bilgiler şunlardır:
• Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lügati’t-Türk adlı eserinde “olgunluk çağı” anlamına geldiğini söyler.
• Çin kaynaklarında ise “miğfer” anlamında kullanılmıştır.
• A. Wambery (Vamberi), “türemek” fiilinden geldiğini belirtir.
• G. Doerfer, “devlete bağlı halk” anlamına geldiğini ifade eder.
• Köktürk, Uygur ve Karahanlı metinlerinde “güçlü, kuvvetli, olgunluk” anlamlarında kullanılmıştır.
Türk sözcüğünü devlet adında ilk kez Köktürkler kullandılar. Türk kelimesine ilk kez II. Köktürk kağanları ve veziri adına dikilen Orhun Kitabeleri’nde rastlandı. Türkiye adı ise coğrafi bir bölge olarak ilk
kez Bizans kaynaklarında kullanıldı. Bizans, Türkiye adını VI. yüzyıllarda Volga Nehri’nden Avrupa’ya kadar uzanan bölge için, XI. yüzyıldan itibaren ise Anadolu için kullandı.
ETKİNLİK
Siz de Türk adının anlamı ve kökeni hakkında değişik kaynaklardan faydalanarak bir sunum hazırlayınız.
79
2. TÜRKLERİN İLK ANA YURDU
Fotoğraf 3.1: Tanrı Dağları eteklerinde konargöçer yaşam
Türklerin ilk ana yurdu Orta Asya’dır. Asya Kıtası’nın ortasında yer alan Orta Asya’nın coğrafi konumu
şöyledir:
Doğuda Kingan Dağları, kuzeyde Sibirya, batıda Hazar Denizi, güneyde Hindukuş ve Karanlık Dağları
ile çevreli olan bölgedir. Türklerin ilk ana yurdunun Ural-Altay Dağları ve Hazar Denizi arasında kalan bölge olduğu kabul edilir (Harita 3.1).
Orta Asya’da karasal bir iklim hâkimdir. Kışları oldukça soğuk, yazları ise sıcak ve kurak geçer. Bu iklim yapısında Orta Asya’nın etrafının dağlarla çevrili ve geniş bozkırlar ve çöllerle kaplı olması etkili olmuştur. Sadece Tanrı Dağları’nın güneyinde tarım havzaları bulunur. Bu tarım havzaları yüksek ve geniş
bir bölgedir. Havzayı kuşatan yüksek dağlar bol yağış alır, bu yağışlardan doğan akarsular, dağ eteklerine
bereketli topraklar taşır.
Orta Asya’nın coğrafi konumu ve iklimsel özellikleri, bölgedeki insanları da etkiledi. Bu yüzden bölgedeki Türkler sert ve dayanıklı bir yapıya sahip oldu, konargöçer bir yaşam sürdürmek zorunluluğundan
dolayı ekonomilerinin temelini hayvancılık oluşturdu.
Orta Asya’nın coğrafi konumu ve iklimsel özellikleri, bölgedeki insanların yaşamlarını nasıl etkilemektedir? Belirtiniz.
80
3. TÜRKLERİN TARİH BOYUNCA YAYILDIKLARI BÖLGELER
Türkler, Orta Asya’dan MÖ 2000’li yıllardan başlayarak Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının çeşitli bölgelerine göç ettiler. Bu göçlerin sebep ve sonuçları ana hatlarıyla şunlardır:
Göçlerin Sebepleri
Göçlerin Sonuçları
• Orta Asya’daki iklim koşullarının değişmesi yüzünden hayat şartlarının zorlaşması
• Nüfusun artmasına bağlı olarak tarım alanlarının daralması, otlakların azalması
• Hayvan hastalıkları yüzünden hayvancılığın gerilemesi
• Türk boylarının birbirleri arasındaki hâkimiyet mücadeleleri ve mücadeleyi kaybeden boyun bölgeyi terketmesi.
• Dış baskılar (Çin-Moğol baskıları)
• Türklerin yeni yurtlar ele geçirme düşüncesi
• Türk tarihini belli bir coğrafyada incelemek zorlaştı.
• Birçok uygarlıkla kültürel etkileşimde bulundular.
• Göç ettikleri bölgelerde birçok yeni devletler kurdular (Avrupa Hun, Avar, Bulgar, Macar devletleri gibi).
• Değişik uygarlıklarla yapılan kültürel etkileşim sonucu Türk boyları arasında siyasi, sosyal, dinî ve ekonomik farklılıklar ortaya çıktı.
• Orta Asya’dan göç etmeyip ana yurtta kalan Türkler,
Asya Hun, I. ve II. Köktürk ve Uygur devletlerini kurdular.
Türklerin atı evcilleştirmeleri ve atlı arabaları kullanmaları göçlerini kolaylaştırdı. Ayrıca hayvancılıkla
uğraşmaları ve konargöçer yaşam biçimleri de göçleri kolaylaştıran diğer etmenler oldu.
na
Le
Irm
A
N
A
Obi IrmaÛÝ
FÜNLANDÜYA
SÜBÜRYA
Cent
Aral GšlŸ
E
RÜY
SU
‚ÜN
Ganj
IrmaÛÝ
M
AD
YA
Z
RI
AS
I
iz
UMMAN
DENÜZÜ
NÜ
SÜNT
YA
Gšl Irmak
DE
AP
SarÝ Irmak
KaranlÝk DaÛlarÝ
AR
JAPON
DENÜZÜ
Gobi ‚šlŸ
RI
ÜRAN
en
A F R Ü K A
am
lD
MISIR
ot
ya
zÝ
KÝ
A
op
Nil
EY A
FRÜK
i
KUZ
ez
Altay DaÛlarÝ
Am
ud Siriderya (Seyhan) TanrÝ DaÛlarÝ
Buhara erya
Kaßgar TarÝm HavzasÝ
(S
ey
Taklamakan ‚šlŸ
ha
n)
KaranlÝk DaÛlarÝ
SA
niz
M
n
hu
Or
Harzem
De
ANADOLU
AKDENÜZ
ng
Sela
B†Y†K OKYANUS
KARADENÜZ
YA
zar
AL
Ha
BALKANLAR
ÜT
…tŸkena
Balkaß GšlŸ
MA
RUSYA
BURMA
‚
ÜN
kan
AVRUPA
UR
Sayan DaÛlarÝ
Don
FRANSA
Baykal
GšlŸ
Ürtiß
N‚
Volga
Dek
K
ÜS
Ý
aÛ
VY
A
ÜN
D
N
‚Ü
H
ÜN
BENGAL
K…RFEZÜ
HÜNT OKYANUSU
ZÜ
NÜ
DE
D
Ü
0
750
1500
2250
3000 km
Harita 3.1: Türklerin ana yurdu ve göçler
ETKİNLİK
Yukarıdaki bilgiler ve haritadan hareketle Orta Asya’dan yapılan göçlerin nerelere yapıldığını, göçlerin siyasi ve kültürel sonuçlarını aşağıda verilen yerlere yazınız.
Göç Yapılan Bölgeler
Siyasi Sonuçlar
Ekonomik Sonuçlar
81
2. KONU
ORTA ASYA’DA VE AVRUPA’DA KURULAN İLK TÜRK DEVLETLERİ
HAZIRLANALIM
1. Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletlerini tespit ediniz.
2. Avrupa’da Türk kültürünün oluşmasında hangi faktörler etkili olmuş
olabilir?
3. Orhun Abideleri’nin Türk tarihi açısından önemini hakkında bilgi
edininz.
•
•
•
•
•
•
•
•
İKİLİ TEŞKİLAT
ONLU SİSTEM
FEODALİTE
KURULTAY
KURGAN
BALBAL
TÖRE
KUT
1. BÜYÜK HUN DEVLETİ (ASYA HUN DEVLETİ) (MÖ 220-MS 216)
Orta Asya’da siyasi birlik kuran ilk Türk devletidir. Ancak bu devletin ne zaman kurulduğu kesin olarak
bilinmemektedir. Çin kaynaklarından elde edilen bilgilerde Hun tarihinin MÖ I. bin yıllarının başlarına kadar uzandığını göstermektedir. Büyük Hun Devleti, Orhun ve Selenga nehirleri arasında merkezi Ötüken
olan bölgede kuruldu.
K U Z E Y
rya
Karakurum
Ko
re
n
OKY
a
Ü r
Tibet
‚ i n
2000 km
HÜNT
OKYANUSU
S
BŸyŸk Hun Devleti
ANU
…tŸken
‚
in
H
in
di
†K
r
HAZA R DENÜ ZÜ
la
sÝ
NÜZ
1000
METE HAN’IN ÇİN
İMPARATORUNA MEKTUBU
a
r
an
Hindistan
0
y
tla
Al
ada
arÝm
KIZILDE
pY
Ara
A f r i k a
r
B†Y
Z
NÜ
DE
RA
KA
go
i
a
ro
b
Manu
st
i
ony
O
S
D E N Ü Z Ü
Jap
Z
NÜ
DE
AK
Roma
B U Z
BŸyŸk Hun Devleti (M… 174)
‚in Seddi
Harita 3.2: Büyük Hun Devleti
Hun Türkleri, MÖ IV. yüzyılda siyasi bir güç hâline geldi. Hun
Türklerinin siyasi gücünü kabul eden beş Çin beyliği ile Hunlar
arasında MÖ 318 yılında bir ittifak antlaşması yapıldı. Hunlarla ilgili
tarihte bilinen ilk yazılı belge, bu antlaşmadır. Daha sonraki dönemlerde Hun Türkleri, Çin üzerine akınlar düzenlemeye başladılar. Çinliler bu akınlardan korunmak amacıyla günümüze kadar
ayakta kalmış olan Çin Seddi’ni inşa ettiler.
Batıda Yüe-çileri, göğün yardımı
ile askerlerimizin üstün yetenekleri
ve dayanıklı atlarımızın gücü ile
yendim. Bundan sonra yirmi altı
kavmi daha hâkimiyetim altına aldım. Bunların hepsi Hun oldu. Yay
çekebilen bütün kavimler tek bir aile gibi birleştiler. Şimdi kuzeydeki
bütün ülkelerde dirlik ve düzeni
kurdum. Artık silahları bir tarafa
koymak, subay ve birliklerimi dinlendirmek, atlarımızı beslemek istiyorum. Çocuklarımız ve gençlerimiz büyüsünler, yaşlılarımız rahat
ve huzur içerisinde yaşasınlar.
Prof. Dr. Salim KOCA
Türkler (C 1, s. 702-703’ten
düzenlenmiştir.)
Yukarıdaki metni okuyunuz, haritayı inceleyiniz. Bunlara göre Büyük Hun Devleti’nin siyasi politikası
ve hâkimiyet sahaları ile ilgili hangi çıkarımlarda bulunabilirsiniz? Belirtiniz.
82
Teoman (Tu-man) Dönemi (MÖ 220-MÖ 209)
Büyük Hun Devleti’nin bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır. Teoman, Ötüken ve çevresinde dağınık hâlde
bulunan Türk boylarını kendi egemenliğinde birleştirerek
siyasi birliği sağladı (MÖ 220). Çin üzerine akınlar düzenleyerek topraklarını genişletti. Ancak oğlu Mete Han ile
yaptığı iktidar mücadelesini kaybederek öldürüldü.
Mete Han Dönemi (MÖ 209-MÖ 174)
Büyük Hun Devleti’nin en parlak dönemidir. Mete iktidarı ele geçirince devlet yönetiminde ve orduda birtakım düzenlemeler yaptı. Onlu sisteme dayalı bir ordu kurdu (MÖ 209). Moğol Tunguz kabileleri ile Yüe-çiler üzerine seferler düzenledi. Ülkesinin sınırlarını genişletti. MÖ
203-MÖ 200 yılları arasında Çin’le savaştı. Savaşlar sonrasında Çin ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı. Çin imparatoru barış istedi (MÖ 200). Yapılan antlaşmaya göre;
• Çin’in kuzeyindeki bozkır bölgeleri Hunlara verildi.
• Çin, her yıl Hunlara vergi ödemeyi kabul etti.
• Savaş tazminatı olarak Hunlara yiyecek ve ipek verildi.
İKTİDAR MÜCADELESİ
Teoman’ın diğer hanımı, kendi oğlunu
tahta geçirmek istedi. Bu yüzden Teoman,
Mete’yi Yüe-çilere rehin olarak verdi. Bir fırsatını bulan Mete kaçarak ülkesine geri
döndü. Teoman, Mete’nin on bin atlıya komuta etmesi için emir çıkardı. Mete ıslık çalan bir ok yaptı. Eğittiği askerlere, “Islıklı ok
nereye atılırsa herkes aynı hedefe ok atacaktır. Okunu atmayanların ise başı kesilecektir.” dedi. Mete, bir gün babası Teoman
ile ava çıktı. Avda ıslıklı okunu babasına attı.
Mete’nin askerleri Mete’nin yaptığını yaptılar ve Teoman’ı öldürdüler. Böylece Mete
Teoman’dan sonra hakan oldu.
Prof. Dr. Bahaettin ÖGEL
Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi I
(s. 216-217’den düzenlenmiştir.)
Bu antlaşma Doğu Asya tarihinde bilinen ilk resmî
antlaşmadır. Ancak Mete Han Çin’i tamamen etkisiz hâle
getirmesine rağmen Çin topraklarına yerleşmedi. Çin’i
sadece vergiye bağlamakla yetindi.
Mete Han döneminde Asya Hun Devleti ile Çin arasında zaman zaman ticari antlaşmalar yapıldı. Bu antlaşmaların yapılmasında İpek Yolu’nun rolü büyüktür. İpek yolu
üzerinde hâkimiyet kurma isteği sık sık bu iki devleti siyasi ve askerî açıdan karşı karşıya getirdi. Mete Han,
Çin’e karşı siyasi üstünlük kurduğu gibi İpek Yolu’nun
denetimini ele geçirerek ülkesini ekonomik yönden güçlendirdi.
Mete Han, Asya’da bulunan bütün Türk boylarını bir
bayrak altında topladı. Böylece Türkler Orta Asyada ilk
kez siyasi birlik hâline geldi. Ülkesinin sınırlarını doğuda
Atlas Okyanusu, batıda Hazar Denizi, kuzeyde Sibirya,
güneyde ise Himalayalara kadar genişletti. Yapmış olduğu kahramanlıklarla Oğuz Kağan Destanı’na konu olan
Mete Han MÖ 174 yılında öldü. Mete Han yapmış olduğu
askerî, idari ve sosyal düzenlemelerle kendisinden sonra
kurulan Türk devletlerine örnek oluşturdu.
Resim 3.2: Mete Han’ın temsilî resmi
Mete Han’ın Çin’e yerleşmeyip Çin’i sadece vergiye bağlamasının sebepleri neler olabilir? Açıklayınız.
83
Ki-Ok Dönemi (MÖ 174- MÖ 160)
Mete Han’ın ölümünden sonra yerine oğlu Ki-Ok geçti. (MÖ 174). Ki-Ok döneminde de Hunların Çin
üzerine akınları devam etti. Çin ile siyasi ve ekonomik ilişkileri geliştirmek isteyen Ki-Ok, Çin prensesiyle
evlendi. Ancak bu gelişme Büyük Hun Devleti için kötü sonuçlar getirecek bir dönemi başlattı. Çünkü
Çinli prenseslerin siyasi gücünden faydalanarak Hun topraklarına birçok Çinli elçi ve görevli girdi. Bu
görevliler casusluk faaliyetlerinde bulundukları gibi Türk boyları arasında bölücü ve yıkıcı propagandalar
yaptılar. Bu yüzden Hun ülkesinde birçok isyan ve karışıklık çıktı. Bu durum devleti zayıflattı. Bir süre
sonra Ki-Ok’un ölümüyle ülkede iç karışıklıklar başladı. Bu karışıklığı fırsat bilen Çinliler kaybettikleri
toprakları geri aldılar ve İpek Yolu’nun denetimini tekrar ele geçirdiler.
BİLGİ NOTU
ÇİN SEDDİ
Çin Seddi, 2450 km uzunluğunda, 11 m yüksekliğinde ve 7,5 m genişliğinde duvardan oluşmakta,
100 metrede bir gözetleme kulesi bulunmaktadır. Çinliler Hun akınlarını durdurabilmek için büyük
emek ve sermaye harcayarak “Çin Seddi” adıyla anılan dünyanın en büyük savunma sistemini meydana getirdiler. Dünyanın hiçbir yerinde savunma amacıyla yapılmış böylesine muazzam bir eser bulunmamaktadır. Bu da zamanın en güçlü en mükemmel ve en süratli ordusunun Hunlar tarafından
eğitilmiş olduğunu gösterir. Çin Seddi ile birlikte Çinliler arasında ilk defa devlet sınırı fikri doğmuş ve
gelişmiştir. Ayrıca bu surlar, Çinliler için hem güvenlik açısından hem de ekonomik bakımdan çok büyük yararlar sağlamıştır.
Prof. Dr. Salim KOCA
Türkler (C 1, s. 689’dan düzenlenmiştir.)
Fotoğraf 3.2: Çin Seddi
Büyük Hun Devleti’nin askerî ve ekonomik yönden zayıfladığı dönemde Ho-Han-Yeh hükümdar oldu.
Ho-Han-Yeh Çin’e bağlanmak isteyince özgürlükten yana tavır alan kardeşi Çi-Çi ona karşı çıktı. Çi-Çi
ve yandaşları batıya giderek ayrı bir devlet kurdular. Ho-Han-Yeh ise güneye çekilerek Çin himayesine
girdi. Çinliler bir süre sonra Çi-Çi’nin üzerine yürüyerek onu ve yandaşlarını öldürdüler (MÖ 36).
Çin himayesindeki Hunlar bir ara güçlenip Çinlilerle yeniden mücadeleye başladılar. Ancak yaptıkları
savaşları kaybettiler. MÖ 48 yılında Güney Hunları da Kuzey ve Güney olarak ikiye ayrıldılar. Kuzey Hunlar
Çinlilerle yaptıkları mücadeleleri kaybedip yıkıldılar. Dağılan Türk boyları Karadeniz’in kuzeyine doğru
göç ettiler. Güney Hun Devleti ise MS 216 yılında Çin hâkimiyeti altına girdi.
Büyük Hun Devleti’nin yıkılma sebepleri nelerdir? Açıklayınız.
84
2. İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK
• Devlet Yönetimi
Türk devletlerinde siyasi teşkilatlanmanın en
üst basamağı il yani devlettir. Ülke “töre” adı verilen yazılı olmayan hukuk kurallarına göre yönetilirdi. Devletin başında han, hakan, kağan unvanı
taşıyan hükümdar bulunurdu. Türk hükümdarlarına devleti yönetme hakkının Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Bu yetkiye “kut” denirdi.
Kut, kan yoluyla babadan oğula geçerdi. Bu yüzden hükümdarın erkek çocukları arasında sıkça
taht kavgaları yaşanırdı.
Türk hükümdarları, dünyayı hâkimiyetleri altına almak ve hâkimiyetlerindeki bütün insanları
adalet içinde huzurla yaşatmak amacındalardı.
“Türk cihan hâkimiyeti anlayışı” olarak adlandırılan bu görev, bütün Türk devletlerinin millî bir ülküsü hâline gelmişti. Bunun dışında Türk hükümdarının halkının huzur ve refahını sağlamak, boylar arasındaki düzeni korumak, devlet işleyişini
geliştirmek, orduya komuta etmek ve fetihlerde
bulunmak gibi görevleri vardı. Hükümdar, görevlerini yerine getirmezse kut hakkının Tanrı tarafından alındığına inanılırdı. Kut hakkı alınan hükümdar tahtan indirilirdi.
HÜKÜMDARLARIN GÖREVLERİ
Orhun Kitabeleri’nde hükümdarın görevleriyle
ilgili şu ifadeler yer almaktadır:
Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kül Tigin ile, iki şad ile öle yite
kazandım. Öyle kazanıp bütün milleti ateş, su kılmadım. Ben kendim kağan oturduğumda her yere.
Gitmiş olan millet öle yite yaya olarak, çıplak
olarak dönüp geldi. Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oğuz kavmine doğru; Doğuda Kıtay, Tatabı
kavmine doğru; güneyde Çin’e doğru on iki defa
ordu sevk ettim, savaştım.
Tanrı bağışlasın, devletim var olduğu için, kısmetim var olduğu için ölecek milleti diriltip besledim. Çıplak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Değerli illiden, değerli
kağanlıdan daha iyi kıldım. Dört taraftaki milleti
hep tabi kıldım, düşmansız kıldım.
Prof. Dr. Muharrem ERGİN
Orhun Abideleri (s. 25’ten düzenlenmiştir.)
İlk Türk devletlerinde ülke hükümdar ailesinin
ortak malı sayılırdı. Yönetim babadan oğula geçmekle birlikte ailedeki her erkek çocuğun hükümdar olma hakkı vardı.
TARTIŞALIM
İlk Türk devletlerindeki kut anlayışını devletin devamlılığı açısından arkadaşlarınızla tartışınız.
Resim 3.3 : Türklerde hükümdar, temsilî resim
ETKİNLİK
Yukarıdaki Orhun Kitabeleri’yle ilgili metni inceleyiniz. Edindiğiniz bilgilerden hareketle hükümdarın
görevlerini verilen örnekteki gibi yazınız.
• Sosyal devlet anlayışı ile ülkeyi idare eder.
• ………………………………………………………………..
• ………………………………………………………………..
• ………………………………………………………………..
85
Türklerde devlet; bağımsızlık, halk, ülke ve teşkilat olmak üzere birbirini tamamlayan dört ögeden
oluşmaktadır.
TÜRK MİLLETİ
Eski Türk devletinde insan unsurunun hak ve hürriyetlerle donanmış olması Türk devletinin kuruluş
tarzı ile ilgilidir.
Bozkır Türk devleti herhangi bir ailenin kılıç zoru ile meydana getirdiği bir yığınlar topluluğu değil
fakat idarecilerle iş birliği yapan geniş halk kitlelerinin gayretleri, katkısıyla gerçekleşen bir siyasi teşekküldü. Hatta vesikalara göre “devleti kuran ve devlet başkanını başarılı kılan”da millet idi. “Türk
kavmi il yaptığı ilini, kağan yaptığı kağanını kaybedivermiş.” sözü ile Türk devletlerinin nasıl yıkıldığına,
daha sonra II. Köktürk Devleti’nin nasıl kurulduğuna kitabelerdeki şu satırlar ışık tutacak mahiyettedir:
“Babam Kağan (İlteriş) 17 er ile harekete geçti. Haberi işiten ormandakiler, ovadakiler toplanıp geldiler.
70 kişi sonra 700 kişi oldular. (Hakanlığı) atalarının törelerine göre kurdular.”
Prof. Dr. İbrahim KAFESOĞLU
Türk Bozkır Kültürü (s. 34’ten özetlenmiştir.)
Türklerde devletin oluşumunda millet faktörüyle ilgili olarak neler söylenebilir? Açıklayınız.
Türklerin en büyük özelliği, bağımsızlıklarına son derece düşkün olmalarıdır. Bağımsızlık duygusunun
oluşmasında bozkır kültürünün etkisi büyüktür. Türkler bağımsızlıklarını kaybetmeyi çok büyük bir felaket
olarak görürlerdi. Bağımsızlık duygusu, Türklerin millî benliklerini günümüze kadar korunmalarında etkili
olmuştur.
Türk devletini oluşturan en önemli unsurlardan biri de halk (millet) idi. Türk devletlerinde halk, sosyal
sınıflara ayrılmamıştı. Her türlü ekonomik, sosyal ve siyasi faaliyetler içerisinde bulunma hakkı vardı. Milletin başında “kağan”, “han”, “il-teber” gibi unvanlar taşıyan bir hükümdar bulunurdu. Hükümdarlar, halkın huzur ve refahını sağlamaya büyük özen gösterirlerdi.
Resim 3.4: Orta Asya Türklerinin günlük yaşamını gösteren temsilî resim
Yukarıdaki görselden hareketle Orta Asya Türk topluluklarının sosyal ve ekonomik hayatları ile ilgili
hangi çıkarımlarda bulunabiliriz?
86
VATAN TOPRAĞI
Mete Han’ın tahta çıktığı dönemde Moğol Tunghular
en güçlü dönemlerini yaşıyorlardı. Mete’ye bir elçi gönderdiler. Tu-man’ın sahip olduğu ve bin mil koşabilen
atının kendilerine verilmesini istediler.
Mete, devletin ileri gelenlerini çağırdı. Devletin ileri
gelenleri şöyle dediler: Bin mil koşabilen at, Hunların değerli bir atıdır. Bu sebeple at, Tunghulara verilemez! Bunun üzerine Mete onlara şöyle dedi:
— Ne! Bir atı komşu bir devletten, nasıl daha üstün
tutabiliriz? Bundan sonra da bin mil koşabilen atı Tunghulara verdi.
Bunun üzerine Tunghuların gurur ve küstahlığı, daha
da arttı. Hunlar ile Tunghuların arasında, otsuz ve terkedilmiş bir bölge vardı. Tunghular, Mete’ye bir elçi göndererek şöyle dediler:
— Bu terkedilmiş bölge, Hunlar ile bizim, sınırlarımızdaki ordu (yani otağ yerlerimizin) dışında kalmaktadır.
Hunlar da buraya kadar gidemiyorlar. Biz, burasını sizden istiyoruz!
Mete yine devlet büyüklerini toplayarak onlara sordu. Devlet büyüklerinden bazıları ise şöyle dediler:
— Bu terkedilmiş, araziyi vermenin de vermemenin de hiçbir değeri yoktur! Bunun üzerine Mete çok kızdı ve şöyle dedi:
— Toprak, devletin temeli ve köküdür. Biz burasını
onlara nasıl hediye edebiliriz, dedi ve burasını Tunghulara verelim, diyenlerin hepsini cezalandırdı.
Prof. Dr. Bahaettin ÖGEL
Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi I (s. 222-223’ten düzenlenmiştir.)
Türklerde vatan toprağının önemi hakkında neler
söylenebilir? Açıklayınız.
İKİLİ TEŞKİLAT
Eski Türk devletlerinde ülkenin genellikle iki bölüm (kanat) hâlinde idare edildiği
görülmektedir:
Bu uygulama Asya-Avrupa Hunlarında,
Tabgaçlarda ve Köktürklerde doğu-batı
şeklinde yine Asya Hunlarında ve Ak Hunlarda yönlere göre sağ kanat-sol kanat olarak belirlenirdi.
Bu bölümde daima bir tarafın üstünlüğü
tanınırdı. Başta büyük bir hükümdar (tanhu
veya hakan) bulunup da ülke sağ-sol kanatlar hâlinde teşkilatlandırıldığı zaman her
iki taraf merkeze bağlı olarak tanhu veya
hakanın kontrolü altında tutulurdu. Kanatların başındaki idareciler, asıl hükümdarın
yüksek hâkimiyeti altında töre hükümlerini
yürütür, kendi bölgelerini ilgilendiren hususlarda dış münasebetlere girer, ancak
bütün ile ilgili meselelerde hakanın başkanlığında toplanırlardı. Ordular birleştiği
zaman herkes mensup olduğu yöne göre
sağ ve sol kanatta yerini alırdı.
Prof. Dr. İbrahim KAFESOĞLU
Türk Bozkır Kültürü
(s. 60-61’den özetlenmiştir.)
İlk Türk devletlerinde ikili teşkilat uygulamasının Türk devletlerine olumlu ve olumsuz etkileri neler olmuştur? Değerlendiriniz.
Türkler üzerinde yaşadıkları ülke topraklarına büyük önem verirlerdi; hatta vatan toprağını kutsal sayarlardı. Vatan, siyasi bağımsızlığın en önemli sembolü olarak görüldü. Bu yüzden hükümdarların başlıca görevi, ülke topraklarının bütünlüğünü bağımsızlığını korumaktır.
Türkler çok iyi işleyen idari ve askerî teşkilatlar kurmuşlardı. Bu sayede tarih boyunca birçok devlet
üzerinde hâkimiyet kurdular. Türkler “Ya devlet başa ya kuzgun leşe!” ifadesi ile devletin ne kadar önemli
olduğunu vurguladılar. Türkler teşkilatçı özellikleri sayesinde tarih boyu hiçbir zaman devletsiz kalmadılar,
bu konuda birçok millete örnek oldular.
İlk Türk devletlerinde hükümdarın bir danışma meclisi olan kurultay vardı. Kurultay boy beylerinden
oluşurdu. Her türlü devlet meseleri kurultayda görüşülür ve karara bağlanılırdı. Hükümdarın yetkileri sınırsız
olmakla birlikte genelde kurultayın kararlarına uyardı. İlk Türk devletleri ülkeyi daha kolay yönetmek amacıyla doğu-batı şeklinde ayırarak ikili teşkilat sistemini uyguladılar. Asıl hükümdar doğuyu yönetirken batıyı
oğlu (tigin) veya kardeşi yabgu unvanıyla yönetirdi. Merkezî otoritenin bozulduğu dönemlerde doğu ile
batı arasında taht kavgaları yaşanırdı.
87
• Ordu
TÜRK ORDUSU
Tarihçi Ammianus (Emiyanus) Hun Türklerinin savaşçılığıyla ilgili olarak: “Hunlar piyade
olarak dövüşmeye hiç alışkın değillerdi. Bir defa eyere oturduktan sonra, küçük ve çirkin ama
yorulmak bilmeyen, yıldırım gibi giden atlarına
sanki yapışık kalırlardı. Savaşlarda korkunç
çığlıklar atarak düşmanın üzerine çullanırlar. Bir
direnme ile karşılaşınca hemen dağılırlar ama
kısa zaman sonra aynı süratle gelerek önlerine
çıkan her şeyi delip geçerler. Buna rağmen bir
müstahkem mevkiyi kuşatıp merdivenlerle ele
geçirme sanatını bilmezler. Ancak demir kadar
sert ve öldürücü sivri kemik uçlu oklarını saşılacak kadar uzak mesafelere atmada gösterdikleri maharete hiç kimse erişemezdi.” der.
Prof. Dr. Salim KOCA
Türkler, C 2, s. 839-840
Türklerin savaşlarda atlı birlikler ve hafif
silahlar kullanmalarının sebepleri neler olabilir? Açıklayınız.
Türklerin tarih boyunca birçok devlet kurmaları, geniş bölgeler üzerinde hâkimiyet oluşturmalarındaki en
büyük etkenlerden biri de güçlü ordulara sahip olmalarıydı. Orta Asya’nın zorlu şartları Türkleri mücadeleci
ve güçlü bir yapıya ulaşmalarını sağladı. Bu mücadeleci özellikleri askerî yapılarına da etki etti, güçlü ve disiplinli ordular kurdular.
Türklerde askerlik meslek sayılmazdı. Ordu-millet
anlayışı çerçevesinde kadın- erkek farkı gözetmeksizin
her Türk asker sayılırdı. Ücretli askerlik yoktu. Türkler
her an savaşa hazır bir şekilde yaşarlardı.
Türk tarihinde ilk düzenli ordu Mete Han tarafından
kuruldu (MÖ 209). Onluk sisteme dayalı bir ordu bütün
Türk devletleri yanında başka devletlere de örnek oldu.
Türkler savaşlarda da “turan taktiğini” kullanırlardı.
Turan taktiğinde ordu üç kısıma ayırılırdı. Merkezdeki
kuvvetler ilk olarak düşmana saldırır gibi yapar sonra
geri çekilirlerdi. Düşman kuvvetler, çekilen bu birliği takibe başlayınca sağ ve solda pusu kurmuş olan Türk
kuvvetleri de aniden dönüp düşmana saldırırlardı. Böylece çembere alınan düşman kuvvetleri yok edilirdi.
Türkler genelde atlı birliklerden oluşurdu. Savaşlarda ok, yay, kılıç, kalkan, gürz ve mızrak gibi hafif silahlar kullanırlardı.
1.
2.
3.
4.
Kanatlardaki birlikler dŸßmanÝn
fark edemeyeceÛi yerlerdedir.
Arazi uygunsa bir daÛ ya da tepenin ardÝnda beklerler, deÛilse savaßtan šnce hendek kazarlardÝ.
Kanatlardaki birlikler oku birlikleri
de olabilirdi.
AtlÝ okular šnde giderek dŸßmana
fazla yaklaßmadan taciz etmeye baßlarlar. Bir sŸre sonra da kaar gibi yaparlardÝ. Gšbekteki sŸvariler yerlerinde
kalabilir ya da atÝ okularla birlikte
hareket edebilirlerdi. Hepsinin birlikte
hareket etmesi dŸßmanÝn kandÝrÝlmasÝnÝ
kolaylaßtÝrabilirdi. Fakat bu, dŸzenin
yeniden olußturulmasÝ aÝsÝndan
tehlikeliydi.
SaldÝran birlikler, dŸßmana
yenileceklerini anlamÝß izlenimi
vererek geri ekilirler. DŸßman
da yeneceÛini sanÝp takip ederse
taktiÛin sonraki aßamasÝ gerekleßirdi.
DŸßman embere alÝnÝr
ve savaß kazanÝlÝrdÝ.
DŸßman askerlerinin piyade ya da atlÝ olmalarÝ fark etmez.
AtlÝ okular
Gšbekteki sŸvariler
Kanatlardaki atlÝlar
Mutlaka hilal ßeklinde dizilmeleri gerekmiyordu. V veya U ßeklinde de dizilebilirlerdi. TaktiÛin baßarÝlÝ olabilmesi iin dŸßmanÝn katÝÛÝ
dŸßŸnŸlen merkez kuvvetlerini takip etmesi ve bu taktiÛi uygulayan askerlerin dŸzene uymalarÝ gerekliydi.
Şekil 3.1: Turan taktiği
Türklerin savaş taktikleri hakkında neler söylenebilir? Açıklayınız.
88
• Sosyal ve Ekonomik Hayat
BOZKIR HAYATI
Göçebeliğin bozkırda başıboş bir yaşam
tarzı olduğunu sanmayalım. Göçebeler hayvanların yemlerini düşünmek ve sürülerine
zarar vermeyecek alanlara göçmek zorundadırlar. Her besicinin hayvanları için en uygun yeri seçmesi gerekir. Hayvanlar için yaz
ve kış konaklama yeri önemlidir. Zira gelişigüzel herhangi bir yer mevsimlere göre elverişli olmayabilir. İlkbahar ve sonbahar
nerde olsa geçirilebilir. Kışın barınabilmek
için ormanlık yahut rüzgârdan korunaklı derin bir vadi seçmek gerekir. Aynı zamanda
buranın ağaç ve meraların bol, karı az bir
yer olması şarttır. Yazın ise bunun aksine
sulak ve aynı zamanda açık bir yer olması
tercih edilir. Bunun için göllerin, ırmakların
kenarlarında haşerattan korunmuş yerler elverişlidir.
Onlar bozkırlara, otsuz ve ocaksız çöllere alışıktırlar. Zaruret hâlinde, pek aza kanaat getirerek gün geçirecek derecede dayanıklıdırlar.
Prof. Dr. Laszio RASONYI (Lazyo Razonyı)
Türkler (C 1, s. 371-377’den özetlenmiştir.)
Resim 3.5: Konargöçer yaşamı anlatan temsilî resim
TÜRKLERDE AT
Batı yazarları Hunların atlı tekniklerine hayret etmekten kendilerini alamazlar. Sidonius’a (Zidonyus)
göre daha anasının yardımından yeni kurtularak
ayakta durabilen bir Hun çocuğunun yanı başında
hemen eyerlenmiş bir ata rastlanır. Hun süvarisi, atına yapışmış gibi oturur. At, başka bir kavmi sadece
sırtında taşır fakat Hun kavmi at sırtında ikamet eder.
At sırtında alışveriş eder, yer, içer hatta hayvanın ince
boynuna sarılarak uyuyabilir ve güzel rüyalar görebilirlerdi. At sırtında danışmalarda bulunmak suretiyle
mühim kararlar verirlerdi.
At üzerinde uzaktaki memleketleri yenmek ve kölelikte tutmak mümkün olmuştur. Hunlar, Avarlar,
Köktürkler muazzam imparatorluklarını at üzerinde
yaşamak sayesinde ve at sırtında savaş yaparak tesis etmişlerdir.
At üzerinde süratle giderken öne, arkaya, yana
aynı emniyetle ok atabilmeleri sayesinde yerleşik kavimlerin ağır hareket kabiliyetlerine sahip köylü orduları üzerinde, aşılması mümkün olmayan bir üstünlük
temin etmişlerdir. Hunluların “süratli atlılar” olduklarını itiraf eden Jordanes, Türk atlılarının fırtına gibi görünüp ve uçan kuş sürüleri gibi bir anda kaybolduklarını belirtir.
Prof. Dr. Gyula NEMETH (Gula Nemet)
Türkler (C 1, s. 888’den özetlenmiştir.)
Minyatür 3.1: At sırtında ok atan bir Hun süvarisi
1. İlk Türklerin konargöçer bir yaşam sürmelerinde hangi faktörler etkili olmuştur? Açıklayınız.
2. Atın, Türklerin sosyal, iktisadi ve askerî hayatlarındaki önemi hakkında neler söylenebilir? Belirtiniz.
89
Orta Asya’nın zorlu şartları, Türklerin konargöçer bir yaşam sürmelerinde etkili olmuştur. Yaz
aylarını “yaylak” denilen yüksek yerlerde, kış aylarını ise “kışlak” denilen yerlerde geçirmişlerdir.
Konargöçer yaşam, ekonomik faaliyetlerin oluşmasında etkili olmuştur. Türklerde ekonominin
temeli hayvancılığa dayalıdır. Genellikle at ve koyun beslerlerdi. At sayesinde geniş bozkırlara hâkim oldukları gibi askerî birlikleri genelde atlı birliklerden oluşurdu. Türklerde otlak ve yaylaklar
devletin malı olduğundan bu durum büyük toprak
sahiplerinin oluşmasına engel olurdu.
Türkler gayet sade yaşarlardı. Türk erkekleri
pantolon, ceket, çizme, gömlek ve kaftan gibi kıyafetler giyerlerdi. Savaş sonrası ve önemli günlerde “toy” denilen eğlenceler düzenlerlerdi. Bu
eğlencelerin en önemlisi baharın gelişini simgeleyen Nevruz Bayramı’ydı.
Eski Türklerde yaygın olarak Gök Tanrı (tek
tanrılı bir inanış) anlayışı vardı. Ölümden sonra
yaşama inanırlardı. Bu yüzden ölüleri için “kurgan” denilen iki küçük oda şeklinde mezar yaparlardı. Bu mezara ölünün değerli eşyalarını koyarlardı. Mezarın başına ölen kişinin öldürdüğü düşman sayısı kadar “balbal” denilen heykelcikler dikerlerdi.
BİLGİ NOTU
HUN SANATI
Hun sanatının en önemli eserleri Altaylarda
yapılan kazılarda ortaya çıkarılan Pazırık Kurganları’nda rastlandı. Burada kılıç, yay, mızrak,
eyer takımları ve kadınlara ait süs eşyaları bulundu. Bu eserlerde en ilginç olanı hayvan üslubunun başarıyla uygulandığı ve dünyanın en eski halısı olan “Pazırık Halısı”dır. Halının boyutları
200 cm x 189 cm, kalınlığı ise 2 mm’dir.
Yine Hun eserlerinin bulunduğu önemli
eserlere Kazakistan’ın Alma Ata şehri yakınlarında bulunan Esik Kurganı’nda rastlandı. Bu
kurganda seramik kaplar, gümüş kupalar yanında bir Türk hükümdarının altın levhalarla
kaplı zırh içine konmuş iskeleti bulundu. “Altın
elbiseli adam” adı verilen bu zırhın yanındaki silahlar da altın işlemelerle süslüydü. Süslemelerdeki altın işlemeciliği Hun sanatının ne kadar
ilerlediğinin kanıtıydı.
Prof. Dr. Nejat DİYARBEKİRLİ
Türkler (C 3, s. 851, 878’den yararlanılarak düzenlenmiştir.)
Fotoğraf 3.4: Pazırık Kurganı’nda bulunan Altın Elbiseli Adam ve elbisesinin ayrıntıları
Fotoğraf 3.3: Balbal
Türklere ait mezarların bulunmasında tarihe yardımcı hangi bilim dalından faydalanılmıştır? Açıklayınız.
90
3. KAVİMLER GÖÇÜ VE AVRUPA HUN DEVLETİ
a) Kavimler Göçü (375)
Büyük Hun Devleti’nin dağılmasından sonra başta Hunlar olmak üzere birçok Türk boyu IV. yüzyıl ortalarında Aral Gölü ve Hazar Denizi arasındaki bölgeye geldiler. Buradan Karadeniz’in kuzeyine doğru hareket eden Hunlar, bu bölgede bulunan çoğunluğu Germen olan Ostrogot, Vizigot, Gepit ve Vandal kavimlerine baskı uyguladılar. Romalıların barbar olarak nitelendirdiği bu kavimler batıya doğru göç etmek
zorunda kaldılar (375). Yıllarca süren bu göç hareketini tarihçiler “Kavimler Göçü” diye adlandırdılar.
Kavimler Göçü’nün önemli sonuçları:
• Barbar saldırılarına karşı koyamayan Roma İmparatorluğu Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı
(395). Batı Roma İmparatorluğu barbar saldırıları sonucu yıkıldı (476).
• Avrupa’nın siyasi haritası ve etnik yapısı değişti. Günümüz Avrupa’sının temelleri atıldı (Alan, Vandal
ve Vizigotlar İspanya; Angıl ve Saksonlar İngiltere, Germenler ise Almanya’nın temellerini oluşturdular.).
• Roma İmparatorluğu’nun parçalanmasıyla Avrupa’da feodalite (derebeylik) ortaya çıktı.
• Hristiyanlık barbar kavimler arasında yayıldı. Bu durum Katolik kilisenin önem kazanmasına ve kilisenin dinî öğretilerine dayanan skolastik düşüncenin ortaya çıkmasına neden oldu.
• Kavimler Göçü tarihçiler tarafından İlk Çağ’ı bitiren Orta Çağ’ı başlatan olay olarak kabul edildi.
• Türk kültürü Avrupa’da yayıldı (Avrupalılar, Türklerden savaş teknikleri yanında pantolon, ceket
gibi giysileri öğrendiler.).
• Avrupa’da, Hun Devleti kuruldu. Avrupa Hunlarının etkisiyle bu kıtada edebiyat (destanlar vs.) ve
müzik alanlarında canlanma yaşandı.
rm
an
la
r
Normanlar
No
Vandallar
Yutlar
Ang
Ýllar
S
r
so
n
la
r
Lombardlar
nkla
a
nl
k
Gotlar
Vandallar Burgundlar
nlar
Sakso
Fra
Normanlar
a
m
o r Paris
r
N
n
o
ks
Sa
lar
a
Lombardlar
r
Ostrogotla
Hunlar
Hunlar
Elzelburg
Alamanlar
lar
bard
Pavia
an
z
tl
Ravenna
Roma
Edirne
Bizans
r
tla
Vi
o
ig
ar
go
la
r
SŸ
ve
vle
r
Burgundlar
r
tla
igo
Viz
Ostrogotlar
tro
Os
Al
Lom
r
nla
Ala
Vandallar
Vand
allar
Atina
Kartaca
Vandallar
0
250
500
750
100 km
KAVÜMLER G…‚†
Franklar
Saksonlar
AngÝllar, Yutlar
Vizigotlar
Ostrogotlar
Vandallar
Burgundlar
Lombardlar
Hunlar
Slavlar
Harita 3.3: Kavimler Göçü
91
Feodalite (Derebeylik): Kavimler Göçü sonrasında barbar kavimlerin Avrupa’ya girmesiyle büyük karışıklıklar yaşandı. Merkezî otoritenin bozulmasıyla feodalite denilen siyasi bir yapı ortaya çıktı. Barbar
istilası sonucu hayatları tehlikeye giren halk ise hayatlarını devam ettirebilmek için çareyi feodal derebeylere sığınmakta buldular. Derebeyleri güçlü kalelere, büyük şatolara, kendilerine ait topraklara ve silahlı güçlere sahiplerdi. Derebeyleri, topraklarının büyüklüğüne ve güçlerine göre “senyör”, “dük”, “kont”,
“vikont” ve “şövalye” gibi unvanlar alırlardı. Halkı himaye eden bu derebeylere “süzeren”, himaye edilen
halka ise “vassal” denirdi. Feodal düzende derebeyler topraklarına sığınan insanlar üzerinde her türlü
hakka sahip oldular. Öyle ki derebeyleri arazi ile birlikte üzerinde yaşayan halkı (serfleri) satma veya satın
alma hakkına sahipti. Derebeylik sistemi Orta Çağ boyunca Avrupa’nın siyasi simgesi hâlindeydi.
Fotoğraf 3.5: Derebeyi şatosu
ETKİNLİK
Kavimler Göçü’nün Avrupa’daki siyasi, sosyal, kültürel ve dinî sonuçlarını araştırarak aşağıdaki tabloya kısaca yazınız.
Siyasi
Sosyal ve Kültürel
Dinî
92
b) Avrupa Hun Devleti (370-496)
ÜSKANDÜNAVYA
Moskova
S
s
ak
MANÞ DENÜZÜ
S
U
U
O
r
an
Sinop
Üstanbul
MP
ARA
Atina
Ankara
T O RL
Üzmir
Kars
UÚ U
ak
Ýrm
zÝl
KÝ
Malatya
Tahran
Antalya
Di
K
Antakya
E
N
Girit
Ü
cle
D
Trabzon
Ü
A
KARADENÜZ
ÜZ
Lizbon
Tuna
ÚU Sofya
RO
MA
Ü
r
N
Roma
O
la
E
D
BŸkreß
D
Belgrad
R
pD
Al
Al
Etzelburg
A
AT
LA
S
dla
Z
OM A
TI R
Katalan
B A Madrid
Marsilya
r
D E V L E T Ü
A
R
ÜMPA
AT
Ý
lar Venedik
aÛ
H U N
tle
H
K
Y
bar
OR
ki
A V R U P A
Viyana
U
LU Ú
Üs
Varßova
Lom
A
N
Paris
r
undla
Burg
larBerlin
on
Londra
KÝbrÝs
BaÛdat
0
360
at
Þam
Z
FÝr
Üsfahan
720 km
KudŸs
Harita 3.4: Avrupa Hun Devleti
ARAŞTIRALIM
Yukarıda verilen haritada Avrupa Hun Devleti’nin Avrupa üzerindeki hâkimiyet alanlarını belirleyiniz.
Avrupa Hun Devleti ve diğer Türk boylarının Avrupa üzerindeki sosyal, kültürel ve askerî etkilerini araştırınız.
IV. yüzyılın ortalarında, Kavimler Göçü’ne sebep olan Hunların bir kolu batıya yönelerek kısa sürede
Tuna Nehri’ne kadar ulaştı. Hunların büyük bir kısmı ise Kafkaslar üzerinden Doğu Anadolu’ya ve İç Anadolu’ya akınlar düzenlediler.
Bu dönemde Hunların başında Balamir bulunmaktaydı. Balamir’den sonra Uldız tahta geçti. Uldız döneminde Hunlar, Karpatları aşarak Macaristan’a girdiler. Burada Avrupa Hun Devleti’nin temellerini atarak
Avrupa’da etkileri günümüze kadar sürecek olan siyasi ve askerî faaliyetlere başladılar (370). Yine bu dönemde Hunların Doğu ve Batı Roma imparatorluklarına karşı izleyecekleri siyasette belirlendi. Bu siyasi
politikaya göre Doğu Roma (Bizans) sürekli baskı altında tutulacak, barbar kavimleriyle mücadele hâlinde
olan Batı Roma ile iyi ilişkiler kurulacaktı.
Uldız döneminde Batı Roma ile iyi ilişkiler kuruldu. Hatta Batı Roma İmparatoru, barbarlara karşı Uldız’dan yardım istedi. Uldız, barbar kavimlerin büyük bir kısmını Floransa civarında yenilgiye uğrattı. Doğu
Roma’ya da baskı uyguladı.
Avrupa Hun Devleti’nin başına Uldız’dan sonra Karaton, daha sonra da Rua geçti. Bu dönemde Bizans üzerindeki Hun baskısı iyice arttı. Bizans vergiye bağlandı. Batı Roma ile dostluk antlaşması yapıldı.
Uldız’ın Doğu ve Batı Roma imparatorluklarına karşı farklı siyasi politika izlemesinin sebepleri neler
olabilir? Açıklayınız.
93
Attila Dönemi (434-453): Rua’nın ölümünden sonra (434)
Avrupa Hun Devleti’nin başına Attila ve kardeşi Bleda geçti. 445
yılından sonra ise Attila ülkeyi tek başına yönetti. Attila, Avrupa
Hun Devleti’ne en parlak dönemini yaşattı. Attila, Doğu ve Batı
Roma imparatorluklarını hâkimiyeti altına alarak büyük bir cihan
imparatorluğu kurmak istiyordu. Bu amaçla Bizans’a sığınan
Hun kaçaklarının durumunu görüşmek üzere Hun ülkesine gelen Bizans elçileriyle Margus Antlaşması’nı yaptı (434).
TANIYALIM
Margus Antlaşması’na göre;
• Bizans’ın daha önce ödediği vergi iki katına çıkarılacaktır.
• Hunlardan kaçanlar Bizans’a kabul edilmeyecektir.
• Bizans, ülkesine sığınanları iade edecektir.
• Bizans, Hunların düşmanlarıyla ittifak yapmayacaktır.
Margus Antlaşması’nın siyasi sonuçlarını her iki ülke açısından değerlendiriniz.
• Attila’nın Seferleri
I. Balkan Seferi (441-442): Bizans’ın Margus Antlaşması
şartlarını yerine getirmemesi üzerine Attila, I. Balkan Seferi’ne
çıktı. Atilla Tuna Nehri’ni aşarak Doğu Trakya’ya kadar ilerleyince Bizans barış istemek zorunda kaldı. Yapılan yeni antlaşma ile Bizans’ın daha önce ödediği vergi miktarı artırıldı.
II. Balkan Seferi (447): Bizans’ın taahhüt ettiği vergileri
ödememesi üzerine Attila II. Balkan Seferi’ne çıktı. Bizans yeniden barış istedi. Yapılan Anatolyus Antlaşması ile Bizans’ın
ödediği vergi üç katına çıkarıldı.
Batı Roma (Galya) Seferi (451): Doğu Roma’ya siyasi üstünlüğünü kabul ettiren Attila, Batı Roma’yı da hâkimiyeti altına
almak istemekteydi. Batı Roma’ya sefer yapmak için bahane
ararken Batı Roma İmparatoru’nun kız kardeşi Honaria’nın (Honarya) kendisine yaptığı evlenme teklifini kabul etti. Çeyiz olarak da Batı Roma topraklarının yarısını istedi. Ancak bu isteği
kabul edilmeyince Galya (Fransa) Seferi’ne çıktı. Romalı General Aetius (Aetyus) komutasındaki orduyla Katalan Ovası’nda
savaştı (451). Bu savaştan kesin bir sonuç alınamadı. Ancak
savaş sonlarında Romalı General Aetius’un gözden düşmüş olması ve bir yıl sonra Roma üzerine yaptığı seferde Attila’nın
karşısına kuvvet çıkaramamaları Romalıların çok büyük kayıplar verdiğini göstermektedir.
İtalya Seferi (452): Attila, Galya Savaşı’ndan bir sene sonra
Alpleri aşarak İtalya’ya girdi. Büyük bir korku içine düşen Romalılar, Papa I. Leo’dan yardım istediler. I. Leo, bütün Hristi94
ATTİLA
Avrupa Hun Hükümdarı Attila’nın
kişisel özellikleriyle ilgili çeşitli görüşler
vardır:
Hristiyanların günahlarından dolayı
Allah’ın kendilerini cezalandırmak maksadıyla Attila’yı gönderdiğini düşünmüşlerdir ve ona Flagellum Dei (Allah’ın kamçısı) unvanını vermişlerdi.
Got efsanelerinde Attila; harpten
hoşlanan, ılımlı tabiatta ve keskin zekâlı bir hükümdardı. Galya’da meydana gelen menkıbelerde Attila, genellikle çok kan dökücü ve merhametsizdir.
Buna karşılık Cermen efsanelerinde
Attila, çok büyük ve alicenap bir hükümdardır. Attila’nın sarayında birçok
Cermen hükümdarı yaşar.
Macarlar arasında Attila ve Hunların çok değişik bir yeri vardır. Bir zamanlar Hunlarla Onogurların karışarak
yeni bir siyasi Türk topluluğu meydana
getirdiği sırada onlarla beraber yaşadıkları sanılan eski Macarlar, Hunları
Macarların ceddi sayar ve en eski Macar kroniklerinde bu görüş yer tutar.
Prof. Dr. Şerif BAŞTAV
Türkler (C 1, s. 878’den özetlenmiştir.)
Avrupa’da Attila hakkında farklı
görüşlerin ortaya çıkmasının sebepleri nelerdir? Açıklayınız.
yanlar adına Roma’nın bağışlanmasını istedi. Attila, Papa’nın teklifini kabul etti. Attila’nın Papa’nın teklifini
kabul etmesinde Batı Roma’nın gücünü kırdığına inanması ve Sasani (İran) üzerine bir sefer yapmayı
planlaması etkili oldu. Attila, İtalya Seferi dönüşünde öldü (453).
Resim 3.6: Papa I. Leo’nun Attila’yı karşılayışı (temsilî resim), Mihály Munkácsy
Avrupa Hun Devleti’nin Parçalanması
Attila’nın ölümünden sonra üç oğlu İlek, İrnek
ve Dengizik arasında taht kavgaları başladı. Bu
kavgalar Avrupa Hun Devleti’ni zayıflattı. İlek, Germen kavimleri ile Dengizik ise Bizans’la yapılan
savaşlarda öldü. İrnek ise Orta Avrupa’da tutunamayacaklarını anlayarak Hunların büyük bir kısmı
ile Karadeniz’in kuzeyindeki düzlüklere çekildi. Bu
Türk boyları, bölgede bulunan Oğuzlarla karışarak
Bulgar ve Macarların ortaya çıkmasına zemin hazırladılar.
Avrupa’da uzun yıllar hâkimiyet kuran Hunlar,
Avrupa’yı siyasi, kültürel ve askerî açıdan etkilediler.
BİLGİ NOTU
AVRUPADA HUN İZLERİ
Avrupa Hun Devleti, Avrupa’da yaklaşık 100
sene hâkimiyet kurdu. Bu dönemde Avrupa’nın
siyasi, kültürel ve askerî hayatında etkili oldu.
Avrupalılar, Türklerden savaş tekniklerini öğrendiler. Ayrıca pantolon, ceket ve iç çamaşırı
giymeyi, at koşumları ve atları eyerlemeyi Türklerden aldılar. Hunlarla yaptıkları mücadeleleri
anlatan destanlar meydana getirdiler (Nibelungen Destanı, Hun-Burgant çatışmalarını anlatmaktadır.).
Prof. Dr. Gyula NEMETH
Türkler (C 1, s. 900’den düzenlenmiştir.)
ETKİNLİK
Avrupa Hun Devleti’nin Avrupa’ya etkilerini aşağıdaki tabloya yazınız.
Siyasi
Kültürel
95
4. I. KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659)
AK HUN DEVLETÜ
ÜSLAM DEVLETÜ
K…KT†RKLER
SASANÜLER
DOÚU ROMA (BÜZANS) ÜMPARATORLUÚU
‚ÜN
MÜLATTAN …NCE
318 300
200
MÜLATTAN SONRA
0
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
Tarih şeridine göre I. Köktürk Devleti hangi devletlerle siyasi ilişkilerde bulunmuştur?
ERGENEKON DESTANI
Bu mağlup edilen boylardan iki kadınla iki erkekten
başka kimse kalmamıştı. Bu iki ev halkı da gelir de bizi
öldürür diye sarp ve kayalık bir yere kaçıp saklanmışlardı. Bu saklandıkları yerin etrafı hep dağlar ve ormanlar ile örtülüydü. Dimdik dağlarla çevrili olan bu yerin
girilip çıkılacak bir geçidinden başka bir yeri de yoktu.
Bu geçitten bile binbir zorlukla girilip çıkılırdı. Dağların
orta yeri ise dümdüz ve çayırlık ova idi. Bu ovanın adına da Ergenekon dediler.
Düşmanın kılıcından kurtularak sağ kalan bu iki kiResim 3.7: Ergenekon’dan çıkış, temsilî resim
şinin adı, Negüz ve Kıyan idi. Onlarca seneler o güzel
ova içinde yaşadılar ve yavaş yavaş soyları da çoğalmaya başladı. Birbirleri ile evlenmek yolu ile gittikçe çoğaldılar. Bölüm bölüm ayrıldılar. Böylece meydana gelen onların oymakları, ayrı ayrı adlar almaya başladılar ve birbirlerini o adlarla çağırmaya başladılar.
Bu dağların arasında sıkışarak çoğalmaya başlayan halklar, artık bu dağ ve ormanlıklar içinde yaşayamaz hâle geldiler. Dağlar arasında tek geçitten geçmek de yine çok zor idi. Hepsi bir araya gelip
bu dar geçitten nasıl geçeceklerini düşündüler ve kurtuluş için bir yol aradılar. Bu geçitte bir demir
madeni vardı. Bu madeni işletir ve demir çıkarırlardı. Başka bir yol bulamayınca bu demir kapıyı eritip
oradan çıkmaya karar verdiler. Hepsi bir araya gelip ormandan odunlar topladılar ve eşeklerle yük yük
kömürler getirdiler. Ayrıca da körükler yaptılar. Topladıkları dağ gibi odun ve kömürleri geçidin önüne
yığdılar. Körükleri öyle dizdiler ki ateş yanıp da körükler üflenmeye başlayınca dağ hemen eriyip delinecekti. En sonunda ateşler yandı, körükler işledi ve geçitte eriyip parçalandı. Tabii olarak yolda açılınca içeride hapsolan halkın hepsi dışarıya kolaylıkla çıkabildiler. Bu suretle bozkırlara yayılıp her biri
bir yerde yerleştiler.
Prof. Dr. Bahaettin ÖGEL
Türk Mitolojisi (C I, s. 62-63’ten özetlenmiştir.)
Ergenekon Destanı’nda Türklerin hangi özelliklerinden bahsedilmektedir? Belirtiniz.
96
Tarihte Türk sözcüğünü ilk kullanan devlet olan Köktürkler, Orta Asya’da Büyük Hun Devleti’nden
sonra kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Çin kaynaklarına göre Köktürklerin ataları Hunlardır. Ergenekon
Destanı’na göre Köktürk Devleti’ni kuran boyun adı “Aşina”dır. Aşina kelimesi Türkçede “kurt” anlamına
gelmektedir.
Büyük Hun Devleti’nin yıkılmasından bir süre sonra Türklerin bir kısmı Altay Dağları’nın doğusuna yerleştiler. Buraya yerleşen Türkler demircilikle uğraşır, Avarlara bağlı olarak varlıklarını sürdürürlerdi. Bu sırada Avarlara karşı ayaklanan Töleslerin (birçok Türk boyunun karışımından meydana gelen topluluk) isyanını bastırma görevi Köktürklerin başında bulunan Bumin’e verildi (546). Ayaklanmayı bastıran Bumin,
Avar kağanının kızıyla evlenmek istedi. Böylece Avar kağanıyla eşit haklara sahip olmak düşüncesindeydi. Ancak Avar kağanı, “Siz demircilik yapan adi kölelerimizsiniz. Nasıl olur da bizden kız istemeye cesaret edebilirsiniz?” diyerek Bumin’in isteğini geri çevirdi. Bunun üzerine ayaklanan Bumin, ordusuyla
Avarları yenilgiye uğrattı (552). Merkezi Ötüken olan Köktürk Devleti’ni kurdu (552).
Bumin Kağan, bölgedeki Türkleri yeniden bir bayrak altında topladı. Eski Türk geleneklerine uygun
olarak ülkesini Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayırdı. Devletin Batı yönetiminin idaresini “ yabgu” unvanıyla kardeşi İstemi’ye verdi. Ancak Bumin Kağan devleti kurduktan bir yıl sonra öldü (553). Bumin Kağan
döneminde Köktürkler Ötüken’de siyasi birlik hâline geldi.
Bumin Kağan’ın ölümünden sonra yerine oğlu Mukan Kağan geçti. Mukan Kağan, Avar devletine kesin olarak son verdi. Doğuda Kitanları, kuzeyde ise Kırgızları Köktürk Devleti’ne bağladı ve Çin’i baskı altına aldı. Mukan Kağan doğuda bu başarıları kazanırken amcası İstemi Yabgu da batıda Hazar Denizi’ne
kadar uzanan bölgeyi ve buradan geçen İpek Yolu’nu kontrol altına aldı.
S
i
b
i
r
y
a
ey
nis
Ye
K…KT†RK DEVLETÜ
u
yh
Se
n
Ce
n
yhu
Aßkabat
Merv
sa
ni
ÜR
Herat
S
Karabalgasun DoÛu
Karakurum
Turfan
Talas
Buhara
Karaßar
KšktŸrkler
Ko
re
Gobi ‚šlŸ
HanbalÝk
(Pekin)
Semerkant Kaßgar
Yarkent Hotan
ler
AN
K…
‚ i n
Gazne
RF
Tibet
EZ
Ü
Arabistan
…tŸken
Balkaß
GšlŸ
n
Cent
Manurya
Tunguzlar
a
ng
e
el
hu
Aral
GšlŸ
Sa
Üran
Basra
HAZAR DENÜZÜ
Ütil
Or
Z
NÜ
Ürtiß
DE
RA
Baykal
GšlŸ
B†Y
†K
OKY
ANU
S
KA
BatÝ KšktŸrkler
UMMAN
DENÜZÜ
0
Hindistan
BENGAL
K…RFEZÜ
‚in Hindi
500
1000 km
I. Kšk TŸrk Devleti
DoÛu ve BatÝ Kšk TŸrk devletleri sÝnÝrÝ
‚in Seddi
Harita 3.5: I. Köktürk Devleti
97
Mukan Kağan Dönemi (553-572): Bumin Kağan’ın
ölümünden sonra devletin başına önce Ko–lo Han, daha sonra Mukan Kağan geçti. Bu dönemde Avarlara tamamen son verildi. Doğudaki Kitanlar ve kuzeydeki Kırgızlar Köktürk Devleti hâkimiyetine girdi. Çin, yapılan
akınlarla baskı altına alındı.
İstemi Yabgu Dönemi (552-576): Bumin Kağan’ın
kardeşi olan İstemi, yabgu sıfatıyla devletin batı kanadını yönetti. İpek Yolu’nu denetimi altında tutan Ak
Hunlara (Eftalitler) karşı Sasaniler (İran) ile iş birliği yaptı.
Ak Hun Devleti’ne son vererek topraklarını Sasanilerle
paylaştı (557).
İpek Yolu üzerinde hâkimiyet kurma mücadeleleri yüzünden Sasanilerle arası açılınca bu kez Sasanilere karşı
Bizans ile ittifak yaptı. Bu ittifak sonucu Bizans-Sasani Savaşları başladı. Bu durum her iki devleti de yıprattı. Bu durumdan faydalanan İstemi Yabgu ülkesinin topraklarını
Büyük Okyanus’tan Volga (İtil) Nehri’ne kadar genişletti.
Ta-Po Kağan Dönemi (572-581): Doğu’da, Mukan
Kağan’ın ölümünden sonra yerine Ta-Po Kağan geçti.
Ancak Ta-Po’nun yanlış politikaları yüzünden devlet zayıfladı. Ta-Po Kağan önce Köktürk inançlarına uygun
olmayan Manihaizm dinini benimsedi. Dış politikada
Çin’in etkisinde kaldı. Çinlilere ait lüks tüketim mallarının ülkesine girmesine izin verdi. Tüm bu gelişmeler TaPo Kağan’ı, Köktürk halkının gözünden düşürdü. 576
yılında İstemi Yabgu’nun da ölümü ülkenin batı kanadının zayıflamasına yol açtı.
TÖREYE BAĞLILIK
Köktürkler hem siyasi hem de kültür istiklali hususunda son derece hassas idiler.
Nitekim kuruluşundan çeyrek asır geçmişti
ki Köktürk Devleti, Çin’in ustaca yürüttüğü
kışkırtıcı ve yıkıcı faaliyetleri yüzünden 585
yılında ağır bir darbe yedi; iç ve dış baskılara dayanamayan Işbara Kağan, sonunda
Çin hâkimiyetini tanımak zorunda kaldı. Ancak Çinlileşmeye karşı çıkan Işbara Kağan
Çin imparatoruna yazdığı bir mektupta şöyle dedi:
“Oğlumu sarayınıza gönderiyorum. Size
ilahî kökten gelen atları her yıl takdim edecektir. Sabah akşam emirlerinizi bekleyeceğim. Fakat elbiselerimizin önünü açmaya,
omuzlarımızda dalgalanan saç örgülerimizi
çözmeye, dilimizi değiştirmeye ve sizin kanunlarınızı kabul etmeye gelince örf ve
âdetlerimiz çok eski olduğu için onları bozmaya cesaret edemem. Bütün milletimiz de
aynı kalbe sahiptir.
Prof. Dr. Salim KOCA
Türkler (C 2, s. 826’dan özetlenmiştir.)
Çin, neden Türklerin töresini bozmak istemektedir? Açıklayınız.
I. Köktürk Devleti’nin Parçalanması: Doğuda Ta-Po Kağan’ın ölümünden sonra devletin başına İşbara Kağan, batıda İstemi Yabgu’nun yerine ise Tardu geçti. Ancak ülkedeki iktidar mücadelesi I. Köktürk
Devleti’nin merkezî otoritesinin bozulmasına neden oldu.
BATI KÖKTÜRK DEVLETİ (552-659)
DOĞU KÖKTÜRK DEVLETİ (552-630)
• Doğu Köktürk Devleti ile hâkimiyet mücadelesine girişti.
• Çin üzerine seferler düzenledi ancak başarılı
olunamadı.
• Tardu’nun ölümünden sonra çıkan iç karışıklıklar yüzünden Çin egemenliğine girdi (659).
• Çin’in Türk töresini yok etmek istemesine karşı direnseler de başarılı olamadılar.
• Ülkede çıkan kıtlık ve salgın hastalıklar devleti yıprattı.
• Çin baskılarına daha fazla dayanamayan Doğu Köktürk
Devleti 630 yılında yıkıldı.
Doğu Köktürk Devleti ile Batı Köktürk Devleti arasında yaşanan iktidar mücadelesi I. Köktürk Devleti’ni siyasi açıdan nasıl etkilemiştir? Açıklayınız.
98
5. II. KÖKTÜRK (KUTLUK) DEVLETİ (682-744)
OKUMA METNİ
KÜRŞAT İHTİLALİ
Köktürk Devleti’nin yıkılmasıyla binlerce Türk, Çin hâkimiyetine girdi. Bu
durumu hazmedemeyen Doğu Köktürk Kağanı Çuluk’un küçük oğlu Kürşat,
esaretin onuncu yılında Çin’e karşı bir ihtilal yapmaya karar verdi. “O gece
gökteki yıldızlar titreşip yanıyor, Ötüken’den gelen sert bir rüzgâr ciğerlere
dolup taşıyordu. Kürşat’ın evinde toplantı vardı. Kürşat’la Bögü Alp güvendikleri Türk beylerinden birkaçını çağırmışlardı. Aldıkları buyruk gereğince
yayan olarak geliyorlardı. Her zamanki gibi ciddilerdi. Fakat başladıkları işin
ululuğundan habersizdiler. Tarihe mal olmuş kahramanlıkların en şanslısını
yaratacaklarını bilmiyorlardı. Kürşat söze başladı: Türk beyleri! On yıl süren
tutsaklık sona erecektir. Ötüken’de devlet kuran atalarımızın ruhunu daha
çok incitmemek, ıssız kalmış bozkırları daha çok yalnız bırakmamak, yağıyı
daha çok güldürmemek, budunu ünsüz bırakmamak, Türk tanrısını daha çok
Resim 3.8: Kürşat’ın, temöfkelendirmemek için devleti yeniden kuracağız. Devleti diriltmek için de
silî
resmi
Çin’in kağanına karşı bir ihtilal yapacağız.”
Kürşat ve otuz dokuz arkadaşı Çin sarayını basarlar. Ancak başarılı olamaz, sarayı terk ederler. Onları takip eden Çin ordusuyla yaptıkları çatışmada yenilerek hayatlarını kaybederler. Ancak Kürşat ve
arkadaşlarının ruhları bütün Ötüken’de dolaşmaya başlar:
“Birden buralar bulutlandı. Sis gibi, duman gibi fakat onlardan daha başka, daha güzel bir şey çevreyi sardı. Sonra birdenbire bu dümdüz beyazlığın üzerinde, yerden birisinin kalktığı görüldü. Elinde
yerden kaldırılmış, gönderi kurt başlı bir tuğ vardı. Yarasından kanlar akan bu hayalet Kürşat’tı.
Bir eliyle tuğu yükseltirken öteki eliyle dumanlı alana bir işaret yaparak “Kalkın.”diye haykırdı. Kırk
şehit birden kalktılar. Kürşat eliyle ilerde bir şeyi gösterdi. ”Oraya!” diye gürledi. Gösterdiği yer Tanrı
Dağı idi. Tepesinde atalarının ruhları dolaşıyordu. Kırk şehidin ruhu bir fırtına gibi, bir musiki, gibi bir
ışık gibi akarak Tanrı Dağı’na doğru yürümeye başladı. Onları orada, başlarında Alper Tunga olan efeler
kafilesi bekliyordu. Bu kırk bir şehidin çevresini bir anda yüz binlerce başka şehitler sardı. Tanrı’nın
huzurunda başlayan bu en muhteşem resmî geçit büyük, sonsuz boşluğu sarsarken birdenbire bir türkü; azametli, ürpertici, tanrısal bir türkü kainatı titretti”.
Nihal ATSIZ
Bozkurtların Ölümü (s. 378-381, 422-423’ten özetlenmiştir.)
1. Kürşat ve arkadaşlarının bağımsızlık mücadelesi, esaret altındaki Türk boylarını nasıl etkilemiş olabilir?
2. Türk tarihinde bağımsızlık mücadelesi vererek devlet kuran başka hangi örnekler vardır? Belirtiniz.
I. Köktürk Devleti’nin yıkılmasından sonra Türk boyları yaklaşık elli sene Çin hâkimiyetinde kaldılar.
Bu süre içerisinde zaman zaman Çin’e karşı ayaklandılar. Bu ayaklanmalardan en belirgin olanı Kürşat
ve otuz dokuz arkadaşının Çin sarayını basıp imparatoru ele geçirerek bağımsızlıklarını elde etmek için
yaptıkları ayaklanmadır (639). Ancak ayaklanma başarılı olamadı. Ama Türk boyları arasında bağımsızlık
duygusunu daha da arttırdı. Kutluk liderliğinde birleşen Köktürkler Çin’e karşı bağımsızlıklarını kazandılar
(682). Kutluk önderliğinde II. Köktürk Devleti’ni kurdular. Kutluk, ilteriş (devleti derleyen) unvanıyla kağan
seçildi. Çin’e karşı 46 başarılı sefer düzenleyen İlteriş Kağan 692 yılında öldü.
99
Ob
i
šlŸ
SÜBÜRYA
lG
MAN‚URYA
n
Üti
Ba
yka
Do
Ural
l
Se
Aral
GšlŸ
G
ÜÞ
KUTLUK DEVLETÜ
Cent L E
a)
ry
de
iri
r
(S ehi
an nn
yh a Ÿ
R
Balkaß GšlŸ
Buhara
BeßbalÝk
Balasagun
ud
m
(A
Tokmak
y
er
Semerkant
Aksu
n
hu
Or
MOÚOLYA
Karakurum
‚ÜN SEDDÜ
Hami
Pekin
(HanbalÝk)
SARI DENÜZ
Kaßgar
Di
a)
Yarkent
e
cl
Tahran
Hoten
‚ÜN
t
ra
FÝ
‚ÜN DENÜZÜ
TÜBET KAVÜMLERÜ
SR
BA
Üsfahan
a
ang
Sel
Urumi
Turfan
AlmalÝk
er
an
Aßkabat
…tŸken
KARLUKLAR
R
av
M
yh
Ce
NÜZÜ
HAZAR DE
T†
A
Ü
EZ
RF
K…
Ganj
Kutluk Devleti (682-744)
UMMAN DENÜZÜ
0
400
800
1200
1600
2000 km
HÜNDÜSTAN
BENGAL
K…RFEZÜ
TŸrgißler (650-766)
‚in Seddi
Harita 3.6: II. Köktürk (Kutluk) Devleti
Kapgan Kağan Dönemi (692-716): İlteriş Kağan öldüğünde çocukları Bilge ve Kül Tigin küçük olduğundan devletin başına kardeşi Kapgan geçti. Kapgan Kağan II. Köktürk Devleti’nin dış politikasını
şu esaslar üzerine kurdu:
• Çin’de yaşayan Türklerin Ötüken’e dönmesini sağlamak
• Çin’i sürekli baskı altında tutmak
• Orta Asya’daki tüm Türk boylarını Köktürk egemenliğinde toplamak
Kapgan Kağan bu isteklerini gerçekleştirmek amacıyla Çin üzerine yirmi beş sefer düzenledi. Çin’i baskı altında tuttu. Ancak Çin’in kışkırttığı Türk boylarının ayaklanmasını bastırmaya çalışırken öldürüldü.
Bilge Kağan Dönemi (716-734): Kapgan Kağan’dan sonra yerine oğlu İnal geçti. Ancak bu durumu
kabullenmeyen Bilge ve Kül Tigin kardeşler Tonyukuk’un yardımıyla İnal’ı ortadan kaldırdılar. Bilge, kağan oldu. Tonyukuk’u başdanışmanı yaptı. Kül Tigin de orduların başına geçti. Bilge Kağan dönemi II.
Köktürk Devleti’nin en parlak dönemi oldu. Bu dönemde bütün Türk boyları Köktürklerin egemenliği altına girdi. Çin vergiye bağlandı.
II. Köktürk Devleti’nin Yıkılışı: II. Köktürk Devleti’nin kurulmasında, örgütlenmesinde ve genişlemesinde önemli pay sahibi olan Tonyukuk 725, başarılı ordu komutanı olan Kül Tigin 731, Bilge Kağan ise
734 yılında öldüler. Bilge Kağan’dan sonra başa gelenler ülkeyi iyi idare edemediler. Taht kavgaları ve
Türk boylarının ayaklanmaları devleti yıprattı. Son olarak Uygurlar II. Köktürk Devleti’ne son verdiler (744).
II. Köktürk Devleti’nden günümüze ulaşan en önemli eserler Köktürk Kitabeleri’dir (Orhun Yazıtları).
Kitabelerde Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk’un devleti nasıl idare ettikleri, Çinlilerle münasebetler,
Türk milleti ve hükümdarlarına ögütler, dönemin siyasi ve kültürel özellikleri gibi konular yer almaktadır.
100
KÖKTÜRK KİTABELERİ (ORHUN YAZITLARI)
Orhun Nehri civarında bulunan Köktürk Kitabeleri ile Güney Sibirya’da Talas şehri havzasında bulunan Talas ve Yenisey Yazıtları, Türk dili ve tarihinin
en eski örnekleridir. Bu yazıtlar 1893 yılında Danimarkalı dil bilimci Wilhelm
Thomsen (Vilhem Tomsen) tarafından okundu. Orhun Yazıtları Tonyukuk, Kül
Tigin ve Bilge Kağan adına Yolluğ Tigin tarafından yazıldı.
Bilge Kağan yazıtında Köktürk Devleti’nin kuruluşu ve elli yıllık tutsaklık
dönemi şöyle anlatılmaktadır: “Üstte mavi gök , altta yağız yer kılındıkta, ikisi
arasında insanoğlu kılınmış. İnsanoğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan,
İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk ilini, töresini tutuvermiş düzene sokuvermiş. Beyleri milleti ahenksiz olduğu için, Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu için, küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve
milleti karşılıklı çekiştirdiği için Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış, kağan
yaptığı kağanının kaybedivermiş. Çin milletine beylik erkek evladını kul kıldı.
Hanımlık kız evladını cariye kıldı. Türk beyleri Türk adını bıraktı. Çinli beyler
Çin adını tutarak Çin kağanına itaat etmiş. Elli yıl iş gücü vermiş.” Türk halk
kitlesi şöyle demiş: ”İlli millet idim, ilim şimdi hani? Kime illi kazanıyorum der
imiş. Kağanlı millet idim, kağanım hani, ne kağana iş gücü veriyorum der
imiş. Öyle deyip Çin kağanına düşman olmuş. Düşman olup kendini tanzim
ve tertip edemediğinden yine tabi olmuş.”
Fotoğraf 3.6: Orhun
Abideleri (Tonyukuk Abidesi, Moğolistan)
Bilge Kağan, Kül Tigin anıtında da Çin politikası hakkındaki görüşlerini belirtmektedir: “ Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp konduktan sonra kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi bilgili insanı, iyi
cesur insanı yürütmezmiş. Bir insan yanılsa kabilesi, milleti, akrabasına kadar barındırmazmış. Tatlı
sözüne yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok, Türk milleti öldün; Türk milleti öleceksin! Türk, Oğuz
beyleri millet işitin: Üstte gök basmasa, altta yer delinmese Türk milleti, ilini töreni kim bozabilir?”
Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğum için kağan oturdum. Kağan oturup aç, fakir milleti
hep toplattım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Yoksa bu sözümde yalan var mı? Türk
beyleri, milleti bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burada vurdum. Dört taraf hep düşman
imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tabii kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye
diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan Ormanı’na kadar batıda Demir Kapı’ya kadar kondurmuş. İkisi arasında vefat etmiş.
Prof. Dr. Muharrem ERGİN
Orhun Abideleri (s 11-12, 17-24’ten özetlenmiştir.)
Alıntı metni okuyarak soruları cevaplandırınız?
1. Orhun Kitabelerinin Türk tarihindeki önemi hakkında neler söylenebilir?
2. I. Köktürk Devleti’nin yıkılmasında hangi faktörler etkili olmuştur?
3. Çin, Türk devletlerini yıkmak için nasıl bir siyasi politika izlemektedir?
4. Orhun Kitabelerine göre iyi bir hükümdarın özellikleri neler olmalıdır?
101
Köktürkler, Bizanslılarla çeşitli ticari antlaşmalar yaptılar. O dönemin en önemli ticaret yollarından olan
İpek Yolu ve bu yolun kuzeyinden paralel olarak uzanan Kürk Yolu, en önemli ticaret yolları idi. İpek Yolu,
Çin’den başlayıp çeşitli merkezlerden sonra Avrupa’ya kadar uzanıyordu. Büyük bölümü Türk topraklarında kalan İpek Yolu, Türklerle Çinliler arasında yüzyıllar boyu askerî çatışmalara neden oldu. Diğer yandan son dönemlerde yapılan araştırmalarda Köktürk Dönemi’ne ait madenî paraların bulunması, Türklerin ticarette gelişmiş olduklarının en önemli kanıtıdır.
İPEK YOLU
“Büyük İpek Yolu” bu kelimenin terkibinden, uzak ve uzun yolculukların romantikliği, denizaşırı ülkelerin egzotikliği esiyor. Fakat bunun arkasında her şeyden önce coğrafyacıların kavgası, kervanbaşıların
ve gözü pek denizcilerin cesareti, tüccarların ve uzak görüşlü politikacıların akıllı hesabı gizlidir. Ve tabiatıyla malların Doğu’dan Batı’ya ve Batı’dan Doğu’ya uçsuz bucaksız bozkırlar, keşif ormanları, kudretli
sıradağlar ve gökyüzüne ulaşan yüksek tepeler boyunca denizlerin ve okyanusların genişliğince taşındığı
mahir zanaatçıların el emeği göz nuru çalışması. Büyük İpek Yolu, yalnızca malların değil; aynı zamanda
ilimde, kültürde ve sanatta ulaşılan fikirlerin ve canlı insanların da neticede bir değiş tokuşudur.
Prof. Dr. Borıs Y. A. STAVISKY
Türkler, C 3, s. 222
İpek Yolu’nun Türk devletleri için önemi hakkında neler söylenebilir? Açıklayınız.
ETKİNLİK
Di
ny
ep
er
Obi
Roma
a
a
Volg
N
Nil
t
FÝra
le
Dic
ÜZ
ur
…tŸken
Balkaß GšlŸ
Hami
Merv
Üsfahan
Taßkent
Buhara
Semerkant
Kaßgar
Yarkent
Ü
S
BA
Aksu
TanrÝ DaÛlarÝ
TarÝm HavzasÝ
a
n
Ü
Z
FE
…R
s
Hima
DaÛl
m
kÝr
Gš
arÝ
ak
0
1000
2000 km
Ý
das
laya
‚ÜN
Lo-ang
Lona
Tibet
du
Ün
Anßi
Taklamakan ‚šlŸ
Hotan
r
K
RA
rÝma
ENÜZ
KIZIL D
p Ya
Ara
Basra
Aral
GšlŸ
Hoang-ho
BaÛdat
ey
E
Trabzon
Baykal
GšlŸ
Yenis
Ürtiß
u
HAZ AR DEN ÜZÜ
D
ol
Z
K
NÜ
DE
ad
A
Ural
RA
Don
Am
KA
Üstanbul
An
B†Y†K
OKYAN
US
Tu
n
70 gŸn
eßeklerle
45 gŸn at
ŸstŸnde
Hangzau
45 gŸn
eßeklerle
JÝuqvan
35-40 gŸn
develerle
Yining
20 gŸn
develerle
Taßkent
9 gŸn
gemi ile
†rgen
25 gŸn
škŸzle
Astrakhan
Azak Denizi
Harita 3.7: İpek Yolu’nun Asya güzergâhı
Yukarıda İpek Yolu’nun Asya güzergâhı ve kullanılan ulaşım araçlarına göre tahminî ulaşım süreleri
gösterilmektedir. Siz de İpek Yolu merkezlerinden hareketle, İpek Yolu güzergâhını yukarıdaki harita
üzerinde çiziniz.
102
Türk toplum yapısında sosyal tabakalaşma ve kölecilik yoktu. Erkekler ve kadınlar arasında eşitsizlik
yoktu. Kadınlar siyasi, askerî ve ekonomik hayatın her kademesinde aktif olarak yer alırlardı.
HATUN
Türk devletlerinde hatunlar söz (hatunluk hukuku) sahibi idiler. Aralarında devlet
siyasetine yön verenler, devlet başkanlığı
yapanlar ve naip olarak devleti idare edenler vardı. 585 ve 726 yıllarında Çin elçilerinin kabulünde Köktürk hatunları hazır bulunmuşlardı. Ayrı sarayları ve “buyruk”ları
bulunan hatunlar umumiyetle devlet meclislerine katılırlar, bazen elçileri ayrıca kabul
ederlerdi. Hatunların gelecek hakanların
anneleri olmaları sebebiyle ilk eş ve asil
(yani Türk) olmalarına dikkat edilirdi.
Kadın yalnız ev içinde değil; tarlada, pazarda da hayat arkadaşının yardımcısıdır. Fiyat kesilmesinde çok
zaman kadının sözü geçer. Kadın pazar işlerini yalnız
halledebilir.
Prof. Dr. İbrahim KAFESOĞLU
Türk Bozkır Kültürü (s. 58-59’dan özetlenmiştir.)
Prof. Dr. Ali ERKUL
Türkler, C 3, s. 98
Bu iktisadi hürriyetin yanında, Türk kadınının hukuki
hürriyeti de dikkat çekicidir. Karı koca arasında mal ayrılığı prensibi var olup evli kadın, mallar üzerinde arzu
ettiği hukuki işlemde bulunabilir. Kadın, baba evi ile ilişkisini kesmemiştir. Boşanma hâlinde yalnız babasının
evinden getirdiği malı değil, aynı zamanda evlilik esnasında bu maldan harcanan kısmı da kocasından isteyebilir.
İlk Türk devletlerinde kadının siyasi, sosyal ve ekonomik hayata etkileri neler olmuştur? Açıklayınız.
6. UYGUR DEVLETİ (744-840)
UYGURLAR
Uygurlar, zaman içerisinde bozkır hayat tarzını değiştirerek yerleşik kültüre geçtiler. Manihaizm,
Budizm ve İslam dinlerinin de etkisi ile eski Türklerden farklı bir yönleri ortaya çıktı. Yerleşik hayat tarzı
onlara günümüze kadar gelen eşsiz sanat eserleri meydana getirme fırsatı tanıdı. Dolayısıyla Uygurlar,
Türk tarihinin çok farklı bir cephesini oluşturdular.
Uygurlar, Mani dinini kabul ettikten sonra Karluklara yenilmeye başlamışlardı. Yeni kabul edilen din
Uygur kağanlarının savaş isteklerini köreltmiş olmalıydı. Belki Uygurlar arasında bozkır ve şehirli olmak
üzere iki farklı hayatın ortaya çıkması devletin temelini sarsan başka sebepti. Lüks ve gevşek hayat,
askerî mücadelelere karşı devlet adamlarının gücünü azaltmıştı. Her ne kadar Uygur ordusu geleneklere uygun olarak kağanların emrinde olsalar da bu gevşeme sonucunda onlar da zaman zaman kağanlarına sadakatle bağlı olmuyorlardı.
Prof. Dr. Ahmet TAŞAĞIL
Türkler (C 2, s. 215, 223’ten özetlenmiştir.)
Yukarıdaki metinde Uygurlar, daha önce kurulan Türk devletlerinden hangi yönleriyle farklılıklar taşımaktadır? Açıklayınız.
103
Hun soyundan geldikleri kabul edilen Uygurlar, önceleri Orhun ve Selanga nehirleri civarında yaşarlardı. II. Köktürklerin zayıfladığı dönemde Basmil ve Karluk Türk boylarıyla birleşerek bu devlete son verdiler. Merkezi Ötüken olan Uygur Devleti’ni kurdular (744). Uygurların ilk hükümdarı Kutluk Bilge Kül Kağan döneminde devletin merkezi Ordubalıg (Karabalsagun) şehri oldu. Basmil ve Karluk boylarını hâkimiyeti altına aldı. Ölümünden sonra yerine oğlu Moyen-Çur geçti.
Moyen-Çur Dönemi (747-759): Uygurların en parlak dönemi Moyen-Çur’un hükümdarlık zamanında yaşandı. Bu dönemde Türk boyları hâkimiyet altına alındı. 751 Talas Savaşı’nda Çin’in Abbasi Devleti’ne yenilmesinden faydalanarak bölgedeki hâkimiyet sahasını genişletti.
Bögü Kağan Dönemi (759-780): Moyen-Çur’dan sonra yerine oğlu Bögü Kağan geçti. Çin’de çıkan
isyanların bastırılmasında Çin imparatorunun yardım istemesi üzerine sefere çıktı. Sefer dönüşünde Mani dininden etkilenerek bazı Mani rahiplerini ülkesine getirdi. Bir süre sonra Mani dinini benimsedi. Çin’e
sefer düzenleme konusunda veziri Baga Tarkan ile anlaşmazlığa düştü. Bu yüzden Baga Tarkan tarafından öldürüldü.
Baga Tarkan Dönemi (780-789): Bu dönemde ülke içerisinde iç isyanlar çıktı. Yine salgın hastalıklar
ve kıtlıklar yüzünden Uygurlar iyice zayıfladı. Bu durumdan yararlanan Kırgızlar, Uygur ülkesine girdiler.
Başkenti ele geçirerek Uygurların siyasi varlığına son verdiler (840).
Uygur Devleti’nin yıkılmasından sonra Uygurların
çoğunluğu Karluk ülkesine, Çin sınırlarına, Beşbalık
ve Turfan bölgesine yerleştiler. Bu bölgelerde yeni
devletler kurdular.
Kansu Uygur Devleti (Sarı Uygurlar, 847-1226):
Çin’in kuzeyindeki Kansu bölgesinde devlet kurdular. Bağımsız bir devlet kurmalarına rağmen siyasi
ve askerî alanda güçlenemediler. Çinle ticari faaliyetlerde bulundular. Zamanla Moğolların hâkimiyetini kabul ettiler.
Doğu Türkistan (Turfan Uygarlığı, 856-1209):
Beşbalık, Turfan ve Koçu bölgelerinde devlet kurdular. Çinle ticaret yaparak ekonomik yönden güçlendiler. 1209 tarihinde Moğol hâkimiyetine girdiler.
Moğol devlet kademelerinde memur, kâtip, yönetici
gibi görevlerde bulundular. Moğolların Türk kültüründen etkilenmesinde rol oynadılar. Uygurlar, günümüzde Çin’in hâkimiyeti altında bulunan Sincan
Uygur Özerk Bölgesi’nde varlıklarını devam ettirmeye
çalışmaktadırlar.
BİLGİ NOTU
MANİ DİNİ
Mani dini, hayvan eti yemeyi yasaklayan,
savaşa karşı çıkan, askerliğe önem vermeyen
bir felsefeye sahipti.
Minyatür 3.2: Mani rahipleri
TARTIŞALIM
Mani dini Türk inançlarını ve yaşantısını nasıl
etkilemiş olabilir? Arkadaşlarınızla tartışınız.
ARAŞTIRALIM
Günümüzde Sincan Özerk Bölgesi’nde yaşayan Uygur Türklerinin yaşantılarını, sosyal ve kültürel
özelliklerini araştırınız. Edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız.
104
UYGUR SANATI
Uygurlar yerleşik hayata geçince mimari alanda gelişmişlerdir.
Genellikle iki kanatlı kapı ile açılan ve kü çü k bir evcik şeklinde giriş
yeri olan yarı yü kseklikte duvarla çevrili evlerde oturuyorlardı. Evler
yarım metre yü ksek bir tuğla duvar ü zerinde yü kseliyor, uzun kenarın ortasında bir merdiven yukarı götü rü yordu. Asıl ev çok defa tek
katlı, pencereler ilk zamanlarda yuvarlak kemerli, sonraları dört köşelidir. Uygurlar eski Tü rk resminin asıl temsilcileridir. VII. ve IX.
yü zyıllardan kalma Budizm ve Manihaizmle ilgili duvar resimleri ile
minyatü rler Tü rk resminin bugü ne kadar bilinen en eski örnekleridir.
Heykel sanatı alanında da benzersiz eserler bırakan Uygurlar daha
çok dinî heykeller ve hayvan heykelleri yapmışlardır. At, deve, keçi,
fil gibi hayvanların başları şaşılacak bir doğrulukla resmedilmiştir.
Uygurlarda gelişmiş olan sanat gittikçe kuvvetlenerek devam etmiş,
Uygur devleti dağılınca bu kabiliyetli Tü rklerin parlak mirası yeni hâkimiyet kuran Moğollarla Batı’ya ve İslam dü nyasına geçmiştir.
Minyatür 3.3: Uygurlu Budist rahipler
Tü rk Dü nyası El Kitabı (C 2, s. 302-306’dan düzenlenmiştir.)
Uygurlar, kendilerinden önce kurulan Türk devletleriyle devlet yönetimi ve ordu teşkilatını oluşturma
yönleriyle benzer özellikler taşırlar. Ancak dinî, ekonomik ve sosyal yönlerden onlardan ayrılırlar.
Uygurlar, Bögü Kağan döneminde Manihaizm dininin etkisiyle yerleşik hayata geçtiler. Yerleşik hayatla birlikte tarımla ve ticaretle uğraştılar. Mani dini gereği tapınaklar yaptılar. Bu dini yaymak amacıyla
pek çok kitaplar yazdılar. Bu kitapları çoğaltabilmek için matbaanın temeli kabul edilen kalıplar oluşturdular. Mimari, sanat ve edebiyat alanında önemli eserler meydana getirdiler. Kendilerine özgü 18 harfli
Uygur alfabesini kullandılar. Türeyiş ve Göç destanları Uygurlara aittir.
ETKİNLİK
Uygurların idari, sosyal ve dinî özelliklerini aşağıdaki tabloya yazınız.
İdari
Sosyal
Dinî
105
3. KONU
DİĞER TÜRK DEVLETLERİ VE TOPLULUKLARI
• HAZAR BARIŞ ÇAĞI
• MANAS DESTANI
• DEŞT-İ KIPÇAK
HAZIRLANALIM
Cumhurbaşkanlığı forsunda yer alan 16 yıldızın neyi temsil etiğini
araştırınız.
SÜBÜRYA
ÜTÜL BULGARLARI
Baykal
GšlŸ
KIP‚AKLAR
KÜMEKLER
AVARLAR
MACARLAR
OÚUZLAR
HAZARLAR
zar
Ha
BULGARLAR
KARADENÜZ
DO
ÚU
RO
MA
Aral
GšlŸ
i
niz
De
AK DE NÜZ
Tahran
B
as
ra
Cent
Turfan
KARLUKLAR
Semerkant
Kaßkar
Buhara
Yarkent
Hoten
Aßkabat
TÜBETLÜLER
SAMANOÚULLARI
šr
fe
zi
zÝl
De
600
1200
niz
0
ARABÜSTAN
1800
2400
Karakum
Hami
HanbalÝk
(Pekin)
‚ Ü N
HÜNDÜSTAN
KÝ
AFRÜKA
KIRGIZLAR
BeßbalÝk
Üsfahan Gazne
K
MOÚOLLAR
…tŸken
Balkaß GšlŸ
UMMAN
DENÜZÜ
Ü
ÜZ
‚
BENGAL
K…RFEZÜ
ÜN
ÜN
EN
D
‚
H
ÜN
D
Ü
3000 km
Harita 3.8: Diğer Türk devletleri
Yukarıdaki haritayı inceleyiniz. Haritada yer alan Türk devletlerinden günümüzde varlıklarını sürdüren
devlet veya toplulukları tespit ediniz.
• Avarlar (560-805)
Avarları, Batılılar Avarlar, Çinliler Juan-Juan, Köktürkler de Apar adıyla
tanımaktadır. Avarlar, IV. yüzyılın ortalarında Orta Asya’da devlet kurdular.
Ancak I. Köktürkler kurdukları bu devletin varlığına son verdiler (552).
Avarların büyük bir kısmı batıya doğru göç etmek zorunda kaldılar. Bayan
Han önderliğinde Karadeniz’in kuzeyinden Orta Avrupa’ya giren Avarlar,
Avarların bayrağı
Macaristan’ı işgal ettiler. Böylece Avrupa’da siyasi bir güç hâline geldiler.
Bizans üzerine sık sık akınlar düzenlediler. 619 ve 626 tarihinde Sasanilerle birlikte İstanbul’u iki kez kuşattılar. VIII. yüzyılın sonlarına doğru zayıflayan Avarların egemenliğine, Franklar son verdiler (805). Dağılan Avar toplulukları zamanla Hristiyanlığı kabul ederek millî benliklerini kaybettiler.
106
Avarlar, Balkanlar ve Orta Avrupa’da Germen ve Slav toplulukları üzerinde devlet yönetimi ve askerlik
örgütlenmesinde önemli rol oynadılar. Slavların toplumsal hayata geçmelerini sağladılar. Nitekim bu konuda Suriyeli Pispokos Yohannes “Eskiden ormanlardan çıkmayan Slavlar, Avarlar sayesinde savaşa alışmış; altın, gümüş ve at sürüsü sahibi olmuşlardır.” diyerek Avarların Slavlar üzerindeki etkilerini belirtmiştir.
Üzengiyi Avrupalılara tanıtan Avarlar, bugünkü Macarların oluşumunda etkili oldular.
Avarların, Avrupa’da özellikle Slav toplulukları üzerindeki etkileri hakkında neler söylenebilir? Açıklayınız.
• Bulgarlar (583-665)
Avrupa Hun Devleti’nin dağılmasından sonra Karadeniz’in kuzeyine gelen Hun
Türkleri, burada değişik Türk boylarının karışmasıyla oluşan Ogurlarla birleştiler.
Bu suretle birleşen Türk boyları Bulgarlar olarak anıldılar. Bir süre Avar hâkimiyetinde yaşadılar. Avarların I. Köktürk Devleti tarafından yıkılmasıyla VI. yüzyıl sonlarına doğru güçlenen Bulgarlar; Kubrat yönetiminde Büyük Bulgarya Devleti’ni
kurdular. Ancak Kubrat’ın ölümünden sonra Hazarlar bu devletin siyasi varlığına
son verdi. Bulgar toplulukları da değişik bölgelere dağıldılar.
Tuna Bulgar Devleti (679-864): Büyük Bulgarya Devleti’nin dağılmasından
sonra bir kısım Bulgarlar, Kubrat’ın oğlu Asparuh önderliğinde Tuna boylarına gelerek burada Tuna Bulgar Devleti’ni kurdular (679). Bölgedeki Slavları hâkimiyetleri altına aldılar. En parlak
dönemlerinini Kurum Han zamanında (804-814) yaşadılar. Bu dönemde İstanbul’u kuşattılar. Ancak Boris
Han döneminde Hristiyanlığı kabul eden Tuna Bulgarları kalabalık Slav toplulukları arasında zamanla asimile oldular.
Temsilî Bulgar atlı askeri
İtil (Volga) Bulgar Devleti (890-1237): Büyük Bulgar Devleti’nin yıkılmasından sonra Hazarların hâkimiyetine girmek istemeyen Bulgarlar, İtil Nehri civarına göç ederek bu bölgede İtil Bulgar Devleti’ni kurdular. Başkentleri Bulgar şehri olan İtil Bulgarları, yaşadıkları toprakların verimliliği ve yaptıkları ticari faaliyetler sayesinde güçlü bir devlet hâline geldiler. Almış Han döneminde Müslümanlığı kabul ettiler. Bu
yüzden bazı tarihçiler ilk Müslüman Türk devleti olarak İtil Bulgar Devleti’ni kabul ederler. İtil Bulgar Devleti’ne 1237 yılında Altın Orda Devleti son verdi. İtil Bulgar Devleti, günümüzde varlığını sürdüren Kazan
Türklerinin atalarıdır.
Tuna Bulgarları zamanla Slavlaşıp millî kimliklerini kaybederken İtil Bulgarları günümüzde varlıklarını
sürdürmüşlerdir. Bu iki durumun sebepleri neler olabilir? Açıklayınız.
• Hazarlar (630-968)
I. Köktürk Devleti’nin yıkılmasından sonra bağımsız hâle gelen Hazar
toplulukları Karadeniz’in kuzeyi ve Kafkaslar arasında Hazar Devleti’ni kurdular. Kafkaslardan Orta Avrupa’ya kadar hâkimiyet sahalarını genişlettiler.
Bizans, Sasani ve Müslüman Araplarla siyasi ve ticari ilişkilerde bulundular.
Bizans-Sasani mücadelesinde Bizans’ın yanında yer alarak Sasani DevleHazar bayrağı
ti’nin zayıflamasında etkili oldular. Bu durum, Hz. Ömer döneminde Sasanilerin İslam Devleti tarafından ortadan kaldırılmasına neden oldu. İran, Müslüman Arapların hâkimiyetine
girdi. Böylece Hazarlar ile Müslüman Araplar komşu oldular. Müslüman Arapların bölgede daha fazla
ilerlemesine Hazarlar engel oldu. Hz. Ömer ve Emeviler Dönemi’nde yapılan savaşlarda Arap orduları
başarısızlığa uğrayıp bölgeden çekilmek zorunda kaldılar.
107
Hazarlar, hâkimiyeti altına aldıkları bölgelerin huzurunu ve ulaşım güvenliğini sağladılar. İnsanların ibadetlerini serbestçe yerine getirmelerine izin verdiler. Bu faaliyetler Hazar ülkesine ticari canlılık, bolluk ve
zenginlik getirdi. IV-IX. yüzyıllar arasında yaşanan bu döneme “Hazar Barış Çağı” denildi. Özellikle ticari
faaliyetleri sayesinde birçok ülke ile siyasi ve kültürel faaliyetlerde bulunan Hazar ülkesinde İslamiyet,
Hristiyanlık ve Musevilik dinleri yayılma imkânı buldu.
Hazarlarda yönetici kesim Musevi olmasına rağmen ülkede farklı dinlere bağlı insanlar arasındaki davalara her dinin temsilcilerinden oluşan bir “hâkimler kurulu” bakardı. Hazar Denizi’ne isimlerini veren
Hazar Türkleri, Slavları devlet ve askerî teşkilatlanma bakımından etkilediler.
Hazarlara ait bölgede yapılan arkeolojik kazılarda yan yana cami, kilise ve havra kalıntılarına rastlanmıştır. Bu durum hakkında hangi çıkarımlarda bulunabilirsiniz? Açıklayınız.
• Macarlar (896-XI. yüzyıl başları)
V. yüzyılda Fin-Ugor boylarının büyük
bir bölümü, Don Nehri civarına göç ettiler. Buradaki Onogurlarla kaynaşarak
Macarların ortaya çıkmasında etkili oldular. Hungar olarak da bilinen Macarlar,
Avar va Sibirlerin baskılarıyla bugünkü
Macaristan’a geldiler (896). Burada Germenlerle sık sık savaş yaparak Germenlerin Balkanlara ilerlemesine engel oldular. Ayrıca Slavların bir araya gelmelerini
de önlediler.
XI. yüzyıldan sonra Hristiyanlığı kabul
eden Macarlar zamanla Türklüklerini
kaybettiler.
Günümüzde Türk kültürü hakkında
araştırmalar yapan Macarlar, başkentleri
Budapeşte’de Türkoloji Enstitüsü’nü
kurdular. Son yıllarda bu enstitünün yaptığı araştırmalar sayesinde Macarların
Avrupa Hunlarının devamı oldukları yönünde önemli bilgiler elde edildi. Bu yüzden 2008 yılından bu yana Macaristan
Devleti’nin desteği ile Türk kültürünü yaşatmak için çeşitli ülkelerden gelen
Türklerin katılımıyla Türk Kurultayı düzenlenmektedir.
BİLGİ NOTU
MACARİSTAN’DA TÜRK KURULTAYI
Eski Macar ve Hun Türk kavimlerini birbirlerine yakınlaştırmak amacıyla 2008’den bu yana düzenlenen
Türk Kurultayı’nın bu yılki ayağı birbirinden renkli görüntülere sahne oldu. İlki Kazakistan’da yapılan daha
sonra 2008 den itibaren Macaristan’da düzenlenmeye
başlanan etkinliğe, Türkiye dâhil 21 ülkeden gelen misafirler katıldı. 250 binden fazla kişinin katıldığı etkinlikte, kıyafetlerle, oyunlarla tarih yeniden canlandı. Macaristan’ın Bugac kentinde 10-12 Ağustos’ta düzenlenen
Kurultay, bu yıl ilk kez resmiyet kazandı.
Gazete haberi, 26 Ağustos 2012
Fotoğraf 3.7: Macaristan’daki Türk kurultayından bir görünüm
Macaristan adının uluslararası literatürde “Hungary” şeklinde yazılmasının sebebi ne olabilir? Açıklayınız.
108
• Peçenekler
I. Köktürk Devleti’nin egemenliğinde, Balkaş Gölü civarında yaşayan
Peçenekler, Talas Savaşı’ndan sonra Karlukların baskılarıyla Volga
Nehri civarına göç ettiler. Bu bölgede uzun süre Ruslarla mücadele ettiler, Rusların Karadeniz’e doğru inmelerine engel oldular.
Resim 3.9: Peçenek atlıları,
temsilî resim
XI. yüzyıl ortalarına doğru Oğuzların baskısıyla Balkanlara geldiler.
Peçeneklerin bir kısım savaşçıları Bizans ordusunda paralı asker olarak
görev yaptılar. Ancak 1071 yılında yapılan Malazgirt Savaşı’nda, Bizans
kuvvetleri içinde yer alan Peçenekler, Selçuklular tarafına geçerek Bizans’ın savaşı kaybetmesine neden oldular. Peçenekler, 1090 yılında
İzmir’de bulunan Çaka Bey’le anlaşarak İstanbul’u kuşattılar. Bu durum
karşısında Bizans, Kıpçaklarla anlaşarak onların Peçenekler üzerine saldırmalarını sağladılar. Kıpçaklar, Peçenekleri yenilgiye uğratarak onların
siyasi varlıklarına son verdiler (1091).
1. Peçenek ve Kıpçak Türklerinin birbirleriye mücadele etmesi Bizans’ın siyasi varlığını nasıl etkilemiş
olabilir? Belirtiniz.
2. Peçeneklerin Türk tarihi açısından önemi hakkında neler söylenebilir? Açıklayınız.
• Kıpçaklar (Kumanlar) (1050-1239)
Bizanslıların “Kuman” Macarların “Kun” dedikleri Kıpçaklar,
Balkaş Gölü civarında yaşarlardı. Sarı saçlı, mavi ve yeşil gözlü
olan Kıpçaklar, Moğolların baskıları sonucu Karadeniz’in kuzeyine göç ettiler. Karadeniz’in Türkleşmesine katkıda bulundular.
Bizansla anlaşıp Peçeneklerin varlığına son verdiler. Ruslarla sık
sık savaşarak onların güneye inmelerine engel oldular. 1080 yılından itibaren Anadolu’ya girerek Zonguldak, Trabzon ve Artvin
çevresine yerleştiler.
XIII. yüzyıl başlarında Moğolların baskısı sonucu kuzeye doğru göç eden Kıpçaklar bölgedeki İtil Bulgarlarıyla kaynaştılar.
Göç etmeyen Kıpçaklar, Altın Orda Devleti egemenliğine girerek
Moğolların Türkleşmesi için çalıştılar. Daha sonraki dönemlerde gulam (köle) olarak Mısır’a götürülen
Kıpçakların bir kısmı Mısır’da kurulan Eyyübi ve Memluk Türk devletlerinin yönetim kadrolarında görev
yaptılar. Günümüzde Karakalpaklar, Çuvaşlar, Nogaylar, Başkurtlar, Tatarlar, Kumaklar ve Kazaklar Kıpçak soyundan gelmektedir.
Fotoğraf 3.8: Kıpçaklara ait balballar ve
diğer kalıntılar-Kırım
Günümüzde değişik bölgelerde Kıpçak soyundan gelen Türk boylarının bulunmasında hangi faktörler etkili olmuştur? Açıklayınız.
• Sabirler (Sibirler-Sabarlar)
Issık Gölü civarında Hunlara bağlı olarak yaşadılar. V. yüzyılda Avarların baskısı sonucu Ural-Altay
Dağları bölgesine yerleştiler. VI. yüzyıldan itibaren Anadolu’ya girerek burada Bizans ve Sasanilerle savaştılar. Ancak bu durum Sabirleri zayıflattı. 557 yılında Avarlarla yaptıkları savaşları kaybettiler. Önce
Köktürk sonra Hazarlara bağlandılar. Günümüzdeki Sibirya adı Sabirlerden gelmektedir.
109
• Oğuzlar (Uzlar)
“Oğuz” kelimesi boylar, kabileler anlamına gelmektedir. Oğuz Türkleriyle ilgili bilgilere Orhun Kitabeleri’nde rastlanmaktadır. Orhun ve Selenga nehirleri civarında
yaşayan Oğuzlar değişik zamanlarda Köktürk ve Uygur hâkimiyetinde kaldılar. Uygurların yıkılmasından sonra Seyhun ve
Ceyhun nehirleri arasında bulunan bölgeye
yerleştiler. Burada Oğuz Yabgu Devleti’ni
kurdular. XI. yüzyıl başlarında Müslümanlığı kabul eden Oğuzlar, Büyük Selçuklu,
Türkiye Selçuklu ve Osmanlı Devleti’nin
kurulmasını sağladılar.
Oğuzların bir kısmı ise önce Karadeniz’in kuzeyine, daha sonra Balkanlara göç
ettiler. Bir kısmı Bizans ordusunda paralı
asker olarak görev yaptılar (1071 Malazgirt
Savaşı’nda Bizans ordusundan ayrılarak
Büyük Selçuklu Devleti tarafına geçtiler).
Bir kısmı ise Bizans tarafından Romanya’nın Dobruca bölgesine yerleştirildi. Günümüzdeki Gagavuzlar (Gök Oğuzlar), bu
Oğuzların soyundan gelmektedir.
BİLGİ NOTU
OĞUZ KAĞAN
Oğuz Kağan destanında anlatılan Oğuz Han, aynı zamanda Bü yü k Hun Devleti’nin kurucusudur. Tü rk devlet
geleneğinin temel taşlarını koymuştur. Koyduğu kanunlar, Oğuz (Tü rk) töresi olarak ü n yapmış ve 16 bü yü k Tü rk
devletine de esin kaynağı olmuştur. 24 Oğuz boyunun
atası olan Oğuz Han, Tü rk töresini; disiplin, adalet, ahlâk
ve millete hizmet esası ü zerine inşa etmiştir.
Oğuz Kağan milletine hizmeti daima ön planda tutardı. Eşsiz bir devlet adamı ve bilgeydi. Tü rk milletinin ona
atfettiği kutsallıktan ötü rü onun bir veli veya nebi (peygamber) olabileceği de tarihe geçmiştir.
www.meb.gov.tr
Oğuzların Türk tarihindeki önemleri hakkında neler söylenebilir? Açıklayınız.
• Başkırtlar (Başkurtlar)
Köken olarak Kıpçak Türklerinden gelen Başkırtlar
IV. ve X. yüzyıllar arasında Ural-Altay Dağları’nda çeşitli
Türk boylarına bağlı olarak yaşadılar. XIII. yüzyıldan itibaren Ruslara bağlanan Başkırtlar, bağımsızlıklarını kazanmak için uzun süre başarılı mücadeleler verdiler. Ancak
bu mücadeleleri Ruslar tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı. Başkırtlar günümüzde Rusya Federasyonu’na bağlı
olarak özerk bir şekilde varlıklarını sürdürmektedirler.
Fotoğraf 3.9: Günümüzde Başkırtlı çocuklar
• Kimekler
VIII. yüzyılın başlarına kadar Altay Dağları ve İrtiş Nehri arasında Köktürklere bağlı olarak yaşadılar.
II. Köktürklerin yıkılmasından sonra bağımsızlıklarını kazandılar. Ancak X. yüzyılda Moğolların baskıları
sonucu Ural Dağları’nın güneyine doğru göç ettiler. Burada bir süre varlıklarını sürdüren Kimekler, daha
sonra Kıpçakların hâkimiyetine girdiler.
110
• Türgeşler (Türgişler) ( 659-766)
Batı Köktürklerin bir kolu olan Türgeşler, Talas Nehri ve Issık Gölü civarında varlıklarını sürdürdüler.
Batı Köktürklerin yıkılmasından sonra bağımsız oldular. İlk hükümdarları Baga Tarkan’dır. Baga Tarkan
Türk tarihinde ilk kez para bastıran hükümdardır. Türgeşler, Sulu Kağan döneminde Maveraünnehir bölgesine girmek isteyen Emevilerle mücadele etti. Müslüman Arapların bölgeyi ele geçirmelerine engel
oldular. Ancak Sulu Kağan’ın ölümünden sonra Çin’in kışkırtmalarıyla Türgeşler arasında iç karışıklıklar
başladı. Sarı ve Kara Türgeşler olarak ikiye ayrıldılar. Türgeşlere Karluklar son verdiler (766).
Türgişlerin parayı kullanmaları onların hangi özelliklerinden kaynaklanmaktadır? Belirtiniz.
• Kırgızlar
İrtiş ve Yenisey ırmakları civarında yaşayan Kırgızlar, Köktürk ve Uygurlara bağlı olarak yaşadılar. 840 yılında Uygurlara son vererek merkezi Ötüken olan bir devlet kurdular. XIII. yüzyılda Rus egemenliğine giren Kırgızlar, 1991’de Sovyet Rusya’sının dağılmasıyla bağımsızlıklarını kazandılar.
Kırgız Türklerinin millî destanı olan Manas, dünyanın en uzun destanı olarak
bilinmektedir. Bu destanda Kırgızların hayat hikâyeleri yanında Türk kültürünün
genel özelliklerini yansıtan metinler yer almaktadır.
Günümüzde Kırgız Türkleri varlıklarını nerede sürdürmektedirler? Belirtiniz.
• Karluklar
Altay Dağları’nın batısında yaşayan Karluklar II. Köktürk Devleti’nin yıkılmasında etkili oldular. Ancak
bölgede Uygurlarla anlaşamayınca batıya doğru göç ettiler. 751 yılında Çinlilerle Araplar arasında yaşanan Talas Savaşı’nda Arapların yanında yer alarak Çin’in yenilmesinde etkili oldular. Bu savaş sonrasında
Karluklar İslamiyeti kabul ettiler. Karahanlı Devleti’nin kurulmasında önemli rol oynadılar.
ETKİNLİK
Aşağıdaki tabloda yer alan Türk devlet ve topluluklarına ait kavramları boş bırakılan kutucuklara “X”
işareti koyarak ilişkilendiriniz.
Musevilik
İstanbul Kuşatması
Sibirya
Dede Korkut
Manas
Sulu Kağan
Boris Han
Hazarlar
Kırgızlar
Avarlar
Oğuzlar
Türgeşler
Bulgarlar
Sabirler
111
PROJE ÖDEVİ
Konu: Sizlerden “Orhun Yazıtlarını” tanıtan bir turizim broşürü hazırlamanız istenmektedir. Bu projeyi bireysel olarak yapabileceğiniz gibi grup çalışması şeklinde de gerçekleştirebilirsiniz.
Bu çalışma için dikkat edilecek hususlar şunlardır:
1. Çalışma planı ve takvimi hazırlayınız.
2. Konuyla ilgili araştırma yapınız (kütüphaneler, İnternet vs.).
3. Projenizi sınıfta sununuz.
4. Projeyi hazırlama süreniz bir aydır.
PROJE ÖDEVİ DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ
Projenin Adı
: _______________________
Adı - Soyad
: _______________________
Sınıf - Numara
: _______________________
DERECELER
ÖLÇÜTLER
I. PROJE HAZIRLAMA SÜREC‹
Projeye uygun çal›şma plan› ve takvimi hazırlama
Araştırma yapma ve bilgi toplama
Projeyi plana göre gerçekleştirme
Haz›rlanan proje sonunda ne tür sonuçlara ulaş›lmak istendiğini ortaya koyma
TOPLAM
II. PROJEN‹N ‹ÇER‹⁄‹
Türkçeyi doğru ve etkili kullanma
Toplanan bilgileri analiz etme
Elde edilen bilgilerden ç›kar›mda bulunma
Yap›lan çal›şman›n orijinal olmas›na özen gösterme
Yap›lan çal›şmada eleştirel düşünme becerisini gösterme
Haz›rlanan broşürü resim, çizim ve istatistiklerle destekleme
TOPLAM
III. TANITIM YAPMA
Broşürü turizmi destekleyecek şekilde hazırlama
Broşürü hedefe yönelik materyallerle destekleme
Verilen sürede broşürü yapma
TOPLAM
GENEL TOPLAM
112
Zay›f
1
Kabul
Edilebilir
2
Orta
3
‹yi
4
Çok İyi
5
…L‚ME VE DEÚERLENDÜRME
A. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Türklerin ana yurtları Orta Asya’dır, bu bölge coğrafi açıdan sert bir iklime sahiptir.
Bu coğrafi yapı Türklerle ilgili olarak;
I. Konargöçer bir hayat tarzı benimsemeleri,
II. Sert ve dayanıklı bir yapıya sahip olmaları,
III. Uygarlık yönünden son derece geri kalmaları
durumlarından hangisine ya da hangilerine zemin hazırlamıştır?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve II
E) II ve III
2. Hunlarla ilgili yapılan araştırmalarda;
I. İşlemeli halı ve kilimler,
II. Madenî paralar,
III. Tapınak kalıntıları
gibi materyallerden hangisine ya da hangilerine rastlanılması mümkün değildir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve II
E) II ve III
3. Türk devletlerinde hükümdarın başlıca görevleri;
• Halkın huzur ve refahını sağlamak,
• Ülkenin güvenliğini sağlamak,
• Töreye göre ülkeyi yönetmektir.
Bu görevlerle ilgili olarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
A) Sosyal devlet anlayışı görülmektedir.
B) Hükümdar, ülkeyi yazısız hukuk kurallarına göre yönetmektedir.
C) Hükümdarın sorumlukları oldukça fazladır.
D) Hükümdar, halkının güvenliğinden sorumludur.
E) Teokratik bir devlet yönetimi söz konusudur.
4. Türk boylarının;
I. Törelere bağlılıklarını sürdürmeleri,
II. Bağımsızlıklarına düşkün olmaları,
III. Ticaretle uğraşmaları
durumlarından hangisi ya da hangileri Türk kültürünün korunmasını sağlayan etkenler olarak
gösterilebilir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve II
E) I. II ve III
5. Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet öncesinde kurulan Türk devletlerinin yönetim özelliklerinden biri değildir?
A) Kurultayın yönetimde etkin olması
B) İkili (doğu-batı) teşkilatın uygulanması
C) Devletin hanedanın ortak malı olarak kabul edilmesi
D) Şehir devletlerinin birleşmesiyle merkezî devletlerin kurulması
E) Boy beylerinin birleşmesinden oluşan federal yapıların oluşması
113
B. Aşağıdaki cümlelerin başına, verilen bilgi doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
1.
2.
3.
4.
5.
(
(
(
(
(
) Asya Hun Devleti’nin ordu sistemi diğer Türk devletlerine örnek olmuştur.
) Orhun Kitabeleri I. Köktürk Devleti kağanları için dikilmiştir.
) Uygurlar Devleti’nin en parlak dönemi Moyen-Çur Kağan dönemidir.
) Türklerde yazılı olmayan hukuk kurallarına örf denir.
) Hazarlar, diğer Türk devletlerinden farklı olarak Mani dinini benimsemişlerdir.
C. Aşağıdaki cümleleri uygun ifadelerle tamamlayınız.
1. ....................……. sonrasında barbar kavimlerinin Avrupa’ya girmesi ile ………...................……..
ikiye bölünmüştür.
2. Türklerde devlet işlerinin görüşüldüğü meclise…......................……., hükümdarın çocuklarına
....................……. denir.
3. İlk düzenli Türk ordusu …………………. kurmuş, ilk matbaayı ise………………kullanmıştır.
4. Türkler yaygın olarak …………………………………..……inancını benimsemişlerdir.
5. ....................…......…. Esik Kurganı’ndan çıkarılan en önemli tarihî eserdir.
Ç. Aşağıda verilenleri örnekteki gibi eşleştiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
( ) Pazırık halısı
( ) Fresk
( ) Balbal
(D) Manas
( ) Margus Antlaşması
(A) Avrupa Hun Devleti ile Bizans arasında yapılan antlaşma.
(B) Hunlara ait sanat eseri.
(C) Türklerde mezar taşı.
(D) Kırgız destanı.
(E) Uygur sanatı.
D. Yanda verilen bulmacayı çözünüz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
114
Türk adını siyasi anlamda kullanan ilk devlet (çoğul).
II. Köktürk Devleti’nin merkezi, kutsal bölge.
Türklerin kitleler hâlinde İslamiyeti kabul etmelerinde etkili olan savaş.
İslamiyet öncesi Türk devletlerinde devlet işlerinin görüşüldüğü meclis.
İstanbul’u kuşatan ilk Türk topluluğu.
Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğu.
11
Orta Asya Türk topluluklarında ölülerin eşyaları ile
9
gömüldüğü mezar.
Kavimler Göçü’nün yaşanmasına neden olan
10
Türk topluluğu.
7
Hükümdarlığın Gök Tanrı tarafından verildiğine
2
3
4
inanılan anlayış.
1
Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı kaynakları.
Bir Türk boyu.
Kırgız destanı.
8
Museviliği benimseyen Türk devleti.
Türklerde hükümdarlara verilen bir ünvan.
5
Günümüzde varlığını sürdüren Türk topluluğu.
14
6
12
13
15
4. †NÜTE
ÜSLAM TARÜHÜ VE UYGARLIÚI
(13. Y†ZYILA KADAR)
FotoÛraf 4.1: K‰be-Mekke
1. ÜSLAMÜYETÜN DOÚUÞU VE HZ. MUHAMMED D…NEMÜ
2. D…RT HALÜFE D…NEMÜ (632-661)
3. EMEVÜLER VE ABBASÜLER D…NEMÜ
4. T†RK VE ÜSLAM BÜLGÜNLERÜ
115
1. KONU
İSLAMİYETİN DOĞUŞU VE HZ. MUHAMMED DÖNEMİ
HAZIRLANALIM
1. ‹slamiyetin do€uflu s›ras›nda Asya, Avrupa ve Afrika’da hangi inançlar›n
bulundu€unu tespit ediniz.
2. Hz. Muhammed’in kiflisel özelliklerinin ‹slamiyetin yay›lmas›na katk›lar›n›
belirleyiniz.
• PUTPERESTL‹K
• PANAYIR
• HAN‹FL‹K
1. ‹SLAM‹YETTEN ÖNCE DÜNYANIN GENEL DURUMU
İslam tarihi, İslamiyetin Arap Yarımadası’nda doğuşundan günümüze kadar yayıldığı
bütün bölgelerde yaşayan milletlerin ve devletlerin tarihidir. İslamiyetin doğuşu dünya tarihinin akışını değiştiren, geçen yüzyıllar boyunca yaşayan Müslümanların sarsılmaz inanç
ve hayatlarını sağlam belgelerle anlatan bir tarihî olaylar bütünüdür. İslamiyet daha doğuşundan itibaren farklı ırk ve dillere mensup geniş kitleler tarafından kısa sürede benimsenmiştir. Çünkü yeni bir dine susayan, adalet ve
huzur bekleyen insanların yaşadığı bir ortamda ortaya çıkmıştır.
Harita 4.1: ‹slamiyet’in do€duğu sırada Arap Yarımadası ve çevresindeki devletler
İSLAM ÖNCESİ DÜNYA
‹slamiyetten önce dünyan›n hiçbir yerinde huzur ve sükûn yoktu. Romal›lar›n bozuk ahlak›, sefahati
her taraf› kaplam›flt›. Bizans sükût hâlindeydi. Avrupa ve Asya’daki ülkelerin önemli bir bölümü vahflet
ve zulüm içindeydi. Hay›r ve faziletin nam›n› anan yoktu. Herkes fler kuvveti ile ifl görmekteydi. Hak,
kuvvete mahkûmdu, kalplerden merhamet silinmiflti, flefkat ve merhamet getiren Hristiyanl›k bile eskiden mensuplar›n›n gördü€ü ac›lar›n›n intikam›n› almak sevdas›nda idi. Dünyay› atefle verip kan ve
alev içinde insanlar bo€ulurken ganimet toplamak istiyorlard›. fiehirler y›k›l›yor, ülkeler harap oluyor,
hastal›k ve sefalet dünyay› y›k›p geçiyordu. Fitne ve fesat kas›rgalar› her taraf› kas›p kavuruyordu. Emniyet ve huzur, adalet ve asayifl -beflerin en muhtaç oldu€u bu fleyler yeryüzünden kalkm›fl, barbarl›k
dünya yüzünü kaplam›flt›.
A. Himmet BERK‹, O. KESK‹NO⁄LU
Hz. Muhammed ve Hayat›, s. 15
1. ‹slamiyetin do€uflu s›ras›nda bölgede var olan devletleri yukar›da verilen harita üzerinde belirleyiniz. Bu devletleri, bir tarih fleridi çizerek gösteriniz.
2. Metne göre İslamiyet öncesi dünyan›n genel durumu hakk›nda neler söylenebilir? Belirtiniz.
116
Yeni bir dinin ortaya ç›kmas›nda birçok etken vardır. Yeni bir din olarak ortaya ç›kan ‹slamiyetin meydana
getirdi€i de€ifliklikleri ve kültürel etkilerini anlayabilmek için dünyan›n genel durumunu bilmek gerekir. ‹slamiyet öncesi Avrupa, Afrika, Asya ve Arabistan Yar›madas›’n›n genel durumu flöyleydi:
a) Avrupa
Kavimler Göçü sonras›nda barbar kavimlerin Avrupa’ya girmesiyle Avrupa’da büyük kar›fl›kl›klar yafland›.
Bu karıfl›kl›klar sonucu Bat› Roma ‹mparatorlu€u y›k›ld›
(476). Do€u Roma’da ise iç huzursuzluklar vard›. Avrupa’da ortaya ç›kan otorite bofllu€u Katolik kilisenin dinî
ve siyasi gücünü artt›rd›. Hristiyanl›k, barbar kavimler
aras›nda yay›ld›. Ancak Orta Ça€ boyunca Avrupa’da
Katolik kilisesi ö€retilerine dayal› skolastik düflünce
yayg›nlaflt›. Sosyal tabakalaflmaya dayal› bir s›n›f
yap›s›n›n oldu€u Avrupa’da, derebeylik (feodalite) siyasi
yap›y› yeniden oluflturma çabas› içindeydi.
Fotoğraf 4.2: Aziz Petrus Kilisesi-Vatikan
b) Afrika
‹slamiyetin do€uflu s›ras›nda Afrika’n›n kuzeyinde Bizans egemenli€i vard›. Bizans’›n hâkimiyet alan›
M›s›r’dan Libya’ya kadar uzanmaktayd›. Ancak bölgenin en önemli eyaleti olan M›s›r’da, Bizans-Sasani
rekabeti yüzünden halk sürekli bask› alt›ndayd›. M›s›r’›n güneyinde Habeflistan Krall›€› vard›. Habeflistan’da Hristiyanl›k devletin resmî dini olmas›na ra€men halk›n bir k›sm› putlara tapmaktayd›.
c) Asya
Bizans (Do€u Roma ‹mparatorlu€u): Kavimler
Göçü sonras›nda Roma ‹mparatorlu€u, Bat› ve
Do€u olmak üzere ikiye ayr›ld›. “Bizans” ad› ile
an›lan Do€u Roma’n›n baflkenti ‹stanbul’du. ‹slamiyetin do€uflu s›ras›nda Bizans; Kafkaslar, Anadolu,
Suriye ve Kuzey Afrika’ya kadar olan bölgelere hâkimdi. Ancak Bizans, çevresindeki Avarlar, Sasaniler ve Slavlar ile sürekli çat›flmalar yaflamaktayd›.
Resim 4.1: Bizans Dönemi’ndeki Ayasofya'nın kesiti
Bizans’›n resmî dini Hristiyanl›kt›. Bizans, Bat› Roma’n›n aksine Hristiyanl›€›n Ortodoks mezhebini benimsedi. Bizans’ta sosyal s›n›flara ayr›lan halk, devletin a€›r vergileri alt›nda ezilmekteydi. Bu durum toplumsal huzursuzluklar›n nedeniydi.
Sasaniler: VII. yüzy›lda, Ön Asya’da Bizans’tan sonra en güçlü devlet ‹ran’daki Sasanilerdi. Ancak
Bizans’la yapt›klar› mücadeleler Sasani Devleti’ni zay›flatm›flt›. ‹ran’da Zerdüfltlük (Mecusilik) dini egemendi. ‹yilik ve kötülü€ün mücadelesi esas›na dayanan bu dinde, temizli€in temsilcisi kabul edilen atefl,
“ateflgede” denilen yerlerde yak›l›r ve burada tanr›lara ibadet edilirdi.
Hindistan: ‹slamiyetin do€uflu s›ras›nda Hindistan’da siyasi birlik yoktu. Bu durum bölgenin s›k s›k
istilaya u€ramas›ndan kaynaklanmaktayd›. Bu yüzden bölgede sosyal tabakalaflmaya dayal› “kast sistemi” hâkimdi. Hindistan’da tabiat kuvvetleri esas›na dayal› “Veda” dini yayg›nd›. Bu dinin yan›nda felsefik
bir ak›m niteli€inde olan Budizm dini de vard›.
117
Köktürkler: ‹slamiyetin do€uflu s›ras›nda Orta Asya’ya Köktürkler hâkimdi. Ancak 582 y›l›nda Do€u
ve Bat› fleklinde ikiye ayr›lm›flt›. Köktürkler, tek tanr› anlay›fl›na dayal› “Gök Tanr›” dinine inan›rlard›.
Türklerle Araplar aras›ndaki iliflkiler ‹slamiyet öncesinde yap›lan ticari iliflkilere dayanmaktayd›. ‹pek
Yolu üzerinde ticaret yapan Türkler ve Araplar aras›nda kültürel etkileflim yafland›. Nitekim bu durum,
‹slamiyet öncesi Arap edebiyat›na ve Hz. Muhammed’in baz› sözlerine yans›d›.
Japonya: Japonya, Asya’n›n do€usunda Büyük Okyanus’ta birçok ada üzerine kurulmufltu. Ancak
VII. yüzy›lda dünya üzerinde herhangi bir siyasi etkinlikleri yoktu. Japonlar›n millî dini “fiintoizm” di. Bu
din, tabiat güçleri ve ruhlara tap›nma esas›na dayanmaktayd›. Bunun yan›nda ülkede Budizm, Taoizm ve
Konfüçyüsçülük inan›fllar› da vard›.
Çin: Asya’n›n güneydo€usunda yer alan Çin, dünyan›n en eski uygarl›klar›ndand›. Hanedanl›klarla yönetilen Çin’de s›k s›k taht kavgalar› yaflanmaktayd›. ‹slamiyetin do€uflu s›ras›nda Çin, Kök Türklerle sürekli
bir mücadele hâlindeydi. Bu ülkede ahlaki ve felsefi bir temele dayanan “Taoizm” ve “Konfüçyüsçülük”
dinleri egemendi.
ç) Arap Yar›madas›
CAH‹L‹YE DÖNEM‹
Hz. Ömer diyor ki: “Cahiliye Devri’nde iken yapt›€›m›z iki ifl vard› ki onlar hat›r›ma geldikçe birine
a€lar›m, di€erine ise gülerim. Beni a€latan o ac› hat›ra fludur:
K›z evlatlar›m›z› diri diri topra€a gömerdik. Hiçbir fleyden haberi olmayan o masum yavrulara nasıl
kıyardık, bilmem. Onu hat›rlad›kça yüre€im s›zlar. Ci€erim parçalan›r, a€lar›m.
Beni gülmeye sevk eden gülünç fley ise fludur:
Cahiliye Devri’nde evlerimizde putlar›m›z bulunurdu. Bir sefere ç›kaca€›m›z zaman yan›m›zda bulunmak üzere undan, helvadan o putlar›n bir suretini yapard›k. Yolculu€umuz esnas›nda onlara
tapard›k. Sonra yolda aç kal›nca o helvadan yapt›€›m›z putlar› yerdik. Biraz önce tapt›€›m›z putu midemize indirirdik. Bundan daha gülünç bir fley var m›d›r? Bunu hat›rlad›kça ne kadar ak›ls›zca ifller
yapt›€›m›za gülmekten kendimi alamam.”
A. Himmet BERK‹, O. KESK‹NO⁄LU
Hz. Muhammed ve Hayat›, s. 20-21
UKAZ PANAYIRI
Arabistan’›n çeflitli yerlerinde panay›rlar kurulurdu. Bunlar›n önemli bir k›sm› haram aylarda gerçeklefltirilmekle birlikte di€er aylarda kurulanlar da vard›. Panay›rlar›n süresi befl ile otuz gün aras›ndayd›.
Bu panay›rlar, Araplar›n ekonomik hayatlar›nda oldu€u kadar sosyal hayatlar›nda da önemliydi. Kabileler aras› problemler burada çözülürdü. Panay›rlar›n en önemlisi, uluslararas› mahiyette ve ayn› zamanda edebî bir kongre olan Ukaz idi. Burada edebî sohbetler yap›l›r, flairler en güzel fliirlerini burada
okur ve be€enilenler Kâbe duvar›na as›l›rd›.
Prof. Dr. ‹brahim SARIÇAM
Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 47
1. Arap toplumlarının İslamiyet öncesi dönemine “Cahiliye Dönemi” denmifltir. Bu durumun sebeplerini yukar›daki metinlerden hareketle aç›klay›n›z.
2. ‹slamiyet öncesi Arap Yar›madas›’ndaki sosyal ve ekonomik durum hakk›nda neler söylenebilir?
Belirtiniz.
118
Arabistan Yar›madas›, Asya’n›n güneybat›s›nda yer al›r. Bölgenin do€usunda Basra Körfezi, bat›s›nda
K›z›l Deniz, güneyinde Amman Denizi, kuzeyinde ise Filistin ve Suriye çölleri bulunmaktad›r. Arabistan’›n
en önemli bölgeleri Hicaz, Necid ve Yemen’dir. Yemen bölgesi tar›ma, Necid bölgesi ise hayvanc›l›€a elverifllidir. Mekke, Medine ve Taif flehirlerinin bulundu€u Hicaz bölgesi ticaret yollar›n›n geçti€i önemli bir
bölgedir. Bu yüzden bölgede ticari faaliyetler oldukça fazlad›r.
‹slamiyet öncesinde Arapların büyük bir kısmı çok tanr›l› bir inanca sahipti. Tanr›lar›n› temsilen yapm›fl
olduklar› putlara taparlard›. Her kabilenin kendisine ait bir tanr›s› vard›. Bu putlar, kabilelerinin tanr›lar›n›
temsilen Kâbe’de bulunurdu. Araplar haram aylar›nda bu putlar› ziyaret etmek için Kâbe’yi ziyarete giderlerdi.
Arabistan’da puta tap›c›l›€›n yan› s›ra Hz. ‹brahim’in dini olan Haniflik inanışı ile Hristiyanl›k ve Musevilik
gibi inançlar da bulunmaktaydı.
Araplar, ‹slamiyet öncesinde kabileler hâlinde yaflarlard›. Erkek egemenli€ine dayal› olan kabilelerin
bafl›nda fleyh denilen yöneticiler bulunurdu. Araplarda halk, genel olarak hürler ve köleler fleklinde ikiye
ayr›l›rd›. K›z çocuklar›na pek de€er verilmezdi. Kabileler aras›nda bitmek tükenmek bilmeyen kan davalar›
yayg›nd›. Bu sebeplerden dolay› ‹slamiyetten önceki döneme “Cahiliye Dönemi” denir.
Araplarda çölde yaflayanlara “bedevi”, flehirlerde yaflayanlara ise “medeni” denilmekteydi. Konargöçer
yaflayan bedeviler genellikle hayvanc›l›kla u€rafl›rlard›. Deve, at ve koyun beslerlerdi. Medeni Araplar ise
vaha denilen bölgelerde tar›mla u€rafl›rlard›. Hurma ve tah›l yetifltirirlerdi.
Resim 4.2: Çöllerde yaşayan Araplar (bedeviler)
Resim 4.3: Şehirde yaşayan Araplar (medeniler), Franz Xavier Kosler
Arap Yar›madas›’nda ‹slamiyet öncesi büyük medeniyetlere sahip devletlerin kurulamamasında
co€rafi konumunun etkisi olabilir mi? Aç›klay›n›z.
Arap Yar›madas›’nda ticari hayat›n en önemli unsuru haram aylarda Mekke civar›nda kurulan
panay›rlard›. Bu panay›rlar›n en önemlisi Ukaz Panay›r›’d›r. Bu panay›rlar sayesinde Araplar aras›nda sosyal
ve kültürel geliflmeler sa€lan›rd›.
‹slamiyet öncesinde Arap Yar›madas›’nda konuflma ve yaz› dili olarak Arapça kullan›l›rd›. Arap alfabesi
Nebatl›lar›n kulland›€› yaz›dan yararlan›larak oluflmufltu. Araplar edebiyat, fliir ve hitabet (güzel ve etkili konuflma) konularında ileri bir düzeyde say›l›rlard›.
ETKİNLİK
Kâbe’nin tarihçesini araflt›r›n›z, elde etti€iniz bilgilerle bir sunum haz›rlayarak s›n›fta arkadafllar›n›zla
paylafl›n›z.
119
2. HZ. MUHAMMED DÖNEM‹
a) Hz. Muhammed’in Peygamberlik Öncesi Hayat›
Hz. Muhammed, 571 tarihinde Mekke’de do€du. Babas› Kureyfl sülalesinden Abdullah, annesi Amine’dir. Hz.
Muhammed’in soyu Hz. ‹brahim’e dayanmaktad›r. Ticaretle u€raflan babas›, Hz. Muhammed do€madan önce
öldü. Hz. Muhammed do€umundan sonra sütannesi Halime’ye verildi. Dört yaşına kadar sütannesinin yanında
kaldı. Altı yaşında annesini kaybetti. Altı yaşından sekiz
yaşına kadar dedesi Abdülmuttalip’le yaşadı. Ancak sekiz
yafl›nda iken dedesinin ölümü üzerine amcas› Ebu Talip
taraf›ndan büyütüldü. Amcas›n›n yan›nda ticaretle
u€raflt›. Kervanlarla Yemen ve Suriye’ye gidip geldi. K›sa
sürede dürüstlü€ü sayesinde Arap kabileleri aras›nda ünlendi.
SON PEYGAMBER
Amcası Ebu Talip ile birlikte kervan ticareti yapmak
üzere Şam’a gittiğinde henüz on iki yaşındaydı. Şam’ın
90 km kadar güneyinde Busra denilen kasabada “Bahira” adında bir Hristiyan rahip vardı. Bahira kutsal kitaplardan edindiği bilgilerle, Hz. Muhammed’in simasından onun geleceğini sezmişti. Onunla konuştu, ona
sorular sordu. Aldığı cevaplar düşüncesini güçlendirdi.
Ebu Talip’e:
“Bu çocuk son peygamber olacaktır. Şam Yahudileri içinde onun alamet ve vasıflarını bilenler olur. Tanırlarsa korkulur. Bu çocuğu Şam’a götürmeyiniz.” dedi. Bu sözler üzerine Ebu Talip Şam’a gitmekten vazgeçti. Son bir peygamberin geleceği ve bu peygamberin vasıfları Tevrat ve İncil’de bildirilmiştir.
Prof. Dr. İbrahim SARIÇAM
Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı
(s. 65-66’dan düzenlenmiştir.)
Yahudiler gelece€i bildirilen son peygamberin varl›€›ndan neden çekinmifl olabilirler?
TARTIŞALIM
Hz. Muhammed’in günümüze kadar farkl› toplum ve
dinlerce sayg› ile an›lmas›n›n sebepleri neler olabilir?
120
Fotoğraf 4.3: Hz. Muhammed’in doğduğu ev
Hz. MUHAMMED’E fi‹‹R
...
Da€ geçitlerinde,
Önüne katar renk renk çak›llar›.
Ve ba€r›na basar kardefl p›narlar›.
Çiçeklenir ayak bast›€› yerler,
Ve nefesiyle yeflerir çimenler.
Yoldafl› olur flimdi ›rmaklar,
Ovalar› doldurur gümüfl ›fl›klar.
Bir ses yükselir p›narlardan:
“Kardefl, ay›rma bizi koynundan,
Bekliyor Yaratan.
Yoksa bizi çölün kumlar› yutacak,
Günefl kan›m›z› kurutacak.
Kardefl,
Da€›n ›rmaklar›n›, ovan›n ›rmaklar›n›,
Hepimizi al›p koynuna
Erifltir bizi yüce Rabb›na.
Ezelî Derya’n›n yan›na.”
Peki, der da€ p›nar›.
Kendinde toplar bütün p›narlar›.
Ve haflmetle kabar›r gö€sü, kollar›,
Ülkeler aç›l›r u€rad›€› yerlerde.
Yeni flehirler do€ar ayaklar›n›n alt›nda...
Kulelerin alev zirvelerini,
Ve haflmetli mermer saraylar›n›,
B›rak›p arkas›nda.
Yürür mukadder yolunda,
Dalgalan›r bafl›n›n üstünde binlerce bayrak.
‹htiflam›n›n flahitleri,
Evlatlar›n› Rabbine ulaflt›rarak
Kar›fl›r ilahî ummana coflarak!
Johann Wolfgang von GOETHE
(Yohan Volfgan von Göte)
ETKİNLİK
Afla€›da verilen metinlerde Hz. Muhammed’in kiflisel özellikleri ile ilgili bilgiler yer almaktad›r. Bu metinlerin alt›na Hz. Muhammed’in hoflgörülü olma, güvenilir olma, do€ruluk, adalet ve kararl›l›k gibi özelliklerini ait oldu€u metnin altındaki noktalı yerlere yaz›n›z.
Hz. Muhammed Mekke’nin fethi gününde herkesi toplay›p kendisine 21 sene boyunca sert davran›fllar›
ve ak›l almaz tutumlar›yla haks›zl›k ve iflkence eden kimselere, “fiimdi benden ne bekliyorsunuz?” diye sordu€unda onlar yapt›klar›ndan dolay› utançlar›n› gizleyememifller, “Sen iyi bir kardefl ve iyi bir kardefl o€lusun.” demifllerdi. Rahmet elçisi de Mekke halk›na tevazu ve sükûnetle flöyle seslenmifltir: “Size hiçbir ceza
yoktur, gidiniz, hepiniz serbestsiniz.”
..............................................
Hz. Peygamberimizin İzinde
DİB Yayınları (s. 193)
MS 605 y›l›nda ç›kan bir yang›nda tahrip olan Kâbe’yi Kureyfl yeniden infla etmiflti. O s›ralar Hz. Muhammed 35 yafllar›ndayd› ve amcas› Abbas’la burada birlikte bilfiil çal›flm›fl. Bu yap›m esnas›nda Kâbe’nin duvarları yükseltildi. Daha evvel çatısız olan Kâbe’ye çatı yapıldı. ‹nflaat devam ederken Hacerülesved’i yerine
hangi kabilenin koyaca€› konusunda tart›flma ç›kt›. Her kabile bu flerefi elinde bulundurmak istedi. Kabileler
aras›nda ç›kmas› muhtemel bir savafl, herkesin güvenini kazanm›fl olan Hz. Muhammed’in basiretli
hakemli€iyle önlendi. “Muhammed’ül Emin” olarak an›lan Hz. Peygamber oradakilerden bir örtü istedi ve kabile reislerinden örtüyü tutmalarını istedi. Hep birlikte Hacerü’l-Esved’i kald›rd›lar. Peygamberimiz de konulaca€› yerin hizas›na gelince örtünün içinden al›p onu kendi eliyle yerine yerlefltirdi.
..............................................
Hz. Peygamberimizin İzinde
DİB Yayınları (s. 42)
Bedir Gavzesi’nde savafltan önce elinde bir okla ‹slam ordusunun saflar›n› düzeltirken Sevad b. Gaziyye
adl› sahabenin saf› bozdu€unu ve biraz ileri ç›kt›€›n› görür. Karn›na okla dokunarak hizaya geçmesini ister.
Bunun üzerine Sevad, “Ey Allah’ın resulü can›m› ac›tt›n! fiüphesiz Allah seni hak ile gönderdi, k›sas uygulamama müsade et.” der. Hz. Peygamber karn›n› açarak k›sas uygulamas›n› söyler. Sevad hemen onu kucaklar
ve öper. Peygamberimiz niçin böyle yapt›€›n› sordu€unda, “Ey Allah’ın resulü! Görüyorsun öldürülmekten
emin de€ilim. Seninle son temas›mda cildimi cildine de€dirmek istedim.”
..............................................
Prof. Dr. İbrahim SARIÇAM
Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı (s. 275)
Ebu Basir adl› sahabe Müslüman oldu€u için Kureyfl müflrikleri taraf›ndan hapse at›l›r. Hudeybiye Antlaflmas›’ndan sonra bir yolunu bularak kaçar ve Medine’ye Hz. Peygamberin yan›na gelir. Müflrikler Ebu Basir’in kendilerine iade edilmesi için derhal Medine’ye iki adam gönderirler. Peygamberimize hitaben bir de
mektup yazarlar. Mektubu Ubey b. Kab’a okutan Hz. Peygamber daha sonra Ebu Basir’i ça€›rarak Hudeybiye Antlaflmas› gere€ince kendisini Kureyfllilere teslim etmek zorunda oldu€unu bildirir. Ebu Basir ise teslim
edilmemesini ister. Fakat Peygamberimiz “Bildi€iniz gibi Kureyfl müflriklerine söz verdik. Dinimizde
vefas›zl›€a yer yoktur.” Hz. Muhammed’in ‹slamiyeti yaymas›n› önlemek amac›yla müflrikler, ona mal ve para
teklifinde bulundular. Bu tutum üzerine Hz. Muhammed şöyle dedi: “Vallahi bu ifli b›rakmam için Günefl’i sa€
elime, Ay’› da sol elime koyacak olsalar yine de davamdan vazgeçmem. Ya Allah bu dini hâkim k›lar ya da
onun u€runda ölürüm. Ben Allah’›n bana bildirdi€inden baflka bir fley söylemiyorum.”
..............................................
Prof. Dr. İbrahim SARIÇAM
Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı (s. 267)
121
b) ‹slamiyetin Do€uflu ve Hz. Muhammed’in Peygamberli€i
Hz. Muhammed, Cahiliye Dönemi Araplar›n yaflant›s›ndan büyük rahats›zl›k duyard›. Bu yüzden putperest toplumdan ayr› bir hayat sürmeye bafllad›. K›rk yafl›na geldi€inde Nur Da€›’nda bulunan Hira
Ma€aras›’na s›k s›k gitmeye bafllad›. 610 y›l›n›n Ramazan ay›n›n 27. gecesi Hira Ma€aras›’nda iken bir
ses duydu. Bu ses Cebrail adl› mele€in sesiydi. Cebrail ona, “Oku! Her fleyi yaratan, insan› kan p›ht›s›ndan
vücuda getiren Rabbi’nin ad›yla oku!” diye başlayan ilk vahyi getirdi.
Hz. Muhammed eve geldikten sonra yaflad›klar›n› efli Hz. Hatice’ye anlatt›. Efliyle birlikte Hz. Hatice’nin
amcas›n›n o€lu, dönemin önemli bilginlerinden Varaka’ya giderek durumu anlatt›lar. Varaka, bu geliflmelerin kendisine peygamberlik gelen kimselerde olabilece€ini belirtti: “Müjde Ey Muhammed! Meryemo€lu
‹sa’n›n haber verdi€i son peygamber sensin. Sana gönderilen melek, Musa’ya da gelen Cebrail’dir.” dedi.
Bu geliflmelerden sonra Cebrail’in bir süre görünmemesi Hz. Muhammed’i endiflelendirdi. Ancak daha sonra Cebrail tekrar gelerek “Ey Muhammed! Kalk ve insanlar› uyar.” ayetini bildirdi. Böylece peygamberlik
görevi bafllayan Hz. Muhammed önce yak›nlar›n›, sonra bütün Mekke
halk›n› ‹slam dinine davet etti. ‹lk olarak efli Hz. Hatice Müslüman oldu.
Onu Hz. Ali, evlatl›€› Zeyd bin Harise ve Hz. Ebubekir takip etti. Bafllang›çta ‹slamiyeti gizlice yaymaya çal›flan Hz. Muhammed, Allah’tan gelen
bir emirle ‹slamiyeti aç›kça yaymaya ve putlara karfl› ç›kmaya bafllad›.
Müslümanlar›n say›s› her geçen gün artt›kça bu durum putperestleri endiflelendirdi. Mekkeli putperestler, Müslümanlar üzerinde bask› kurmaya
bafllad›lar. Bu bask›lar sonucu Müslümanlar›n bir k›sm› Hz. Muhammed’in izniyle Habeflistan’a göç etti (615-618).
Resim 4.4: Nübüvvet mührü
TARTIŞALIM
‹slamiyetin savundu€u hangi ilkeler, Mekkeli putperestleri rahats›z etmifl olabilir? Bu durumu Mekkelilerin inan›fllar› ve yaflay›fllar›n› göz önünde bulundurarak arkadafllar›n›zla tart›fl›n›z.
Mekke’de Müslümanlar›n say›s›n›n her geçen gün artmas›, özellikle de Hz. Ömer ve Hz. Hamza’n›n
Müslüman olmas› putperestleri yeni tedbirler almaya sevketti. Putperestler, Hz. Muhammed’in soyu olan
Haflimo€ullar›na boykot uygulad›lar. Haflimo€ullar›yla evlilik ve ticaret dâhil her türlü iliflkiyi yasaklad›lar.
Bu boykot tam üç y›l sürdü.
c) Hicret ve Medine’de ‹slam Devleti’nin Kurulmas›
Hz. Muhammed, tüm bask›lara ra€men Kâbe’yi ziyarete gelen kabilelere ‹slamiyeti anlatmaya devam
etti. 619 y›l›nda Kâbe’yi ziyarete gelen alt› Medineliyi Akabe denilen yerde ‹slamiyete davet etti. Medineliler ‹slamiyeti kabul ettiler. Medinelilerle 621-622 tarihlerinde iki görüflme daha yap›ld›. Bu görüflmelere
I. ve II. Akabe Biatleri denir. Bu görüflmeler sonunda Medineli Müslümanlar, Hz. Muhammed’e ba€l› kalacaklar›na söz verdiler. Mekke’de Müslümanlar›n yaflam flartlar›n›n her geçen gün zorlaflmas› üzerine
Müslümanlar, Hz. Muhammed’in onay› ile Medine’ye göç ettiler.
Resim 4.5: Hicret, temsilî resim
122
Müslümanlar›n varl›€›ndan iyice rahats›z olan putperestler Hz. Muhammed’i öldürmeye karar verdiler.
Bu durum karfl›s›nda Hz. Muhammed, Medine’ye göç etme karar› ald›. Yan›na Hz. Ebu Bekir’i de alarak
yola ç›kt›. Ancak putperestler de onlar› takip ettiler. Bu durumdan kurtulmak için Hz. Muhammed Mekke
yan›ndaki Sevr Ma€aras›’nda üç gün saklanmak zorunda kald›. Mekkelilerin takibinden kurtulduktan sonra Kuba’ya geçti. Burada ilk mescidi yaparak Müslümanlarla ilk cuma namaz›nı k›ld›. Hz. Muhammed’in
Mekke’den Medine’ye göç etmesine “hicret” denir. Hicretin yap›ld›€› miladi 622 tarihi, daha sonra Hz.
Ömer’in halifeliği döneminde haz›rlanacak olan hicri takvimin de bafllang›c› oldu. Hicret sonras›nda Medine’de ilk ‹slam devletinin temelleri at›ld›. Medine de infla edilen mescit, ayn› zamanda devletin idare
merkezi oldu. Medine’ye hicret eden Mekkeli Müslümanlara “muhacir”, Mekkeli Müslümanlara yardım
eden Medineli Müslümanlara ise “ensar” denildi. Hz. Muhammed ayn› dine inanan ensar ve muhacirleri
birbirleri ile kardeş ilan etti. Böylece İslam kardeşliğinin temellerini attı.
Hicretin İslam tarihindeki önemi nelerdir? Açıklayınız.
ç) Hz. Muhammed Dönemi Siyasi Olaylar›
Fotoğraf 4.4: Mescidi Nebevi-Medine
MED‹NE fiEH‹R SÖZLEfiMES‹
Medine şehrinde putperest, Yahudi ve Hristiyanlar da yaşıyordu. Aynı topraklar üzerinde yaşayan
farklı dinden insanların uyması gereken kuralları ortaya koyan bir sözleşme yapıldı. “Medine Şehir Sözleşmesi” adı verilen bu sözleşmede şunlar yazılıyordu:
• Müminler, aralarında ezgin ve üzgün (borç yüzünden) olanı yüzüstü bırakmazlar. Onun için örfün
tayin ettiği miktarda hisselerle ihtiyacı olana yardım ederler.
• Yahudiler kendi dinlerinde, Müslümanlar da kendi dinlerinde serbesttir.
• Medine’de yaşayanların birbirleriyle savaşmaları yasaktır.
• Kureyşliler ve onlara yardım edenler himaye edilemez.
Hz. Muhammed’in Medine’ye göçünün ilk yıllarında yayımladığı bu beyanname, dinî kaynağa dayanmadan mutlaka barış, din ve vicdan özgürlüğü ve hukukta eşitlik isteyen siyasi ve idari bir anayasa
özelliğini taşımaktadır.
A. Himmet BERK‹, O. KESKİNOĞLU
Hz. Muhammed ve Hayat› (s. 215’ten düzenlenmifltir.)
Medine fiehir Sözleflmesi’nin yap›lma amac› ve verdi€i mesajlar hakk›nda neler söylenebilir?
Hz. Muhammed, Medine’de kurulan ‹slam Devleti’nin hem dinî hem de siyasi lideriydi. ‹lk olarak Medine’de birlik ve beraberli€i sa€lamak amac›yla Medine halk›yla Medine fiehir Sözleflmesi’ni yapt›. Ancak
Mekkeliler rahat durmad›lar. Hz. Muhammed’i ve onun yaymaya çal›flt›€› ‹slamiyeti ortadan kald›rmaya
karar verdiler. Bu durum Müslümanlar ile Mekkeli putperestler aras›nda savafllar›n bafllamas›na neden
oldu.
123
Bedir Savafl› (624): Mekke’nin ileri gelenleri
Ebu Süfyan’ın liderliğinde fiam’a ticaret kervan›
gönderdiler. Bu ticaretten elde edilecek kazançla
Müslümanlarla savaflmay› amaçlad›lar. Bunu engellemek isteyen Müslümanlar, fiam’a gitmekte
olan bu kervan›n yolunu kesmek istediler. Ancak
bu durumdan haberdar olan kervan›n bafl›ndaki
Ebu Süfyan yolunu de€ifltirerek kaçt›. Mekkeliler
bu geliflmeler üzerine Ebu Cehil komutas›ndaki
900 kiflilik bir orduyu Müslümanlar üzerine gönderdiler. Hz. Muhammed komutas›ndaki Müslümanlar ise 300 kifli civar›ndayd›lar. Bedir kuyular›
yak›nlar›nda yap›lan savafl› Müslümanlar kazand›
(624).
Resim 4.6: Bedir kuyuları
Müslümanlar›n ilk askerî zaferi olan Bedir Savafl› sonunda;
• Müslümanlar›n kendilerine ve Hz. Muhammed’e olan güvenleri artt›.
• Savafl sonunda elde edilen ganimetlerin beflte biri devlete b›rak›l›rken geri kalanlar› savafla kat›lanlar aras›nda eflit bir flekilde paylaflt›r›ld›. Bu uygulama, daha sonra bütün ‹slam devletlerinde geçerli bir
yöntem oldu.
• Bedir Savafl› sonras›nda ‹slamiyet Arap Yar›madas›’nda h›zl› bir flekilde yay›ld›.
• Savaflta esir al›nanlar, okuma yazma bilmeyen on Müslüman’a okuma yazma ö€retmeleri karfl›l›€›nda
serbest b›rak›ld›.
• Bedir Savafl›’ndan sonra Medine Sözleflmesi’ne uymayan Kaynuka Yahudileri Medine’den ç›kart›ld›.
Uhud Savafl› (625): Bedir Savafl›’ndaki yenilginin öcünü almak isteyen Mekkeliler 3000 kiflilik bir kuvvetle Medine üzerine sefere ç›kt›lar. Bu haberi alan Hz. Muhammed, bir dan›flma meclisi toplayarak flehirde
savunma yapma teklifinde bulundu. Ancak genç Müslümanlar, Mekkeliler ile bir meydan savafl› yapmak
istediler. Bunun üzerine Hz. Muhammed 700 kiflilik bir kuvvetle harekete geçti . ‹ki ordu Uhud Da€›’nda
karfl› karfl›ya geldiler. Hz. Muhammed Uhud Da€›’ndaki dar bir geçidin iki taraf›na 50 okçu yerlefltirdi. Böylece Mekkelilerin Uhud Da€›’n›n etraf›ndan dolaflarak Müslümanlara sald›rmalar›n› önlemek istedi. Müslümanlar›n ilk sald›r›s›yla Mekke ordusu bozguna u€rad›. Ancak savafl›n kazan›ld›€›n› zanneden okçular,
bulunduklar› yerleri terkederek Mekkelileri kovalamaya bafllad›lar. Bu durumdan yararlanan Halid bin Velid
komutas›ndaki Mekkeli kuvvetler okçular›n terketti€i yerlerden Müslümanlara sald›rd›lar. Bu sald›r› ‹slam
ordusunun bozulmas›na yol açt›ysa da kesin bir zafer elde edemeyen Mekke ordusu geri dönmek zorunda
kald›. Bu savaflta Hz. Muhammed’in amcas› Hz. Hamza flehit olurken kendisi de hafif bir flekilde yaraland›.
Uhud Savafl› sonucunda;
• Müslümanlar yenilgiye u€ramalar›na ra€men
Mekkeliler Müslümanlar üzerinde üstünlük kuramad›lar.
• ‹slamiyet, bu yenilgiye ra€men yay›lmaya devam etti.
• Mekkelilerle ifl birli€i yapan Beni Nadir Yahudileri Medine’den ç›kar›ld›. Hz. Muhammed’in Medine’deki otoritesi artt›.
Fotoğraf 4.5: Uhud Dağı ve Şehitliği
124
Hendek Savafl› (627): Müslümanlar›n Uhud Savafl›’nda
yenilmelerine ra€men ‹slamiyetin yay›lmaya devam etmesi
Mekkelileri rahats›z etti. Bu nedenle ‹slamiyeti tamamen ortadan kald›rmaya karar verdiler. Bu amaçla 10.000 kiflilik bir
ordu ile Medine üzerine harekete geçtiler.
Hz. Muhammed, Mekkelilerle do€rudan savaflmak yerine
flehirde kalarak savunma yapmaya karar verdi. Selman-ı
Farisi’nin önerisiyle Medine etraf›na genifl ve derin bir hendek kaz›ld›. Arap Yar›madas›’nda yap›lan ilk savunma savafl›nda, Mekkeliler bu hendekleri geçemeyerek geri dönmek zorunda kald›lar.
Hendek Savafl› sonucunda;
• Mekkeliler, Müslümanlara bir daha sald›ramad›lar.
• Müslümanlar güç kazanarak savunma durumundan
ç›kt›lar. ‹slamiyeti Medine d›fl›nda yaymaya bafllad›lar.
• Mekkelilerle ifl birli€i yapan Beni Kurayza Yahudileri
Medine’den ç›kart›ld›.
Resim 4.7: Hendek Savafl›’n›n temsilî resmi
Hudeybiye Bar›fl› (628): Hendek Savafl›’ndan sonra Müslümanlar, Hz. Muhammed öncülü€ünde Kâbe’yi ziyaret etmek istediler. 1.500 kifli ile Mekke’ye do€ru hareket ettiler. Mekkeliler, Müslümanlar›n kendileri ile savaflacaklar›n› düflünerek savunma tedbirleri ald›lar. Hz. Muhammed Hudeybiye denilen yere gelince Hz. Osman’› durumu anlatmas› için Mekke’ye elçi olarak gönderdi. Ancak Mekkeliler onu tutuklad›lar.
Bu durum karfl›s›nda Hz. Muhammed savaş haz›rl›klar›na bafllad›. Bu geliflmeden endiflelenen Mekkeliler
Hz. Muhammed’e antlaflma teklifinde bulundular. ‹ki taraf aras›nda Hudeybiye Antlaflmas› imzaland›.
Antlaflmaya göre;
• Müslümanlar o y›l Kâbe’yi ziyaret etmeyeceklerdi. Ancak ertesi y›l Mekkeliler Mekke’yi üç günlüğüne boşaltarak Müslümanlar›n hac görevlerini yapmalarına izin vereceklerdi.
• Reflit yafla gelmeden Müslüman olan Mekkeliler Medine’ye kabul edilmeyecek, geri gönderilecek,
Müslümanlardan Mekke’ye s›€›nan olursa geri verilmeyecekti.
• Arap kabileleri, Müslümanlardan ya da Mekkelilerden istedikleri taraf› tutabileceklerdi. Bu kabileler
aras›nda herhangi bir savafl olursa Mekkeliler ve Müslümanlar tarafs›z kalacaklard›.
• ‹ki taraf aras›nda on y›l savafl olmayacakt›.
Hudeybiye Antlaflmas›, Müslümanlar›n aleyhine görülmesine ra€men Müslümanlar›n siyasi varl›€›
Mekkelilerce resmen tan›nm›fl oldu. Ayr›ca on y›l savafl olmayacak olmas› Müslümanlar›n ticari faaliyet
yaparak ekonomik yönden güçlenmelerine ve ‹slamiyeti daha rahat yaymalar›na neden oldu. Reflit yafla
gelmemifl, Müslüman olmayan gençler antlaflma gere€i Medine’ye al›nmad›lar. Ancak Mekke’ye geri
dönmek istemeyen bu gençler, Mekke kervanlar›n›n yollar›n› keserek onların ticari faaliyetlerine engel oldular. Bu geliflmeler karfl›s›nda Hudeybiye Antlaflmas›’n›n kendi aleyhlerine döndü€ünü gören Mekkeliler,
antlaflmanın bu maddesinin iptal edilmesini istediler.
Hudeybiye Antlaflmas›’n› Müslümanlar ve Mekkeliler aç›s›ndan de€erlendiriniz. Antlaflman›n kimin
lehine sonuçland›€›nı belirtiniz.
125
Hayber Kalesi’nin Fethi (629): Hendek Savafl› sonras›nda Medine’den ç›kart›lan Yahudiler, Medine-Suriye
yolu üzerinde bulunan Heyber Kalesi’ne yerlefltiler. Bir süre sonra buradan geçen Müslüman tüccarlara zarar vermeleri üzerine Hz. Muhammed, Heyber Kalesi’ni kuflatt›.
Yahudilerin elinde bulunan kale fethedildi.
Hayber Kalesi’nin fethi sonucunda;
• Müslüman olmayan erkeklerden, güvenliklerinin
sa€lanmas› karfl›l›€›nda cizye vergisi al›nmaya baflland›.
• fiam ticaret yolunun güvenli€i sa€land›.
Fotoğraf 4.6: Hayber Kalesi
Mute Seferi (629): Hz. Muhammed fiam civar›nda bulunan Basra valisini ‹slamiyete davet için ona
bir elçi gönderdi. Ancak vali, elçiyi öldürünce Zeyd bin Hârise komutas›nda bir ‹slam ordusu bölgeye gönderildi. Bu durum karfl›s›nda Basra valisi Bizans’tan yard›m istedi. Bölgeye gelen Bizans ordusu ile Müslümanlar›n yapt›€› savaflta Zeyd bin Hâris şehit edildi. ‹slam ordular›n›n bafl›na geçen Cafer bin Ebu Talip
ordular›n› yeniden toparlayarak Bizans orduları ile savaştı. ‹ki tarafın da büyük kay›plar verdi€i Mute Savafl›, Müslümanlarla Bizans aras›nda yap›lan ilk savaflt›r.
Mekke’nin Fethi (630): Mekkelilerin, Hudeybiye Antlaflmas› flartlar›na uymamamalar› üzerine Müslümanlar Mekke’yi kuflatt›lar. Mekkeliler, Müslümanlara karfl› direnemeyeceklerini anlay›nca flehri teslim
ettiler. Buna karfl›l›k Hz. Muhammed Mekkeliler için genel af ilan etti. Bir süre sonra Mekkelilerin büyük
bir k›sm› ‹slamiyeti kabul etti. Kâbe putlardan temizlendi.
TANIYALIM
KÂBE
Kâbe küp fleklinde bir binad›r. Kâbe kap›s›
her cuma namaz›ndan sonra ve peygamberimizin do€um gününde aç›l›r. Kâbe’nin içi renkli
mermerlerle süslüdür. Duvarlar› da öyle. Kâbe’nin üzerindeki örtü ipekten yap›lm›fl, üzerindeki yaz›lar beyaz simli harflerle ifllenmifltir. Ifl›l
›fl›l par›ldar. Mekke’de görülen kufllar›n hasta
olmad›kça bu kutsal mekân üzerine inmedi€i,
hastayken inerlerse iyilefltikleri söylenir.
‹bni Batuta Seyahatnamesi
(C 1/2, s. 92-93’den özetlenmifltir.)
Resim 4.8: Eski dönemlere ait Kâbe’nin temsilî resmi
TARTIŞALIM
‹slamiyetin k›sa sürede evrensel bir din hâline gelmesinde hangi faktörler etkili olmufltur? Bu konu
hakk›nda düşüncelerinizi söyleyiniz.
126
Huneyn Savafl› (630): Mekke’nin Müslümanlar›n hâkimiyetine girmesiyle Müslüman olmayan Taifliler,
putperest kabilelerle birleflerek Müslümanlara karfl› bir ordu haz›rlad›lar. Bunun üzerine Hz. Muhammed,
Huneyn’de toplanm›fl olan bu ordu üzerine sefere ç›kt›. Yap›lan savafl› Müslümanlar kazand› (630).
Taif Seferi (630): Huneyn’de yenilen kabileler, Taif flehrine s›€›nd›lar. Hz. Muhammed, Taif flehrini
kuflatt› ancak alamad›. Bir y›l sonra Taifliler kendi istekleriyle Müslümanl›€› kabul ettiler.
Tebük Seferi (631): Bizans’›n büyük bir ordu ile Arabistan’a sefer düzenleyece€i haberi al›nd›. Hz.
Muhammed Bizans’› durdurmak için sefere ç›kt›. Ancak Tebük’e gelindi€inde haberin as›ls›z oldu€u anlafl›ld›. Arabistan d›fl›na yap›lan ilk sefer özelli€i tafl›yan Tebük Seferi sonucunda Suriye’deki Gassani
Araplar› Müslümanl›€› kabul etti. Ayr›ca Medine-fiam yolunun güvenli€i sa€land›.
Veda Hacc› ve Hz. Muhammed’in Vefat› (632): Hz. Muhammed, 632 y›l›nda kalabal›k bir Müslüman
grubuyla hac görevini yerine getirmek amac›yla Mekke’ye gitti. Bu hac esnas›nda 100.000 kifliye hitaben
hutbe okudu. ‹slam tarihinde “Veda Hutbesi” olarak adland›r›lan bu hutbede Müslümanlara önemli mesajlar verdi. Bu mesajlar aras›nda Allah’tan baflka ilah bulunmad›€›, Kur’an’›n tamamland›€›n›, bütün Müslümanlar›n kardefl oldu€unu söyledi.
Veda Hacc›’ndan sonra Hz. Muhammed Medine’ye döndü. Burada Bizans üzerine
yapaca€› sefer haz›rl›klar›na bafllad›. Ancak bu esnada rahats›zland›. Hastal›€› s›ras›nda
Müslümanlara namaz k›ld›rma görevini Hz. Ebu Bekir’e verdi. Bir süre sonra Medine’deki evinde vefat etti (632). Hz. Ebu Bekir, Hz. Muhammed’in “Her peygamber
öldü€ü yere gömülür.” sözünü hat›rlattı. Bunun üzerine Hz. Muhammed’i öldü€ü
odaya gömdüler. Günümüzde buraya “Ravza-i Mutahhara” denir.
Hz. Muhammed döneminde ‹slamiyet on y›l içerisinde büyük bir geliflme
gösterdi. Bu dönemde da€›n›k hâldeki ve birbirleriyle düflman olan Arap
kabileleri ‹slamiyet çerçevesinde birlefltirilerek büyük bir ‹slam Devleti
kuruldu. Arabistan’da huzur sa€land›.
Fotoğraf 4.7: Ravza-i Mutahhara’nın içten görünümü
Fotoğraf 4.8: Ravza-i Mutahhara’nın dıştan görünümü
ETKİNLİK
Defterinize veya bir dosya kâğıdına Hz. Muhammed’in hayatıyla ilgili bir tarih şeridi yaparak
(571-632) tarihleri arasında meydana gelen önemli olayları bu tarih şeridi üzerinde gösteriniz.
127
VEDA HUTBES‹
Ey insanlar! Sözümü iyi dinleyiniz. Bilmiyorum, belki bu seneden sonra sizinle burada bir daha buluflmayaca€›m.
‹nsanlar!
Bu günleriniz nas›l mukaddes bir gün, aylar›n›z nas›l mukaddes bir ay, bu flehriniz nas›l mukaddes
bir flehir ise canlar›n›z, mallar›n›z, namus ve flerefiniz de öylece mukaddestir, her türlü sald›r›dan korunmufltur.
Ashab›m!
Yar›n Rabbinize kavuflacaks›n›z. Bugünkü her hâl ve hareketinizden muhakkak sorulacaks›n›z.
Sak›n benden sonra eski sap›kl›klara dönüp de birbirinizin boynunu vurmay›n›z. Bu vasiyetimi burada
bulunanlar, bulunmayanlara bildirsinler. Olabilir ki bildiren kimse, burada bulunup da iflitenden daha
iyi anlayarak ö€renmifl olur.
Ashab›m!
Kimin yan›nda bir emanet varsa onu sahibine versin. Faizin her çeflidi kald›r›lm›flt›r. Fakat ald›€›n›z
borcun asl›n› ödemek gerekir. Ne zulmediniz ne de zulme u€ray›n›z. Allah’›n emriyle bundan böyle faizcilik yasakt›r. ‹lk kald›rd›€›m faiz de Abdülmuttalib’in o€lu amcam Abbas’›n faiz alaca€›d›r.
Ashab›m!
Cahiliye Devri’nde güdülen kan davalar› da tamamen kald›r›lm›flt›r. Kald›rd›€›m ilk kan davas›, Abdülmuttalib’in torunu (amcalar›mdan Haris’in o€lu ) Rabia’n›n kan davas›d›r.
Ey insanlar!
Kad›nlar›n haklar›n› gözetmenizi ve bu konuda Allah’tan korkman›z› tavsiye ediyorum. Sizin kad›nlar
üzerinde haklar›n›z var, onlar›n da sizin üzerinizde haklar› var.
Müminler!
Size iki emanet b›rak›yorum. Onlara s›ms›k› sar›ld›kça yolunuzu hiç flafl›rmazs›n›z. Bu emanetler Allah’›n kitab› Kur’an-› Kerim ve onun peygamberinin sünnetidir.
Müminler!
Sözümü iyi dinleyin. Rabbiniz birdir. Hepiniz Âdem’densiniz. Hiç kimsenin baflkalar›ndan soy üstünlü€ü yoktur. Müslüman, Müslüman›n kardeflidir.
Gönül hofllu€u ile kendisi vermedikçe baflkas›n›n mal›na el uzatmak helal de€ildir. Zina etmeyeceksiniz. Allah’›n dokunulmaz k›ld›€› can› almayacaks›n›z. Allah’a ortak koflmay›n.
Ey insanlar!
Cenab›hak her hak sahibine hakk›n› vermifltir. Mirasç› için ayr›ca vasiyet etmeye gerek yoktur.
Ashab›m!
Nefsinize zulmetmeyin. Bu nasihatlar›m› burada bulunanlar bulunmayanlara bildirsinler.
‹rfan YÜCEL
Peygamberimizin Hayat› (s. 246-249’dan özetlenmifltir.)
1. Veda Hutbesi’nde insanlara yönelik ne tür haklardan bahsedilmifltir?
2. Veda Hutbesi’nde verilen mesajlar› günümüz insan hak ve hürriyetleri aç›s›ndan de€erlendiriniz.
128
2. KONU
DÖRT HALİFE DÖNEMİ (632-661)
• D‹VANÜLCÜND
• ‹KTA S‹STEM‹
HAZIRLANALIM
1. Halifelik kurumu nasıl ortaya ç›kmıştır? Tespit ediniz.
2. Dört Halife Dönemi’ne “Cumhuriyet Dönemi” denilmesinin sebebi
neler olabilir? Bilgi edininiz.
Hz. Muhammed’in vefat›, Müslümanlar
aras›nda büyük bin üzüntü ve flaflk›nl›k yaratt›. Müslümanlar›n ileri gelenleri bu durum
karfl›s›nda devletin gelece€inin güvence alt›na al›nmas›n›n gerekti€ine karar verdiler.
Ancak devlet baflkan› olacak kiflinin yeni dinî
kurallar koyamayaca€› konusunda görüfl birli€ine vard›lar. Devlet baflkan› olacak kifliye
de “sonradan gelen “ anlam›nda “halife” unvan›n› kulland›lar.
Hz. Muhammed’in vefat›ndan sonra Müslümanlar›n bafl›na sırayla Hz. Ebu Bekir, Hz.
Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali geçtiler. ‹slam
tarihinde “Cumhuriyet Dönemi” adı da verilen
Dört Halife Dönemi’ne ayn› zamanda “Hulefa-i Raflidin Dönemi” de denir.
• BEYTÜLMAL
• HAL‹FE
CUMHUR‹YET DÖNEM‹
Dört Halife Dönemi, bazı tarihçilerce Cumhuriyet
Dönemi olarak tanımlanır. Çünkü halifeler seçimle iş
başına gelmişler ve hiçbir zaman halka hesap vermekten çekinmemişlerdi. Günümüzde onlarca devletin
alanı kadar büyüklüğündeki bir ülkeyi yöneten Hz.
Ömer, üzerine giydiği elbisenin bile hesabını halkına
vermişti. Hesap verilmeyecek bir durumları da yoktu
zaten. Küçük bir çocuk bile halifenin bütün varlığını
parmaklarıyla hesaplayabilirdi. Yine Hz. Ebu Bekir halifelikte kaldığı iki yıl boyunca maaş aldı. Vefat etmeden önce aldığı maaşların tamamının hesap edilerek
hazineye devredilmesini vasiyet etti.
Tarihte İlginç Gerçekler (s. 41-42’den özetlenmiştir.)
Günümüzdeki cumhuriyet yönetimi ile Dört Halife Dönemi aras›ndaki benzerlik ve farkl›klar nelerdir?
Aç›klay›n›z.
1. HZ. EBU BEKİR DÖNEMİ (632-634)
Hz. Ebu Bekir, halifeliğinin ilk günlerinde Hz. Muhammed’in vefat›ndan sonra ortaya ç›kan kar›fl›kl›klara
engel olmak için harekete geçti. ‹lk olarak Arabistan’›n de€iflik yerlerinde ortaya ç›kan yalanc› peygamberleri ortadan kald›rd›. Zekât vermek istemeyen kabileler üzerine ordular göndererek zekât vermelerini
sa€lad›. Hz. Ebu Bekir’in en önemli faaliyetlerinden birisi de Kur’an-› Kerim’i kitap hâline getirmesi oldu.
Çünkü daha önce Hz. Muhammed’e gelen ayetler, vahiy kâtipleri taraf›ndan yaz›l›yor ve Müslüman
haf›zlar taraf›ndan ezberleniyordu. Ancak bu haf›zlar›n bir bölümü savafllarda flehit olunca Kur’an-› Kerim’in kitap hâline getirilmesi zorunlu hâle geldi. Hz. Ebu Bekir bu yaz›l› metinleri bir araya toplat›p düzene
koydurarak kitap (mushaf) hâline getirtti.
Hz. Ebu Bekir’in yapm›fl oldu€u faaliyetlerin ‹slamiyete katk›lar› hakk›nda neler söylenebilir? Aç›klay›n›z.
Hz. Ebu Bekir döneminde Suriye topraklar›nda Bizans kuvvetleriyle yap›lan Yermük Savafl› Müslümanlar›n zaferiyle sonuçland›. Müslümanlar›n kazand›€› bu zafer ile Suriye’nin kap›lar› Müslümanlara
aç›ld›.
129
2. HZ. ÖMER DÖNEMİ (634-644)
Hz. Ebu Bekir’in ölümünden sonra Müslümanlar onun vasiyetine uyarak Hz. Ömer’i halife seçtiler.
Adaleti ve do€rulu€u ile ünlenen Hz. Ömer döneminde ‹slam ordular› büyük fetihler gerçeklefltirdiler.
Suriye’nin Fethi: Yermük Savafl› sonras›nda ‹slam ordular› Ebu Ubeyde komutas›nda fiam’› kuflatt›.
Alt› ayl›k kuflatma sonucunda fiam fethedildi (635). Daha sonra Suriye topraklar›nda Bizansla yap›lan
Ecnadeyn Savafl›’nda Bizans yenilgiye u€rat›larak Suriye’nin tamam› ele geçirildi (636).
Kudüs’ün Fethi: Amr Bin As, komutas›ndaki ‹slam ordular›, Filistin’in fethini tamamlamak için Kudüs’ü kuflatt›. Kudüs patri€i Hz. Ömer’le görüflerek flehri teslim etti (637). Kudüs’te bulunan Hristiyan
ve Musevilere vergi ödemek kofluluyla dinî serbestlik tan›nd›.
‹ran’›n Fethi: ‹ran’a hâkim olan Sasaniler üzerine Ebu Ubeyde komutas›nda bir ordu gönderildi. Bu
ordu, Kûfe yak›nlar›nda F›rat Nehri’ni sallarla geçerek Sasani ordusuyla savaflt›. Ancak Sasani ordusunda çok say›da fil bulunmas› Müslümanlar› flaflk›nlığa u€ratt›. “Köprü Savafl›” diye bilinen bu savafl› Müslümanlar kaybetti (634).
Köprü Savafl›’nda al›nan yenilgiye ra€men Müslüman ordular› ‹ran’daki faaliyetlerine devam ettiler.
Sasani ordusuyla bir kez daha karfl›laflan Müslümanlar, Kadisiye Savafl›’nda Sasanileri yenilgiye u€ratt›lar
(636). Bu savafltan sonra Irak Müslümanlar›n eline geçti. 637 y›l›nda Sasani ordular› ile yeniden karfl›
karfl›ya gelen Müslüman ordular›, Sasanileri yenerek baflkentleri Medain’i fethettiler. Sasaniler yeni bir
ordu kurarak Müslümanlar›n fetihlerini durdurmak isteseler de son olarak yap›lan Nihavend Savafl›’nda
a€›r bir yenilgiye u€rad›lar. Böylece ‹ran’›n fethi tamamland›. Müslümanlar Horasan’a kadar olan bölgede
hâkimiyet kurarak Türklerle komflu oldular ( 642).
‹ran’›n fethinden sonra Müslümanlar Azerbaycan’a do€ru ilerlediler. K›sa sürede Azerbaycan’› ele geçirerek Kafkas Da€lar› ve Hazar Denizi’ne kadar olan bölgelerde hâkimiyet kurdular.
M›s›r’›n Fethi: M›s›r bu dönemde Bizans’›n denetimi alt›ndayd›. Amr bin As komutas›ndaki ‹slam ordular› bölgedeki Bizans ordusunu yenerek M›s›r’› ele geçirdi (640-641). M›s›r’daki Hristiyanlar cizye vergisi ödemek kofluluyla dinî inançlar›nda serbest b›rak›ld›. Kahire yak›nlar›na “Fustat” ad› verilen ordugâh
flehri kuruldu. Bunda amaç Kuzey Afrika’da yap›lacak fetihler için üs bölgesi oluflturmakt›. M›s›r’›n fethi
642 y›l›nda ‹skenderiye’nin fethiyle tamamland›.
Suriye, ‹ran ve M›s›r’›n fethedilmesinin ‹slam tarihindeki önemi hakk›nda neler söylenebilir? Aç›klay›n›z.
Hz. Ömer döneminde, ‹slam Devleti’nde düzenlemeler yap›larak devletin kurumsallaflmas›
sa€land›. Bu çal›flmalar flunlard›r:
• Ülke yönetim birimlerine ayr›larak bu yerlere merkezden valiler atand›.
• Düzenli ordular kuruldu.
• Askerî ve mali ifllerin görüflülüp yürütülmesi için divan teflkilat› oluflturuldu.
• Adli ifllerin yürütülmesi amac›yla kad›l›k makam› kuruldu.
• ‹lk devlet hazinesi “beytülmal (devlet hazinesi)” gerçekleştirildi.
• Fethedilen bölgelerde egemenli€i sa€lamak amac›yla ordugâhlar (ordu flehirleri) oluflturuldu.
• Vergilerin toplanmas› belli bir sistem dâhilinde yap›ld› (Müslümanlardan öflür ve zekât, gayrimüslimlerden haraç ve cizye vergisi al›nd›.).
• Fethedilen topraklar›n verimli bir flekilde kullan›lmas›n› sa€lamak amac›yla ikta sistemine geçildi.
130
CANLANDIRALIM
HZ. ÖMER ADALET‹
Adaleti, do€rulu€u ve güvenilirli€iyle ün salan Hz. Ömer, M›s›r’a kadı olarak atadığı Kays ile vali olarak atad›€› Amr bin As’a baz› nasihatlerde bulunmaktad›r.
Kays: Ey Müminlerin Emiri! M›s›r’da halka nas›l davranmal›y›m?
Hz. Ömer: ‹nsanlara karfl› flahsi iliflkilerinde ve adaletinde eflit muamele yap ki kuvvetli senin nüfuzundan korksun, zay›f da adaletine s›€›ns›n. Bir davada hüküm verdikten sonra bu hükmün yanl›fll›€›na
kanaat getirdi€inde do€ruya dönmekte tereddüt etme. Çünkü as›l olan do€ruya dönmektir.
Kays: Devletin huzuru için adaletten ayr›lmayaca€›m ya Ömer!
Hz. Ömer: Do€ru söylersin Kays. Çünkü adalet mülkün temelidir.
Amr bin As: Ülkenin yönetimi konusunda bana neler tavsiye edersin?
Hz. Ömer: Ben bir memuru halk›n mal›n› gaspetmesi veya onlara zulmetmesi için göndermem. Zulüm eden benim memurum de€ildir. Ben gönderdi€im valileri, insanlara dinlerini ve Resulullah’›n sünnetini ö€retmeleri için gönderirim. Halk›n gelirlerini, ganimetlerini eflit paylaflt›rmalar› için, adil yönetim
uygulamalar› için gönderirim.
Bu konuflmalar esnas›nda bir evde fakirlik içinde yaşayan bir ailenin durumu hakk›nda Hz. Ömer’e
bilgi geldi. Kays ve Anta gidip ailenin durumunu görmek için Hz. Ömer’den izin istediler.
Hz. Ömer: Hay›r! Olmaz. Bizzat kendim gidece€im. Çünkü Dicle kenar›nda bir kurt koyunu yerse
Allah’ın adaleti gelir onu benden sorar.
Hz. Ömer eve vard›€›nda bir kad›n› iki çocu€uyla oturmufl tencere içinde bir fley piflirirken görür.
Hz. Ömer: Neyiniz var? Bu çocuklara ne oldu?
Kad›n: Gecenin so€u€u ve hayat›n çilesi iflte. Bir de açl›k olunca çocuklar k›vran›p duruyor.
Hz. Ömer: Peki, bu tencerede piflen nedir?
Kad›n: Su! Yemek pifliyor diye çocuklar› avutuyorum. Allah, Ömer’den bunu soracak elbette.
Hz. Ömer: Ömer nerden bilsin ki bu durumu?
Kad›n: Hem halife seçildi hem de bizi unuttu. Bu olur mu?
Bu durum karfl›s›nda oldukça üzülen Hz. Ömer h›zla erzak deposuna gider. Oradan ald›€› yiyecekleri
yoksul kadının evine getirir ve bizzat kendisi aileye yemek yapar.
Kad›n: Bu ifli siz Ömer’den daha iyi biliyorsunuz. Ömrüm boyunca size dua edece€im.
Hz. Ömer: Dua et, bir gün halifelik makam›na ziyarete gelirsen belki beni de orada bulursun.
Prof. Dr. Hakk› Dursun YILDIZ
Doğuştan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi (C 2, s. 176, 178-180, 182’den yararlan›lmıştır.)
1. Hz. Ömer’in uygulamalar›nı göz önünde bulundurarak onun kiflisel özellikleri ile ilgili hangi ç›kar›mlarda bulunabilirsiniz? Aç›klay›n›z.
2. “Adalet mülkün temelidir.” ifadesi sizde ne gibi duygular uyandırmaktadır? Belirtiniz.
131
3. HZ. OSMAN DÖNEMİ (644-656)
Hz. Ömer’in ‹ranl›, Müslüman olmayan bir demirci taraf›ndan flehit edilmesiyle Müslümanlar›n ileri gelenlerinden oluflturulan bir kurul taraf›ndan Hz. Osman halife seçildi. Hz. Osman döneminde de fetihlere devam edildi. Suriye valisi Muaviye Anadolu içlerine kadar ilerledi. Kurdu€u
bir donanma ile K›br›s’› fethetti (649). Bir süre sonra ‹slam
donanmas› ile Bizans donanmas› aras›nda Fenike civar›nda yap›lan deniz savafl›n› Müslümanlar kazand› (655). Zatü’s - Savari denilen bu deniz savafl›, ayn› zamanda Müslümanlar›n ilk deniz zaferidir.
Fotoğraf 4.9: Hz. Osman’ın şehit edildiğinde
Hz. Osman döneminde Horasan’da ilerleyen ‹slam or- okuduğu Kur’an-ı Kerim
dular› bölgedeki Türklerle mücadeleye bafllad›lar. Azerbaycan’›n tamam› ve Gürcistan’› fetheden ‹slam ordular› Kafkaslara kadar dayanarak Türklerle komflu
oldular (652). Di€er taraftan Kuzey Afrika’daki fetihlere de devam edildi. Tunus fethedildi. ‹slamiyet Tunus’un yerli halk› olan Berberiler aras›nda benimsendi. Hz. Osman, Hz. Ebu Bekir döneminde kitap hâline
getirilen Kur’an-› Kerim’i ço€altarak önemli ‹slam flehirlerine gönderdi. Ancak Hz. Osman’›n son dönemlerinde Kufe ve M›s›r’da baz› ayaklanmalar ç›kt›. ‹syan edenler, Hz. Osman’›n önemli devlet görevlerine
kendi soyundan gelen Emevileri getirdi€ini iddia ettiler. Ayaklanmalar›n elebafllar› Medine’ye giderek Hz.
Osman’› evinde Kur’an okudu€u s›rada flehit ettiler (656).
1. Hz. Osman’›n Kur’an-› Kerim’i ço€altarak önemli ‹slam flehirlerine göndermesinin sebepleri neler
olabilir? Açıklayınız.
2. Hz. Osman’›n flehit edilmesi Müslümanları nas›l etkilemifl olabilir? Belirtiniz. Açıklayınız.
4. HZ. ALİ DÖNEMİ (656-661)
Hz. Osman’›n flehit edilmesinden sonra Müslümanlar
aras›nda kargafla ortam› do€du. Medine halk›n›n ço€u
Hz. Ali’nin halife olmas›n› istedi. Hz. Ali kargafla ortam›na
son vermek amac›yla bu teklifi kabul etti. Ancak bu durum
Hz. Osman’›n katillerinin cezaland›r›lmad›€›n› ileri süren
Emevi ailesinin hofluna gitmedi. Hz. Ali’nin halifeli€ine
karfl› ç›kan Emevilerle yap›lan çat›flmalar 661 y›l›na
kadar sürdü. Bu çat›flmalar yüzünden fetih hareketleri durdu.
Fotoğraf 4.10: Hz. Ali Türbesi, Necef-Irak
132
Hz. Ali döneminde meydana gelen önemli olaylar şunlardır:
Deve Olay› (Cemel Vakas›, 656): fiam valisi Muaviye ve Medine’de bulunan Emevi ailesi Hz. Ali’nin
halifeli€ini tan›mad›lar. Hz. Ayfle ile ashabtan Talha ve Zübeyr de onlar› destekledi. Taraflar aras›nda Kûfe’de savafl ç›kt›. Savafl, Hz. Ayfle’nin bindi€i deve etraf›nda geçti€inden bu savafla Cemel Vakas› da denir. Savafl› Hz. Ali kazand›. Hz. Ayfle Medine’ye gönderildi. Ancak Hz. Ali, Medine’ye geri dönmeyerek
Kûfe’yi ‹slam Devleti’nin merkezi yapt›.
S›ffin Savafl› (657): Cemel Vakas›’ndan sonra Hz. Ali’ye karfl› olanlar Muaviye etraf›nda birleflerek onu
halife ilan ettiler. Bu yüzden iki taraf S›ffin Ovas›’nda karfl› karfl›ya geldiler (657). Muaviye, savafl› kaybetmek üzere iken askerlerine m›zraklar›na Kur’an-› Kerim sayfalar› takt›rarak halifelik sorununun çözümü
için Kur’an’›n hakemli€ine raz› olunmas›n› istedi. Hz. Ali bunun bir savafl hilesi oldu€unu söylese de askerleri bu durumdan etkilenerek savaflmak istemediler. Bunun üzerine anlaşmazlığın çözümünü hakemlerin kararına bırakmak zorunda kaldı.
Hakem Olay›: S›ffin Savafl›’ndan bir sonuç elde edilemeyince halifelik sorununun hakemler taraf›ndan
çözülmesi kararlaflt›r›ld›. Her iki taraf›n hakemleri bir araya geldiler. Görüflmeler sonunda Hz. Ali ve Muaviye d›fl›nda birinin halife olmas›na karar verdiler. Hz. Ali’nin hakemi Ebu Musa, “Hakemi oldu€um Hz.
Ali’yi görevden ald›m.” aç›klamas›n› yapt›. Ancak Muaviye’nin hakemi Amr bin As hile yaparak “Ben de
Muaviye’yi halifeli€e getirdim.” aç›klamas› üzerine halifelik sorunu çözülemedi€i gibi büyük kar›fl›kl›klar
ç›kt›. Hakem Olay›’ndan sonra Müslümanlar üç gruba ayr›ld›lar:
• Hz. Ali taraftarlar›
• Muaviye taraftarlar›
• Hz. Ali ve Muaviye’nin halifeli€ine karfl› olan Hariciler
Hariciler, Müslümanlar aras›ndaki kar›fl›kl›€a son vermek amac›yla Hz. Ali, Muaviye ve Amr bin As’›
öldürmeye karar verdiler. Muaviye ve Amr bin As kendilerine düzenlenen suikasttan kurtulurken Hz. Ali
ise flehit edildi (661). Hz. Ali’nin ölümü üzerine Dört Halife Dönemi sona erdi.
Hz. Ali döneminde yaflanan olaylar ‹slam dünyas›n› nas›l etkilemifl olabilir? Aç›klay›n›z.
ETKİNLİK
Afla€›daki tabloya Dört Halife Dönemi ile ilgili istenilen bilgileri yaz›n›z.
İdari ve Toplumsal Düzenlemeler
Fetihler
Hz. Ebu Bekir
Hz. Ömer
Hz. Osman
Hz. Ali
133
3. KONU
EMEVİLER VE ABBASİLER DÖNEMİ
HAZIRLANALIM
1. Mevali sorunu hakk›nda bir araflt›rma yaparak bu sorunun Emevi
Devleti’ne etkilerini belirleyiniz.
2. Abbasiler Dönemi’nde “‹slam Rönesans›”n›n yaflanmas›n›n nedenleri hakkında bilgi edininiz.
• BEYTÜLH‹KME
• SAMARRA
• MEVAL‹
• AVASIM
1. EMEV‹LER DÖNEM‹ (661-750)
BİLGİ NOTU
EYÜP SULTAN
H‹LAFETTEN SALTANATA
“Her fley devlet için.” zihniyeti Müslümanlar›n kafalar›na o denli yerlefltirildi ki “Her fley din için.” inanc›
kayboldu. Müslümanlar saltanat ve diktatörya rejimleri
u€runa ululemr (hükümdar) zihniyetinin kullar› oldular.
Ululemr nas›l olursa olsun dokunulmaz bir hâle getirilip
kutsallaflt›r›ld›. Bugün dünyan›n çeflitli yerlerinde Müslümanlar› ezen ululemrler, Yezid zihniyetinin mirasç›lar›
oldular ve kendileri için dokunulmazl›k kanunlar› ç›kararak saltanatlar›n› sürdürdüler, sürdürüyorlar...
Prof. Dr. İhsan Süreyya SIRMA
(Emeviler Dönemi ön sözünden özetlenmifltir.)
Halifelik makam›n›n saltanata dönüfltürülmesi ‹slam
dünyas›n› nas›l etkilemifltir? Aç›klay›n›z.
Hz. Ali’nin flehit edilmesinden sonra Muaviye, fiam’da
halifeli€ini ilan etti.
Emevi soyundan olan Muaviye’nin halife olmas›yla
‹slam tarihinde Emeviler Dönemi bafllad› (661). Muaviye
ilk olarak fiam’› ‹slam Devleti’nin merkezi yapt›. Ölmeden
bir süre sonra o€lu Yezid’i halife tayin ederek halifeli€i
saltanat hâline getirdi. Muaviye, Hz. Ali döneminde durma noktas›na gelmifl olan ‹slam fetihlerine yeniden
bafllad›. Anadolu’ya bir ordu gönderildi. Bu ordu ‹stanbul’u kuflatt› (668). Ancak baflar›l› olamad›. Emevi ordusu
674 y›l›nda ‹stanbul’a deniz yoluyla gelerek flehri ikinci
kez kuflatt›ysa da yine bir sonuç alamad›.
134
Fotoğraf 4.11: Eyüp Sultan Türbesi-İstanbul
Ebu Eyyüp El-Ensari, Hz. Muhammed
Mekke’den Medine’ye göç etti€i zaman
evinde misafir eden sahabedir. Ebu Eyyüp El-Ensari, 668 y›lında Emevi ordular›nın yaptığı ‹stanbul kuflatmas›na kat›ld›.
Ancak kuflatma s›ras›nda flehit oldu. Vasiyeti üzerine surlar›n dibine defnedildi
(668). 1453 y›l›nda Osmanl› padiflah› Fatih Sultan Mehmet ‹stanbul’u kuflatt›€›
s›rada, Fatih’in hocas› olan Akflemsettin,
manevi keflif yoluyla Eyüp Sultan’›n mezar›n› bulur. Günümüzde İstanbul’da
Eyüp semtinde kendi ad› ile an›lan bir türbe ve cami bulunmaktadır.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
(C 12, s. 1-2’den düzenlenmiştir.)
Kerbela Olay› (680): Muaviye’den sonra o€lu Yezid halife oldu. Ancak Yezid’in halifeli€ini kabul etmeyen Kûfeliler, Hz. Ali’nin küçük o€lu Hz. Hüseyin’i halifeli€e getirmek için Kûfe’ye davet ettiler. Bunu
haber alan Yezid, Hz. Hüseyin’in Kûfe’ye gitmesini engellemek amac›yla üzerine bir ordu gönderdi. Hz.
Hüseyin’in yolu Kerbela denilen yerde kesildi. Hz. Hüseyin ve beraberindekiler günlerce kuflatma alt›nda
tutularak geri dönmeleri istendi. Ancak Hz. Hüseyin’in bunu reddetmesi üzerine yan›ndakilerle birlikte
flehit edildi. ‹slam tarihine “Kerbela Olay›” diye geçen bu olaydan sonra ‹slam dünyas›nda çeflitli mezhepler ortaya ç›kt›.
ARAŞTIRALIM
TANIYALIM
Kerbela Olay› ‹slam tarihini nas›l etkilemifltir?
Bu konuda bir araflt›rma yap›n›z. Araflt›rma sonucunda elde etti€iniz bilgileri bir rapor hâlinde
s›n›fta sununuz.
Kuzey Afrika’n›n Fethi: Muaviye ve Yezid
dönemlerinde Kuzey Afrika’daki fetihlere devam
edildi. Halife Abdülmelik ve o€lu Velid döneminde ise fetih hareketleri daha da h›zland›. Bu dönemlerde Kuzey Afrika valili€ine getirilen Musa
bin Nusayr, Atlas Okyanusu’na kadar bütün Kuzey Afrika’y› fethetti.
‹spanya’n›n Fethi: ‹spanya’daki iç kar›fl›kl›klardan yararlanan Tar›k bin Ziyad komutas›ndaki bir ‹slam ordusu Cebelitar›k (Septe) Bo€az›’n›
geçerek ‹spanya’ya girdi. Bölgedeki Vizigot
Krall›€›’n› Kadiks Savafl›’nda yenerek ‹spanya’y›
fethetti (711). Müslümanlar ‹spanya’ya Endülüs
ad›n› verdiler. Bir süre sonra Pirene Da€lar›’n›
aflan ‹slam ordular› Fransa’ya girdiler. Ancak
Frank ordusu ile yap›lan Puvatya Savafl›’nda
baflar›l› olamayarak geri döndüler (732).
Türkistan’da Yap›lan Fetihler: Hz. Osman
döneminde bölgeye yap›lan seferler bir süre
durmufl olsa da Muaviye döneminde Horasan’›n
fethi tamamland›. Basra va Kûfe flehirlerinden
göçmenler getirilerek Merv flehrine yerlefltirildi.
Horasan, Emevilerin do€u eyaleti oldu. Horasan
valili€ine Kuteybe atand› (705). Kuteybe bölgedeki kar›fl›kl›klardan yararlanarak Taflkent, Buhara ve Semerkant’› ele geçirdi. Ancak Kuteybe,
Türgefl Ka€an ve Sulu Ka€an’la yapt›€› mücadeleyi kaybetti. Türkler ve Araplar aras›ndaki savafllar Abbasiler Dönemi’ne kadar devam etti.
Resim 4.9: Müslümanların İspanya’yı fethinin temsilî resmi
TARIK BİN ZİYAD
Tar›k bin Ziyad 7.000 kiflilik bir kuvvetle ‹spanya
üzerine yürüdü. Cebelitar›k Bo€az›’n› (Bo€az Cebelitar›k ad›n› Tar›k bin Ziyad’dan alm›flt›r.) geçen
Tar›k bin Ziyad ‹spanya’ya ç›kar ç›kmaz ilk ifl olarak
gemilerini yakt›rarak askerlerinin geri dönme umudunu k›rd›. Askerlerine flu tarihî sözleri söyledi: “Arkan›zda düflman gibi deniz, önünüzde deniz gibi
düflman. Nereye kaçacaks›n›z? Vallahi sizin için ancak sadakat ve sab›r kalm›flt›r. Düflman›n silah›,
teçhizat› ve erzak› boldur. Sizin silah olarak ancak
k›l›çlar›n›z, erzak olarak da düflman›n elinden sahip
olabilece€iniz vard›r.” Daha sonra Carteya ve Algeziras kentlerini alarak Vizigot kral›n› a€›r bir yenilgiye
u€ratt› ve Kurtuba’yı ele geçirdi. Müslümanlar
‹spanya’ya “Endülüs” ad›n› verdiler.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, C 10, s. 5243
135
Emevi Devleti’nin Y›k›lmas› (750): Oldukça genifl bölgelerde hâkimiyet kuran Emeviler, varl›klar›n›
uzun süre sürdüremediler. Emevilerin son dönemlerinde fetihler durdu ve merkezî otorite bozuldu. Emevilerin y›k›lmas›nın nedenleri:
• Halifeli€in saltanat hâline dönüflmesi sonucu s›k s›k taht kavgalar›n›n yaflanmas› ve merkezî otoritenin bozulmas›
• Emevilerin Arap milliyetçili€i politikas› izlemeleri sonucunda mevali (Arap olmayan Müslüman) sorununun ortaya ç›kmas›
• Devletin önemli görevlerine Emevi ailesi d›fl›nda yöneticilerin getirilmemesi
• fiiilerin halifeli€i ele geçirme mücadeleleri
• Hz. Muhammed’in soyundan gelenlerin Emevilere karfl› muhalefet yapmalar›
Emevilere karfl› ilk isyan Horasan’da bafllad›. K›sa sürede Irak ve ‹ran’a yay›ld›. Emevilere karfl› isyanlar›n bafl›n› Hz. Muhammed’in amcas› Abbas’›n soyundan gelenler çekiyordu. ‹syanlar sonucunda Ebulabbas Kûfe’de halifeli€ini ilan etti. Şam’da bulunan son Emevi halifesi II. Mervan M›s›r’a kaçt›. Ancak yakalanarak öldürüldü. Böylece Emevi Devleti sona erdi (750). Abbasi hanedan› yönetimi ve halifeli€i devrald›. Böylece ‹slam tarihinde Abbasiler Dönemi bafllad›.
ETKİNLİK
Dört Halife Dönemi’yle Emeviler Dönemi’ni, devlet yönetimi ve teflkilatlanma açısından karfl›laflt›r›n›z.
Dört Halife Dönemi
‹dari yap›
Emeviler Dönemi
Halifeler seçimle belirlenirdi.
Sosyal yap›
Halk; Arap, mevali ve kölelerden oluflurdu.
Dil
Emeviler Dönemi’nde Kültür ve Uygarl›k:
Emeviler, ‹slamiyeti yayma ad›na önemli fetihlerde bulunduklar› gibi kültürel faaliyetlere de önem
verdiler. Fetihler sonucu egemenlikleri alt›na
ald›klar› farkl› kültürlerin de katk›lar›yla bilim ve
sanat alan›nda ilerlediler. Emeviler Dönemi’nde
fiam, Basra ve Kûfe gibi flehirler bilim ve sanat
merkezi hâline getirildi. Özellikle mimari alanda
önemli çal›flmalarda bulundular. Emeviler Dönemi’nde İslam mimarisi Bizans, Roma, İran medeniyetleriyle yarışacak seviyeye erişti. fiam’daki
Ümeyye Camisi, Kudüs’teki Kubbetü’s-Sahra ve
yeniden infla edilen Mescid-i Aksa Emevilerin
önemli eserleridir.
136
Fotoğraf 4.12: Ümeyye Camii-fiam
Emeviler Dönemi’ne kadar ‹slam Devleti’nin
resmî dili ve yaz›s› yoktu. Arap Yar›madas›’nda
Arap alfabesi, M›s›r ve Suriye’de ise Yunan alfabesi kullan›l›yordu. Abdülmelik döneminde devletin resmî dili Arapça oldu. Yine resmî yaz›flmalarda Arap alfabesinin kullan›lmas› zorunlu hâle geldi. Böylece Arap dili birçok bölgede yayg›nlaflt›.
Emeviler Dönemi’nde tar›m alanlar› geniflletildi.
Tar›msal üretimi artt›rmak için sulama kanallar›
yap›ld›. Hz. Ömer döneminde uygulanan ikta sistemi gelifltirildi. Hal›, kilim, dokuma imalathaneleri
aç›ld›. ‹pek ve Baharat yollar› kullan›larak birçok
ülke ile ticari faaliyetlerde bulunuldu. Halife Abdülmelik döneminde ilk ‹slam paras› bast›r›ld›.
Fotoğraf 4.13: Kubbetü’s-Sahra-Kudüs
ETKİNLİK
Taßkent
Buhara
Harezm
ÜSPANYA
ZA
ZÜ
sÝm
Samarra
Antakya BaÛdat
Ava
Trablusgarp
KIBRIS
GÜRÜT
A K
D
E
N
Ü
Þam
Kžfe
Üskenderiye
Hayber
Z
A
Cidde
Mekke
K…
RF
EZ
Ü
U MMAN D E N ÜZ Ü
D
E
Nil Nehri
K
L
Ü
A
Bedir
I
R
SR
S Ü N D
Medine
I
F
Ü R A N
BA
N E C Ü D
H Ü C A Z
K
A
Üsfahan
Basra
Kerbel‰
KudŸs
MISIR
Nihavend
IRAK
Z
Kahire
Gazne
NÜ
Kayrevan SÜCÜLYA
HORASAN
DE
BÜZANS ÜMP.
MAÚRÜP
(FAS)
Kabil
R
Tebriz
R
CebelitarÝk
C†RCAN
Semerkant
HA
Üstanbul
LA
SARDÜNYA
K AR AD E N ÜZ
BULGARLAR
RD
GÝrnata
BA
KORSÜKA
Kurtuba
M
LO
Tuleytule
N
Sana
Ü
Z
Hz. Muhammed Dšnemi (610-632)
Dšrt Halife Dšnemi (632-661)
Emeviler Dšnemi (661-750)
0
300
600
900
1200
1500 Km
Harita 4.2: İslam Devleti sınırları
Hz. Muhammed, Dört Halife ve Emeviler dönemlerinde yap›lan fetihleri yukarıda verilen harita üzerinde renklendiriniz.
137
2. ENDÜLÜS EMEV‹ DEVLET‹ (756-1031)
ENDÜLÜS’TE B‹L‹M
Kurtuba Kütüphanesi, çeflitli iklim ve sanatlara ait kitaplarla dolup taflt›. Bu kütüphane emsalleriyle
k›yaslanmayacak bir zenginli€e sahipti. Avrupa’da kitap bas›m tekni€inin bilinmedi€i bu dönemde,
Kurtuba Kütüphanesi’nde dört bin cilt kitap vard›.
Kurtuba flehri; Ba€dat, Kahire, Buhara, Gazne, ‹sfehan ve öteki ‹slam flehirleriyle her yönden bir
yar›fla girdi. Bu yüzden Endülüs’ün baflkenti bereketli bir ilim ve sanat merkezi hâline geldi. Kurtuba
medreseleri, ilmi kaynaklar›ndan almak ve ‹slam kültüründen nasiplenmek için buraya gelen
Avrupal›lar› da cezbetti. Neticede Endülüs’te alimler, flairler ve di€er ilim insanlar› yetiflti.
Prof. Dr. Hasan ‹brahim HASAN
‹slam Tarihi (C 3/4, s. 277’den düzenlenmiştir.)
Fotoğraf 4.14: Sevilla Sarayı (‹spanya)
Endülüs’teki bilimsel faaliyetler Avrupa’y› nas›l etkilemifltir?
Emevi Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra Emevi soyundan olan Abdurrahman, ‹spanya’ya kaçarak burada Endülüs Emevi Devleti’ni kurdu (756). Abdurrahman önce Abbasiler taraf›ndan üzerine gönderilen
ordular› yendi. Franklara karfl› baflar›lar kazand›.
Endülüs Emevi Devleti’nin en parlak dönemleri III. Abdurrahman (912-961) ve II. Hakem (961-976) zamanlar› oldu. III. Abdurrahman da halife ünvan›n› kullan›nca Irak’ta Abbasiler, M›s›r’da Fatimiler ve ‹spanya’da Endülüs Emevileri olmak üzere üç halife ortaya ç›kt›.
Farkl› bölgelerde halifelerin bulunmas› ‹slam dünyas›n› siyasi açıdan nas›l etkilemifl olabilir? Açıklayınız.
Endülüs Emevi Devleti’nde, II. Hakem zaman›nda devletin baflkenti Kurtuba’da birçok cami, kütüphane ve medrese yap›ld›. Böylece Kurtuba dünyan›n say›l› kültür ve bilim merkezi hâline getirildi.
Endülüs Emevileri zamanla devlet yönetiminde ç›kan iç kar›fl›kl›klar yüzünden zay›flad›. Bunun sonucunda 1031 y›l›nda devlet da€›ld›. Endülüs’te “tavaif-i mülük” denilen küçük devletler kuruldu. Zamanla
Avrupal›lar›n eline geçen bu devletlerin en önemlisi Beni Ahmer Devleti’ydi.
138
3. BENİ AHMER DEVLETİ (1232-1492)
‹spanya’daki son ‹slam Devleti olan Beni Ahmer Devleti’nin kurucusu Muhammed Bin Ahmer’dir. Devletin baflkenti G›rnata flehridir. Beni Ahmer Devleti Dönemi’nde, ‹slam kültür ve medeniyeti büyük geliflme
gösterdi. Baflkent G›rnata bilim, kültür ve sanat faaliyetleri aç›s›ndan dünyan›n en önemli merkezi hâline
geldi.
Bilim ve kültürde oldukça ilerleyen Beni Ahmer Devleti siyasi ve askerî bak›mdan önemli bir güce sahip
de€ildi. ‹spanya’da zamanla güçlenen Aragon Krall›€›, Beni Ahmer Devleti’ne karfl› sald›r›lar›n› artt›rd›.
Beni Ahmer Devleti’nin son hükümdar› Abdullah, ‹spanyollara fazla direnemedi ve teslim oldu (1492).
‹spanyollar, G›rnata’daki ‹slam kültür ve medeniyetine ait birçok eseri yak›p y›kt›lar. Böylece ‹spanya’da
‹slam egemenli€i sona erdi. ‹spanya’da katliama u€rayan Müslümanlar›n yard›m›na Türk denizcileri yetiflti.
Türk denizcilerinden Oruç ve kardefli H›z›r Reis (Barbaros Hayrettin Pafla), Osmanl› hükümdar› II. Bayezit’in talimat›yla bölgedeki birçok Müslüman ve Yahudiyi Anadolu’ya getirdiler.
O dönemde Hristiyan dünyas›ndaki dinsel hoflgörü hakk›nda neler söylenebilir?
TANIYALIM
ELHAMRA SARAYI
‹smini duvarlarda kullan›lan inflaat malzemesinden alan Elhamra Saray› G›rnata’da yap›lm›flt›r.
XIII-XIV. yüzy›llarda yap›lan Elhamra, kendine has orijinallikler de tafl›maktad›r. Elhamra ayn› dönemde
yap›lm›fl olan eserlerle karfl›laflt›r›ld›€›nda bu benzersiz eserin zerafeti ve orjinalli€i daha da iyi anlafl›l›r.
Elhamra kerpiçten duvarlar›, ahflapla ve kal›plarda dondurulmufl maddeler ile infla edilen kemerleri,
kubbeleri, direk tabanlar›, pervazlar›, saçaklar›, tavanlar›yla tamamen farkl›, oldukça zengin inceliklerle
dolu, ilginç ve harika bir eserdir.
Prof. Dr. Hakkı Dursun YILDIZ
Doğuştan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi (C 4, s. 568, 570’ten özetlenmifltir.)
Fotoğraf 4.15: Elhamra Sarayı-İspanya
ETKİNLİK
‹slam medeniyetinin Avrupa medeniyetine olan katk›lar›n›, ö€rendiklerinizden hareketle afla€›da verilen örnekteki gibi yaz›n›z.
• Avrupal›lar, Müslümanlar›n etkisiyle Romen rakamlar› yerine Arap rakamlar›n› kulland›lar. Baflta (0)
olmak üzere birçok matematik kavram›n› Müslümanlardan ö€rendiler.
• ....................................................................................................................................................
• ....................................................................................................................................................
• ....................................................................................................................................................
139
4. ABBAS‹LER DÖNEM‹ (750-1258)
ABBAS‹LER VE ‹L‹M
Abbasi Halifesi Hakim 1005 y›l›nda, Ba€dat ve Kurtuba ilim akademilerine benzer “Darü’l-hikme”
ad›yla bir müessese kurdu. “Darü’l-ilim” ad›n› verdi€i bu müesseseye, benzeri hiçbir kütüphanede toplanmam›fl eserlerden oluflan bir de kütüphane ilave etti. Bu halife ve sonradan gelen halifeler, bu müessesenin görevlerine ve orada görev yapan âlimlere yüksek maafl verdiler. Kütüphaneye, gelip kitap
okuyan ve yazan insanlar›n ihtiyaç duyaca€› mürekkep, hokka, kalem ve k‛t koydurdular.
Prof. Dr. Hasan ‹brahim HASAN
‹slam Tarihi, C 3/4, s. 277
1. Abbasilerin ‹slam dünyas›na hangi yönde katk›lar› olmufltur?
2. Abbasiler bilimsel faaliyetleri gelifltirmek amac›yla neler yapm›fllard›r?
HAZARLAR
GAZNELÜLER
EMEVÜLER
ABBASÜLER
END†L†S EMEVÜLERÜ
B. SEL‚UKLU DEVLETÜ
DOÚU ROMA ÜMPARATORLUÚU (BÜZANS)
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
1100
1200
1300
Tarih fleridine göre Abbasiler ile ayn› dönemde yaflayan devletleri tespit ediniz.
Emevi Devleti’nin y›k›lmas›ndan sonra Ebulabbas kendini halife
ilan etti. Böylece ‹slam tarihinde Abbasiler Dönemi bafllad› (750). Ebulabbas ilk olarak devletin merkezini Ba€dat’a tafl›d›.
Abbasilerin en parlak dönemi Halife Harun Reflit dönemidir (786809). Harun Reflit döneminde ‹slam ordular› Ankara’ya kadar ilerleyerek Bizans’› bozguna u€ratt›. Yap›lan antlaflma ile Bizans vergiye
ba€land›. Harun Reflit siyasi baflar›lar› yan›nda bilimsel faaliyetlere de
büyük önem verdi. Ba€dat’› bir ilim ve sanat merkezi hâline getirdi.
Emevilerin izledi€i Arap milliyetçili€i politikas›n›n aksine Abbasiler,
Arap olmayan Müslümanlara ve Türklere karfl› çok iyi davrand›lar. Onlar›n bu politikas› Talas Savafl›’ndan sonra ‹slamiyetin Türkler aras›nda
yay›lmas›na neden oldu. Özellikle Halife Mutas›m döneminde Türkler,
önemli devlet görevleri ve ordu komutanl›klar›na getirildiler. Mutas›m’›n annesinin de Türk olmas› bu durumda etkili oldu. Mutas›m,
Türklerin Araplarla kar›fl›p savaflç› özelliklerini kaybetmemeleri ad›na
onlar için Samarra flehrini kurdurdu. Türklerin bir k›sm› için de Bizans’a s›n›r bölgelerde (Diyarbak›r, Malatya, Marafl, Antakya, Adana,
Tarsus) “Avas›m” denilen flehirler inşa ettirdi.
Fotoğraf 4.16: Samarra-Bağdat
Abbasilerin Türkler için Samarra ve Avas›m flehirleri kurdurmas›n›n sebepleri neler olabilir?
140
Samarra ve Avas›m flehirlerine yerleflen Türkler, Bizans’a karfl› önemli fetihlerde bulundular. Yine Abbasilere karfl› ç›kan Babek ‹syan›’n› bast›rd›lar. Bu geliflmeler Türklerin devlet yönetimindeki etkilerinin artmas›na neden oldu. Türk komutanlar için “emirülümera” makam› kuruldu. Türk komutanlar istediklerini halife
yapacak, istediklerini halifelikten indirecek kadar güçlendiler. Abbasi Devleti’nin merkezî otoritesinin zay›flamas›yla Türk komutanlar, merkezden uzak eyaletleri kendi aralar›nda paylaflt›lar. Bu durum Abbasi Devleti’nin parçalanmas›na yol açt›. Abbasi s›n›rlar› içerisinde çeflitli devletler kuruldu. Bu devletler;
• M›s›r’da Toluno€ullar› ve İhflidiler,
• Horasan’da Tahiriler ve Samano€ullar›,
• Kuzey Afrika’da Aglebiler,
• Irak ve ‹ran’da Büveyho€ullar›dır.
‹ran’da kurulmufl olan fiii Büveyho€ullar› 945 y›l›nda Ba€dat’› iflgal etti. Gazneli hükümdar› Mahmut,
Abbasileri bu bask›dan kurtar›nca halife taraf›ndan “sultan” unvan› verildi. Büveyho€ullar› 1055 y›l›nda
Ba€dat’› tekrar iflgal etti. Bu sefer halifenin imdad›na Büyük Selçuklu Hükümdar› Tu€rul Bey yetiflti. Tu€rul
Bey, Büveyho€ullar›na son vererek halifeyi bask› alt›ndan kurtard›. Ancak halifenin siyasi yetkilerini de
elinden ald›. Bu olaydan sonra yaklafl›k 250 y›l Ba€dat’ta varl›€›n› sürdüren Abbasilere, 1258 y›l›nda
Ba€dat’› iflgal eden ‹lhanl› Hükümdar› Hülagü Han son verdi. ‹lhanl›lar, Ba€dat’taki bilim ve kültür merkezlerini tahrip ettiler. Kütüphaneleri yak›p y›kt›lar. Abbasi ailesinden kurtulabilenler M›s›r’a gittiler. Memluk Hükümdar› Baybars, Mo€ollar› yenilgiye u€ratt›ktan sonra Abbasi ailesinden Muntas›r’› halife ilan etti.
Sadece dinî yetkileri elinde kalan halifelik makam›, Osmanl› Padiflah› Yavuz Sultan Selim’in M›s›r’› fethine
kadar devam etti (1517). Bu tarihten sonra halifelik Osmanl› Devleti’ne geçti.
Abbasiler Dönemi’nde tar›m ve hayvanc›l›€›n yan›nda ticari faaliyetler de geliflti. Çin, Hindistan, Bizans,
Frank Krall›€›, Hazar Türkleri ve ‹til Bulgarlar› ile ticari iliflkiler kuruldu. Abbasiler Çinlilerden ö€rendikleri
k‛t yap›m›n› gelifltirmek amac›yla baflta Semerkant olmak üzere birçok flehirde atölyeler kurup k‛t
üretimi yaptılar.
Abbasiler Dönemi’nde bilimsel çal›flmalar zirveye ulaflt›. Hint ve eski Yunan dillerinde yaz›lm›fl eserler
tercüme edildi. Ayn› zamanda bir araflt›rma okulu olan “Beytü’l-Hikme” denilen okullarda t›p, eczac›l›k
ve co€rafya alan›nda çal›flmalarda bulundular. Matematik ve astronomide oldukça gelifltiler. Abbasiler,
mimari alanda Türk ve ‹ran mimarisinden etkilendiler. Samarra flehrinde yap›lan Ulu Cami Türk mimari
üslubunun izlerini tafl›maktad›r.
ETKİNLİK
‹slam Devleti’nin üç dönemine ait idari düzenlemeleri ve bilimsel faaliyetleri afla€›da verilen tabloya
yaz›n›z.
Dört Halife
Emeviler
Abbasiler
‹dari Düzenlemeler
Bilimsel Faaliyetler
141
4. KONU
TÜRK VE İSLAM BİLGİNLERİ
HAZIRLANALIM
• RASATHANE
1. İslam medeniyetinin oluflumunda Türk-‹slam bilginlerinin katk›lar› neler
olmufltur? Araflt›r›n›z.
• USTURLAP
• CEB‹R
2. İbni Sina’nın dünya uygarlığına katkıları hakkında araştırma yapınız.
1. TÜRK VE ‹SLAM B‹LG‹NLER‹
‹slamiyet sadece dinî konulara de€il, fen ve di€er bilim dallar›na da önem vermifltir. Özellikle Türklerin
‹slamiyeti kabul etmesiyle birlikte hem dinî alanda hem de fen bilimlerinde çok önemli bilim insanlar› yetiflti. Türk ve ‹slam bilginleri yapt›klar› çal›flmalar ve ortaya koyduklar› eserlerle sadece ‹slamiyete de€il,
tüm dünya uygarl›€›n›n geliflmesine katk›da bulundular.
İSLAMİ BİLİMLER
Kur’an-› Kerim’in ve ‹slam dininin do€ru bir biçimde ö€retilmesi için yap›lan çal›flmalar ‹slami bilimlerin do€mas›na neden
olmufltur.
Tefsir: Kur’an-› Kerim’i aç›klar ve yorumlar. Tefsirle u€raflanlara “müfessir” denir. En ünlü müfessirlerin bafl›nda Taberi
ve ‹bn-i Mesut gelir.
Hadis: Hz. Muhammed’in Müslümanlar› ayd›nlatmak için
söyledi€i söz ve davran›fllar› inceleyen bilimdir. Hadis bilimiyle
u€raflanlar aras›nda en ünlüleri; Buhari, Müslim, Ebu Davud, Tirmizi ve Nesai’dir.
F›k›h: ‹slam hukukunda ana kaynaklardan yararlanarak konulmufl olan kurallar›n bütünüdür. Ebu Hanife, ‹mam Malik,
‹mam fiafi, ‹mam Ahmet bin Hanbel bu bilimle u€raflt›lar.
Kelam: Allah’›n birli€ini, s›fatlar›n›, peygamberlik ve ahiretle
ilgili konular ve ‹slamiyetin ana ilkelerini konu edilen bilimdir.
Önemli kelamc›lar ise ‹mam Maturidi ve ‹mam Efl’ari’dir.
SOSYAL BİLİMLER
Müslümanlar s›n›rlar geniflledikçe fethettikleri bölgelerde astronomi, t›p, matematik, felsefe gibi bilimlerle tan›flt›lar. Özellikle
Abbasiler Dönemi’nde bilimsel çal›flmalara çok önem verildi.
Tarih: En önemli tarihçiler Taberi, ‹bnü’l Esir, Mesudi’dir.
Co€rafya: ‹slam Devleti’nin s›n›rlar› geniflledikçe bu ülkeleri
gezen seyyahlar›n say›s› artt›. Seyyah ve bilim insanlar› gezip
gördükleri yerleri anlatan kitaplar oluflturdular. Co€rafya alan›nda
eser veren bilim insanlar›; Mesudi, ‹drisi, ‹bn-i Fadlan’d›r.
Felsefe: ‹slam dünyas›nda felsefe bilimi antik Yunan eserlerinin incelenmesiyle bafllad›. En ünlü ‹slam felesefecileri Farabi,
‹bn-i Sina ve ‹bn-i Rüfld’dür. Bu devirde eski Yunan filozoflar›n›n
eserleri Arapçaya çevrildi. Bunlar›n düflünceleri incelendi ve
‹slam felsefesi gelifltirildi.
142
FEN BİLİMLERİ
Astronomi: Astronomiyle ilgilenen en ünlü
bilgin Fezari’dir. Fezari “usturlap” ad› verilen bir
aletle y›ld›zlar›n hareketlerini izledi. Matematik
dehas› ve cebirin kurucusu El Harizmi’nin astronomi alan›nda da çal›flmalar› vard›r. Haz›rlad›€› astronomi cetvelleri Latinceye çevrildi.
Matematik: ‹slam Devleti’nde Abbasiler
Dönemi’nde, Hint rakamlar› gelifltirilerek matematikte kullan›ld›. Bu dönemde cebir ve logaritma ile ilgili birçok geliflmeler yafland›, trigonometri ve geometri alanlar›nda da birçok eser verildi. Bu eserlerden Harezmi’nin “Hisabe’l-Cebr
ve’l-Mukabele” adl› eseri en önemlilerindendir.
Bu kitap Avrupa’da y›llarca ders kitab› olarak
okutuldu.
Kimya: ‹slam dünyas›nda en ünlü kimyac› ve
ayn› zamanda fizikçi Cabir’dir. Cabir, ilk hassas
teraziyi kulland›. Atomun parçalanabilece€ini
yüzy›llar öncesinden belirterek bu konuda çal›flma yapanlara öncülük etti.
T›p ve Eczac›l›k: Bu alanda en ünlü isim
‹bn-i Sina’d›r. ‹bn-i Sina’n›n “El Kanun Fi’t-T›p”
adl› eseri 500 y›l süreyle Avrupa’daki üniversitelerde temel t›p kitab› olarak okutuldu. Ebubekir
er-Razi çiçek ve k›zam›k hastal›klar›, alerjik ast›m gibi konularda araflt›rma yapt›.
Fizik: ‹slam dünyas›n›n ünlü fizik alimi ‹bnü’l
Heysem, ›fl›€›n yans›mas› konusunda çok
önemli bulufllar yapt›.
2. TÜRK-‹SLAM B‹LG‹NLER‹, ÇALIfiTIKLARI ALANLAR VE ESERLER‹
Taberi (838-923): Tarih, f›k›h, tefsir alanlar›nda önemli çal›flmalar› olmufltur. “Tarihu’l-Ümem ve’lMülûk” en önemli eseridir. Bu eseri kendisinden sonraki tarihçilere kaynak olmufltur.
Farabi (870-950): ‹lk ‹slam filozofudur. Tabiat ve siyaset alanlar›ndaki görüflleri ile ilk denilebilecek
felsefi bir sistemi kurmufltur. Aristo’dan sonra”‹kinci Ö€retmen” ünvan›yla an›l›r. Birçok eseri vard›r.
Önemli eserleri aras›nda “El Medinetü’l- Faz›la” (Toplumun ilkleri üzerine yaz›lm›flt›r.), “Kitabü’l-Musiki” (Müzik üzerine yaz›lm›fl ilk eserdir.), “Et Ta’limü’s-Sani ve ‹hsau’l-Ulum” (‹lk ‹slam ansiklopedisidir.) yer al›r.
‹bnü’l Heysem (960-1039): Fizik bilimi içerisinde optik alanlardaki çal›flma ve baflar›lar›yla dikkat
çeken bir bilgindir. Modern optik bilimin kurucusu olarak kabul edilmektedir. Optik Kitab›’ndan hem
‹slam dünyas›nda hem de Bat›’da uzun y›llar boyunca yararlan›lm›flt›r. En önemli eseri “Kitabü’l-Menazir”dir. Foto€raf makinesinin mucidi kabul edilir.
‹bn-i Sina (980-1037): Felsefe ve t›p bilimleriyle ilgilenmifltir. Farabi’nin ö€retilerinden yararlanm›flt›r. Kendisinden önce söz konusu edilmeyen baz› hastal›klar ve onlar›n tedavileri hakk›nda bilgi
vermifltir. Bat›’da “Aviccenna” (T›bb›n Hükümdar›) olarak adland›r›lm›flt›r. Yüz yirmi civar›nda kitab›
vard›r. T›ptaki otoritesi XVIII. yüzy›llara kadar devam etmifltir. Eserlerinin bir ço€u Avrupa’da yüzy›llarca okutulmufltur. “El Kanun Fi’t-T›p” (T›bb›n Kanunlar›) en önemli eseridir.
Gazali (1058-1111): Çok önemli bir ‹slam filozofudur. Ba€dat Nizamiye Medresesinde müderris
olarak çal›flm›flt›r. ‹slam felsefesi, tasavvuf, mant›k konular›nda bir çok eseri vard›r. En önemli eserleri
aras›nda “‹hyaü-Ulumi’d-Din” (Din İlimlerinin Yeniden Yap›lanmas›), “Cevahirü’l-Kur’an” (Kur’an Cevherleri) ve Tehafütü’l-Felasife (Filozofların Çelişkisi) yer al›r.
El ‹drisi (1100-1165): ‹lk e€itimini ‹spanya’da Kurtuba’da alan ‹drisi, dünyan›n en iyi co€rafya bilimcilerindendir. Co€rafya bilimi için Akdeniz havzas› ve Balkanlar hakk›nda verdi€i bilgiler çok de€erlidir. “Müzhet’ül-Müfltak fi ihtirak›’l-Afak” (Co€rafya Kitab›), “El Cami’il-S›fat› Efltati’n-Nebat” (Botanik
Üzerine) en önemli eserleridir. Eserleri Latinceye çevrilmifltir.
‹bn-i Rüfld (1126-1198): ‹spanya’da yaflam›fl çok önemli bir filozoftur. Din ile felsefeyi
uzlaflt›rm›flt›r. Aristo’nun düflünce sistemini ‹slam felsefesi ile kaynaflt›rmaya çal›flm›flt›r. Önemli eserleri
aras›nda Gazali’nin Tehafütü‘l-Felasife eserine cevap niteliğinde olan “Tehafütü’t-Tehafüt” (Çeliflkilerin
Çeliflkileri) ve “Makela fi’l-Mizac” yer al›r.
Muhyiddin-i Arabi (1165-1240): Din, tasavvuf, hadis, f›k›h ve felsefe konular›nda önemli bir bilim
insan›d›r. ‹slam ve Türk tasavvufunun oluflmas›n› etkilemifltir. “Fususu’l-Hikem”, “Tacu’r-Resail” ve
“Minhacu’l-Vesail” önemli eserlerindendir.
‹bn-i Fadlan (X. yüzy›l): Yaflad›€› dönemin ünlü bir seyyah› ve diplomat›d›r. ‹bni Fadlan Türk, Arap
ve Rus tarihine ›fl›k tutmufltur. ‹bn-i Fadlan Seyahatnamesi (Rihle) gitti€i Türk ülkeleri hakk›nda bilgi
veren çok önemli bir kaynak eserdir.
TARTIŞALIM
Türk ve ‹slam bilginleri yapm›fl olduklar› çal›flmalarla dünya uygarl›€›na nas›l katk› sa€lam›flt›r? S›n›fta
arkadafllar›n›zla tart›fl›n›z.
143
MÜSLÜMAN ALİMLERİN ÖNEMİ
Nicholson (Nikılsın), İslam alemindeki ilmî ve kültürel gelişmeler hakkında şunları söylüyor:
“Müslüman âlimleri ve ilim tahsil edenler, üç kıtada rahatça ve cesaretle dolaşıyorlar sonra da bal
taşıyan arıların kovanlarına dönüşleri gibi memleketlerine dönüyorlardı. Bu araştırmacılar etraflarını saracak, ilim ve bilgilerinden istifade etmek için dönmelerini bekleyen hevesli kitlelere öğrendiklerini oturup anlatıyorlardı. Zaman zaman gördüklerini, duyduklarını kaleme alarak ansiklopedilere benzeyen
kitaplar çıkarıyorlar. Tatlı bir üslubu ve güzel bir düzeni olan bu kitaplar, ilmî kavramların içerdiği bütün
manalarla birlikte yeni ilimlerin ilk kaynaklarıdır.”
Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C 3, s. 375
ETKİNLİK
TÜRKİYE 1980
FRANSA 2005
İRAN 1992
POLONYA
KUVEYT 1969
MACARİSTAN 1987
LİBYA 1980
MALİ 1980
İTALYA 2003
KATAR
SURİYE 1965, HİPOKRAT VE İBN-İ SİNA
Yukarıdaki görsellerde ‹bn-i Sina ile ilgili de€iflik devletler taraf›ndan bast›r›lan pullar yer almaktad›r.
1. Bu devletlerin ‹bn-i Sina ile ilgili pul bast›rmalar›n›n sebepleri neler olabilir?
2. Pullarda ‹bn-i Sina’n›n hangi özelli€i ön plana ç›kmaktad›r?
144
…L‚ME VE DEÚERLENDÜRME
A. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. ‹slamiyet öncesinde kabileler kutsal sayd›klar› Kâbe’yi ziyarete gelirlerdi. Burada kurulan panay›rlarda al›flverifl yaparlar, spor karfl›laflmalar› ve eğlenceler düzenlerlerdi.
Buna göre;
I. Arap kabileleri aras›nda s›k s›k sorunlar yaflanmaktad›r.
II. Kabileler aras›nda tek tanr›l› dinsel anlay›fl yoktur.
III. Arap Yar›madas›’nda feodal bir yap› görülmektedir.
yarg›lar›ndan hangisine ya da hangilerine ulafl›labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
2.
I. Müslümanlar, Mekkelilerin bask›s›ndan kurtulmufllard›r.
II. ‹lk ‹slam devletinin temelleri at›lm›flt›r.
III. ‹slamiyet Arap Yar›madas›’n›n d›fl›nda yay›lm›flt›r.
Yukar›da verilen bilgilerden hangisi ya da hangileri Müslümanlar›n Mekke’den Medine’ye
göçleri (hicret) sonucunda ortaya ç›kan geliflmeler aras›nda gösterilebilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) I, II ve III
3. Afla€›daki geliflmelerden hangisi Hz. Muhammed dönemine ait de€ildir?
A) Müslümanl›€›n Arap Yar›madas›’nda yay›lmas›
B) Kur’an-› Kerim’in kitap hâline getirilmesi
C) ‹lk ‹slam hukukunun ortaya ç›kmas›
D) Bizans’la savafl›lmas›
E) ‹lk ‹slam devletinin kurulmas›
4. Afla€›dakilerden hangisi Emeviler Dönemi’nde gerçekleflen olaylar aras›nda gösterilemez?
A) ‹stanbul’un kuflat›lmas›
B) ‹spanya’n›n fethi
C) Köprü Savafl›
D) Kerbela Olay›
E) Mevali sorunu
5. Dört Halife Dönemi’nde meydana gelen;
I. Bizans’la Yermük Savafl›’n›n yap›lmas›,
II. ‹lk ‹slam donanmas› ile K›br›s’›n Venediklilerden al›nmas›,
III. Hz. Ali taraftarlar› ile Muaviye taraftarlar› aras›nda S›ffin Savafl›’n›n yap›lmas›
geliflmelerden hangisi ya da hangileri fetih hareketleri aras›nda gösterilemez?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve II
E) II ve III
B. Aşağıdaki cümlelerin başına, verilen bilgi doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
1. ( ) ‹slamiyetin do€du€u dönemde Avrupa’daki siyasi yap›ya feodolite hâkimdi.
2. ( ) ‹slam Devleti, Hicret’ten sonra Medine’de kurulmufltur.
145
3. ( ) Uhud Savafl›, Müslümanlar ile Mekkeli müflrikler aras›nda yap›lan ilk savaflt›r.
4. ( ) ‹lk ‹slam donanmas› Hz. Osman zaman›nda kuruldu.
5. ( ) Müslümanlar aras›nda meydana gelen ilk iç savafl S›ffin Savafl›’d›r.
C. Aşağıdaki cümleleri uygun ifadelerle tamamlayınız.
1. ........................................... Müslümanlar›n son savunma savafl›d›r.
2. Mekkeliler, ‹slam Devleti’nin varl›€›n› ilk kez .......................... Antlaflmas› ile tan›mak zorunda
kald›lar.
3. Kur’an-› Kerim kitap hâline halife .............................. döneminde getirildi, halife ....................
............... zaman›nda ço€alt›ld›.
4. ‹slam Devleti’nde halife ................................... zaman›nda malî alanda .........................................
kuruldu.
5. Abbasiler Türkler için .............................. ad› verilen ordugâh flehirleri ve Bizans sınır bölgelerine
.............................................. denilen şehirler inşa ettirdiler.
Ç. Aşağıda verilenleri örnekteki gibi eşleştiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
( ) Ukaz
(D) Muhacir
( ) fiam
( ) Puvatya
( ) Tar›k Bin Ziyad
(A) ‹spanya.
(B) Müslümanlarla Franklar›n yapt›€› savafl.
(C) Emeviler.
(D) Medine’ye göç edenler.
(E) Panay›r.
D. Yanda verilen bulmacayı çözünüz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
146
Müslümanlar›n ilk zaferi.
14
2
Müslümanlar›n Mekke’den Medine’ye göçü.
Medine’nin yerli halk›.
10
1
‹slamiyetten önce Arap Yar›madas›’nda ku11
4
rulmufl olan bir uygarl›k.
3
7
‹slamiyetin befl flart›ndan biri.
6
Halifeli€i saltanat hâline dönüfltüren devlet.
‹lk halife.
5
8
Hz. Muhammed döneminde Müslümanlar›n
9
kaybetti€i savafl.
Abbasiler Dönemi’nde Türkler için kurulmufl
15
13
flehir.
4. halife.
‹slamiyet öncesi döneme verilen genel ad.
Muaviye’nin o€lu.
fiam ticaret yollar›n›n ele geçirilmesini sa€layan savafl sonras› ele geçirilen kale.
Hakem Olay›’n›n yafland›€› halife dönemi.
Hz. Muhammed’in mezar›n›n bulundu€u flehir.
12
5. †NÜTE
T†RK-ÜSLAM DEVLETLERÜ
(10-13. Y†ZYILLAR)
1. T†RKLERÜN ÜSLAMÜYETÜ KABUL†
2. ÜLK T†RKÐÜSLAM DEVLETLERÜ
147
1. KONU
TÜRKLERİN İSLAMİYETİ KABULÜ
• MAVERAÜNNEHİR
HAZIRLANALIM
Türklerin inançları ile İslam inançları arasındaki benzerlikleri belirleyiniz.
• ALPLİK
1. TÜRKLER VE İSLAMİYET
TÜRKLER VE İSLAMİYET
Türklerin İslam dinini fazla bir güçlük çekmeden seve seve kabul etmeleri gerçektir. Bu kolaylıkta
onların Gök Tanrı dinleriyle İslamiyet arasında birtakım benzerliklerin bulunması önemli bir rol oynamıştır. Türklerin eskiden tek tanrı ile birlikte cennet ve cehenneme inandıklarını biliyoruz. Üstelik İslamın gaza ve cihada verdiği önem, onların hayatlarına ve dünya görüşlerine uygun düşüyordu. Türkler
dünyanın idaresini Tanrı tarafından kendilerine ısmarlandığına inanırlardı. İslam’a girmekle onlar Allah’ın askerleri oluyorlar, ellerine hiçbir yerde bulamayacakları eşsiz bir dayanak geçirmiş oluyorlardı.
Prof. Dr. Erol GÜNGÖR
Tarihte Türkler, s. 68
Resim 5.1: Türk-İslam şehirleri, temsilî resim
Yukarıdaki metinden hareketle Türklerin İslamiyet öncesi ve sonrası kültürel değişimi hakkında neler
söylenebilir? Açıklayınız.
148
İslam İnanışı
İslamiyet Öncesi Türklerde İnanış
• Gök Tanrı’ya inanılırdı.
• Tek Allah inancı vardır.
• Türk töresince hırsızlık, yalancılık, adaletsizlik yasaktı.
• İslam’a göre hırsızlık, yalan söylemek günah sayılır.
• Öldükten sonraki hayata inanılırdı.
• Temizliğe önem verilirdi.
• “Yapılan her iyilik ve kötülüğün karşılığı öldükten sonra görülür (cennet ve cehennem).” inancı hâkimdi.
• Farklı inanışlara hoşgörülü davranılırdı.
• “Temizlik imandandır.” ilkesi vardır.
• Din adamlarının herhangi bir üstünlüğü bulunmazdı.
• En önemli değerlerinden biri vatan sevgisiydi.
• Cihan hâkimiyeti ülküsü vardır.
• Güzel ahlak övülür.
• İslamiyet hoşgörü dinidir.
• Din adamlarına ayrıcalık tanıyan ruhban sınıfı yoktur.
• Vatan sevgisi kutsaldır.
• Cihat ve gaza anlayışı vardır. İslam’ın yayılması için
çalışılır.
Yukarıdaki tabloda yapılan karşılaştırmaya göre Türklerin İslam’ı benimsemelerinin sebepleri hakkında
neler söylenebilir? Açıklayınız.
Türk-Arap ilişkileri Hz. Ömer’in İran’ı fethi ile başlar. Sınır komşusu olan Araplar ve Türkler arasındaki
ilişki Hz. Osman zamanında Arap ordularının Maveraünehir’e girmesi ile çatışmaya dönüşür. Emeviler
Dönemi’nde ise bu mücadeleler yoğunluk kazandı. İslam orduları önce Türgeşler, sonra da Karluklarla
savaşmak zorunda kaldı. Türkler, Emevilerin uygulamış olduğu Arap milliyetçiliği yüzünden o dönemde
İslamiyete sıcak bakmadılar. Ancak Abbasiler Dönemi’nde İslamiyete ilgi duymaya başladılar. Abbasilerin izlemiş olduğu eşitlik ve hoşgörü politikası Türklerin İslamiyeti kabulünde etkili oldu. Türklerin İslamiyete geçişinde etkili olan diğer bir önemli gelişme de Talas Savaşı oldu.
Talas Savaşı (751): 744 yılında Köktürk Devleti’nin yıkılmasıyla Orta Asya’da siyasi bir boşluk ortaya
çıktı. Bu dönemden yararlanmak isteyen Çinliler, Orta Asya’ya doğru genişleme hareketine başladılar.
Bu sırada Orta Asya’ya doğru fetihlerde bulunan İslam ordularıyla karşı karşıya geldiler. Talas denilen
yerde Çinlilerle İslam orduları arasında yapılan savaşta Türkler, Müslümanların yanında savaşa katıldılar. Savaşı Müslümanların kazanmasını sağladılar.
Talas Savaşı sonucunda;
• Batı Türkistan’a yönelik Çin tehlikesi ortadan kalktı.
• Türklerle Araplar arasında dostane ilişkiler kuruldu.
• Çinli kâğıt ustalarının yardımıyla ilk defa Çin’in dışında Semerkant’ta kâğıt üretilmeye başlandı. Böylece Müslüman Araplar kâğıdın bütün dünyaya yayılmasına hizmet ettiler.
• Türklerle Müslümanlar arasında ticari ilişkiler arttı. Müslüman tüccarlar Türk illerine rahatça girmeye
başladılar. Böylece Türkler İslam dinini yakından tanıdı ve İslamiyet Türkler arasında yayıldı.
Talas Savaşı’nın sonuçlarından hareketle savaşların milletler arasındaki kültürel ilişkilere olan etkisi hakkında neler söylenebilir? Açıklayınız.
149
2. TÜRKLERİN İSLAM DÜNYASINA YAPMIŞ OLDUKLARI HİZMETLER
Türkler, VIII. yüzyıl ortalarından itibaren toplu
olarak İslamiyeti kabul etmeye başladılar. İslamiyeti
kabul eden ilk Türk boyu Karluk Türkleridir. Onları
Oğuz Türkleri takip etti. Doğu Avrupa’da İslamiyeti
kabul eden ilk Türk devleti İtil Bulgarları oldu.
Türklerin İslamiyeti kabul etmeleriyle birlikte
Müslüman dünyası yeni bir dinamizm kazandı.
Türkler, Müslümanları Bizans baskısından korudular. İslamiyeti Hindistan, Orta Asya, Anadolu,
Balkanlar ve Avrupa’ya kadar yaydılar. İslam
dünyasına yapılan Haçlı saldırılarına başarıyla
karşı koydular. İslamiyetin korunmasında ve yayılmasında etkili oldular. Yaklaşık on asır İslamiyetin bayraktarlığını yaptılar.
Türk-İslam kültürünü koruyup geliştiren Türkler, İslam dünyasına önemli eserler ve bilgiler kazandırdılar. Dünyanın ilk üniversitesi sayılan Nizamiye Medresesi, Selçuklu Türkleri tarafından
Bağdat’ta kuruldu. Bütün dünyanın yakından tanıdığı İbn-i Sina, Farabi, Biruni gibi bilim insanları
Türkler arasından yetişti.
Türkler, İslam mimarisinin gelişmesinde ve
oluşmasında etkili oldular. Kısa bir sürede İslam
dünyasında, şifahane (hastane), kervansaray, hamam vb. eserlerde Türk tarzı mimari hâkim oldu.
Türkler, İslam kültür ve medeniyetinin gelişmesinde büyük katkılarda bulundular.
BİLGİ NOTU
İTİL BULGARLARI
“Benim elimle Talût adında bir Bulgar Müslüman oldu. Ona Abdullah adını verdim. Bu adamın
karısı, anası ve çocukları Müslüman oldular. Ona
“Elhamdülillah” ve “Kul hüvallahü ehad” surelerini öğrettim. Bu iki sureyi öğrenmekten dolayı
duyduğu sevinç, Bulgar hükümdarı olsa duyacağı sevinçten daha fazla idi.”
İbn-i Fadlan Seyahatnamesi
İslamiyetin devlet dini olarak resmen kabulüyle İtil Bulgaristanı’nın siyasi hayatında büyük değişiklikler meydana geldi. Uluslararası alanda, İslam devleti statüsü aldı. İtil Bulgaristanı’nın yöneticisinin statüsü değişti, tüm Müslümanların başı
olan halife tarafından resmen tanınan İslam devletinin hükümdarı olmuştu artık. Yargı sistemi artık Kur’an ve hadislerde belirtildiği gibi olacaktı.
Bir başka deyişle kanuni işlemler şeriat düzenine
dayanacaktı.
Prof. Dr. Nesimi YAZICI
Türkler (C 4, s. 394, 416’dan özetlenmiştir.)
ETKİNLİK
Aşağıda verilen bilgilerden yararlanarak Türklerin İslamiyete hizmetlerinin neler olduğu hakkındaki
düşüncelerinizi tabloda boş bırakılan yerlere kısaca yazınız.
Gazneli Mahmut’un Hindistan’a 17 sefer düzenlemesi sonucunda İslamiyet Hindistan’da yayıldı.
Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan Malazgirt Zaferi’yle Anadolu kapılarını Türklere açtı.
Müslüman olan Türkler Bizans ve Haçlı saldırılarına karşı İslam dünyasını korudular.
Farabi, Biruni, İbn-i Sina gibi Türk bilim insanları
çeşitli dallarda sayısız eserler yazdılar.
Türkler birçok medrese, cami, külliye gibi eserler
inşa ettiler. Dünyanın ilk üniversitesi olarak kabul edilen Nizamiye Medresesini kurdular.
Türkler mimari, madencilik, dokumacılık, minyatür vb. alanlarda eserler verdiler.
150
3. MISIR’DA HÂKİMİYET KURAN TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ
Mısır’da hâkimiyet kuran Türk-İslam devletleri Mısır’ı IX. yüzyıl ortalarından XIX. yüzyılın sonlarına kadar yönettiler. Bu dönemlerde Mısır’da hâkimiyet kuran devletler şunlardır:
TolunoÛullarõ
(868-905)
Ühßidiler
(935-969)
Eyyžbiler
(1174-1250)
Memlukler
(1250-1517)
Osmanlõ Devleti
(1517-1881)
a) Tolunoğulları (868-905)
Mısır’da kurulan ilk Türk-İslam devleti, Tolunoğlu Ahmet’in kurmuş olduğu Tolunoğulları Devleti’dir.
Tolun’un oğlu Ahmet, 835 yılında Bağdat’ta
doğdu ve iyi bir eğitim aldı. Bir süre sonra Mısır’a
vali olarak atanan Ahmet, Abbasi Devleti’ndeki iç
karışıklıklardan faydalanarak Mısır’da bağımsızlığını ilan etti. Böylece Mısır’da ilk Türk devleti kurulduğu gibi Türk kültürü Afrika Kıtası’na yayılmaya başladı.
Devletin başkenti Fustat idi (Bugünkü Kahire).
Tolunoğlu Ahmet, Türklerden ve Sudanlılardan
oluşan iyi eğitilmiş bir ordu kurdu. Bingazi, Filistin, Lübnan ve Suriye’yi fethederek ülkesinin sınırlarını genişletti. Tolunoğlu Ahmet 884 yılında ölünce yerine oğlu Humareveyh geçti. Ancak bu dönemde ayaklanmalar devleti yıprattı. Bunu fırsat
bilen Abbasiler, Tolunoğulları Devleti’ne son vererek Mısır’ı Abbasi Devleti’nin bir eyaleti yaptı.
MISIR’DA TÜRK İZLERİ
Tarihe pek meraklı olan Napolyon 1798’de Mısır’ı istila ettiğinde daha önce burada kurulmuş
devletlerin tarihini inceler. Tolunoğullarının az bir
zamanda tarihe kazandırdıklarını gördüğü zaman
hayret eder. Kendisinden sonra Mısır’ın idaresini
emanet ettiği General Kleber’e şöyle der:
“Hiçbir şey değil, Tolunoğullarının yapabileceklerini başarabilsen yeter. O zaman Fransa’nın
izi bu topraklardan silinmez olur.”
Aradan bir kaç yüz sene geçti. Zenginliği dillere destan Mısır’da en mutlu devirler, Tolunoğulları
dışında yine bir Türk devleti olan Memluklüler zamanında yaşandı.
Prof. Dr. Cemal ANADOL
Tarihe Hükmeden Millet Türkler, C 1, s. 121
Tolunoğulları, Mısır’da çok kısa egemenlik
kurmalarına rağmen bölgede kültürel yönden büyük gelişmeler meydana getirdiler. Tarımı geliştirmek amacıyla sulama kanalları yapıldı. Çiftçilerden alınan vergiler azaltılarak halkın refah seviyesi yükseltildi. Ticareti geliştirmek amacıyla tüccarlara büyük kolaylık sağlandı, ticarette Tolunoğlu
Ahmet adına bastırılan para kullanıldı.
Fotoğraf 5.1: Tolunoğlu Camii, Kahire-Mısır
Tolunoğulları yaptıkları hizmetler ile Mısır üzerinde ne tür etkiler bırakmış olabilirler? Açıklayınız.
151
Sosyal devlet anlayışıyla hareket eden
Tolunoğulları, Mısır’ın her yönüyle gelişmesini sağladılar. Bu dönemde, Fustat’ta çarşılar inşa edildi. Ulucami ve Tolunoğlu Camisi bu dönemden kalan önemli mimari
eserlerdendir. Tolunoğulları, “Maristan” adı
verilen darüşşifalar (hastaneler) yaptırdılar,
din ve mezhep farkı gözetmeksizin herkese
hizmet sundular.
Selanik
BULGARLAR
KARA
DENÜZ
Sinop
Edirne Üstanbul
Trabzon
Ankara Sivas
Üznik
Van
Kayseri
Harran Diyarbakõr
BÜZANS ÜMPARATORLUÚU
Konya
Üzmir
GÜRÜT
AdanaKargamÝß
Nusaybin
Antakya
AKDENÜZ
LU
NO
Kahire
(Fustat)
ÚU
LL
AR
I
Üsfahan
Yezd
AB
SŸveyß
Nesa
BaÛdat
Yafa
KudŸs
Gazze
Üskenderiye
TO
HAZAR
DENÜZÜ
Musul
Humus
Trablus
Þam
KIBRIS
BakŸ
BA
SÜL
Þiraz
ER
Basra
BA
SR
TebŸk
FATÜMÜLER
Medine
AK
…R
FE
ZÜ
ARABÜSTAN
KI
ZI
Tolunoğulları Devleti’nin kısa bir sürede yıkılmasında, her ne kadar yöneten konumunda olsalar da bu bölgede Türklerin
azınlık durumunda olmaları etkili olmuştur.
Ü
EN
LD
Cidde
Z
0
250
500
750
Mekke
Arafat
100 km
Harita 5.1: Tolunoğulları
b. İhşidiler (Akşitler) (935-969)
İhşidiler, Mısır’da kurulan ikinci Türk-İslam devletidir. Devletin kurucusu Ebubekir Mehmet, Fergana
hükümdarları soyundandır. Fergana hükümdarlarına verilen “İhşit” unvanı, Mısır’da kurulan ikinci Türk
devletinin de ismi olmuştur.
Abbasi Devleti tarafından Mısır’a vali olarak atanan Ebubekir Mehmet, Abbasi Devleti’nin merkezî otoritesinin zayıflamasını fırsat bilerek Mısır’da bağımsızlığını ilan etti (935). Devletin başkenti Fustat’tı.
Ebubekir Mehmet, Mısır’da adaletli bir yönetim uyguladı. Kendi adına para bastırdı. Filistin, Suriye, Lübnan ve Hicaz bölgelerini topraklarına kattı.
Ebubekir Mehmet’in ölümü (946) üzerine yerine oğulları tahta geçti ancak ülkenin yönetimini veziri
Kâfur eline aldı. Kâfur, Mısır üzerine yapılan saldırılara başarıyla karşı koydu. Kâfur’un ölümü (968) üzerine tahta geçen Ahmet zamanında Mısır’da iç karışıklıklar arttı. Bir süre sonra bu karışıklıklardan faydalanan Fatimiler, Mısır’ı işgal ederek İhşidilerin egemenliğine son verdiler. İhşidiler, Tolunoğulları gibi bölgede kalıcı eserler bırakamadılar. Daha çok tarıma ve orduya önem verdiler.
Selanik
BULGARLAR
KARA
DENÜZ
Sinop
Edirne Üstanbul
Trabzon
Ankara Sives
Üznik
Kayseri
Harran Diyarbakõr
BÜZANS ÜMPARATORLUÚU
Üzmir
GÜRÜT
Konya
AdanaKargamÝß
Nusaybin
Antakya
AKDENÜZ
ÞÜ
ÜH
Kahire
(Fustat)
HAZAR
DENÜZÜ
Nesa
BaÛdat
Üsfahan
Yezd
Yafa
KudŸs
Gazze
SŸveyß
BakŸ
Musul
Humus
Trablus
Þam
KIBRIS
Üskenderiye
Van
AB
BA
SÜL
Þiraz
ER
Basra
BA
SR
DÜ
TebŸk
AK
…R
FE
ZÜ
R
LE
FATÜMÜLER
Medine
ÜZ
EN
LD
ZI
KI
0
250
500
750
Cidde
ARABÜSTAN
Mekke
Arafat
100 km
Harita 5.2: İhşidiler
Fotoğraf 5.2: Kahire-Mısır
Tolunoğulları ve İhşidiler devletlerinin siyasi açıdan uzun ömürlü olamamalarının bu devletlerin demografik yapısıyla ilgisi var mıdır? Açıklayınız.
152
2. KONU
İLK TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ
HAZIRLANALIM
• HORASAN
• YABGU
• MELİK
1. Bağdat, Balasagun, Kaşgar, Gazne, Buhara, Semerkant şehirlerini harita
üzerinde bulunuz. Bu şehirlerin günümüzde hangi devletlerin sınırları içerisinde olduğunu tespit ediniz.
2. Karahanlılar ve Gaznelilerin Türk tarihi açısından önemini belirleyiniz.
3. Malazgirt Savaşı’nın Türk ve İslam dünyası açısından önemini tespit ediniz.
1. KARAHANLILAR (840-1212)
Orta Asya’da (Doğu ve Batı Türkistan’da) ilk Türk-İslam devletini Karahanlılar kurdu. Karahanlı Türkleri
VII. yüzyıl ortalarında Uygurlara siyasi yönden bağlı olarak varlıklarını sürdürmektelerdi. Karluk yabgusu,
Uygurların merkezî otoritesinin bozulmasından yararlanarak Kara Han unvanı ile bağımsızlığını ilan etti (840).
Karahanlıların bilinen ilk hükümdarı Bilge Kül Kadır Han’dır. Devlet, başta Karluklar olmak üzere Yağma ve Çiğil Türklerinden oluşmaktaydı. Tanrı Dağı’nın kuzey ve güney bölgelerinde kurulan Karahanlılar, başlangıçta Maveraünnehir bölgesine hâkim olan Samanoğulları (İran kökenli Müslüman bir devlet)
ile mücadele ettiler. Ancak başarılı olamadılar. Kadır Han’ın ölümünden sonra oğlu Bazir, büyük han olarak Balasagun’u, diğer oğlu Oğulcak ise Kaşgar’ı yönetti. Karahanlıların, Samanoğulları ile mücadeleleri
sırasında Nasr adlı bir prens, Karahanlılara sığındı. Oğulcak’ın yeğeni Satuk Buğra ile dostluk kuran Nasr,
ona İslamiyeti anlatarak Müslüman olmasını sağladı. Müslüman olduktan sonra Abdülkerim unvanını alan
Satuk Buğra Han, bir süre sonra Karahanlı Devleti’nin başına geçti. İlk iş olarak İslamiyeti devletin resmî dini yaptı.
OÚUZLAR
HAZAR DENÜZÜ
Aral GšlŸ
Balka GšlŸ
AlmalÝk
Hami
Otrar
Buhara
KARAHANLILAR
Semerkant
Tirmiz
Kaßgar
Karaßar
Hotan
GAZNELÜLER
BA
SR
A
0
K…
RF
450
900
1350 1800 2250km
EZ
Ü
Harita 5.3: Karahanlılar
Yukarıdaki haritayı inceleyiniz. Karahanlıların kurdukları bölgelerden hareketle Karahanlıların İslamiyeti yaydıkları bölgeleri tespit ediniz.
153
Karahanlılar, Ebu Nasr Ahmet döneminde Gaznelilerle ittifak kurarak Samanoğullarının varlığına son
verdiler (999). Böylece Maveraünnehir bölgesi Karahanlıların hâkimiyetine geçti. Ancak daha sonraki dönemlerde Gaznelilerle anlaşmazlığa düştüler. Gaznelilerle yaptıkları mücadeleleri kaybederek Doğu ve
Batı Karahanlılar olmak üzere ikiye ayrıldılar.
Başkentleri önce Balasagun, sonra Kaşgar olan Doğu Karahanlılar, bir süre Selçuklu hâkimiyetinde
kaldıktan sonra Moğol Karahitayları tarafından yıkıldılar (1211).
Başkentleri önce Özkent, daha sonra Semerkant olan Batı Karahanlı Devleti’ne ise 1212 yılında Harzemşahlılar son verdi.
Karahanlılar, Orta Asya’da kurulan ilk Türk-İslam devleti olmaları yanında eski Türk geleneklerini devam ettirerek İslamiyetin Orta Asya’da yayılmasını sağladılar. Kaşgar, Semerkant, Balasagun gibi şehirlerde önemli Türk-İslam eserleri meydana getirdiler. Karahanlılar Dönemi’nde Yusuf Has Hacip, Kaşgarlı
Mahmut, Ahmet Yesevi, Yükneki Edip Ahmet gibi birçok Türk-İslam aydını yetişti. Ayrıca Karahanlı hükümdarları devletin ekonomik hayatını geliştirmek amacıyla önemli tedbirler aldılar. Birçok ülke ile ticari
ilişkiler kurdular. Ticaret kervanlarının güvenliğini sağlamayı en önemli görevlerinden biri olarak gören
hükümdarlar, ticaret mallarına zarar verenleri şiddetli bir şekilde cezalandırdılar. Yollar üzerine kervansaray denilen ilk tesisleri inşa ederek tüccarların rahatını ve güvenliğini sağladılar.
GÖRKEMLİ TÜRK-İSLAM ŞEHİRLERİ
Seyhun ve Ceyhun nehirleri arasında kalan Maveraünnehir’de tarih boyunca birçok din ve halk bir arada yaşadı. Birçok görkemli şehir kuruldu. Bölge, XVI. yüzyıla kadar İpek Yolu’nun coğrafi konumundan
yararlandı. Yüzyıllar boyunca canlı ticaretin yaşandığı bölgeden Çin’e ve Avrupa’ya güzel atlar ve kumaşlar gitti. Maveraünnehir’deki Semerkant, Buhara ve İsfahan günümüzde bile o dönemin ihtişamını yansıtmaktadır. Bölgede seyahat eden ünlü gezgin İbn-i Batuta bu şehirleri şöyle tasvir etmektedir:
Semerkant: Dünyanın en büyük, en güzel ve kusursuz şehirlerinden biridir. Bahçeleri sulayan su
dolapları vardır. Halk, şehir kıyısında akşam üstleri gezintiye çıkar. Şehrin kuzeyinde yoğun olarak
medreseler ve türbeler bulunur. Semerkant önemli bir bilim merkezidir.
Fotoğraf 5.3: Semerkant-Özbekistan
154
Buhara: Zarefşan Irmağı’nın suladığı vadide kurulu Buhara, İslam orduları tarafından ele geçirildikten sonra İslam’ın Roma’sı diye anılacak bir İslami ilimler merkezine dönüştü. Cami, medrese ve
türbeleriyle Asya İslam medeniyetinin manevi iklimini sürdüren bir anıt şehir oldu. Kentin çekirdeğini
oluşturan eski kent; camileri, medreseleri, düz damlı kerpiç evleri ve kapalı çarşılarıyla görkemli bir
görünüme sahipti.
Fotoğraf 5.4: Buhara-Özbekistan
İsfahan: İçinden “hayat veren ırmak” anlamına gelen Zayende Rud Nehri’nin geçtiği İsfahan’ı
övmek için eskiler taşların cevher, sineklerinin altın, otunun safran olduğunu söylerlermiş. İsfahan
“nısf-ı cihan” yani dünya nüfusunun yarısının üzerinde yaşadığı kent olarak ünlendi.
Fotoğraf 5.5: İsfahan-İran
Halime TOROS
Asya’nın Kandilleri, s. 193-196, 199, 221
Yukarıda verilen görsellerden Türklerin İslamiyeti kabulünden sonra mimari anlayışındaki değişim hakkında neler söylenebilir? İslamiyet, Türk şehirleri üzerinde ne tür değişimlere yol açmıştır? Açıklayınız.
ETKİNLİK
Sınıfta, “Asya’nın Kandilleri” belgeselini izleyiniz. Belgeselden hareketle önemli Türk şehirlerinin genel özelliklerini anlatan resim, şiir vs. hazırlayarak okul panosunda sergileyiniz.
155
Karahanlılar Dönemi’nde bilimsel ve kültürel faaliyetler önem kazandı. Bu dönemde birçok bilim insanı ve düşünür yetişti. Bunlar arasında Yusuf Has Hacip ve Kaşgarlı Mahmut ön plana çıktı.
TANIYALIM
DİVANÜ LÜGATİ’T-TÜRK
Kaşgarlı Mahmut’un, Divanü Lügati’tTürk adlı eseri, Türk tarihinin en önemli mirası sayılır. Kaşgarlı Mahmut, Türkçenin neden öğrenilmesi gerektiğini şöyle anlatır:
“Ant içerek söylüyorum. Ben Buhara’nın sözüne güvenilir imamlarından birinden ve
başlıca Nişaburlu imamdan işittim. İkisi de
senetleriyle bildiriyorlar ki Yalvacımız (Peygamberimiz) kıyamet belgelerini, ahir zaman
karışıklıklarını ve Oğuz Türklerinin ortaya çıkacaklarını söylediği sırada ‘Türk dilini öğreniniz çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik vardır.’ buyurmuştur. Bu söz (hadis)
doğru ise (Sorguları kendi üzerine olsun.)
Türk dilini öğrenmek çok gerekli bir iştir. Bu
doğru değil ise akıl bunu emreder. Tanrı,
devletin güneşini, Türk burçlarını yükseltmiş
ve onların mülkleri üzerinde felekleri döndürmüştür.
Tanrı onlara Türk adını vermiş ve yeryüzüne ilbay kılmış, hakanları onlardan çıkarmıştır. Dünya uluslarını eline vermiş, onları
herkese üstün kılmıştır. Onlarla birlikte çalışanları aziz kılmış, Türkler onları her dileklerine ulaştırmış, kötülerin şerrinden korumuştur. Onlara hedef olmaktan korunabilmek
için aklı olana düşen şey, onların yolunu tutmak, derdini dinletebilmek, gönüllerini alabilmek için dilleriyle konuşmaktır.”
Kaşgarlı Mahmut (1008-1075)
Karahanlılar Dönemi’nde yetişen ve
ilk Türk dil bilgini olan Kaşgarlı Mahmut’un babası bir bey idi. Divanü Lügati’t Türk adlı eseriyle ünlüdür. Karahanlılar soyundandır. 1072 yılında yazmaya başladığı eserini 1074’te tamamlayarak Bağdat’ta
Abbasi Halifesi El Muktedi Billah’a sunmuştur. 10711077 yılları arasında Bağdat’ta bulunan Mahmut, Türk
kültürünün Araplara tanıtılmasında büyük rol oynadı.
İbn-i Fadlan, Gerdizi, Tahir Mervezi, Muhammed
Avfi ve Beyhaki gibi kendi döneminin Türk hayat ve cemiyetleri üzerine eğilen ünlü âlimleriyle birlikte Türk illerini adım adım dolaştı. Kaşgarlı Mahmut, çalışmalarında Türkçeyi resmî dil olarak kabul eden Karahanlı
Devleti’nden de büyük destek gördü.
Aynı zamanda filolog, etnograf ve ilk Türk haritacısı
olan Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lügati’t Türk adlı eserinde yaşadığı devirdeki Türk illerinin ve boylarının kullandığı ağızları canlı olarak tespit etti.
Oğuz Türklerinin 24 boyu ile ilgili şemayı da verdiği
eserinde, Türkçenin zenginliğini ve Arapça ile Farsça
yanındaki değerini ispata çalışan Mahmut, ayrıca Türkçeyi Araplara öğretmek gayesiyle Kitabu Cevahirü’nNahvi Lügati‘t-Türk adlı gramer kitabını yazdı.
Divan’ında Türk dilinin grameri yanında, Türk yer
adları, Türk damgaları ve Türk topluluklarını da etraflı
şekilde anlattı.
Besim ATALAY
Divanü Lügati’t-Türk Tercümesi, C 1, s. 3
Besim ATALAY
Divanü Lügati’t-Türk Tercümesi
(C 1, s. XI-XIV’ten özetlenmiştir.)
Kaşgarlı Mahmut, Türk dilinin neden öğrenilmesi gerektiğini nasıl savunmaktadır? Açıklayınız.
2008 yılı, UNESCO tarafından “Kaşgarlı Mahmut Yılı” olarak ilan edilmiştir.
TARTIŞALIM
Günümüzde Türk dilinin geliştirilmesi ve yabancı etkilerden arındırılması amacıyla neler yapılmalıdır? Arkadaşlarınızla tartışınız.
156
TANIYALIM
KUTADGU BİLİG’DEN SEÇMELER
• “Ey hâkim, memlekette uzun müddet
hüküm sürmek istersen kanunu doğru yürütmeli ve halkı korumalısın.”
• “Beyin sözü doğru olmalı, tavır ve hareketi itimat telkin etmelidir ki halk ona inansın
ve huzur içinde yaşasın.”
• “Sözü düşünerek söyle, acele etme,
sabırlı ol; acele söylenen sözden yarın pişmanlık gelir.”
Yusuf Has Hacip (1018-1077)
1018 yılında Balasagun şehrinde
doğdu. Türk dili ve edebiyatı için temel bir eser olan Kutadgu Bilig (Mutluluk Bilgisi) kitabını yazdı. Yusuf Has
Hacip, bu eserini Hakaniye lehçesiyle yani Karahanlı
Türkçesiyle yazdı. Kitabı, 1070 yılında Karahanlı hükümdarı Uluğ Kara Buğra Han’a sundu. Kitabı çok beğenen hükümdar onu Ulu Has Hacip unvanı ile Kaşgar’da vezir yardımcısı yaptı.
• “Akıllı kimseleri kendine yakın tut, bilginin sözüne göre hareket et ve onun hakkını
gözet.”
Yusuf Has Hacip’in eseri dört temel üzerine kurulmuştur. Bunlar; adalet, devlet, akıl ve kanaat. Aynı zamanda siyasetname ve nasihatname olarak da değerlendirilebilecek eserde hükümdarın halka, halkın da
devlete karşı olan sorumluluklarına vurgu yapılmaktadır.
Yusuf Has Hacip
Kutadgu Bilig, s. 72, 109, 110
Halime TOROS
Asya’nın Kandilleri (s. 100-105’ten düzenlenmiştir.)
• “Alçak gönüllü ol, gururlanma; ‘Hizmetkârlarım ve askerim çok!’ diye kibirlenme.”
Yusuf Has Hacip’e göre bir hükümdarda bulunması gereken özellikler neler olmalıdır? Söyleyiniz.
Karahanlılar Dönemi’ne ait bir diğer yazılı eser Atebetü’l-Hakayık’tır. Eser, Yüknekli Edip Ahmet tarafından Uygur alfabesi ile XII. yüzyılda yazılmış eğitici, öğretici nitelikte bir ahlak kitabıdır. Dönemin bir diğer eseri ise XII. yüzyıl başlarında Türkistan’ın Yesi şehrinde doğan Hoca Ahmet Yesevi’nin şiirlerinin yer
aldığı Divan-ı Hikmet’tir. Karahanlılar zamamında, sözlü edebiyat eserleri de verilmiştir. Bunlar içinde en
bilineni Satuk Buğra Han Destanı’dır.
Satuk Buğra Han, Karahanlılar Devleti’nin ilk Müslüman hükümdarı olarak bilinir. En çok bu hükümdarın menkıbelerini anlatan Satuk Buğra Han Destanı’nda onun Müslüman olması hakkından bilgiler verilir. Satuk Buğra Han’ın hükümdar olmasından sonra İslamiyet onunla birlikte Türk ülkelerinde yayılmaya
başladı. Çin’le savaşan Satuk Buğra Han İslamiyeti Turfan bölgesine kadar yaydı.
ETKİNLİK
Yukarıda verilen bilgilerden ve Türk Dili ve Edebiyatı dersinde öğrendiğiniz bilgilerden yararlanarak
tablodaki boşlukları doldurunuz.
YAZAR
ESERİ
ÖZELLİĞİ
Kaşgarlı Mahmut
Atabetü’l-Hakayık
Ahmet Yesevi
Yusuf Has Hacip
Ahlaki öğütlerin yer aldığı bir eser
Divan-ı Hikmet
İdeal devlet yönetiminin anlatıldığı ilk siyasetname
157
CANLANDIRALIM
Töreyi, doğru yolu ve adaleti temsil eden hükümdar Kün Togdı (Gün Doğdu) ile aklı temsil eden Ögdilmiş (Övülmüş) arasında şöyle bir sohbet geçmektedir:
Kün Togdı: Söyle bakalım bana Ögdilmiş, aklın insan için önemi nedir?
Ögdilmiş: Akıl, insan için aziz ve kıymetli bir şeydir. Akılsız ölüdür, akıllıysa diridir; akıl insanları bu
şekilde birbirinden ayırır. İnsan, gece gibi karanlık bir evdir; akıl, bir meşale gibi onu aydınlatır. Akıllı ol
ve bilgi öğren, bilgiyle söyle, sözün muteber olsun!
Kün Togdı: Ey Ögdilmiş, sen akıllısın. Şimdi bana söyle, bey (hükümdar) nasıl olmalıdır? İnsanları
yönetirken neye dikkat etmelidir? Devletini nasıl düzene soksun ve halkı zenginleştirsin?
Ögdilmiş: Efendim, bana çok zor bir şey sordunuz. Siz benden daha iyi bilirsiniz. Çünkü babanız
hükümdardı, siz de hükümdarsınız.
Kün Togdı: Söylediğin doğrudur. Bir işi yapan kişi görevini kendince yapar ancak kusur ve faziletini gören insan takdir eder. Ben işi yapanım, sen de görensin. Soruma samimiyetle cevap ver.
Ögdilmiş: Sultanım, mademki siz yapan, ben de görenim, aklımın gördüklerini size söyleyeyim. Hükümdarın özü, sözü doğru ve yaradılışı seçkin olmalıdır. Bilgili, akıllı, halka iyi davranan, cömert, gözü
tok ve gönlü zengin olmalıdır. Bir ülkenin kilidi iki şeyden ibarettir; biri tedbirli olmak, diğeri kanundur.
Hangi hükümdar ülkesinde doğru kanun koymuşsa o ülkesini düzenlemiş ve gününü aydınlatmıştır.
Hükümdar zulüm ve ihmalkârlık yaparsa ülkenin düzeni bozulur ve harap olur. Zalim kişi uzun süre makamına sahip olamaz, halk da zulme dayanmaz.
Zulüm bir ateştir, yaklaşanı yakar; kanun ise sudur, akarsa nimet yetişir.
Kısacası sultanım, hükümdarlığın temeli doğruluktur; doğruluk yolu hükümdarlığın esasıdır.
Kün Togdı: Peki, iyi bir vezir nasıl olmalıdır?
Ögdilmiş: Vezir, beylerin eli demektir; onlar işlerini bu elle görürler. Vezir iyi olursa bey rahat uyur.
Vezir işine yürekten bağlanmalıdır. Aklı çok ve bilgisi deniz gibi derin ve geniş olmalı, kesinlikle dürüst
olmalıdır. Vezirin yüzü güzel ve düzgün, kendisi de halkın hakkını alabilmek için adil olmalıdır.
Kün Togdı: Bu sözlerini iyice anladım. Yalnız sorularım bitmedi. Şimdi bana söyle, iyi bir kumandan nasıl olmalıdır ki ordunun başına geçsin, işini başarıyla yapsın ve hataya düşmesin.
Ögdilmiş: Bu işe çok çevik, sert, tecrübeli, tam ve pek yürekli bir adam lazımdır. Cömert, cesur, alçak gönüllü, sofrası açık ve soğukkanlı olmalıdır. O, bütün malını askerlere dağıtmalı ve birçok kişiyi
dost ve silah arkadaşı edinmelidir. Kendisine bir at, giyim ve silah ayırması kâfidir; meşhur olup dünyaya nam salmak ona yeter. Çoluk çocuk ve karım diye, mal ve mülk toplamamalı veya bağ bahçe edineceğim diye gümüş yığmamalıdır. O, bütün arzusunu kılıcıyla istemelidir.
Yusuf Has HACİP
Kutadgu Bilig (s. 101-102, 105, 107, 116, 117, 120’den yararlanılmıştır.)
ETKİNLİK
Yukarıda verilen metni drama tekniğine uygun olarak canlandırınız. Daha sonra iyi bir hükümdar, vezir ve komutanın vasıflarını aşağıya yazınız.
Hükümdar
Vezir
Komutan
158
2. GAZNELİLER (963-1187)
İran’da bulunan Samanoğulları Devleti bünyesinde birçok Türk boyu bulunmaktaydı. Bu boylardan
birinin beyi olan Alp Tigin, Samanoğullarının Herat valiliğine atanmıştı. Herat’ta zamanla güçlenen Alp
Tigin, Samanoğullarının merkezî otoritesinin bozulmasından faydalanarak Gazne şehrini ele geçirdi ve
bağımsızlığını ilan etti. Devletin başkenti kurulduğu bölge olan Gazne şehridir. Bu yüzden devlete de Gazneliler Devleti denildi. Alp Tigin’den sonra devletin başına Sebüg Tigin geçti. Bu dönemde Gazne toprakları Hindistan’a kadar genişledi (979).
Sebüg Tigin’den sonra oğlu Mahmut hükümdar oldu (997). Bu dönem Gaznelilerin en parlak
dönemiydi. Gazneli Mahmut, ilk olarak Karahanlılarla ittifak kurarak Samanoğullarının varlığına
son verdi. Horasan bölgesi Gaznelilerin eline geçti. Daha sonra Büveyhoğullarının baskısı karşısında kendisinden yardım isteyen Abbasi halifesine
yardım etti. Halifeyi baskıdan kurtardı. Bu yardımı
karşılığında Abbasi halifesi ona sultan unvanını
verdi. Türk-İslam tarihinde sultan unvanını kullanan ilk hükümdar Gazneli Mahmut oldu.
Minyatür 5.1: Gazneli Mahmut’un hilat giyme törenini
tasvir eden temsilî resim
Gazneli Mahmut’un halifeden sultan unvanını alması, Gaznelilere siyasi bakımdan ne tür kazanımlar sağlamış olabilir? Söyleyiniz.
• Hindistan Seferleri
Sultan Mahmut Karahanlılar ile anlaşma yapıp devletin kuzeyini emniyete alınca yönünü Hindistan’a
çevirdi. Gazneli Mahmut Hindistan’a 1000 yılında başlayan ve hayatının sonuna kadar sürecek olan 17
sefer düzenledi.
ETKİNLİK
Gazneli Mahmut’un Hindistan seferlerinin siyasi, dinî ve ekonomik sonuçlarının neler olabileceğini
tabloda boş bırakılan yerlere yazınız.
Sebepleri
Sonuçları
• Hindistan’ın yer altı ve yer üstü kaynaklarının
zengin, ikliminin yumuşak olması
• Hindistan’da İslamiyeti yaymak istemesi
• İslamiyetin bütünlüğünü tehdit eden bölücü
mezhep mensuplarının faaliyetlerine son vermek
istemesi
• Kuzey Hindistan’ın alınması ile burada uzun
süre devam edecek Türk hâkimiyeti başlamıştır.
• Hindistan’ı ele geçirerek güçlenmek ve İslam
dünyasının liderliğini ele geçirmek istemesi
.......................................................................
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
............................................................................
Gazneli Mahmut, bilim ve sanata büyük önem verirdi. Döneminde bir çok medrese ve kütüphane açıldı. Buralarda birçok alim yetişti. Saray meclisini halka açarak onlarla sık sık fikir alışverişinde bulundu. Bu
dönemde Firdevsi, Şehname adlı eserini Sultan Mahmut’a sundu. Hint seferinden elde edilen ganimetler
ülkenin imarında kullanıldı. Halka hizmet amacıyla köprüler, su kemerleri, kervansaraylar yaptırıldı.
159
…tŸken
KARADENÜZ
Tißis
Diyarbakõr
Halep
Urfa
Van
Tebriz
Musul
Þam
KudŸs
BaÛdat
HAZAR DENÜZÜ
Sinop
BÜZANS
ÜMPARATORLUÚU
ABBASÜLER
Þiraz
ARABÜSTAN
Harezm Buhara
Aßkabat
Rey
Kaßgar
450
900
1350
1800 km
Aksu
Hoten
GAZNELÜLER
Herat
Kabil
Kaßmir
Gazne
Simia
Kandehar
Multan
0
Urumi
Turfan
Nißapur
Mekran
Mekke
Almalõk
Karaßar Kumut
Taßkent
Semerkant
Merv
Sistan
Medine
Balkaß GšlŸ
Otrar
Kazvin
Hemedan
Cent
Aral GšlŸ
UMMAN DENÜZÜ
Delhi
Agra
HÜNDÜSTAN
Benares
Abbasiler
Gazneliler DevletiÕnin
en geniß sÝnÝrlarÝ
Harita 5.4: Gazneliler
Sultan Mesut döneminde, Gazneliler Hint seferine devam ettiler. Bu durumdan faydalanan Selçuklular giderek güçlenmeye başladılar. Tuğrul ve Çağrı
Beyler idaresinde Horasan’a akınlar düzenlediler. Bu
saldırıların her geçen gün artması ve durdurulmaması üzerine Sultan Mesut, bizzat Selçukluların üzerine
yürüdü. 1040 yılında yapılan Dandanakan Savaşı’nda Gazneliler yenildi. Horasan, Selçukluların eline geçti. Hindistan’a çekilip ordusunu toplamak isteyen Sultan Mesut askerleri tarafından öldürüldü.
Sultan Mesut’un ölümünden sonra Gazneli Devleti’nde iç karışıklıklar daha da arttı. Zamanla Selçuklu Devleti’ne bağlanan Gaznelilerin varlığına Afganistan’ın yerli halkı olan Gurlular son verdiler (1187).
Gaznelilerin yıkılmasında; geniş bir coğrafi bölgeye hükmetmeleri, bu bölgelerde farklı etnik kökenden olan birçok milletin bulunması (Afgan, Hint,
Fars, Arap, Türk), bu milletler arasında sosyal ve kültürel birliğin oluşturulmaması, ordu içerisinde farklı
milletlere ait askerlerin bulunması yüzünden sık sık
çıkan ayaklanmalar etkili oldu.
160
DANDANAKAN SAVAŞI
Sultan Mesut, Selçuklu tehlikesinin yoğunlaşması üzerine üç yüz fil ile birlikte Horasan’a
geldi. Selçuklular hemen savaşı göze alamadılar. Gazne ordusunun ilerlediği bölgelerde
su kuyularını kapattılar ve ani saldırılar düzenleyerek Gazne ordusunu yıpratmaya başladılar. Sultan Mesut güçlükle Merv şehri yakınındaki Dandanakan Kalesi önüne vardı. Ancak
Gazne ordusu son derece bitkin ve dağınık bir
durumdaydı. Selçuklular ise bölgede savaş
düzenine geçmiş bulunmaktaydı. Selçuklular,
bu fırsatı kaçırmayarak hücuma geçtiler. Üç
gün içinde Gazne ordusu dağıldı ve bölgeye
Selçuklular hâkim oldu.
Prof. Dr. Erdoğan MERÇİL
Türkler (C 4, s. 600-601’den özetlenmiştir.)
Dandanakan Savaşı’nın sonuçlarını Gazneliler Devleti açısından değerlendiriniz.
3. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040-1157)
Ben Büyük Selçuklu Devleti’ni kuran Oğuzların atasıyım. Oğuzların Kınık
boyundan geliyorum. Babam Dukak Bey, Oğuz Yabgu Devleti’nde subaşılık
(ordu komutanlığı) görevinde bulunuyordu. Onun ölümünden sonra aynı görevi
ben üstlendim. Ancak Oğuz yabgusu ile anlaşamadım. Benimle beraber hareket eden Türkmenlerle birlikte 961 yılında Cent şehrine geldim. İslamiyeti kabul ederek Müslüman Samanoğulları Devleti ile dostluk ilişkileri kurdum. Samanoğullarının dostluğuna güvenerek Oğuz yabgusuna vergi ödemeyi reddettim. Daha sonra da yabgunun üzerime gönderdiği kuvvetleri yenerek burada bağımsız bir beylik kurdum. Böylece Müslüman Oğuz boyları arasındaki
şöhretimi ve siyasi gücümü artırdım. Bölgede dağınık hâlde yaşayan göçebe
Türkmen boylarını da etrafında toplamaya başladım.
Selçuk Bey’in temsilî resmi
Selçuk Bey Oğuz Türkleri üzerinde nasıl bir etki bırakmıştır? Açıklayınız.
• Oğuz Türkleri
Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulmasında Oğuz Türkleri önemli bir rol oynamışlardır. “Oğuz” sözcük
olarak boylar, kabileler anlamına gelir. Oğuzların tarih sahnesine ne zaman çıktıkları hakkında kesin bir bilgi yoktur. Türk destanlarından biri olan Oğuz Kağan Destanı’ndaki kahramanın Mete Han olduğu kabul
edilir. Oğuz Kağan Destanı’na göre Oğuz Han’ın altı oğlu vardır. Oğuz Han ilk üç oğluna Üçoklar, diğer üç
oğluna Bozoklar unvanı vererek Oğuzları iki kola ayırdı. Bütün Türk boyları da bu iki koldan türedi.
Oğuz adına ilk kez Yenisey Kitabeleri’nde rastlandı. Oğuzlar, I. ve II. Köktürk Devleti’nin kurulmasında önemli bir yer tutmaktadır. Köktürklerin yıkılmasından sonra bir süre bağımsız olan Oğuzlar, Uygur
Devleti kurulunca Uygurların hâkimiyetine girdiler. Uygur Devleti’nin yıkılmasından sonda Seyhun Nehri
çevresine gelerek burada Oğuz Yabgu Devleti’ni kurdular. Müslümanlığı kabul etmelerinden sonra Oğuzlara Türkmen denildi. Oğuzların İslamiyeti kabul etmesi İslam tarihi bakımından olduğu kadar Türk tarihi
açısından da bir dönüm noktasıdır. Arap tarihçileri Guz, Macar tarihçileri ise Oğuzlara Uz demişlerdir.
Oğuz Yabgu Devleti 1000 yıllarına doğru yıkıldı. Dağılan Oğuz boyları değişik bölgelere göç ettiler. Bir
kısmı Avrupa’ya doğru göç ederken büyük bir kısmı ise Horasan’a gelerek burada Selçuklu Devleti’nin
kurulmasını sağladılar.
OÚUZLAR
BOZOKLAR ( saÛ kol)
†‚OKLAR (sol kol)
GŸn Han
Ay Han
YÝldÝz Han
Deniz Han
DaÛ Han
Gšk Han
¥ KayÝ
¥ Bayat
¥ Alka Evli
¥ Kara Evli
¥ YazÝr
¥ Dodurga
¥ DšÛer
¥ YaparlÝ
¥ Avßar
¥ BeÛdili
¥ KarkÝn
¥ KÝzÝk
¥ IÛdÝr
¥ BŸgdŸz
¥ YÝva
¥ KÝnÝk
¥ Salur
¥ Alayuntlu
¥ EymŸr
¥ YŸreÛir
¥ BayÝndÝr
¥ ‚avuldur
¥ ‚epni
¥ Peenek
Şekil 5.1: Oğuzlar
161
• Büyük Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu
Oğuz Yabgu Devleti’nin son dönemlerinde bu devletin subaşısı olan Selçuk Bey, Oğuz Yabgusu ile anlaşmazlığa düştü. Seyhun bölgesinden ayrılarak kendisine bağlı Kınık boyu ile Cent bölgesine yerleşti (960).
Burada kendi boyu ile birlikte İslamiyeti kabul etti. Cent bölgesinde güçlenerek bağımsızlığını ilan etti.
Selçuk Bey, Karahanlılar ile Samanoğulları arasındaki mücadelelerde Samanoğullarına yardımcı oldu. Samanoğulları bu yardımlar karşılığında Buhara yakınlarındaki Nur kasabasını Selçuk Bey’e verdi
(985). Ancak bir süre sonra Karahanlılar ve Gazneliler birleşerek Samanoğullarının egemenliğine son verince Selçuk Bey zor durumda kaldı. Bu karışıklıklar esnasında Selçuk Bey Cent şehrinde öldü (1007).
Selçuk Bey’in Mikail, Arslan, Yusuf ve Musa isminde dört oğlu vardı. Mikail, babası hayattayken vefat
etti. Selçuk Bey, Mikail’in çocukları Çağrı ve Tuğrul’u büyüttü. İki kardeş, dedelerinin himayesinde her
bakımdan çok iyi yetiştirildiler. Zamanla Selçuklarının kaderini belirleyen kişiler oldular.
Selçuk Bey’in ölümünden sonra yerine oğlu Arslan Bey geçti. Selçukluların gelişmesinden rahatsız
olan Karahanlılar ve Gazneliler ittifak kurdular. Bu ittifak sonrasında Gazneli Mahmut, Hint seferleri için
Arslan Bey’den yardım istemek bahanesiyle Arslan Bey’i Gazne şehrine davet etti. Ancak Arslan Bey,
Gazneli Mahmut tarafından tutuklanarak Hindistan’daki Kalincar Kalesi’ne hapsedildi (1025). Yedi yıl sonra Arslan Bey burada öldü.
Arslan Bey’in ölümünden sonra Oğuzların başına Tuğrul ve Çağrı kardeşler geçti. Tuğrul ve Çağrı Beyler,
Gazneliler ve Karahanlılarla bölgede ekonomik ve askerî yönden güçlerini artırmak için mücadele ettiler.
Tuğrul Bey, Maveraünnehir’de kalamayacaklarını anlayınca kendisine bağlı boylarla birlikte çöllere çekildi.
Çağrı Bey ise beraberindeki üç bin atlı ile göçebe Türkmenlere yeni yurt aramak için 1015 yılında batıya
doğru keşif seferine çıktı. 1021 yılına kadar süren bu keşif seferinde Kafkasya’da Gürcülerle Anadolu’da
Ermenilerle mücadele etti. Bu mücadele sonucunda pek çok ganimetle birlikte Horasan’a döndü. Çağrı
Bey’in 1015-1021 tarihleri arasında yeni yurt aramak için çıktığı bu sefer Selçuklu Türklerinin Anadolu’ya
yaptığı ilk sefer oldu. Sefer sonucunda hem bölge tanınmış oldu hem de bol ganimet ele geçirildi.
Tuğrul ve Çağrı Beyler yönetimdeki Selçuklular, Gaznelilere ait Horasan’a girerek Merv, Nişabur ve
Serahs bölgelerini ele geçirdiler. 1038 yılında yapılan Serahs Savaşı’nda Gazneli ordusunu mağlup ettiler.
Selçukluların Horasan’daki başarıları üzerine Gazne Sultanı Mesut büyük bir ordu ile harekete geçti.
Resim 5.2: Çağrı Bey’in Anadolu’ya yaptığı akınları gösteren temsilî resim
Çağrı Bey’in Anadolu Seferi’nin Türk tarihi bakımından önemiyle ilgili neler söylenebilir?
162
Gazneli ordusuna karşı Selçuklular yıpratma taktiği uyguladılar. Geçtikleri yerlerdeki kuyuları tahrip ederek kendilerini takip eden Gazneli ordusunu susuz bıraktılar. Nihayet Merv yakınlarında Dandanakan Kalesi önünde saldırıya geçen Selçuklular, Sultan Mesut’a karşı büyük bir zafer elde ettiler (1040). Böylece
Selçuklular uzun ve çetin bir mücadele sonucunda büyük bir devlet kurdular. Selçuklu beyleri Dandanakan Savaşı’ndan sonra kurultayı topladılar. Tuğrul Bey’i, Selçuklu Devleti’nin sultanı ilan ettiler.
1040 yılında yapılan Dandanakan Savaşı sonrasında;
• Tuğrul Bey sultan unvanı ile Selçuklu hükümdarı oldu.
• Horasan bölgesi Selçukluların denetimine geçti, Gazne Devleti yıkılma sürecine girdi.
• Büyük Selçuklu Devleti bağımsızlığını kazanarak kuruluşunu tamamladı.
• Batıya yönelik Türk-İslam fetihlerinin önü açıldı.
EŞ ZAMANLILIK
Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulduğu dönemde Anadolu Ön Asya ve Orta Asya’da da önemli siyasi
gelişmeler yaşanmaktaydı. Aşağıdaki yazılarda bu gelişmelerin belli başlıları anlatılmıştır.
Anadolu: Selçukluların siyasi bir güç olarak ortaya çıktığı X. yüzyıl sonlarında Bizans’ın Anadolu
üzerindeki hâkimiyeti oldukça zayıfladı. Müslümanların üç asırdır süren seferleri Anadolu halkını ekonomik yönden zorluklar içine düşürdü, Bizans’ın kurmuş olduğu toplumsal ve siyasi düzeni sarstı. Diğer
yandan Bizans’ın askerî gücünün zayıflaması üzerine Anadolu’da merkezî otorite kayboldu ve derebeyler güç kazandı. Derebeylerin halktan ağır vergiler almaya başlaması ise Bizans halkının devletten
büsbütün kopmasına neden oldu. Hatta bu ağır vergilerden kurtulmak isteyen halkın bir bölümü oturduğu yerleri terk ederek başka ülkelere göç etti.
Irak ve İran: X. yüzyılda Irak ve İran toprakları görünüşte Abbasi Devleti’ne bağlıydı. Ancak Abbasi halifeliğine bağlı bu topraklar üzerinde “emirlik” adı altında devletler kurulmuştu. Bunlardan biri olan Irak’taki
Şii Büveyhoğullarıydı. Büveyhoğulları, 945 yılında Bağdat’ı işgal ederek halifeyi tutsak aldılar.
Irak’ta bu gelişmeler olurken İran’da Samanoğulları Devleti egemendi. Bu devletin 999 yılında Gazneliler ve Karahanlılar tarafından yıkılmasından sonra İran topraklarının büyük bölümü Gaznelilerin eline
geçti.
Orta Asya: Selçukluların siyasi bir güç olarak ortaya çıktığı X. yüzyıl başlarında Uygurlar, bölünerek
iki ayrı devlet oldu. Karluklar tarafından kurulan Karahanlı Devleti bu dönemde en güçlü zamanını yaşadı.
Müslüman Arapların saldırıları sonucu zayıflayan Türgişler ise siyasi varlıklarını kaybetti.
ETKİNLİK
Yukarıda verilen bilgilerden yararlanarak XI. yüzyıl başlarında Anadolu, İran, Irak ve Orta Asya’nın
siyasi durumunu noktalı yerlere yazınız.
.................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
163
• Tuğrul Bey Dönemi (1040-1063)
Tuğrul Bey hükümdar olduktan sonra Merv şehrini devletin başkenti yaptı. Selçuklu orduları kısa sürede İran, Azerbeycan ve Irak’ı ele geçirdiler. İbrahim Yınal ve Kutalmış komutasındaki Türk orduları Anadolu’da fetih hareketlerine hız verdiler. Bu fetihler esnasında Pasinler Ovası’nda Gürcü kuvvetleriyle destekli Bizans ordusuyla karşılaştılar. 1048 yılında yapılan Pasinler Savaşı’nı Türkler kazandı. Bizans Selçuklu Devleti’ne yıllık vergi ödemeyi kabul etti. Daha sonra Bizans’ın yıllık vergiyi ödememesi üzerine
Anadolu’ya giren Türk kuvvetleri Sivas’ı ele geçirdi.
TUĞRUL BEY’İN VERDİĞİ DERS
Tuğrul Bey kurultayda yaptığı konuşmada, Türklerin yönetim anlayışı gereği kurdukları devlet üzerinde Selçuklu ailesinden gelen herkesin hakkı bulunduğunu belirtti.
Aralarındaki dayanışmanın ve birliğin korunmasının çok önemli olduğunu vurguladı.
Daha sonra da yanında taşıdığı oklardan birini kardeşlerinden birine vererek kırmasını
istedi. Kardeşi, aldığı oku kolayca kırdı. Tuğrul Bey ok sayısını önce ikiye, sonra üçe çıkararak aynı işlemi birkaç defa tekrarlattı. Sayı arttıkça oklar daha zor kırılıyordu. Bunun üzerine Tuğrul
Bey, bu örnekten alınması gereken dersi şu sözlerle ifade etti:
“İşte biz bu oklar gibiyiz. Eğer birbirimizden ayrılacak olursak tek tek kolayca kırılırız. Düşman bir
hamlede hakkımızdan gelebilir. Fakat birlikte kuvvetli oluruz. Hem düşman bize saldırmaya cesaret
edemez hem de saldırdığı takdirde kolayca yenemeyeceği gibi karşımızda da bozguna uğrar.”
Prof. Dr. Salim KOCA
Türkler, C 4, s. 540
Yukarıdaki metinde anlatılmak istenen düşünce nedir? Bu düşünce hangi atasözleri ile özetlenebilir?
Açıklayınız.
• Selçuklu-Abbasi ilişkileri
Tuğrul Bey’in Anadolu’da fetihler yaptığı sırada Abbasi halifesi Kaim Bi-Emrillah, Şii Büveyhoğullarının
baskısı altında bulunuyordu. Fatimilerden destek gören Büveyhoğulları, Abbasilere baskılarını daha da
artırmışlardı. Halife bu durumdan kendisini kurtarması için Tuğrul Bey’i Bağdat’a davet etti. Bunun üzerine Tuğrul Bey Büveyhoğullarını Bağdat’tan çıkardı. 1057 yılında Tuğrul Bey, Büveyhoğullarını tamamen
ortadan kaldırdı. Halifeliğe karşı yapılan Fatimi saldırılarına son vererek İslam dünyasında huzuru sağladı. Halifelik makamına ve Bağdat şehrine hizmetinden dolayı 1058 yılında Tuğrul Bey’e iki altın kılıç kuşatan halife ona “Doğu’nun ve Batı’nın hükümdarı” unvanını verdi. Böylece İslam dünyası üzerinde Türklerin siyasi hâkimiyeti tasdik ediliyordu. Aynı zamanda İslam dünyasının siyasi gücünü Türkler temsil etmeye başladı. Selçuklu Devleti’nin kısa sürede Türk-İslam dünyasının lideri hâline getiren Tuğrul Bey
1063 yılında vefat etti. Tuğrul Bey ve kardeşi Çağrı Bey, Selçuklu Devleti’ni küçük bir aşiretten büyük bir
imparatorluk durumuna getirmişlerdir. Onların zamanında devletin sınırları Ceyhun Nehri’nden Fırat Nehri’ne kadar genişlemiş, Anadolu’ya akınlar düzenlenerek yeni hedefler belirlenmiştir.
Tuğrul Bey’e Abbasi halifesinin unvanlar vermesini Büyük Selçuklu Devleti’nin siyasi ve askerî gücü
bakımından değerlendiriniz.
164
• Alp Arslan Dönemi (1063-1072)
Tuğrul Bey’in oğlu olmadı. Bu nedenle yerine Çağrı Bey’in oğlu Alp
Arslan geçti (1063).
Alp Arslan taht üzerinde hak iddia eden rakiplerinin ayaklanmasını
bastırdıktan sonra Tuğrul Bey’in bıraktığı yerden fetih hareketlerine yeniden başladı. 1064 yılında büyük bir ordu ile Azerbaycan’a girdi. Kendisi Ermenistan üzerinden Gürcistan’a doğru ilerlerken oğlu Melikşah’ı
da veziri Nizamülmülk ile birlikte Doğu Anadolu’ya gönderdi. Ani ve
Kars kalelerini ele geçirdi. Hristiyanların kutsal yerlerinden biri olan,
sağlam kaleleri ve kiliseleri bulunan Ani Kalesi’nin fethi İslam dünyasında büyük bir sevinçle karşılandı. Abbasi halifesi bu başarısından
dolayı Alp Arslan’a “fethin babası” anlamına gelen “Ebü’l-Feth” unvanını verdi. Alp Arslan, Anadolu üzerine yapılan seferlerde fethedilen
yerleri fetheden komutana verme geleneğine uyarak fethedilen yerlerin Resim 5.3: Alp Arslan’ın temsilî resmi
yönetimini komutanlarına bıraktı.
Selçuklu kuvvetlerinin her geçen gün Anadolu’ya hâkim olması Bizans İmparatoru Romenos Diogenos’i (Romen Diyojen) rahatsız etti. Türklerin Anadolu’ya yaptıkları akınların giderek şiddetlenmesi üzerine
Bizans İmparatoru Romen Diyojen, 1068 ve 1069 yıllarında Anadolu üzerine iki kez sefere çıktı. Ancak
bu seferlerden beklediği başarıyı elde edemedi.
Alp Arslan’ın fethedilen yerleri fetheden komutana vermesinin sebepleri neler olabilir? Açıklayınız.
• Malazgirt Savaşı (26 Ağustos 1071)
Romen
Diyojen
200 bin kişilik orduyla Türkleri
Anadolu’dan atmak için Malazgirt
Ovası’na gelen Romen Diyojen
askerlerine şöyle diyordu:
“Bu Türkler her geçen gün
Anadolu’da ilerlemekte, sadece
Bizans’ı değil, Hristiyan alemini
de tehdit etmektedir. Oysa dünyada bizim ordumuzdan büyük
başka bir ordu yoktur. Bu yüzden
Alp Arslan’ın barış teklifini reddettim. Alp Arslan’ı atımın kuyruğuna
bağlayacağım ve diyar diyar gezdireceğim. Bütün camilerini kiliseye çevireceğim. Onları Anadolu’dan atmakla kalmayıp atlarımızı yazın İsfahan’da otlatıp kışın
Hemedan’da dinlendireceğim.”
70 bin kişilik ordusuyla Bizanslıları Malazgirt Ovası’nda karşılayan Alp Arslan askerlerine yönelik şöyle bir konuşma yaptı:
“Askerlerim! Cihat ve gaza uğruna fetihlerde bulunuyoruz. Anadolu’yu halkımıza yurt
edinmek istiyoruz. Ama Bizans bizim bu amacımıza engel olmak istemekte. Allah’ım! Seni
kendime vekil yapıyor, azametin karşısında yüzümü yere seriyor ve senin uğrunda savaşıyorum.
Askerlerim, komutanlarım, daha ne vakte
kadar bizden çok olan düşmanı beklemeye devam edeceğiz? Savaşıp düşmana galip gelebilirsek arzumuz yerine gelecektir, yok eğer yenik düşersek şehit olarak cennete gideceğiz.
Bu savaşta benimle olacaklar beni takip etsinler. Bilin ki burada ne emreden bir sultan ne de
emir alan bir asker mevcuttur. Ben de sizlerle
beraberim ve sizinle birlikte savaşacağım.
Alp Arslan
1. Yukarıdaki konuşmalardan hareketle Malazgirt Savaşı’nın Türkler ve Bizanslılar açısından önemini
belirtiniz.
2. Bizans İmparatorluğu’nun ve Selçuklu Devleti’nin Malazgirt Savaşı’ndaki asıl amaçları nelerdir?
3. Konuşma metninden iki hükümdarın kişisel özellikleri ile ilgili ne tür çıkarımlarda bulunabiliriz?
165
MALAZGİRT DESTANI
Bir tufan koptu Asya’dan,
Urum, sele gark olacak!
Yeni bir iman çağının,
Müjdesi Şark olacak!
Sönecek salibin bahtı,
Yıkılacak Bizans tahtı!
Resim 5.4: Malazgirt Savaşı’nı anlatan temsilî resim
Türkleri Anadolu’dan atmak amacıyla Bizans İmparatoru Romen Diyojen; Peçenek, Kıpçak Türklerinden başka Slav, Bulgar, Frank, Ermeni ve Gürcülerden oluşan büyük bir ordu ile Malazgirt Ovası’na
ulaştı. 26 Ağustos 1071 Cuma günü iki ordu karşı
karşıya geldi. Savaş esnasında Bizans ordusundaki
Uz ve Peçenek Türkleri Selçukluların tarafına geçince savaşın kaderi değişti. Kuşatılan Bizans ordusu
kısa sürede yok edildi. İmparator esir alındı. Fidye ve
vergi ödemek koşuluyla serbest bırakıldı. Malazgirt
Savaşı, Türk-İslam tarihinde bir dönüm noktası oldu.
Malazgirt Zaferi, İslam dünyasında sevinç ve heyecanla karşılandı. Zaferden sonra Abbasi halifesine
gönderilen fetihname halkın huzurunda okunurken
Bağdat’ta büyük şenlikler ve kutlamalar düzenlendi.
Yüce Peygamberin alıtı,
Karanlıkta benk olacak!
...
Oğuz Kağan dileğiyle,
Alp-Er-Tunga yüreğiyle...
Evlenip cenk meleğiyle,
Yiğitler ev-bark olacak!
...
Buyruk verdi Alplar başı,
Ünü tuttu dağı, taşı...
Küffar ordusunun işi,
Meydanları terk olacak!
Niyazi Yıldırım GENÇOSMANOĞLU
Malazgirt Zaferi sonucunda;
• Anadolu’nun kapıları Türklere açıldı, Anadolu’da Türk tarihi başladı.
• Türkler Anadolu’nun değişik bölgelerine yerleşti. Anadolu’da çeşitli Türk beylikleri kuruldu.
• Bizans’ın Türk ve İslam dünyası üzerindeki
baskısı azaldı.
• Türklerin akınlarını durduramayan Bizans’ın
Avrupa’dan yardım istemesi Haçlı Seferlerinin başlamasına yol açtı.
• Anadolu’da Türk kültürü yayılmaya başladı.
Türk tarihinin büyük devlet adam ve komutanlarından Sultan Alp Arslan, Malazgirt Savaşı’ndan sonra çıktığı Maveraünnehir seferinde, esir alınan bir kale kumandanı tarafından şehit edildi (1072). Alp Arslan vefat ettiğinde, devletin sınırları Ege kıyılarından
Tanrı Dağları’na, Kafkaslardan Basra Körfezi ve Hint
Okyanusu’na kadar ulaşmıştı.
166
Fotoğraf 5.6: Alp Arslan Heykeli-Muş
ETKİNLİK
Malazgirt Savaşı’nın sonuçlarını ilgili başlıkların altına yazınız.
SİYASİ
...........................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
KÜLTÜREL
...........................................
.................................................
.................................................
................................................
EKONOMİK
MALAZGİRT
SAVAŞI
...........................................
.................................................
.................................................
................................................
SOSYAL
............................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................
• Melikşah Dönemi (1072-1092)
Alp Arslan’ın ölümünden sonra yerine Oğlu Melikşah geçti. Melikşah’ın hükümdarlığında Selçuklu Devleti en parlak dönemini yaşadı. Bu dönemde Kudüs ve Şam fethedildi.
Anadolu’nun fethi ile görevlendirilen Kutalmış
oğlu Süleyman, İznik ve çevresini ele geçirdi.
Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı olarak Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurdu (1077). Diğer komutanlar da Diyarbakır, Urfa, Silvan şehirlerini fethettiler. Bu fetihlerden dolayı Abbasi halifesi, Melikşah’a “Doğu’nun ve Batı’nın hükümdarı” unvanını verdi.
Melikşah döneminde Selçuklu sınırları Orta Asya’dan İstanbul’a, Umman Denizi’nden
Aral Gölü’ne kadar genişledi. Ancak bu dönemde Hasan Sabbah’ın başlatmış olduğu
Bâtınilik faaliyetleri Selçuklu Devleti’ni yıprattı. Selçuklu Devleti’ni içten yıkmak isteyen Batiniler, bir suikast sonucu Nizamülmülk’ü öldürdüler. Sultan Melikşah, Hasan Sabbah
üzerine kuvvetler gönderdiyse de başarılı olamadı. Bu karışıklıklar içerisinde Melikşah 38
yaşında vefat etti (1092).
TANIYALIM
MELİKŞAH
Ermeni asıllı Urfalı Mateos, Büyük
Selçuklu Sultanı Melikşah’ın ölümü
üzerine şunları söylemişti: “Herkesin
babası, bütün insanlara karşı merhametli ve hoşgörü sahibi, büyük
Sultan Melikşah öldü. Onun ölümü bütün dünyayı büyük bir matem içine düşürdü.”
İslam müellifi İbnü’l-Esir, Melikşah’ı ve dönemini
şöyle anlatmıştır: “Fiziki ve ruhi bakımdan insanların
en güzellerindendi... Hükümdarlık yılları geniş bir saha
içinde olmasına rağmen genel bir huzur, emniyet ve
adalet içinde geçti.”
İranlı müellif Ravendi ise onun hakkında “Bu padişah eski hükümdarların yüksek huyları ile iyi ahlaklarının yolunu takip eder ve onlara benzer. Geçmiş sultanların memnun kalınacak eserlerini kendine önder
ve kılavuz yapmıştır. Selçuklu sultanlarının eskiden
göstermiş oldukları adaleti ve kaidelerini ilave ederek
tazelemiş ve canlandırmıştır.” demektedir.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi
(C 7, s. 3867-3869’dan düzenlenmiştir.)
167
BİLGİ NOTU
HASAN SABBAH VE BÂTINİLİK
Hasan Sabbah Horasan’da Tus şehri yakınlarında doğdu. Fatimilerin yapmış oldukları propagandanın etkisi altında kaldı. Genç yaşta Şiiliği benimsedi. Eğitimini tamamlamak için Kahire’ye gitti. Buradan ayrıldıktan sonra birçok yer dolaşarak Bâtiniliğin propagandasını yaptı. Kendisine çok bağlı fedailer topladı. 1090 yılında İran’da Kazvin şehrinin kuzey batısındaki erişilmesi çok zor olan Alamut
Kalesi’ni ele geçirdi. Kaleyi, askerî karargâh ve idari merkez olarak kullandı. Alamut’tan düzenlediği
operasyonları idare etmeye başladı. Düşmanlarını fedailerine öldürttü. Hasan Sabbah ve adamlarının
gayesi dinî olmaktan çok siyasi idi ve kendi görüşlerini halka zorla benimseterek mevcut sosyal ve siyasal düzeni çökertmeyi hedefliyorlardı. Bu gayelerine ulaşmak için kurdukları teşkilat ve eğittikleri fedailerden yararlanarak birçok din ve devlet adamını kendilerine has metotlarla ortadan kaldırdılar. Bazı
insanları da propaganda veya tehditle kendi mezheplerine çektiler.
Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, İslam dünyası için ciddi bir tehlike oluşturan Hasan Sabbah ve
adamlarıyla mücadeleyi bir devlet politikası hâline getirdi. Bir yandan Nizamiye Medreseleriyle Sünniliği
takviye ederek onlarla ilmî sahada mücadele verirken öte yandan Alamut ve Rudbar bölgesindeki komutanlarına Hasan Sabbah ve adamlarını ortadan kaldırması için emir verdi. Ancak önce Vezir Nizamülmülk’ün bir Bâtini fedaisi tarafından öldürülmesi, arkasından Sultan Melikşah’ın henüz otuz sekiz
yaşında iken şüpheli bir biçimde ölümü (1092) harekâtın başarıya ulaşmasını engelledi. Selçukluların bütün gayretlerine rağmen Bâtıniler tamamen ortadan kaldırılamadı. Faaliyetlerini Alamut Kalesi’nin 1256 yılında Moğollar tarafından zaptedilmesine kadar devam ettirdiler.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi
(C 5, s. 2658-2659’tan özetlenmiştir.)
Resim 5.5: Alamut Kalesi’nin temsilî resmi
Bâtinilik faaliyetlerinin Büyük Selçuklu Devleti’ne ne tür zararları olmuştur? Açıklayınız.
Melikşah, ölümünden önce ülkeyi çocukları arasında paylaştırdı. Bu durum ülkede taht kavgalarına
yol açtı. Kardeşleriyle yaptığı mücadeleyi kazanan Berkyaruk hükümdar oldu (1092). Berkyaruk’un 1104
tarihinde ölmesinden sonra Selçuklu tahtına önce Mehmet Tapar sonra da Sencer geçti. Sultan Sencer
dönemi Selçukluların son parlak dönemi oldu. Sencer döneminde Karahanlılara tamamen son verildi. Afganistan’da Gurların çıkardığı ayaklanma bastırıldı. Ancak bu dönemde Selçukluları bekleyen iki büyük
tehlike ortaya çıktı. Bunlardan ilki Türk-İslam dünyası üzerine düzenlenen Haçlı Seferleri, diğeri ise doğudan gelen Moğol Karahitaylardı. Haçlılar ve Karahitaylara karşı yaptıkları mücadeleler devleti yıprattı.
Özellikle de 1141 yılında Karahitaylarla yapılan Katvan Savaşı’nın kaybedilmesi Sultan Sencer’in itibarını sarstığı gibi devletin otoritesini de yıprattı. Seyhun Nehri’ne kadar olan topraklar Karahitayların eline
geçti. Bu karışıklıklardan faydalanan Oğuz Türkmenleri ayaklanarak Sultan Sencer’i esir aldılar. Üç yıllık
esaretten sonra kurtulmayı başaran Sencer bir yıl sonra öldü. Sencer’in ölümünden sonra devlet parçalandı. Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı birçok devlet bağımsız konuma geldi.
168
H
RUSLAR
MACARLAR
A
Z
A
R
L
A
HA
ZA
DE
Trabzon
Kars
Konya
Van
Silvan
DiyarbakÝr
Nusaybin
KargamÝß
Musul
Halen
Kayseri
Harran
Adana
Antakya
Girit
B † Y † K
KÝbrÝs
A K D E N Ü Z
Þam
BaÛdat
Bakž
250
500
750
AN
ST
Ü
ER
Neh
ri
Tus
Dandanakan
Heret
ÜRAN
Sistan
S E L ‚ U K L U
IRAK
D E V L E T Ü
Üsfahan
Kirman
Yezd
Þiraz
Basra
SŸveyß
1000 Km
rya
Rey HORASAN
B
TA
KudŸs
0
ude
Nesa
Sidon
Üskenderiye
Kahire
Semerkant
Merv
ZÜ
T†RKÜYE SEL‚UKLULARI
Talas
Buhara
Am
Ferave
NÜ
BÜZANS
ÜMPARATORLUÚU
Sivas
i
HÜR
Dihistan
R
Sinop
Üzmir
Harzem
ehr
NE
BATI T†RKELÜ
KARADENÜZ
Ankara
aN
†N
PE‚ENEKLER
Üstanbul
Üznik
ery
Aral
GšlŸ MAV
ER
A
KUMANLAR
BULGARLAR
Cent
SÝrd
R
ARABÜSTAN
BA
SR
A
K…
RF
EZ
HŸrmŸz
Ü
BŸyŸk Seluklu Devleti
TŸrkiye Seluklu Devleti
Bizans Devleti
Harita 5.5: Büyük Selçuklu Devleti
ETKİNLİK
Yukarıdaki haritadan yararlanarak Büyük Selçuklu Devleti’nin hâkim olduğu bölgelerde günümüzde
hangi devletlerin kurulduğunu belirleyiniz.
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLET‹
TOPRAKLARI ÜZER‹NDE KURULAN
DEVLET VE ATABEYL‹KLER
DEVLETLER
• Horasan Selçuklular›
• Irak Selçuklular›
• Suriye Selçuklular›
• Kirman Selçuklular›
• Türkiye Selçuklular›
ATABEYLİKLER
• Fars Atabeyli€i (Salgurlular)
• Azerbaycan Atabeyli€i (‹ldenizo€ullar›)
• fiam Atabeyli€i (Börüo€ullar›)
• Musul-Halep Atabeyli€i (Zengiler)
• Erbil Atabeyli€i (Beg-Tegino€ullar›)
Yukarıda verilen devlet ve atabeyliklerin ortaya çıkmasında hangi faktörler etkili olmuştur? Belirtiniz.
BİLGİ NOTU
ATABEYLİK
Selçuklularda hükümdarın çocukları olan meliklerin
eğitiminden atabeyler sorumluydu. Melikler, atabeyler
eşliğinde önemli şehirlere yönetici olarak atanırlardı.
Atabeyler, devlet ve askerlik işlerinde iyi yetişmiş, tecrübeli kimselerden oluşurdu. Melikler hükümdar olduklarında ise atabeyleri vezir ya da danışman yaparlardı.
Atabeylerin, meliklerin iyi bir devlet adamı olmalarında
gösterdikleri gayret ne kadar yararlı olmuşsa da melikleri taht için kışkırtmaları bir o kadar zararlı olmuştur.
Hatta merkezî iktidarın gücünü kaybettiği durumdan yaralanan kimi atabeylerin, şehzadelere ait bazı toprakları
ele geçirerek bağımsız devlet kurabildikleri de olmuştur.
Prof. Dr. Salim KOCA
Türkler (C 5, s. 148-149’dan özetlenmiştir.)
Selçuklulardaki atabeylik sisteminin olumlu ve olumsuz yönleri nelerdir? Açıklayınız.
169
4. TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK
İslamiyetin Türkler arasında yayılmaya başlamasıyla Türk ve İslam kültürleri karşılıklı etkileşim sürecine girdi. Böylece iki kültürün sentezinden oluşan Türk-İslam kültürü ortaya çıktı.
a) Türk-İslam Devletlerinde Devlet Anlayışı
İlk Türk-İslam devleti olan Karahanlılar, İslamiyeti kabul etmelerine rağmen eski Türk geleneklerini devam ettirdiler. Ancak daha sonraki
Türk devletleri İslam devlet teşkilatlanmasından
etkilendiler. Gazneliler Dönemi’nde bu süreç gelişmeye başladı. Gazneli Mahmut döneminden
itibaren hükümdarlar sultan unvanını kullandılar.
Selçuklular Dönemi’nde ise devlet tam bir Türkİslam devleti hüviyetine kavuştu.
İlk Türk devletlerinde görülen “Devlet halk içindir.” anlayışı Türk-İslam devletleri arasında da devam etti. İlk Türk devletleri arasındaki cihan hâkimiyeti ülküsü, Türkler Müslüman olduktan sonra
cihat anlayışı ile birleşerek İslamiyeti yayma ve
dünyada hâkim kılma şekline dönüştü.
Hükümdar: Hükümdar, ülkeyi Türk töresi ve
İslam hukukuna göre yönetmekten sorumluydu.
Türk-İslam devletlerinde tahta geçmek, ilk Türk
devletlerindeki şartlarla aynı özellikler taşımaktaydı. Yönetim babadan oğula geçen saltanat
şeklindeydi.
Hükümdar, “iyi huylu, cesur, ata binen, her
türlü silahı kullanmayı bilen, sanat ve ilim zevki
taşıyan, Allah’ın kullarına şefkat ve merhamet
gösteren, sözünde duran, alimlerine saygı gösteren, ilim adamlarıyla ilgilenen, yosullara yardım
eden, zalimlerin zulmünü halkın üzerinden kaldıran bir kişidir.
Hükümdar, eski Türk geleneklerine uygun olarak ölmeden önce ülkeyi çocukları arasında paylaştırırdı. Veraset sistemindeki bu belirsizlik sık sık
taht kavgalarının yaşanmasına neden oldu.
Sultan, merkezde bulunan sarayda otururdu.
Merkeze bağlı atabeylik ve beylikler bulunurdu.
Şehzadelerin eğitimiyle atabeyler ilgilenir; şehzadeler, atabeyler eşliğinde önemli şehirlere yönetici olarak atanırlardı.
DEVLET BABA
Türk devlet yönetimlerinde “devlet baba” deyimi vardır. Bunun kökeni kamu mülklerinin hükümdar tarafından devlet adına kullanılmasından gelir.
Oğuzlar, toprakları kabile mülkiyeti ilkesine göre
bölerler ve tarım yaparlardı. Selçuklular ve Osmanlılarda askerî ve tarımsal rejimin, mirî (beylik) toprak
olmasının kökeni budur.
Büyük Selçuklu veziri Nizamülmülk, Sultan Melikşah hakkında “Sultanımız, cihan ailesinin babasıdır ve devrin hükümdarları ona bağlanmıştır. Bu sebeple onun babalık şefkati, cömertliği ve sofrasının
genişliği de o nisbette büyük olmalıdır.” derken
onun dünya milletlerinin de babası olduğunu ve bunun Türk töresi olduğunu belirtmiştir. Bu büyük vezir, Sultan Tuğrul Bey’in sofrasını açık tutup şölenler
verdiğini, ava çıktığı zamanlarda bile beyleri ve halkı
hayran bıraktığını da sözlerine ekler. Ona göre sultan haftada bir veya iki gün şölen vermeli ve herkes
sırasını ve gününü bilmelidir.
Türkistan (Karahanlı) hakanlarının da sofraları
daima halka açık idi. Selçuklu veziri böylece İslam
dünyası içinde sultanın millî gelenekleri ihmalinin
mahzurlarına değinerek Türklerin ve törelerinin kuvveti karşısında Melikşah’ı babalık görevine dikkat
etmeye çağırır.
Selçuklu sultanlarının âdeti üzere cuma günleri
lezzetli yemekler hazırlanır ve “sultan sofrası” kurulur, toplumun her kesimi bu ziyafetlerden faydalanırdı.”
Prof. Dr. Aydın TANERİ
Türk Devlet Geleneği (s. 155-159’den özetlenmiştir.)
Yukarıdaki metne göre hükümdarın görevlerini sosyal devlet anlayışı doğrultusunda değerlendiriniz.
170
Türk-İslam devletlerinde kadın, ilk Türk devletlerinde olduğu gibi devlet hayatında önemli bir yere sahipti. Örneğin, Tuğrul Bey’in hanımı Altuncan Hatun, onun en büyük yardımcısıydı. Yine Melikşah’ın eşi
Terken Hatun devlet işlerinde son derece etkiliydi. Kendine ait ayrı bir divanı vardı.
Türk-İslam devletlerinde para bastırmak, hutbe okutmak, otağ denilen hükümdar çadırı, çetr denilen
hükümdar şemsiyesi halife tarafından hükümdarlara gönderilen tıraz ve hilat (bir çeşit elbise) hükümdarların bağımsızlık sembolleridir.
İslamiyet öncesi ve sonrasında Türklerde devlet anlayışını süreklilik ve değişiklilik açısından değerlendiriniz.
Saray: Türk-İslam devletlerinde saray, hükümdar ve ailesinin oturduğu yer (harem), devletin de idare edildiği merkez (selamlık) ve aynı zamanda her çeşit devlet memurun yetiştirildiği
okul konumundaydı. Bu yüzden saray, ordu ve
hükûmetle birlikte devletin en önemli üç temel
unsurundan birisiydi.
Türk-İslam devletlerinde sarayda hükümdarın
resmî ve özel işlerinden sorumlu, doğrudan hükümdara bağlı birçok görevli bulunurdu. Güvenilir kişiler arasından seçilen bu görevlilerin büyük
bir kısmı yüksek rütbeli subaylar olup emirlerinde
de hizmetli bir grup yer alırdı. Bunlar içinde en
önemlisi “hacipler” di.
Gulam sistemine göre özel eğitim aldım. Sarayın her türlü işinden sorumluyum. Hükümdar ile hükûmet, hükümdar
ile halk arasındaki ilişkileri düzenlerim.
Haksızlığa uğrayanları divana çıkarır, elçilerin her türlü işleriyle ilgilenir, törenleri
düzenlerim. Sarayda padişahın hizmetinde bulunan, mutfak işlerinden sorumlu
emir-i çaşnigir, sarayın güvenliğinden sorumlu olan emir-i candar, silahları korumakla görevli olan emir-i silah, devletimizin bayrağını taşıyan emir-i alem ve diğer
saray görevlilerini denetlerim.
Yusuf Has Hacip
Haciplerin Türk-İslam devletlerindeki önemleri hakkında neler söylenebilir? Belirtiniz.
ETKİNLİK
Aşağıdaki tabloda Türk-İslam kaynaklarına ait alıntılar vardır. Bu alıntılardan yola çıkarak Türk-İslam
devletlerinde İslamiyet öncesi Türklere ait hangi özelliklerin devam ettiğini karşılarına yazınız.
“Babası bey ise oğul da bey doğar, o da babaları gibi bey olur.”
(Yusuf Has Hacip, Kutadgu Billig, s. 67)
“Tanrı’nın devlet güneşini Türk burçlarından doğdurmuş olduğunu ve onların mülkleri üzerinde göklerin bütün dairelerini döndürmüş bulunduğunu gördüm. Tanrı onlara Türk adını verdi ve onları yeryüzüne hükümdar yaptı. Zamanımızın haklarını onlardan çıkardı; kendilerini hak üzere kuvvetlendirdi.”
..........................................................
...............................................................
(Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lügat’it-Türk, s. 11)
..........................................................
................................................................
................................................................
................................................................
................................................................
..............................................................
“Aç görsem doyurdum, yalıncak görsem donattım; tepe gibi et
yığdırdım, göl gibi kımız sağdırdım.”
..........................................................
................................................................
(Dede Korkut Hikâyeleri, s.19)
171
Hükûmet: Türk-İslam devletlerinde hükûmet, devleti idare eden organdır. Divan denilen dairelerden
ve divan üyeleri olan bakanlıklardan meydana gelir. Her divanın başında sahib-i divan unvanını taşıyan
bir devlet adamı bulunurdu. Divanların bir araya gelmesiyle “Büyük Divan” (Divan-ı Saltanat- bakanlar
kurulu) oluşurdu. Büyük divanın başında, bugünkü başbakanlık görevini yürüten vezir bulunurdu. Büyük
divan, dört bakanlıktan meydana gelirdi.
Divan-ı İstifa
Devletin malî işlerini yürütmekle görevliydi. Vergilerin toplanması ve harcamaların takibinden bu divan sorumluydu. Divan-ı İstifaya başkanlık yapan kişiye “müstevfi” denirdi.
Divan-ı Arz
Görevleri hassa askerlerinin maaşlarını ödemek ve ordunun her türlü ihtiyacını karşılamaktı. Bu divanın başkanına “arız” denirdi.
Divan-ı İşraf
Görevi devletin malî ve idari işlerinin doğru yürütülüp yürütülmediğini denetlemekti. Divan-ı İşrafa “müşrif” başkanlık ederdi.
Divan-ı İnşa
Bu divan sultanın iç ve dış yazışmalarından sorumluydu. Başkanı olan “tuğrai”, sultana
ait mektuplar ile berat ve menşur gibi devletin yazılı belgelerine tuğra çekerdi.
Yukarıda belirtilenler dışında Büyük Selçuklu devlet teşkilatında yer alan başka divanlar da vardır.
Niyabet-i Saltanat
Hükümdar başkentte olmadığı zamanlarda devlet işleri ile ilgilenen divandı. Bu makamda bulunan ve sultana vekalet eden kimseye “naip” adı verilirdi.
Divan-ı Mezalim
Hükümdarın başkanlık ettiği yüksek mahkemedir. Ağır siyasi suçlar görüşülüp karara
bağlanırdı. Başkanına “emir-i dad” denirdi.
Divan-ı Berit
Başında “sahib-i berid”in bulunduğu “divan-ı berid” ise posta işlerini yürütmekle görevliydi.
Divan üyelerinin görevlerine bakarak günümüzde hangi bakanlıkların bu görevleri üstlendiğini belirleyiniz.
b) Hukuk
Türk-İslam devletlerinde hukuk, örfi ve şeri olmak
üzere ikiye ayrılırdı. Şeri hukukun esasları İslam dinine
dayalıydı. Şeri hukukun kapsamına giren davalara kadılar bakardı. Evlenme, boşanma, miras, nafaka ve vergiler gibi konular şeri mahkemelerde sonuca bağlanırdı.
Başkadıya “kadiü’l-kudat” denilirdi. Devlet yargıya müdahale etmez, kadıların işine karışmazdı. Kadıların verdiği kararlara itiraz mercii kadiü’l-kudat idi.
Örfi hukuk ise devletin esaslarını düzenleyen, temeli
eski Türk geleneklerine dayalı hukuk kurallarıydı. Örfi
hukuk davalarına bakan yüksek bir mahkeme vardı.
Başkanına “emir-i dat” denilirdi. Örfi hukuk kuralları günün şartlarına göre değişebilirken şeri hukuk kuralları
kesindi. Bu iki mahkemenin yanında hükümdarların başkanlık ettiği “Divan-ı Mezalim” denilen yüksek bir mahkeme bulunurdu. Hükümdar, haftanın belirli günlerinde
halkın şikâyetlerini dinler, sorunlarını çözmeye çalışırdı.
172
TÜRKLERDE ADALET
Türk-İslam devletlerinde melikler, haftanın belirli günlerinde halkın da belirli günlerinde kendilerini ziyaret etmelerine izin verirler. Bundan birkaç gün önce ise münadiler
şehrin meydanına çıkarak herhangi bir konuda şikâyeti olanların dilekçelerini toplardı.
Kabul günü başkadı padişahın sağında otururdu. Sonra melik kalkıp tahtından iner,
başkadının önünde diz çöker ve hapisten
önce “Benden şikâyetçi olanın davasına
bak fakat korkup hislerini katma.” derdi.
Nizamülmülk
Siyasetname (s. 69-70’den düzenlenmiştir.)
c) Taşra Teşkilatı
BİLGİ NOTU
Türk-İslam devletlerinde ülke eyalet denilen idari
bölgelere ayrılmıştı. Bu eyaletlere merkezden yöneticiler atanırdı. Yöneticiler hükümdarın çocukları ya da
askerî valilerinden oluşurdu. Valiler “amid” veya “şahne” unvanı alırlardı. Bunlara yaptıkları hizmet karşılığında belirli bir bölge ikta olarak verilirdi. Şehirlerde
idari işlerin yanında vergi toplamakla sorumlu amirler
bulunurdu. Ticari faaliyetlere muhtesip, adli işlere ise
kadılar bakardı. Ayrıca yolların ve kervanların güvenliği için kervansaraylar, karakol ve ribatlar (han) yapılmıştı. Selçuklularda devlete ait topraklara mirî arazi
denirdi. Mirî arazi dört bölümden oluşurdu:
1. Has arazi: Arazi gelirleri sultan ve ailesine aittir.
2. İkta arazi: Görev karşılığı melik, emir ve valilere
verilirdi.
3. Mülk arazi: Kişilere ait arazilerdir. Sahibi tarafından satılabilir, çocuklarına bırakılabilirdi.
İKTA SİSTEMİ
Mülkiyeti devlete ait olan bu araziler meliklere, emirlere ve valilere hizmet karşılığı
verilirdi. Arazi iyi işletildiği sürece verilen kişide kalırdı. Üç yıl işletmeyenin elinden tarlası alınırdı. İkta sahipleri kendilerine verilen
araziler üzerinde asker beslemek ve bu askerlerin eğitimi ile sorumluydu. İkta sahibi,
savaş zamanı bu askerlerle birlikte savaşa
katılırdı. Bunun yanında vergi toplamak, bulunduğu bölgenin güvenliğini sağlamakla da
sorumluydular. Selçuklular Dönemi’nde 400
bin asker hiç masraf yapmaksızın donatılırdı. İkta sahiplerinin çok zengin olmalarını ve
bulundukları bölgelerde kale yaparak güçlenmelerini önlemek amacıyla iki yılda bir
yerleri değiştirilirdi.
4. Vakıf arazi: Geliri sosyal hizmetlere ve hayır kurumlarına ayrılan arazilerdir.
Doç. Dr. Omıd SAFI
Türkler (C 5, s. 354’ten düzenlenmiştir.)
İkta sistemi devlete idari, askerî ve ekonomik olarak neler kazandırmıştır? Açıklayınız.
ç) Ordu
Türk-İslam devletlerinin temeli güçlü bir orduya dayanırdı. İlk Türk-İslam devletleri içerisinde en mükemmel orduya Selçuklular sahipti. Selçuklu ordusu başlangıçta tamamen Türkmenlerden oluşurken devletin
büyümesi ile orduda bir takım düzenlemelere gidildi. Ordunun başında genelde sultan bulunurdu. Askerler ok, yay, kılıç kalkan, mızrak, gürz, zırh gibi hareket kabiliyetini sınırlamayan hafif silahlar taşırlardı.
ORDU TEŞKİLATI
Guleman-ı Saray
Hassa Ordusu
İkta Askerleri
Türkmenler
• Sultan ve sarayı korumakla görevlidirler.
• Ordunun savaşçı
kısmını oluşturur.
• Oğuz Türkmenlerinden oluşur.
• Yılda dört kez maaş
alırlar.
• Türklerden seçilir.
• İkta verilen melik
veya valinin beslemek zorunda olduğu askerlerdir.
• Farklı milletlerden seçilip özel yetiştirilirler.
• Maaş yerine ikta
geliri alırlar.
• Doğrudan savaşa
katılırlar.
• Daha çok sınır boylarında oturan akıncı birliklerdir.
Bağlı Devletlerin
Askerleri
• Bağlı devletlerin gerek
görüldüğünde gönderdiği askerlerdir.
İlk Türk devletlerindeki ordu teşkilatı ile Türk-İslam devletlerindeki ordu teşkilatlanması arasındaki
benzerlik ve farklılıkları tespit ediniz.
173
d) Sosyal ve Ekonomik Hayat
TOPLUMSAL YAPI
EKONOMİK YAPI
Türk ahlakında kan dökmek, insanlara, esirlere kötü muamele etmek hiçbir zaman hoş
karşılanmamıştır. Türkler sadece insanlara değil; aynı zamanda hayvanlara, ağaçlara kısaca
bütün canlılara merhamet göstermişler. Bunu
sadece lafta bırakmamak için vakıflar, hanlar,
hamamlar, köprüler, imaretler ve kervansaraylar inşa etmişlerdir.
Türkler, aileye ve aile hayatına çok büyük
önem vermişlerdir. Aile, baba hâkimiyetine
dayanmakla beraber kadının da ailede çok
büyük bir yeri vardır. Kadın, aile içinde erkeğin
haklarına yakın hatta bazı konularda onunla
eşit haklara sahipti.
Karahanlıların iktisat politikası halkın rahatını
sağlamaya yönelikti. Karahanlı Tamgaç Han ticaret kervanlarının güvenliğini sağlamayı en önemli
görevlerden birisi olarak görmüş, ticaret mallarına
zarar verenleri şiddetle cezalandırmıştı. Selçuklu
sultanı ise uyguladığı isabetli politikalarla Türk şehirlerini birer sanayi merkezi hâline getirmişti. Buhara’da dokunan seccadeler, Taşkent’in eyer takımları, Semerkant’ın gümüş işleri ve kumaşları,
Fergana’nın maden ürünleri, Horasan’ın saten kumaşları dönemin ünlü alışveriş merkezi olan Bağdat’ta aranan önemli ürünlerdir. Semerkant, Buhara ve Merv gibi Türk şehirlerinin bu dönemde ekonomik bakımdan zenginleşmesi bu yüzdendir.
Prof. Dr. Hüsameddin ERDEM
Türkler (C 5, s. 570’ten özetlenmiştir.)
Prof. Dr. Kemal ÇİÇEK
Türkler (C 5, s. 346-347’den özetlenmiştir.)
Resim 5.6: Türk-İslam devletlerinde sosyal ve ekonomik yapıyı gösteren temsilî resim
174
Büyük Selçuklu Devleti’nin sınırları içinde çeşitli din ve milletlerden insanlar bir arada yaşardı. Selçuklularda toplumun her kesiminden insanlar yeteneklerine göre devletin en önemli mevkilerinde görev alabilirlerdi. Türk-İslam devletlerinde Orta Çağ Avrupası’ndaki sınıf farklılığı, Hindistan’daki gibi kast sistemi yoktu. Toplum, sosyal sınıflandırmaya dayalı değildi. Halk genel olarak yönetenler ve yönetilenler olmak üzere ikiye ayrılırdı. Toplumun temeli adalet, eşitlik gibi ilkeler üzerine tesis edilmişti.
Türk-İslam ülkelerinde tam bir dinî serbestlik ve hoşgörü vardı. Halk; köylüler, konargöçerler ile şehir
ve kasabalılar olarak yaşayış şekillerine göre üç gruba ayrılmıştı. Köylüler tarım, konargöçerler hayvancılık, şehir ve kasabalılar ise ticaret ve zanaat ile uğraşırlardı. Selçuklu Döneminde Semerkant, Buhara,
Bağdat, İsfahan, Herat ve Merv gibi şehirlerin nüfusları kalabalıktı.
Toplumun refahını arttırmaya ve ülke ekonomisini geliştirmeye çalışan Selçuklu sultanları çeşitli önlemler aldılar. Bu amaçla Horasan’da ve Irak’ta sulama kanalları açtılar. Çifçilere tohum ve çift hayvanı
vererek tarım üretimini arttırmak istediler. Yollarda güvenliği sağlayıp kervansaraylar yaptırarak ticaretin
gelişmesine uygun bir ortam hazırladılar.
Selçuklu topraklarında en çok buğday, pirinç ve pamuk tarımı yapılırdı. Hayvancılıkla uğraşanlar ise
genellikle at ve koyun yetiştirirlerdi. Dokumacılık, Selçukluların en ileri oldukları zanaat dallarından biriydi.
Ülkede halı ve kilim dokumacılığının yanı sıra pamuklu, yünlü ve ipekli kumaş dokumacılığı da yapılırdı.
Ayrıca çinicilik ile demir, bakır ve gümüş işçiliği de gelişmişti.
Selçukluların başlıca ihraç ürünleri canlı hayvan, halı, ipek ve çeşitli madenlerdi. Dışarıdan aldıkları
ürünlerin başında ise şeker gelirdi. Büyük Selçuklu Devleti’nin başlıca gelir kaynakları Müslüman çiftçilerden alınan öşür ile gayrimüslimlerden alınan haraç ve cizye vergileriydi.
Savaşlarda elde edilen ganimetlerin bir bölümü ve
bağlı devletlerin ödediği vergiler de devlet
hazinesine aktarılırdı.
Resim 5.7: Türk-İslam devletlerinde ekonomik yapıyı gösteren temsilî resim
ETKİNLİK
Yukarıdaki bilgilerden yararlanarak aşağıdaki şemaya Büyük Selçuklu Devleti’nin ekonomik yapısıyla
ilgili bilgiler yazınız.
Ülke Toprakları
Halkın Geçim Kaynakları
• .......................................................
• .......................................................
• .......................................................
İhraç Ürünleri
• .......................................................
• .......................................................
• .......................................................
• .......................................................
• .......................................................
• .......................................................
Büyük Selçuklu
Devleti
Hazinenin Gelir Kaynakları
• .......................................................
• .......................................................
• .......................................................
175
e) Eğitim ve Bilim
NİZAMİYE MEDRESESİNDE BİR GÜN
1066 senesi Eylül ayında Bağdat’ın ileri gelenleri ve halkın katılımıyla Bağdat Nizamiye Medresesinin açılışı gerçekleşti. Bu medrese meşhur müderrislerin birçoğunun burada ders vermesi bakımından daha büyük şöhrete kavuşmuştu. Kendinden önce kurulan medreselerden ders programları ve
içeriği ile ayrılan Nizamiye Medreseleri, öğrencilerinin yemek, yatak ve ders araçları gibi bütün ihtiyaçlarını karşılama bakımından da diğerlerinden ayrılmakla kalmamış, sonra kurulan medreselere de model olmuştur. Medresede öğrencilerin ders görebileceği dershaneler, geniş bir konferans salonu, depo, erzak kileri, zemin katta bir hamam ve mutfak vardı. Medresede çeşitli konularla ilgili değerli kitaplardan oluşan bir kütüphane, bu kütüphaneden sorumlu bir de müdür bulunurdu.
Selçuklular, medreselerin ilmî faaliyetlerini rahatça yürütebilmeleri için zengin gelirli vakıflar tahsis etmiş, onları bol ve sürekli bir gelire kavuşturmuşlardır. Medreseye tayin edilen müderrisler genellikle bir seccade veya postta
oturarak ders verir, öğrenciler ise halka hâlinde dersleri dinlerdi. Ayakta ders
verilmezdi.
Nizamiye Medreselerine tayin edilen müderrisler genellikle ölünceye kadar bu görevi yürütürlerdi. Derslerin işlenişinde çeşitli şekiller uygulanırdı.
Derse namazlardan hemen sonra Kur’an okunmasıyla başlanır, ders esnasında karşılıklı sorular sorularak hem dersin anlaşılması kolaylaştırılır
hem de tartışma ortamı meydana getirilirdi. Bu iş yapılırken hoca ile öğrenciler arasında sert tartışmalar olduğu gibi bazen bu tartışmalar
öğrenciler arasında da cereyan ederdi. Medreselerde Kur’an ilimleri, edebiyat, fizik, kimya, tarih, coğrafya, musiki, felsefe, matematik dersleri okutulurdu. Nizamiyelerde, devletin ihtiyaç duyduğu adli, dinî, mali ve bürokratik sahada çalışacak insanların yetiştirilmesi sağlanmıştır. Zaten Nizamiye mezunları da yetkili kimseler olarak devletin yüksek mevkilerinde yer almış ve yetiştirilme
amaçları doğrultusunda çalışmışlardır.
Dr. Ahmet OCAK
Türkler (C 5, s. 722-724’ten özetlenmiştir.)
Fotoğraf 5.7: Medresenin taç kapısı.
Çifte Minareli Medrese, Erzurum
ETKİNLİK
Yukarıdaki metne göre aşağıdaki soruları cevaplayınız.
1. Nizamiye Medreselerinin kurulma amaçları nelerdir?
.................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
2. Nizamiye Medreselerinde nasıl bir eğitim sistemi uygulanmaktadır?
.................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
3. Nizamiye Medreseleri Büyük Selçuklu Devleti’ne neler kazandırmıştır?
.................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
176
f) Sanat ve Mimari
Türkler, İslamiyeti kabul ettikten sonra İslam sanatına kendi mimari ve sanat anlayışlarını katarak birçok eser yaptılar. Bu sanat eserleri genelde halka hizmet amacıyla gerçekleştirilirdi. Bu amaçla han, hamam, kervansaray, çeşme, hastane, medrese ve camiler inşa ettiler.
Karahanlılar Dönemi’nde genelde türbe ve kervansaraylar yapıldı. Karahanlılara ait önemli eserler arasında Özbekistan’ın Semerkant şehrinde bulunan Bibi Hatun Türbesi bulunmaktadır. Gazneliler Dönemi’nde birçok köprü, su kemerleri, kervansaraylar yapıldı. Sultan Mesut adına yaptırılan Zafer Kuleleri,
Gaznelilerden günümüze kalan en önemli eserdir.
Büyük Selçuklular Dönemi’nde mimari yapılarda kemer, kubbe ve çeşitli sütunlar kullanıldı. İnce minare stili bu dönemde, İslam mimarisine kazandırıldı. Selçuklulara ait en önemli eserler Diyarbakır’daki
Ulu Cami, İsfahan’da Mescid-i Cuma ve Kazvin’deki Mescid-i Cuma’dır. Selçukluların İslam mimarisine
kazandırdıkları en önemli eserlerinden biri de çadır şeklinde yapılan “kümbet” denilen türbelerdir. İlk Türkİslam devletlerinde mimari faaliyetlerin yanında maden işlemeciliği, hat, ciltçilik, çinicilik, minyatür, halı
ve kilim dokumacılığı, seramik süsleme gibi alanlarda birçok sanat eseri yapıldı.
KERVANSARAY
Fotoğraf 5.8: Selçuklar Dönemi’nde
yaptırılan Karatay Kervansarayı, Kayseri
TÜRBE
Fotoğraf 5.9: Sultan Sencer’in
türbesi-Türkmenistan
KÜMBET
Fotoğraf 5.10: Selçuklar Dönemi’ne ait Harakan Kümbetleri-İran
Selçuklu Dönemi’nde ticari yol ağı
üzerinde kervanların akşamları güvenli
bir şekilde konaklamaları için kervansaraylar yapılmıştır. Selçuklu kervansaraylarının aralarındaki uzaklıklar, deve
yürüyüşü ile yaklaşık 40 kilometre esas
tutularak saptanmıştır.
Türbe, devlet adamlarının veya
din alimlerinin mezarlarının bulunduğu oda şeklindeki binaya verilen
addır. Çoğunlukla çiniyle kaplanan
dört veya daha köşeli binalardır.
Kümbetler, Selçukluların mimariye
kazandırdığı bir yapı şeklidir. Sultanlar, emirler ve büyük devlet adamları
için yapılan anıt mezarlardır.
HAT
AHŞAP İŞÇİLİĞİ
MİNYATÜR
Fotoğraf 5.11: Mevlâna Müzesi’ndeki ahşap kapıdan bir kesit
Resim 5.8: Selçuklar Dönemi’ne
ait celi yazı
Selçuklularda mimari eserlerde celi
sülüs ve kûfî yazı kullanılmakla birlikte
celi sülüs daha çok tercih edildi. Celi
sülüs, hem yalın hem de zemini süslü
olarak kullanılmıştır.
Selçuklular döneminde gelişerek orijinal bir üslup oluşturan ahşap işçiliği özellikle ceviz, sedir,
abanoz ve gül ağacından yapılan
minber, pencere, kapı sütun başlıkları rahleler vb. günümüze kadar
ulaşan eşsiz eserlerdir.
Minyatür 5.2: Selçuklular Dönemi’ne ait İskendername minyatürü
Selçuklu minyatürlerinin belirgin
özellikleri arasında, İslami düşünceye
uygun Türkiye Selçuklu Dönemi’ne
ait soyut bir üslubun hâkim oluşu, figürlerin yer aldığı yerlerin sembolikliği, zeminin kırmızı veya mavi renklerle boyanması, bu dönemde sık görülen belli motiflerin kullanılmış olması
gibi vasıfları sayabiliriz.
177
PERFORMANS GÖREVİ
Konu: Sizlerden kendinizi bir gazeteci olarak düşünmeniz ve “Büyük Selçuklu Veziri Nizamülmülk” ile devlet yönetimi ve
eğitim politikaları hakkında bir röportaj yapmanız istenmektedir. Yaptığınız röportajı bir sunu olarak sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız.
Bu çalışma için dikkat edilecek hususlar şunlardır:
1. Çalışma planı ve takvimi hazırlayınız.
2. Konuyla ilgili araştırma yapınız (kütüphaneler, İnternet vs.).
3. Çalışmanızı sınıfta sununuz.
4. Performans hazırlama süreniz bir aydır.
PERFORMANS GÖREVİ DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ
Projenin adı
: _______________________
Adı - Soyad
: _______________________
Sınıfı - Numara
: _______________________
DERECELER
ÖLÇÜTLER
I. PERFORMANS HAZIRLAMA SÜREC‹
Performansa uygun çal›şma plan› ve takvimi hazırlama
Araştırma yapma ve bilgi toplama
Performansı plana göre gerçekleştirme
TOPLAM
II. PERFORMANSIN ‹ÇER‹⁄‹
Türkçeyi doğru ve etkili kullanma
Toplanan bilgileri analiz etme
Elde edilen bilgilerden ç›kar›mda bulunma
Yap›lan çal›şman›n orijinal olmas›na özen gösterme
Yap›lan çal›şmada eleştirel düşünme becerisini gösterme
Haz›rlanan raporu resimler, gazete haberleri, çizimler, tablo, grafik ve istatistiklerle destekleme
TOPLAM
III. SUNUM YAPMA
Konuyu dinleyicilerin ilgisini çekecek şekilde sunma
Sunuyu hedefe yönelik materyallerle destekleme
Sorulara cevap verme
Verilen sürede sunuyu yapma
TOPLAM
GENEL TOPLAM
178
Zay›f
1
Kabul
Edilebilir
2
Orta
3
‹yi
4
Çok İyi
5
…L‚ME VE DEÚERLENDÜRME
A. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1.
I. Tek tanrı anlayışı
II. Ahiret anlayışı
III. Veraset anlayışı
Yukarıdaki durumlardan hangisi ya da hangileri Türklerin İslamiyeti kabul etmelerini kolaylaştıran etmenler olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I
2.
D) II ve III
E) I, II ve III
B) Yalnız II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
I. Gazneli Sultan Mahmut’un 17 sefer sonunda Hindistan’ı fethetmesi
II. Büyük Selçukluların Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’yu fethetmeye başlaması
III. Eyyübilerin Kudüs’ü almak için Haçlılarla savaşmaları
Yukarıdaki durumlardan hangisi ya da hangileri Türklerin İslamiyeti korumaya yönelik yaptıkları faaliyetler arasında gösterilebilir?
A) Yalnız I
4.
C) I ve II
I. Türkçeyi resmî dil olarak kullanmaları
II. Ülkeyi doğu-batı şeklinde ayırmaları
III. Orta Asya’da kurulan ilk Türk-İslam devleti olmaları
Yukarıdaki bilgilerden hangisi ya da hangileri Karahanlıların “milliyetçi” politika izlediklerine kanıt olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I
3.
B) Yalnız II
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) II ve III
E) I, II ve III
I. Gazneli Mahmut’un sultan unvanını kullanması
II. Devlet işlerinin divanda görüşülmesi
III. Orduya önem verilmesi
Yukarıdaki durumlardan hangileri Gaznelilerin Arap kültüründen etkilendiklerinin kanıtı olarak gösterilebilir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve II
E) I, II ve III
5. Büyük Selçuklularda görülen;
I. Ülke topraklarının hükümdar ailesinin ortak malı sayılması,
II. Fethedilen yerin fetheden kumandana verilmesi,
III. Şehzadelerin eyaletlere yönetici olarak atanması
uygulamalarından hangisi ya da hangileri devletin merkezî otoritesinin zayıflamasında etkili
olan yargılar arasında gösterilebilir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız III
D) I ve II
E) II ve III
179
B. Aşağıdaki cümlelerin başına, verilen bilgi doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
1.
2.
3.
4.
5.
(
(
(
(
(
) Sultan unvanı kullanan ilk Türk hükümdarı Gazneli Mahmut’tur.
) Büyük Selçuklu Devleti’ni Karluk ve Yağma Türk boyları kurmuştur.
) Büyük Selçuklu Devleti Melikşah döneminde en geniş sınırlarına ulaşmıştır.
) Gelirleri, sosyal kurumların giderleri için ayrılan topraklara vakıf denir.
) Mısır’da kurulan ilk Türk devleti İhşidilerdir.
C. Aşağıdaki cümleleri uygun ifadelerle tamamlayınız.
1. İlk Türk İslam medresesi ........................... döneminde yapılan ................................. Medresesi’dir.
2. Selçuklularda devlete ait araziler ....................... , .................... , ........................ ve .........................
arazi şeklinde dört kısma ayrılır.
3. .............................. yılında yapılan ..............................Savaşı ile Büyük Selçuklu Devleti, Horasan
bölgesine hâkim olmuştur.
4. İlk Türk-İslam devletlerinde hukuk ......................... ve ...................... olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
5. Firdevsi ........................... adlı eserini ..................... devleti hükümdarı ...................... sunmuştur.
Ç. Aşağıda verilenleri örnekteki gibi eşleştiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
( ) Hacip
( A ) Kutadgu Bilig
( ) Kaşgarlı Mahmut
( ) Bâtınilik
( ) Guleman
(A) Yusuf Has Hacip
(B) Merkez askeri
(C) Hasan Sabbah
(D) Divanü Lügati’t Türk
(E) Üst düzey saray görevlisi
D. Yanda verilen bulmacayı çözünüz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
180
Orta Asya’da kurulmuş olan ilk Türk-İslam devleti.
Selçuklularda hükümdar çocuklarının eğitimiyle görevli kimse.
Hükümdarı korumakla görevli askerî sınıf.
5
Hindistan’da İslamiyeti yayan Türk-İslam devleti.
15
Anadolu’da Selçukluların Bizans ile yaptığı ilk savaş.
11
İslam dinini Türkler arasında yayılmasını sağlayan
savaş.
7
Selçuklulardan ülke topraklarının yıllık gelirlerine
13
göre ayrıldığı parçaların adı.
Karahanlı Devleti’nin temellerini atan kişi.
8
İslamiyet uğruna yapılan savaş.
1
Türk-İslam devletlerinde adli işler sorumlusu.
Karahanlılarda bir şehir.
Hükümdar konağı.
14
Türk-İslam devletlerinde meclis.
Geliri hükümdarlara ait olan arazi.
2
Selçuklu şehzadesi.
4
9
6
3
12
10
6. †NÜTE
T†RKÜYE TARÜHÜ
(11 -13. Y†ZYILLAR)
FotoÛraf 6.1: Mevl‰na TŸrbesi-Konya
1. ANADOLUDA KURULAN ÜLK T†RK BEYLÜKLERÜ
2. T†RKÜYE SEL‚UKLU DEVLETÜ (1077-1308)
181
1. KONU
ANADOLU’DA KURULAN İLK TÜRK BEYLİKLERİ
HAZIRLANALIM
• MAMUR
1. Büyük Selçuklu Dönemi’nde Anadolu’ya yapılan akınların Anadolu’nun Türkleşmesine etkilerini belirleyiniz.
• İMAR
• KÜMBET
2. Bulunduğunuz çevrede Anadolu’da kurulan ilk Türk beylik ve
devletlerine ait eserleri tespit ediniz.
ANADOLU’NUN TÜRKLEŞME SÜRECİ
KARADENÜZ
Edirne
Üstanbul
TekirdaÛ
MARMARA
DENÜZÜ
Üznik
Bursa
‚anakkale
D E N Ü Z Ü
Balõkesir
‚AKA BEYLÜÚÜ
Üzmir
Efes
Zonguldak
Trabzon Rize
Amasya MENG†CEKLER
Eskißehir
Ankara
Denizli
Sivas
NiÛde
Konya
Karaman Adana
ÜNAN‚OÚULLARI
Antalya
Alanya
Rodos
SALTUKLAR
Kars
DANÜÞMENTLER
Yozgat
Afyon
TANRIVERMÜÞ
OÚULLARI
E G E
Samsun
Erzurum
‚UBUKOÚULLARI
Van
El‰zÝÛ
S…KMENLER
DiyarbakÝr
Malatya
DÜLMA‚OÚULLARI
ÜNANOÚULLARI
Hakk‰ri
ARTUKLAR
Mardin
ABBASÜLER
Urfa
Antakya
FATÜMÜLER
AKDENÜZ
0
100
200
300
400 km
KIBRIS
Harita 6.1: Anadolu’da kurulan ilk Türk beylikleri
Yukarıdaki haritaya göre Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’nun siyasi durumu hakkında neler
söylenebilir? Açıklayınız.
Anadolu coğrafi ve stratejik öneminden dolayı tarih boyunca bütün milletlerin ilgisini çekmiştir. Bu
yüzden Anadolu’da birçok medeniyet kurulmuş, ancak kurulan bu medeniyetlerin hiçbiri Türkler kadar
etkili olamamıştır.
Anadolu’da Türk tarihi, Anadolu’ya yapılan ilk Türk akınlarıyla başladı. Türkler, başlangıçta keşif amaçlı
Anadolu’ya girerlerken daha sonraları Anadolu’yu yurt edinmek için yaptıkları akınları sıklaştırdılar. Bu
akınların yapıldığı dönemlerde Anadolu’da Bizans hâkimiyeti vardı. Ancak XI. yüzyıldan itibaren Bizans,
Anadolu’daki itibarını kaybetmeye başladı. Bizans’ın merkezî otoritesinin zayıflamasına bağlı olarak Anadolu’da can ve mal güvenliği kalmadı, ticaret yolları önemini kaybetti. Bu dönemde, Anadolu’da Rum,
Ermeni, Süryani gibi milletler varlıklarını devam ettirmekteydi. Aslında Anadolu’ya yapılan Türk akınları,
Bizans’tan umudu kesmiş olan halk için yeni bir umudun doğmasına sebep oldu.
182
Türklerin Anadolu’ya yaptığı akınlardan Bizans, rahatsızlık duymaya başladı. Bu nedenle Türklerle
aralarında ilk mücadele Pasinler Ovası’nda gerçekleşen savaşla oldu. Bu savaşta Türkler, Bizans-Gürcü
ittifakından oluşan bir orduyu yenilgiye uğrattılar (1048). Bu savaş sonrasında yapılan antlaşmayla Bizans,
Büyük Selçuklu Devleti’ne vergi ödemeyi kabul etti. Anadolu’ya yapılan akınların artması ve Bizans toprakların her geçen gün Türklerin eline geçmesinden endişeye kapılan Bizans İmparatoru Romen Diyojen
büyük bir orduyla Selçukluların üzerine yürüdü. 26 Ağustos 1071’de gerçekleşen Malazgirt Savaşı’nda
Alp Arslan komutasındaki Selçuklular, Bizans ordusunu büyük bir yenilgiye uğrattılar. Savaş sonrasında
Anadolu kapıları tamamen Türklere açıldı. Anadolu’ya yerleşen Türkler burada ilk beylik ve devletlerini
kurdular.
Malazgirt Savaşı sonrasında Anadolu’da kurulan ilk Türk beylikleri şunlardır:
1. Danişmentliler (1080-1178)
Anadolu’daki en önemli Türkmen beyliklerinden biridir. Danişmentliler, Melikşah’ın komutanlarından Danişmentoğlu Ahmet Gazi tarafından Sivas merkez olmak
üzere Orta Anadolu’da kuruldu (1080). Danişment Gazi
döneminde Çukurova bölgesi (1086) ve Malatya ele geçirildi (1090). Ayrıca Türkiye Selçuklu hükümdarı I. Kılıç
Arslan ile birlikte Eskişehir civarında Haçlılarla savaş yapıldı. Danişment Gazi’nin ölümünden sonra yerine oğlu
Emir Gazi geçti. Bu dönemde Danişmentliler Orta ve
Kuzey Anadolu bölgesini ele geçirerek Anadolu’da en
güçlü devlet hâline geldiler. Emir Gazi’nin ölümünden
sonra yerine geçen oğlu Melik Muhammed döneminde
de Anadolu’da fetihlere devam edildi. Ancak onun ölümünden sonra oğulları arasında taht kavgaları başladı.
Danişmentliler; Kayseri, Sivas ve Malatya illeri merkez
olmak üzere üç kola ayrıldılar. Türkiye Selçuklu Hükümdarı II. Kılıç Arslan bu üç kolu da ele geçirerek Danişmentlilerin hâkimiyetine son verdi.
Danişmentliler, yüz yıl boyunca Anadolu’nun büyük bir
kısmına egemen oldular. Anadolu’nun Türkleşmesinde ve
İslamlaşmasında önemli rol oynadılar. Birçok önemli mimari eserler yaptılar. Bu eserlerden bazıları; Kayseri’de
Ulu Cami, Tokat’ta Yağıbasan Medresesi, Amasya’da
Halifet Gazi Kümbeti’dir.
TANIYALIM
DANİŞMENTNAME
İlk dönem Anadolu
gazileri içerisinde yer
alan Battal Gazi’nin kahramanlıklarını konu edinen ve Türk-Bizans savaşlarını anlatan Battal
Gazi Destanı’ndan sonra ikinci destan Danişment Gazi Destanı’dır.
Anadolu’nun maddi ve manevi olarak fethedilmesini konu olarak işleyen destanların sonuncusu ise Saltuk Gazi Destanı’dır.
Battal Gazi Destanı, Battal Gazi ve gaza
arkadaşlarının şehit olmasıyla lidersiz kalan
Malatya ileri gelenleri, bu konuda Battal Gazi’nin soyundan Danişment Gazi’ye müracaat ederler. Böylece Battal Gazi Destanı’nın
âdeta devamı niteliğinde olan Danişment Gazi Destanı başlar. Battal Gazi’nin ölümü üzerine Hristiyanlar Anadolu’nun bir kısmına yeniden hâkim olurlar. Danişment Gazi bu toprakların bir bölümünü tekrar alır ve Müslüman Türklere vatan yapar.
Danişment Gazi Destanı’nda Türklerin
Anadolu’yu yurt tutma çabaları ve kahramanlıkları anlatılır. Yine Orta ve Kuzey Anadolu’nun coğrafi durumuyla ilgili bilgiler bulunmaktadır. Destan XI-XV. yüzyıllar arası Türklerin tarih, kültür ve coğrafyasıyla ilgili zengin
bir birikime sahiptir.
Prof. Dr. Necati DEMİR
Danişment Gazi Destanı (s.16-17’den özetlenmiştir.)
Fotoğraf 6.2: Yağıbasan Medresesi-Tokat
183
2. Saltuklular (1072-1202)
Alp Arslan’ın komutanlarından Ebulkasım Saltuk tarafından kurulan önemli bir Türkmen beyliğidir. Beyliğin merkezi Erzurum’dur. Saltuk Bey döneminde Haçlılarla mücadele ettiler. Gürcü ve Ermenilere
karşı savaşlar yaparak ülke topraklarını genişlettiler. Saltuklular Dönemi’nde Erzurum, Akdeniz ve Suriye’den gelen, İran ve Azerbaycan’a giden büyük kervanların uğrak noktası hâline getirildi. Tarım ve
hayvancılık geliştirildi. Mimari ve sanat alanında önemli eserler yapıldı.
Bunlar arasında Erzurum’da Tepsi Minare, Kale Cami, Ulu Cami, Üç
Kümbetler ve Tercan’daki Mama Hatun Kümbeti gösterilebilir. Türkiye
Selçuklu Devleti 1202 tarihinde Saltukluların egemenliğine son verdi.
Fotoğraf 6.3: Kale Camii-Erzurum
3. Mengücekler (1080-1228)
Alp Arslan’ın komutanlarından Mengücek Gazi tarafından Erzincan merkez olmak üzere Kemah, Şebinkarahisar ve Divriği bölgelerinde kuruldu. Mengücek Gazi döneminde Gürcü ve Rumlarla savaşıldı. Mengücek Gazi’nin ölümünden sonra yerine oğlu Melik İshak geçti. Bu
dönemde Danişmentlilerle yaptıkları savaşı kaybettiler.
Mengücekler bir süre sonra Divriği ve Erzincan merkezli
olmak üzere iki beylik hâline geldi. Her iki beyliğe de Türkiye Selçuklu Devleti son verdi (1228).
4. Artuklular (1102-1409)
Alp Arslan’ın komutanlarından Artuk Gazi tarafından
kuruldu. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Hasankeyf,
Mardin, Harput ve Cizre bölgesinde hâkimiyet oluşturdular. Artuk Gazi döneminde Bizans’a karşı başarılı savaşlar yapıldı. Artuk Gazi, Büyük Selçuklu Hükümdarı
Melikşah ile birlikte Diyarbakır Kuşatması’na katıldı. Ancak kuşatma sırasında Melikşah ile anlaşmazlığa düştü.
Bu yüzden Artuk Gazi, Melikşah’ın kardeşi Suriye Meliki
Tutuş’un hizmetine girdi. Kudüs’ün alınmasında aktif rol
oynadı. İslam dünyasında büyük bir itibar kazandı.
1093 yılında Kudüs’te ölen Artuk Bey’in yerine geçen oğulları İlgazi ve Sökmen, Kudüs’ü Fatimilere karşı
koruyamayınca Diyarbakır’a geri döndüler. Bu bölgede
Artukoğullarını kurarak üç koldan yönettiler. Bu kollar
Hasankeyf, Mardin ve Harput Artuklularıdır.
Artuklular, yaşadıkları bölgeleri bayındır hâle getirdiler. Birçok medrese, cami ve köprü inşa ettiler. Bunladan bazıları Diyarbakır Ulu Cami, Mesudiye Medresesi, Mardin Ulu Cami, Mardin Zinciriye Medresesi ve
Batman Çayı üzerindeki Malabadi Köprüsü’dür.
184
Fotoğraf 6.4: Divriği Ulu Cami taç kapısı-Sivas
TANIYALIM
EL CEZERİ
1153 yılında Cizre’de
doğdu. Fizikçidir. Haberleşme, kontrol - denge kurma ve ayarlama ilmi olan
siber tekniğin kurucusudur. Cezeri, dişli çarklarla
çalışan makineler yaptı.
Bunların yanında güneş Fotoğraf 6.5: Filli saat
ve su saati, kendiliğinden
akıp kesilen su fıskiyesi, mekanik müzik aletleri
ve şifreli kilitler yaptı. Hatta siber tekniğin ve
bilgisayarın ilk adımlarını attığı ve ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilir. Yine hastadan alınan kanın miktarını ölçen kan alma tekneleri
yapmıştır.
Yrd. Doç. Dr. Yavuz UNAT
Türkler (C 7, s. 569-574’ten düzenlenmiştir.)
5. Çaka Beyliği (1081-1093)
İlk Türk denizcisi olarak kabul edilen Çaka Bey, Oğuzların Çavuldur
koluna bağlı Türkmenlerdendir. Hayatı serüvenlerle doludur. Bizans’a
yapılan Türk akınlarının birinde Bizans’a esir düşen Çaka Bey, bir fırsatını bularak kaçmayı başardı ve İzmir’e gelerek burada kendi adıyla
beyliğini kurdu (1081). Bölgede kısa sürede büyük bir donanma oluşturarak Midilli, Sakız ve Rodos adalarını fethetti. Bir süre sonra İstanbul’u kuşatmak için Peçenek Türkleri ve Türkiye Selçuklu Devleti ile ittifak oluşturdu. Ancak Bizans, Türkiye Selçuklu hükümdarı ve aynı zamanda Çaka Bey’in damadı olan I. Kılıç Arslan’ı Çaka Bey’e karşı kışkırttı. Bizans’ın oyununa gelen I. Kılıç Arslan, Çaka Bey’i öldürttü. Bu
karışıklıktan yararlanan Bizans, İzmir’i yeniden ele geçirerek Çaka
Beyliği’ne son verdi (1093).
Resim 6.1: Çaka Bey’in temsilî resmi
Çaka Bey ilk Türk denizcisi olmasının yanında, daha sonra Anadolu’da kurulacak olan Türk beylik ve
devletlerine denizcilik konusunda öncülük etmiştir.
Anadolu’da kurulan diğer Türk beylikleri şunlardır:
Beyliğin Adı
Kurucusu
Kurulduğu Yer
Sökmenliler (Ahlatşahlılar)
Sökmen Bey
Van, Erçiş, Tatvan, Muş
Bıraktıkları Önemli Eserler
İnançoğulları (Ladik Beyliği) İnançoğlu Mehmet Bey
Denizli, Ladik
Server Gazi Türbesi
Dilmaçoğulları
Dilmaçoğlu Mehmet Bey
Bitlis, Erzen
Bitlis Ulu Cami
İnaloğulları
Emir İnal Bey
Diyarbakır, Ergani
Tanrıvermişoğulları
Tanrıvermiş Bey
Efes
Togan Arslanoğulları
Togan Bey
Bitlis, Erzen
Çubukoğulları
Çubuk Bey
Harput
ETKİNLİK
Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’da kurulmuş olan Türkmen beyliklerinin genel özelliklerini aşağıda verilen örnekten hareketle yazınız.
1. Anadolu’da İslamiyetin yayılmasını sağladılar.
2. ...............................................................................................................................................
3. ................................................................................................................................................
4. .................................................................................................................................................
5. .................................................................................................................................................
185
2. KONU
TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ (1077-1308)
HAZIRLANALIM
1. Türklerin fethinden önce Anadolu’nun sosyal ve siyasi yapısını tespit
ediniz.
2. Kudüs’ün Müslümanlar, Hristiyanlar ve Yahudilerce kutsal kabul edilmesinin nedenleri hakında bilgi edininiz.
• KERVANSARAY
• TASAVVUF
• DERVİŞ
• AHİLİK
• VAKIF
1. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN KURULUŞ DÖNEMİ
Rumların zulmünden kaçan
üç bin Haçlı, Müslüman oldu. Ah merhamet, sen hıyanetten de daha zalimsin! Çünkü
Türkler Hristiyanlara yardım edip şefkat göstererek
dinlerini satın alıyor, bununla beraber asla onları
din değiştirmeye zorlamıyorlardı.
Bu kadar iyi muamele
esirlere vatanlarını unutturdu.
Birçok yerin halkı onun (I. Keyhüsrev) memleketine göç etti.
(Niketas)
(Bir Haçlı Kroniği)
Prof. Dr. Osman TURAN
Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi (C 2, s. 155’ten yararlanılmıştır.)
Türklerin gayrimüslimlere yaklaşımları hakkında neler söylenebilir?.
EŞ ZAMANLILIK
MOÚOLLAR
EYY†BÜLER
MEMLUKLER
KARAMANLILAR
ANADOLUÕDA ÜLK T†RK DEVLETLERÜ
HARZEMÞAHLAR ÜLHANLILAR
T†RKÜYE SEL‚UKLU DEVLETÜ
DOÚU ROMA ÜMPARATORLUÚU
395 400 500
600
700
800
900
1000
1100
1200
1300
1400 1453 1500
ETKİNLİK
Yukarıdaki tarih şeridine göre Türkiye Selçuklu Devleti’nin siyasi ilişkilerde bulunabileceği devletleri
tespit ediniz.
186
Süleyman Şah Dönemi (1077-1086): Türkiye Selçuklu Devleti’nin kurucusu Süleyman Şah’tır. Süleyman Şah, Büyük Selçuklu hanedanına mensuptur. Kutalmış’ın oğludur. Alp Arslan döneminde iktidarı
ele geçirmek isteyen Kutalmış, başarılı olamayınca öldürüldü. Alp Arslan bu ailenin bir daha iktidar mücadelesi yapmasını önlemek amacıyla Kutalmış’ın bütün çocuklarını ortadan kaldırtmak istedi. Ancak Alp
Arslan’ın veziri Nizamülmülk, hanedan üyelerinin öldürülmesinin devlete uğursuzluk getirebileceğini bildirmesi üzerine bu kararından vazgeçti. Fakat bu ailenin yeniden isyan etmesini önlemek amacıyla Alp
Arslan onları Anadolu’nun fethiyle görevlendirdi. Kutalmış’ın oğulları Süleyman Şah, Mansur, Alp İlig ve
Polat Bizans’ın iç karışıklıklarından yararlanarak Urfa, Konya, Afyon ve Kütahya’yı ele geçirdiler. Süleyman Şah bir süre sonra Marmara Bölgesi’ne hareket ederek 1075 yılında İznik’i fethetti. Daha sonra İzmit’i alarak Üsküdar önlerine kadar geldi. Burada Boğazlardan geçen gemilerden vergi toplamaya başladı. Böylece Süleyman Şah, İznik merkez olmak üzere Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurdu (1077). Selçuklu
Sultanı Melik Şah ona bir ferman göndererek hükümdarlığını onayladı. Bizans’la bir antlaşma yapan Süleyman Şah, güneye yönelerek Antakya’yı fethetti (1084). Buradaki Ermeni ve Rumların canlarına ve mallarına dokunmadığı gibi inançları konusunda da onları serbest bıraktı. Daha sonra Halep’e yöneldi. Ancak
bu durum Suriye Selçuklu Meliki Tutuş ile aralarının açılmasına neden oldu. Halep yakınlarında yapılan
savaşta Süleyman Şah yenildi ve savaş meydanında öldü (1086).
Selçuklu hanedanı arasında yapılan mücadelelerin sebepleri neler olabilir? Düşüncelerinizi belirtiniz.
Süleyman Şah Anadolu’daki fetihleri sırasında yanında getirdiği Türk boylarıyla birlikte
hareket etti. Bu Türkmen kitlelerini Bizans saldırılarına karşı savunma yapmaları için genellikle uç olarak adlandırılan sınır boylarına yerleştirdi.
Süleyman Şah’ın ölümünden sonra Selçuklu Sultanı Melikşah, Türkiye Selçuklu Devleti’ni kendine bağlamak amacıyla Süleyman
Şah’ın oğulları Kılıç Arslan ve Kulan Arslan’ı
İsfahan’a götürdü. Türkiye Selçukluları 10861092 yılları arasında hükümdarsız kaldı.
Süleyman Şah, Çukurova bölgesinin fethine çıktığı sırada Ebulkasım’ı devletin merkezine vekil olarak bırakmıştı. Ebulkasım bu süre
zarfında devlete sahip çıkarak Türkiye Selçuklu Devleti’nin dağılmasını önledi. Türkiye
Selçuklu Devleti’ni kendisine bağlamak isteyen Melikşah’a karşı başarıyla direndi. Ancak
Bizans’ın İzmit’i geri almasına engel olamadı.
1092 yılında Selçuklu Sultanı Melikşah’ın ölümü üzerine serbest kalan Kılıç Arslan ve Kulan
Arslan Anadolu’ya geldiler. I. Kılıç Arslan, İznik’e gelerek devletin idaresini ele aldı (1092).
BİLGİ NOTU
CABER KALESİ
Caber Kalesi, Süleyman Şah’ın mezarının bulunduğu yerdir. Süleyman Şah’ın ilk mezar yeri Suriye’nin
Fırat Nehri üzerine kurduğu baraj nedeniyle Türkiye
sınıra 75 km mesafedeki Karakozak köyüne nakledildi. Bu mezarın bulunduğu bölge, Lozan Ant-laşmasına göre Türk toprağı olarak kabul edilmiştir. Türkiye’nin sınırları dışında Türkiye’ye ait tek toprak parçasıdır. Türk bayrağının dalgalandığı ve bu toprakların
güvenliği, Türk askerleri tarafından sağlanmaktadır.
www.jandarma.gov.tr (Düzenlenmiştir.)
Fotoğraf 6.6: Süleyman Şah Türbesi-Suriye
187
• I. Kılıç Arslan Dönemi (1092-1107)
BİZANS OYUNU
İznik’i kendisine merkez yapan Süleyman Şah, daha sonra İstanbul Boğazı’nın Anadolu sahilinde kurduğu gümrük daireleriyle
Boğaz’dan geçen gemilerden vergi almaya başladı. Yeni İmparator
I. Aleksios, batıda Normanlarla olan mücadeleye öncelik verdiğinden Süleyman Şah ile anlaşma yoluna gitti (1081). Süleyman Şah’ın
gönderdiği 7000 kişilik kuvvet sayesinde Normanlara karşı başarı
kazandı. Tarafların genellikle üçüncü bir düşmana karşı çıkar ilişkisine dayalı olarak yaptıkları bu ittifaklar uzun ömürlü olmasa da sık
sık tekrarlanırdı. I. Kılıç Arslan döneminde de Selçuklu-Bizans iliş- Resim 6.2: I. Kılıç Arslan’ın temsilî resmi
kilerinde bir değişiklik olmadı. Ancak oluşturduğu denizcilik filosuyla
İzmir ve civarındaki adaları hâkimiyeti altına alan Çaka Bey, ittifak hâlinde olduğu Peçenek Türkleriyle
Bizans’ı sıkıştırmaktaydı. Bu durumdan kurtulmak isteyen I. Aleksios, 1091‘de diğer bir Türk kavmi
olan Kumanlarla anlaşarak Peçeneklerin neredeyse tamamını imha ettirdi. Çaka Bey’e karşı da Türkiye
Selçuklu Hükümdarı I. Kılıç Arslan’ı kullandı.
Selçuklu sultanına gönderdiği mektup ile onu Çaka Bey’e karşı harekete geçmeye kışkırtan imparator bu amacına ulaştı. I. Kılıç Arslan, ileride kendine rakip olacağını düşündüğü kayınpederini yanına
davet ederek öldürttü.
Yusuf AYÖNÜ
Türkler (C 6, s. 600-601’den özetlenmiştir.)
I. Kılıç Arslan, Çaka Bey’i öldürtmek yerine ona destek vermiş olsaydı nasıl bir sonuca ulaşırdı? Açıklayınız.
I. Kılıç Arslan Türkiye Selçuklu Sultanı olduktan sonra devleti yeniden teşkilatlandırdı. Devlet otoritesini
sağladıktan sonra Bizans üzerinde baskı kurdu. İstanbul’u fethetmek isteyen Çaka Bey’in kızı ile evlendi.
Çaka Bey İstanbul’u almak istiyordu. Bizans İmparatoru Çaka Bey’i kendisi için tehlikeli gördüğünden I.
Kılıç Arslan’la bir ittifak yaparak onu Çaka Bey’e karşı kışkırttı. Bizans’ın kışkırtmaları sonucu Çaka Bey’in
güçlenmesini kendi devleti açısından tehlikeli bulan I. Kılıç Arslan, Çaka Bey’i öldürttü.
Bizans ile bir saldırmazlık antlaşması imzalayan I. Kılıç Arslan Doğu Seferi’ne çıktı. Malatya’yı kuşattığı
sırada Haçlıların İznik’e doğru ilerlediğini duyunca kuşatmayı kaldırıp İznik’e döndü. Haçlılara karşı İznik’i
savunmaya başladı. Ancak kalabalık Haçlı kuvvetleri karşısında tutunamayarak devletin merkezini İznik’ten Konya’ya taşımak zorunda kaldı. Eskişehir civarında Haçlılarla yaptığı savaşı kaybetti. Ama Haçlılara karşı vermiş olduğu yıpratma savaşlarında büyük başarılar kazandı. Haçlılar çok büyük kayıplar vererek Suriye’ye ulaşabildiler. Bu karışıklıklar sırasında Hatay ve Urfa şehirleri Haçlıların eline geçti.
I. Kılıç Arslan, Haçlılarla yaptığı savaşlardan sonra tekrar Malatya’ya yönelerek şehri Danişmentlilerin
elinden aldı. Daha sonra Suriye’ye yöneldi. I. Kılıç Arslan Musul’u da ele geçirince Büyük Selçuklularla
arası açıldı. Büyük Selçuklu Sultanı Mehmet Tapar adına okunan hutbeyi kendi adına okuttu. Durumdan
rahatsız olan Büyük Selçuklu Hükümdarı Mehmet Tapar, Emir Çavlı komutasındaki bir orduyu I. Kılıç Arslan’ın üzerine yolladı. Yapılan savaşı I. Kılıç Arslan kaybetti. Atıyla Habur Nehri’ni geçmek isterken de boğularak öldü (1107).
188
2. HAÇLI SEFERLERİ
HAÇLI SEFERLERİ
Temeli sevgi ve iyilik olan İsa dininin derinliklerinde bulunan bir fikre hizmet etme mazereti altında,
Batılılar Doğu’ya kötülük tohumunu ekmişlerdir. Ve o tohumu kanla sulayıp zavallı Doğu’nun acı meyvelerini bugün bile tatmakta olduğu korkunç ve kökleri derinlere inen bir nefret ağacı hâline getirmişlerdir.
çev.: Kriton DİNÇMEN, Haçlı Seferleri 73
Haçlı Seferlerinin insanlık tarihinin en karanlık devirlerini oluşturmasının sebepleri neler olabilir?
Orta Çağ boyunca devam eden en büyük siyasi ve askerî olaylardan biri de Haçlı Seferleridir. Avrupa’daki Hristiyanların birleşerek Kudüs’ü ve çevresini alma bahanesiyle Türk-İslam dünyası üzerine yapmış oldukları saldırılara Haçlı Seferleri denir. Haçlı Seferlerine katılanların savaşa giderken elbiselerinin
ön kısmında, seferden dönerken ise sırtlarında haç işareti bulunmasından dolayı bu seferlere “Haçlı” adı
verilir. Haçlı Seferleri XI ve XIII. yüzyıllar arasında yapıldı.
Bu seferlerin dinî, siyasi ve ekonomik sebepleri şunlardır:
Dinî
Siyasi
Ekonomik
• Hristiyanların kutsal saydıkları Kudüs’ü Müslümanlardan almak istemeleri
• Türklerin Anadolu’ya yapmış
oldukları akınlar sonrasında zor
durumda kalan Bizans’ın Avrupa’dan yardım istemesi
• Doğudan gelen ticaret yollarının Türklerin denetiminde olması
• Orta Çağ boyunca ekonomik
sıkıntılar içerisinde olan Avrupalıların, Doğu’nun zenginliklerini ele
geçirmek istemeleri
• Bazı soylu ve derebeylerin yeni topraklar kazanmak istemeleri
• Kluni tarikatının Müslümanlarla savaşılması yönünde yapmış oldukları propagandalar
• Katolik kilisesinin Ortodoks kilisesini
hâkimiyet altına almak istemesi
• Türklerin Anadolu ve çevresinden uzaklaştırılmak istenmesi
Resim 6.3: Haçlıların Kudüs’ü ele geçirmelerini tasvir eden temsilî resim
189
AVRUPALILARIN GÖZÜYLE HAÇLI
SEFERLERİ
Kudüs’e gitmek ya da gidenlere yardım etmek
için hayret verici bir tutku, zengini de fakiri de erkeği de kadını da din adamlarını da köylüleri de sardı.
Herkes kâfirlere karşı Tanrı’nın intikamını almak için
silahlar edindi. Hırsızlar, korsanlar pek çok farklı
suçu işlemiş olanlar kutsandılar. Böylece Papa, kâfirlere karşı silah kullanabilecek durumda olanları
cesaretlendirdi. Muazzam gücünün faziletiyle onları, önceki günahlarından tamamen arındırdı. Urban’ın çağırdığı adamlar, kendi arzularıyla haça
koştular. Asker kalabalığı antik yollardan, tozlar
kaldırarak doğuya doğru ilerliyordu. Onları başarıya
götüren, boyun eğmez ruhlarıydı. Muhtemelen
çeyrek milyon adam öldü ve otuz bin kadarı Kudüs’e girebildi. Orada da fedakârlık ve coşkunluk
onları ayakta tuttu. Liderler tereddüde düştüğü zaman, sıradan insanlar büyük başarılar kazandılar.
Kudüs’ü ele geçirdiklerinde onlara rehberlik edecek kimse yoktu. Ellerinden gelenin en iyisini yaptılar. Haçlı ruhu yaşadığı sürece yeni kazanımlar da
devam etti.
MÜSLÜMANLARIN GÖZÜYLE HAÇLI
SEFERLERİ
İslam dünyasını yok etmek için Anadolu’ya
giren Haçlılar Antakya’yı kuşattılar. Kalabalık
Haçlı ordusu karşısında şehri savunamayan Antakya Emiri Yağısıyan, şehri terketti. Ancak ailesini, oğullarını ve Müslümanları terk ettiği için çok
üzülür ve ızdırap içinde ölür.
Şehir kan ve ateş içindedir. Erkekler, kadınlar
ve çocuklar çamurlu sokaklarda kaçmaya çalışmakta, ama şövalyeler onları hiç zorlanmadan
yakalayıp anında boğazlamaktadır. Son hayatta
kalanların da dehşet çığlıkları yavaş yavaş söner.
Bunların yerini hiç vakit yitirmeden sarhoş olmuş
Frenk yağmacılarının abartılı naraları alır. Öğleyin
bir matem bulutu bütün şehri sarar.
Gözü dönmüş Haçlılar buradan Kudüs’e doğru harekete geçerler. Frenkler ele geçirdikleri her
kalenin ardından bir başkasına saldırırlar ve sonunda Suriye’nin tamamını işgal edip bu ülkenin
Müslümanlarını ülkelerinden sürerler.
Amin MAALOUF
Arapların Gözünden Haçlı Seferleri
(s. 44-65’ten özetlenmiştir.)
Harold LAMB
(Haçlı Seferleri eserinin ön sözünden özetlenmiştir.)
ETKİNLİK
Yukarıda Avrupalıların ve Müslümanların gözüyle Haçlı Seferleri anlatılmaktadır. Bu bilgilerden hareketle aşağıdaki soruları cevaplayınız.
Haçlı Seferi’ne neden katılmalıyım?
190
Haçlı Seferlerine neden karşı
koymalıyım?
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
I. Haçlı Seferi (1096-1099): Papa II. Urban’ın kışkırtmalarıyla toplanan 100.000 kişilik bir ordu, gezici
bir keşiş olan Piyerre L’Hermito’in (Piyer Lermit) önderliğinde İstanbul önlerine kadar geldi. Daha sonra
Bizans (İstanbul) üzerinden Anadolu’ya geçen bu ordu I. Kılıç Arslan tarafından büyük bir bozguna uğratıldı. Bu yenilgiden sonra 1096 yılında 600.000 kişiden oluşan Alman, İngiliz, Norman, Fransız askerlerinin de katıldığı daha düzenli bir ordu kuruldu. Yeni Haçlı ordusunun başına Fransız Godefroy De Bauillon (Godfroy dö Buyon) geçti. 1097 yılında İznik önlerine kadar gelen bu ordu karşısında I. Kılıç Arslan,
İznik’i terketmek zorunda kaldı ve devletin merkezini Konya’ya taşıdı.
I. Kılıç Arslan, Danişmentlilerle ittifak kurarak Haçlılara karşı yıpratma savaşlarına başladı. Çok ağır
kayıplar veren Haçlılar Kudüs’e vardıklarında sayıları 50.000 ya da 100.000’di. Ancak Kudüs’te bulunan
Fatımiler şehri Haçlılara karşı savunamadılar. Kudüs’e giren Haçlılar, şehirdeki Müslüman ve Yahudileri
kılıçtan geçirerek burada bir Latin Krallığı kurdular. Anadolu’dan Kudüs’e ulaşamayan Haçlılar ise Antakya ve Urfa’yı alarak bir derebeylik sistemine uygun kontluklar oluşturdular.
II. Haçlı Seferi (1147-1149): Musul Atabeyi Nurettin Mahmut Zengi’nin 1144 yılında Urfa’yı daha
sonra da Halep ve Şam’ı Haçlılardan geri alması
üzerine Kudüs kralı Avrupa’dan yardım istedi. Alman Kralı III. Konrat ve Fransa Kralı VII. Lui önderliğinde yeni bir Haçlı ordusu kuruldu. Ancak III. Konrat’ın ordusu Konya civarında Türkiye Selçuklu hükümdarı I. Mesut tarafından büyük bir bozguna uğratıldı. VII. Lui ise Antalya üzerinden Suriye’ye gitmek istediyse de Türk ordularının saldırıları yüzünden Toroslarda büyük kayıplar verdi. Her iki kral büyük zorluklar ve kayıplarla Kudüs’e varabildiler. Alman ve Fransız orduları 1149 yılında Şam’ı Türklerden geri almak istediler. Ancak başarısız olunca ülkelerine geri dönmek zorunda kaldılar.
III. Haçlı Seferi (1189-1192): Türk Devleti Hükümdarı Selahattin Eyyûbi, 1187 yılında Kudüs
Krallığı ile yaptığı Hıttin Savaşı’nı kazanarak Kudüs’ü ele geçirdi. Bu gelişmeler üzerine III. Haçlı
Seferi başladı.
Avrupa’da Papa’nın kışkırtmalarıyla yeni bir
Haçlı ordusu kuruldu. Bu orduya, İngiltere Kralı Arslan Yürekli Richard (Riçırd), Alman İmparatoru Frederik Barbaros ve Fransa Kralı Filip Ogüst de katıldı. Anadolu’ya gelen Haçlı ordularından Alman İmparatoru Frederik Barboros, Türkiye Selçuklu Hükümdarı II. Kılıç Arslan karşısında ağır bir yenilgiye
uğradı. Silifke Çayı’nı geçmeye çalışan imparator
çayda boğularak öldü. Akdeniz üzerinden Suriye’ye
gelmeyi başaran İngiliz ve Fransız orduları ise Suriye’deki Akka Kalesi’ni almayı başardıysalar da Kudüs kuşatmasında başarısız olunca ülkelerine dönmek zorunda kaldılar.
TANIYALIM
Selahattin Eyyûbi (1138-1193)
1138 yılında Tikrit şehrinde doğdu. Babası Selçuklu
komutanlarından Necmettin
Eyyûp’tur. Selahattin Eyyûbi’nin çocukluğu, babasının
muhafızlığını yaptığı Tikrit ve
Baalbek’te geçti. Tikrit, Balbek ve Şam’da iyi bir dinî ve
askerî eğitim aldı. 31 yaşında
Suriye birliklerinin komutanlığına ve melik unvanıyla Mısır vezirliğine atandı.
1171’de Mısır’daki Şii Fatımi Devleti’ne son
verek Eyyûbi Devleti’ni bağımsız bir konuma getirdi. I. Haçlı Seferi sonrasında Hristiyanların eline
geçmiş olan Kudüs’ü almak için mücadele etti.
1187’de Kudüs Krallığı ile yaptığı Hittin Savaşı’nı
kazanarak Kudüs’ü ele geçirdi. Böylece İslam
dünyasında büyük bir itibar kazandı. Bu gelişme,
Hristiyanların III. Haçlı Seferi’ni yapmalarına neden oldu. Avrupa krallarının da katıldığı bu seferde
Haçlıları Suriye civarında ağır bir yenilgiye uğrattı.
İslamiyetin korunması yönünde uzun yıllar
haçlılarla mücadele eden Selahattin Eyyûbi aynı
zamanda hükümdarlığı boyunca sanatçıları ve
bilim insanlarını korudu. Döneminde Şam medreselerinde altı yüzden fazla bilim insanını görevlendirilmişti.
İslam Ansiklopedisi
(C 10, s. 103-109’dan düzenlenmiştir.)
191
IV. Haçlı Seferi (1202-1204): Kudüs’ün alınamaması üzerine Avrupa’da kurulan yeni Haçlı ordusu
Venedik’e gelerek deniz yoluyla Suriye’ye geçmek istedi. Bu sırada İstanbul’da Bizans eski imparatorunun oğlu Aleksios, amcasına karşı giriştiği taht mücadelesini kaybedince Haçlı ordularından yardım istedi. Haçlılara yardım karşılığında para ve çeşitli vaatlerde bulundu. Haçlılar, İstanbul’a gelerek Aleksios’
a yardım ettiler. Ancak İmparator Aleksios vaat ettiği sözleri yerine getiremeyince bu duruma sinirlenen
Haçlılar 13 Nisan 1204’te İstanbul’u işgal ettiler ve İstanbul’u yağmaladılar. 900 yıl boyunca Hristiyanlığın
merkezi olan İstanbul, bu yağma sonunda bütün ihtişamını, zenginliğini, sanat eserlerini, her şeyini bir
daha yerine gelmeyecek şekilde kaybetti. Haçlılar, İstanbul’da Latin İmparatorluğu adıyla 57 yıl sürecek
bir hâkimiyet kurdular (Bu olaydan 249 sene sonra Osmanlı Hükümdarı II. Mehmet (Fatih) 1453 tarihinde
İstanbul’u kuşattığı sırada bazı Bizanslılar, Avrupa’dan yardım istenmesine karar verdi. Ancak Bizans
halkının büyük bir kısmı, IV. Haçlı Seferi’ndeki katliamları hatırlatarak “İstanbul’da kardinal külahı görmektense Müslüman sarığı görmeyi tercih ederiz.” diyerek bu fikre karşı çıkmışlardır.).
İstanbul’un yağmalanması Hristiyan dünyasını nasıl etkilemiş olabilir? Açıklayınız.
1096 yılından 1270 yılına kadar aralıklarla önemli sekiz Haçlı Seferi gerçekleştirildi. Bunlardan ilk dördü Türkiye Selçuklularını yakından ilgilendirmektedir. Diğerleri Anadolu üzerinden yapılmamış ve Haçlılar
bir başarı elde edememişlerdir.
Haçlı Seferlerinin Sonuçları
Siyasi
Ekonomik
• Seferler esnasında birçok derebey ve
soylu öldü. Bu durum Avrupa’da derebeylik
sisteminin zayıflamasına, merkezî krallıklarının güçlenmesine neden oldu.
• Doğu-Batı ticareti gelişti. Avrupalılar Doğu’dan getirilen
malları Akdeniz üzerinden Avrupa’ya taşıdılar. Dolayısıyla Akdeniz limanları, Venedik, Cenova, Marsilya gibi yerler önem kazandı.
• Türklerin Batı’ya ilerleyişi bir süre durdu.
Ancak Haçlılar karşısında elde ettikleri başarılar Türklerin İslam dünyasındaki itibarlarını
arttırdı.
• Avrupalılar, Haçlı Seferleri için Venedikli bankerlerden borç
para aldılar, bu durum bankacılık sektörünün gelişmesine ortam hazırladı.
• Türkiye Selçuklularının, Haçlılarla mücadelesinden yararlanan Bizans, Batı Anadolu’daki
bazı toprakları ele geçirdi.
• Haçlı Seferleri yüzünden Anadolu, Suriye gibi bölgeler tahrip
oldu, ticari hayat durgunlaştı, tarımsal üretim azaldı.
• Seferlerle birlikte Avrupa’da ticaretle uğraşan burjuva sınıfı
ortaya çıktı.
Dinî
Bilim ve Kültür
• Kudüs’ün Müslümanlardan alınamaması,
seferlerde birçok insanın ölmesi papalara ve
din adamlarına olan güveni sarstı.
• Seferler esnasında Avrupalılar, Müslümanlardan pusulayı,
barutu, kâğıdı ve matbaayı öğrendiler.
• Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasındaki
ayrılıklar daha da arttı.
• İslam kültür ve medeniyetini yakından tanıyan Avrupalılar,
İslam dünyasına ait eserleri Latinceye çevirdiler. Bu durum Avrupa’da bilim hayatının canlanmasına, skolastik düşüncenin
zayıflamasına ortam hazırladı.
TARTIŞALIM
Sınıfta iki grup oluşturarak Haçlı Seferlerinin sonuçlarını Müslümanlar ve Hristiyanlar açısından değerlendiriniz.
192
3. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN YÜKSELME DÖNEMİ
I. Mesut Dönemi (1116-1155): I. Kılıç Arslan’ın ölümünden sonra bir süre sonra iktidar boşluğu yaşayan Türkiye Selçuklu Devleti’nin başına I. Mesut geçti (1116). I. Mesut kısa sürede devleti toparladı.
Danişmentlilerle yaptığı mücadeleler sonucunda Ankara, Kastamonu ve Çankırı’yı ele geçirdi. Bizans
İmparatoru Manuel Komnenas (Manuel Komnen) ile yaptığı savaşta Bizans’ı ağır bir yenilgiye uğrattı.
Bu sırada III. Haçlı Seferi’nin başlaması üzerine Bizans’la bir antlaşma yaparak Antalya ve çevresini Bizans’a bırakmak zorunda kaldı. Yaptığı savaşlarda Haçlılara ağır darbeler vurdu. Maraş, Antep ve Sivas’ı
ele geçirdi. Malatya Danişmentlilerinin varlığına son verdi. I. Mesut 1155 tarihinde Konya’da öldü.
II. Kılıç Arslan Dönemi (1155-1192): I. Mesut’un ölümünden sonra kardeşleriye yaptığı taht mücadelerini kazanan II. Kılıç Arslan devletin başına geçti. Türkiye Selçuklularının taht mücadelerinden faydalanmak isteyen Bizans ve Danişmentliler ittifak kurarak saldırıya geçtiler. II. Kılıç Arslan ilk olarak Danişmentliler üzerine yürüdü. Kayseri, Elbistan, Tokat, Niksar ve Sivas’ı ele geçirerek Danişmentlilerin
Sivas koluna son verdi.
Miryokefalon Savaşı (1176): Bizans İmparatoru Manuel Komnen, Türkleri Anadolu’dan çıkarmak
için harekete geçti. Büyük bir ordu ile Miryokefalon’da (Eğirdir Gölü’nün kuzeyindeki vadinin adıdır.)
Türkiye Selçuklu Devleti’ne saldırdı. Yapılan savaşı II. Kılıç Arslan kazandı. Bizans imparatoru barış istemek zorunda kaldı. Yapılan antlaşmaya göre Bizans;
• Türkiye Selçuklu Devleti’ne savaş tazminatı ödeyecek,
• Eskişehir ve civarındaki kalelerini yıkacaktır.
M‹RYOKEFALON SAVAfiI
Bizans ‹mparatoru Manuel, K›l›ç Arslan’› durdurman›n zaman› geldi€ine inan›yordu. Türkmenlerin
s›n›r tecavüzlerini bahane ederek 1176 y›l›nda savafla karar verdi. Yan›nda art›k eski müttefikleri bulunmad›€› için bütün ifl kendisine kalm›fl, bu yüzden çok kalabal›k bir ordu toplam›flt›.
Türk sultan›, var olmak veya yok olmakla karfl› karfl›ya bulundu€unu görünce bütün siyasi ve askerî
kabiliyetini kullanarak bir karar verdi. Bu savafl kendisi için büyük bir imtihand›. Türk-‹slam dünyas›na
en büyük hizmetlerinden birini yapm›fl olmakla ölümsüz büyükler aras›na kat›lacakt›. Meydan savafl›na
f›rsat buluncaya kadar t›pk› büyük dedelerinin 1040’taki Dandanakan Savafl›’nda yapt›klar› gibi bir
y›pratma savafl›na giriflmeye karar verdi.
Kılıç Arslan bu kadar büyük orduyla düzlükte karfl›laflman›n tehlikesini bildi€i için Bizans imparatorunu da€l›k bir yere sokmaya çal›flt›. Gerçekten imparator, Türkmenlerin tecavüzünden sak›nmak
için Denizli’den ç›kt›ktan sonra Bizansl›lar›n Miryokefalon dedikleri bölgede Hoyran Gölü ile Kumdanl›
aras›ndaki geçide girmek zorunda kald›. K›l›ç Arslan düflman›n geçidi afl›p iki taraf› sarp yamaçl› vadiye
girmesine kadar bekledikten sonra geçidin bafl›n› tutarak her yandan hücum emri verdi. Birden tepelerden üzerlerine ok ya€maya bafllayan Bizansl›lar kaç›p s›€›nacak yer aramaya bafllam›fllard›. Güvenli
bir yer bulup orada savaflmak niyetindeydiler fakat bazen o kadar zaiyat veriyorlard› ki düflman cesetleri zaten dar olan yollar› t›k›yor ve buradan ç›kmak isteyenler birbirlerini eziyorlard›. Az sonra Türk
süvari ve piyade birlikleri vadiye girip bu da€›lan düflman› k›l›çtan geçirmeye bafllad›. ‹mparator son
bir ümitle sultana elçiler gönderip bar›fl istedi.
Prof. Dr. Erol GÜNGÖR Tarihte Türkler (s. 98-100’den özetlenmifltir.)
Miryokefalon Savafl›’n›n Türk tarihindeki önemi hakk›nda neler söylenebilir? Açıklayınız.
193
Miryokefalon zaferi ile;
• Anadolu kesin olarak Türk yurdu hâline geldi.
• Anadolu’ya Türklerin yurdu anlamına gelen “Türkiye” ifadesi kullanıldı.
• Türklerin Batı’ya ilerleyişleri hızlandı, Batı Anadolu’da Türk nüfusu arttı.
• Anadolu’dan geçen ticaret yollarının denetimi büyük ölçüde Türkiye Selçuklu Devleti’nin eline geçti.
• Bizans Türkleri Anadolu’dan atamayacağını anladı. Elindeki mevcut toprakları koruyabilmek için savunmaya çekildi.
• Avrupa’da büyük bir endişe yaratan bu zafer, III. Haçlı Seferi’nin yapılmasına neden oldu.
ETKİNLİK
Miryokefalon Savaşı’nın siyasi, ekonomik ve sosyal sonuçlarını Türkiye Selçuklu Devleti ve Bizans
açısından aşağıdaki tabloya yazınız.
TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ
BİZANS İMPARATORLUĞU
Siyasi
Sosyal
Ekonomik
II. Kılıç Arslan ölmeden önce ülkeyi çocukları arasında paylaştırdı. Ancak bu durum II. Kılıç Arslan’ın çocukları arasında taht kavgalarına neden oldu. Bu karışıklıklar sırasında III. Haçlı Seferi başladı. Haçlılar, Türkiye
Selçuklularının iktidar kavgalarından yararlanarak Konya’yı ele geçirdiler. Bu karışık durumdan kurtulmak isteyen II. Kılıç Arslan bazı tavizler vererek Konya’yı Haçlılardan geri aldı. Bir süre sonra da Konya’da öldü (1192).
Türkiye Selçuklularının benimsediği veraset anlayışının sonuçları hakkında neler söylenebilir? Açıklayınız.
I. G›yasettin Keyhüsrev Dönemi (I. Saltanatı 1192-1196, II. Saltanatı 1204-1211): II. K›l›ç Arslan’›n
ölümünden bir süre sonra tahta I. G›yasettin Keyhüsrev geçti (1192). Ancak kardefli Rüknettin Süleyman
fiah ile yapt›€› mücadeleyi kaybetti. Süleyman fiah’›n sekiz y›ll›k iktidar›ndan sonra ölümü üzerine I. Gıyasettin Keyhüsrev yeniden tahta geçti (1204).
I. G›yasettin Keyhüsrev, IV. Haçl› Seferi’nin Bizans üzerinde yaratt›€› kar›fl›kl›ktan yararlanarak Samsun’u ele geçirdi. Böylece Karadeniz ticaret yollar›n›n denetimi Türkiye Selçuklular›na geçti. Samsun’u
ald›ktan sonra Akdeniz Bölgesi’ne yönelen I. G›yasettin Keyhüsrev 1207 y›l›nda Antalya’y› fethetti. Antalya’da bir donanma kurarak denizcilik faaliyetlerine bafllad›. Venediklerle ticari antlaflmalar yapt›. Gemileri soyulan tüccarlara tazminat ödedi.
I. G›yasettin Keyhüsrev’in yapm›fl oldu€u faaliyetlerin devlete kazan›mlar› neler olmufltur?
I. ‹zzettin Keykavus Dönemi (1211-1220): I. G›yasettin Keyhüsrev’in ‹znik ‹mparatoru ile yapt›€› savaflta
ölmesi üzerine Türkiye Selçuklu Devleti’nin bafl›na I. ‹zzettin Keykavus geçti. Ticari yönden Anadolu’nun kalkınmasına önem verdi. Bu dönemde Sinop fethedilerek Karadeniz’deki ticaret yollar›n›n güvenli€i sa€land›.
Anadolu’daki baz› Türkmenler Sinop’a yerleştirildi. Trabzon Rum ‹mparatorlu€u yenilgiye u€rat›larak vergiye
ba€land›. Çukurova bölgesine sefere ç›karak Anadolu ve Suriye aras›ndaki ticaret yollar›n›n güvenli€ini sa€lad›.
Anadolu’yu güvenli bir ticaret merkezi hâline getirdi. Halep Eyyûbileri üzerine yapt›€› seferde öldü (1220).
Türkmenlerin Sinop’a yerleştirilmesinin sebepleri neler olabilir? Açıklayınız.
194
ANTALYA
Akdeniz’in en önemli ticaret liman› olan Antalya; genifllik, güzellik ve ihtiflam bak›m›ndan dünyan›n en güzel flehirlerindendi. fiehir plan› ve düzeni bak›m›ndan
di€er ülkelerdeki benzerliklerinden daha üstün bir durumdayd›. Hristiyan tüccarlar “Mina (liman)” ad› verilen
bir mahallede otururlard›. Di€er Hristiyanlar için ayr› bir
mahalle kurulmufl, bu mahalle surlarla çevrilmiflti. Müslüman halka gelince bunlar flehrin tam merkezinde
yaflamaktayd›lar. fiehrin merkezinde bir Cuma Camisi,
medrese, pek çok hamam, gayet düzenli plan›yla kalabal›k ve zengin çarfl›lar bulunmaktayd›. Tüm flehrin etraf›n›, semtlerini de içine alan genifl bir sur kuflatm›flt›.
Birçok devlet, Antalya Liman›’nı kullanarak ticari faaliyetlerde bulunurdu.
‹bni BATTUTA
İbn Battuta Seyahatnamesi (C 1, s. 402-403’ten özetlenmifltir.)
Fotoğraf 6.7: Antalya
ALANYA
Kıbrıs krallığına bağlı iken 1221 yılında
I. Alaattin Keykubat tarafından fethedilmiş
ve Bizans Devri’nde Kalonoros olan adı yeni
Fatihi’nin isminden dolayı Alaiye’ye çevrilmiştir. Türkiye Selçuklular›n en önemli liman
flehirlerinden birisiydi. fiehrin al›nmas›ndan
sonra Selçuklu hükümdarlar› genelde k›fl
mevsimlerini bu flehirde geçirirlerdi. Alanya’da, baflkent Konya’daki mimari eserlere
benzer binalar infla edildi. Zamanla Alanya’ya çok say›da Türkmen iskân edildi. Bir
çok ülke ticaret yapmak için bu flehre gelirdi.
Buradan baflta ‹skenderiye (M›s›r) ve Dimyat
gibi flehirlere birçok mal ihraç edilirdi.
‹bni BATTUTA
İbni Battuta Seyahatnamesi
(C 1, s. 402’den özetlenmifltir).
Fotoğraf 6.8: Alanya Kalesi
Antalya ve Alanya’nın fethedilmesi Türkiye Selçuklu Devleti’ne ne gibi faydalar sa€lam›flt›r?
I. Alaattin Keykubat Dönemi (1220-1237): I. ‹zzettin
Keykavus’un ölümünden sonra Türkiye Selçuklu Devleti’nin bafl›na I. Alaattin Keykubat geçti. ‹yi bir e€itim
alm›fl, son derece yetenekli ve ileri görüfllü olan Alaattin
Keykubat ilk olarak Mo€ollar›n Kafkaslara do€ru ilerledi€ini duyunca Konya, Kayseri, Sivas gibi flehirlerin savunmalar›n› güçlendirdi. Yeni kaleler infla ettirdi. Mo€ollara karfl› Eyyûbilerle dostane iliflkiler kurdu. Daha sonra
Akdeniz Bölgesi’ne yönelerek Alanya’y› fethetti. Kolonoros olarak bilinen flehrin ad› “Alaiye” oldu.
Akdeniz’deki fetihlerden sonra I. Alaattin Keykubat
Karadeniz Bölgesi’ne yöneldi. K›r›m sahilinde önemli bir
ticaret liman› olan Su€dak’› ele geçirdi.
Fotoğraf 6.9: I. Alaattin Keykubat Heykeli-Alanya
195
Kıpçak ve Rus beyleri Türkiye Selçuklu Devleti
egemenliğini tanımak zorunda kaldılar (1227). Suğdak’ın alınması sonucunda Karadeniz’in ve İpek Yolu’nun kuzey kesimleri büyük ölçüde Türkiye Selçukluların egemenliğine girmiş oldu.
I. Alaattin Keykubat, Suğdak’tan sonra Trabzon’u
kuşatmasına rağmen alamadı. Ancak Trabzon Devleti, Türkiye Selçuklularına vergi ödemeyi kabul etti
(1228). Daha sonra doğuya yönelen I. Alaattin Keykubat, Erzincan’ı alarak Mengüceklerin egemenliğine
son verdi.
Yassı Çimen Savaşı (1230): I. Alaattin Keykubat,
Moğol tehlikesine karşı Harzemşahlılarla iyi ilişkiler
kurdu. Hatta Eyyûbilerle birlikte Harzemşahlıları da
yanına alarak Moğollara karşı ittifak kurmak istedi.
Ancak Celalettin Harzemşah’ın Ahlat’ı işgal edip Sivas’a doğru ilerlemesi yüzünden bu ittifak gerçekleşmedi. Bu gelişmeler üzerine I. Alaattin Keykubat,
Harzemşahlılar üzerine yürüdü. Erzincan civarındaki
Yassı Çimen’de yapılan savaşı Türkiye Selçuklu Devleti kazandı. Bu savaştan sonra Harzemşahlı Devleti
yıkıldı.
TANIYALIM
Harzemflahlar (1091-1231)
Harzemflahl›lar Selçuklular›n da€›lmas› üzerine ba€›ms›z bir konuma geldiler. Alaattin Tekifl
döneminde s›n›rlar›n› Harzem’den Kafkaslar ve
Horasan’a kadar genifllettiler. Harzemflahl›lar,
Türkiye Selçuklu Devleti ile Mo€ollar aras›nda bir
tampon bölge konumundayd›. Harzemflahl›lar›n
Otrar Valisi ‹nalc›k’›n bir Mo€ol kervan›n› ya€malamas› üzerine Harzemflahl›lar ve Mo€ollar
aras›nda savafllar bafllad›. Mo€ollara karfl›
baflar› ile mücadele eden Harzemflahl›lar, Celalettin Harzemflah döneminde Türkiye Selçuklu
Devleti ile yaptıkları ittifakı bozup Ahlat’ı ele geçirince iki Türk devleti karşı karşıya geldi. Yapılan Yassı Çimen Savaşı’nı Türkiye Selçuklu Devleti’nin kazanması, Harzemşahlılara büyük bir
darbe oldu. Harzemşahlılar bir süre sonra Moğol
saldırılarına karşı tutunamayarak yıkıldılar.
Türk Dünyası El Kitabı
(C 1, s 439-449’dan düzenlenmiştir.)
Harzemşahlıların yıkılmasıyla Türkiye Selçuklu Devleti ve Moğollar komşu oldular. Moğollar büyük bir
ordu ile Malatya’ya kadar ilerleyince I. Alaattin Keykubat, Moğol Hükümdarı Ögeday’a elçiler göndererek
barış teklifinde bulundu. Moğolların ağır şartlar içeren teklifini, Moğolları Anadolu’dan uzak tutabileceği
düşüncesiyle kabul etti. Moğol tehlikesinin daha da belirgin hâle gelmesi üzerine Abbasi halifesi, Selçuklu
ve Eyyûbilere elçiler gönderdi. Elçiler, her iki devlete birbirleriyle savaşmaları yerine Moğollara karşı ittifak
kurmalarını önerdiler. I. Alaattin Keykubat bu fikre destek verdi. Ancak elçiler, onuruna verdiği ziyafet esnasında zehirlenerek öldürüldü (1237).
I. Alaattin Keykubat döneminde Türkiye Selçuklu Devleti siyasi, ekonomik ve kültürel alanlarda çok
önemli gelişmeler gösterdi. Devlet, en güçlü dönemini bu dönemde yaşadı. Bilgin ve sanatçıları koruyarak bilim ve kültür hayatının gelişmesini sağladı. Adalete çok önem verdi, ticareti geliştirdi. Siyasi dehasıyla Moğolları Anadolu’dan uzak tutmayı başardı. I. Alaattin Keykubat’ın ölümü ile Türkiye Selçuklu Devleti’nin gelişme dönemi sona erdi.
ETKİNLİK
Aşağıda Alaattin Keykubat döneminde yapılan faaliyetlerden bazıları verilmiştir. Bu faaliyetlerin amacının neler olabileceğini tabloya yazınız.
Kırım’ın önemli ticaret limanlarından Suğdak’ı fethetmesi
Harzemşahlarla Yassı Çimen
Savaşı’nı yapması
Alanya’yı fethetmesi
196
4. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NDE KÜLTÜR VE UYGARLIK
• Devlet Yönetimi
Türkiye Selçuklu Devleti, devlet yönetimi ve diğer teşkilatlanmalarda Büyük Selçuklu Devleti’ni örnek
almıştı. Ülke, hükümdar ailesinin ortak malı sayılırdı, belirgin bir veraset anlayışları yoktu. Genellikle hükümdarlar ölmeden ülkeyi erkek çocukları arasında paylaştırırdı.
Hükümdarların ülkeyi çocukları arasında paylaştırmaları ne gibi sonuçlar ortaya çıkarmaktadır? Belirtiniz.
Hükümdarın çocuklarına “şehzade” denirdi. Şehzadeler
devlet tecrübesi kazanmaları amacıyla atabeyler eşliğinde
sancaklara gönderilirdi.
Hükümdarlar, sosyal devlet anlayışı ile halkın huzurunu
sağlamak, ülkeyi adaletli bir şekilde yönetmek, orduya komuta ederek fetihlerde bulunurlardı. Hutbe okutmak, para bastırmak başlıca hükümdarlık sembolleriydi. Türkiye Selçuklularında ilk parayı I. Mesut, ilk altın parayı ise II. Kılıç Arslan
bastırdı.
Türkiye Selçuklularında, devlet işleri “divan-ı saltanat” denilen büyük divanda görüşülürdü. Her türlü devlet işlerinin
görüşüldüğü divanın başkanı vezirdi. Zaman zaman görüşmelere sultan da katılırdı. Büyük divana bağlı olarak çeşitli işlere bakan dört divan daha vardı.
Türkiye Selçuklu Devleti’nde merkezî yönetim dışında ülke eyaletlere ayrılmıştı. Eyaletlerin başında “emir” denilen askerî valiler bulunurdu. Önemli eyaletlere ise şehzadeler “melik” unvanıyla atanırlardı. Eyaletlerin güvenliğinden “subaşılar”, belediye işlerinden “muhtesipler” adalet işlerinden ise
“kadılar” sorumluydu.
BÜYÜK DİVAN (VEZİR)
DİVAN-I İSTİFA (Müstevfi)
• Mali işlerden sorumludur.
DİVAN-I ARZ (Emir-i Arz)
• Ordunun her türlü ihtiyaçlarını karşılar.
• Hassa askerlerinin maaşlarını verir.
DİVAN-I İŞRAF (Müşrif)
• Devletin idari işlerinden sorumludur.
• Devletin tüm kurumlarını teftiş eder.
DİVAN-I İNŞA (Tuğrai)
• Devletin iç ve dış yazışmalarını düzenler.
Bizans ve Ermeni sınırlarındaki “uç” denilen bölgeleri beyler yönetirdi. Uç beyleri sınırı korumanın yanında düşman ülkelerine akınlar düzenler, sultan ile birlikte sefere çıkarlardı.
• Toprak Yönetimi
Türkiye Selçuklularında ülke toprakları devletin malıydı.
Çiftçiler, toprakları ekip biçtikleri sürece kullanırlardı. Devlet
tarımı geliştirmek için çeşitli tedbirler alırdı. Topraksız köylüye
toprak dağıtır, sulama kanalları açar, çiftçiye tohum ve gübre
temin ederdi. Mülkiyeti devlete ait olan topraklara “mirî” topraklar denirdi. Mirî topraklar dörde ayrılırdı.
Türkiye Selçuklularında devlet, feodal yapılanmayı önlemek için ne gibi tedbirler almıştır? Açıklayınız.
MİRÎ TOPRAKLAR
Has:
Geliri hükümdarlara ait olan topraklardır.
İkta:
Görev karşılığı melik ve komutanlara verilirdi. İkta sahipleri gelirinin
bir kısmıyla asker beslerlerdi.
Mülk: Başarılı devlet adamlarına verilirdi.
Toprağın her türlü tasarrufuna sahiplerdi.
Vakıf: Geliri sosyal hizmet veren cami,
medrese, darüşşifa gibi yerlere ayrılırdı.
197
• Ordu
Türkiye Selçuklu Devleti ordu teşkilatlanmasında da Büyük Selçuklu Devleti’ni örnek almıştı. Tek fark Türkiye Selçuklularının donanmasının da olmasıydı.
Selçuklu ordusuna sultan komuta ederdi. Sultan sefere çıkmadığında orduya “emirü’l-ümera
(beylerbeyi)” komuta ederdi. Ordu; ok, yay, kılıç,
kargı, gürz, topuz gibi basit savaş aletleri yanında
kale kuşatmalarında mancınık ve gezici kuleler
kullanırlardı. Neftçiler, barutçular ve nekkabalar
(duvar deliciler) gibi askerî sınıflar vardı. Liman
kentlerinin fethedilmesiyle Antalya, Alanya ve Sinop gibi şehirlerde tersaneler kurulmuştur.
ORDU
Hassa askerleri: Hükümdarın sürekli yanında bulunan atlı
ve yaya askerlerdi. Üç ayda bir devletten maaş almaktaydılar.
Sipahiler (İkta askerleri): Tamamen Türklerden oluşmuştu.
Maaş yerine ikta (dirlik) denilen tımarları alan sipahiler genelde atlı
birliklerdi. Savaş zamanı ikta sahibi ile birlikte orduya katılırlardı.
Türkmenler: Uç bölgelerinde her an savaşa hazır durumda
bulunan birliklerdi.
Devlete bağlı beylik askerleri: İhtiyaç duyulduğu zaman
savaşa davet edilirlerdi.
Ücretli askerler: Gerek görüldüğünde savaşa ücret karşılığında katılan askerlerdi.
Donanma: Deniz savaşlarına katılırlardı. Donanma komutanlarına “reisü’l-bahr” denirdi.
• Sosyal Hayat
KONYA
ERZURUM
Konya, bozkırın tam çocuğudur. Onun
gibi kendini gizleyen esrarlı bir güzelliği
vardır. Bozkır kendine bir serap çeşnisi
vermekten hoşlanır. Konya’ya hangi yoldan girerseniz girin sizi bu serap vehmi
karşılar. Çok arızalı bir arazinin arasından
ufka daima bir ışık oyunu, bir rüya gibi takılır. Serin gölgeleri ve çeşmeleri susuzluğumuza uzaktan gülen bu rüya, yolun her
dirseğinde siline kaybola büyür, genişler
ve sonunda kendinizi Selçuklu sultanlarının şehrinde bulursunuz.
Erzurum hatırlıyordu gömüldüğü toz ve çamur yığınının içinde canlı dününü, dört kapısından girip çıkan kervanları, çarşı pazarının uğultusunu, çalışan insanlarını, temiz yüzleri ve sağlam ahlaklarıyla şehrin
hayatına kutsilik katan âlimlerini, güzel sesli müezzinlerini, her yıl hayatına yeni bir moda temin eden düğünlerini, esnaf toplantılarını; bayramlarını idare eden
ve halk hayatını bir sazı coşturur gibi coşturan bıçkın
endamlı, yiğit örflü dadaşlarını; onların cirit oyunlarını,
barlarını, bazen bir alayı birden günlerce misafir eden
ve bir menzillik arazisine paytonla gidip gelen eski
beylerini, kısacası bütün hayatını hatırlıyordu.
Ahmet Hamdi TANPINAR
Beş Şehir, s. 71
Ahmet Hamdi TANPINAR
Beş Şehir, s. 29
Fotoğraf 6.10: Konya
Fotoğraf 6.11: Erzurum
Sizce Anadolu’nun önemli şehirlerinin Türkiye Selçuklu Devleti hâkimiyetine girmesinden sonra bu
şehirlerde ne gibi sosyal ve kültürel değişiklikler yaşanmıştır? Açıklayınız.
198
Anadolu’nun, Türklerin eline geçmesiyle sosyal hayatta
önemli gelişmeler yaşandı. Konya, Samsun, Sinop, Antalya,
Alanya, Erzurum, Kayseri ve Sivas gibi şehirler yeniden onarıldı.
Selçuklu sultanlarının isabetli ekonomik politikalarıyla ticaret gelişti, şehirlerde nüfus arttı. Alınan yerlere hanlar, hamamlar, kervansaraylar, hastaneler, camiler, medreseler yapılarak Anadolu
bayındır hâle getirildi. Türkiye Selçuklularında toplumsal tabakalaşma yoktu. Resmî tasnife göre toplum; şehirliler, köylüler ve
konargöçerler olmak üzere üç gruba ayrılırdı.
Köylüler
Şehirliler
Konargöçerler
Resim 6.6: Şehir hayatı
Resim 6.4: Anadolu köylüsü
Köylüler tarım ve hayvancılıkla uğraşırlardı. Köyün başında
köy kethüdası bulunurdu. Köylerde yaşayan Müslüman halk öşür,
gayrimüslim halk ise haraç denilen ürün vergisi öderlerdi.
Resim 6.5: Konargöçerler
Yazın yaylalarda, kışın kışlaklara göç ederlerdi. Genelde hayvancılıkla uğraşırlardı. Devlet konargöçerleri uç bölgelerine iskân
ederek bunları yerleşik hayata
geçmeye teşvik ederdi.
Askerler, devlet memurları, ilmiye sınıfı,
esnaf ve zanaatkârlardan oluşurdu. Askerler güvenlik, memurlar ise devlet işlerinden sorumluydular. İlmiye sınıfı eğitim
ile esnaf ve zanaatkârlar ticaretle uğraşırlardı. Esnaflar arasında dayanışmayı sağlamak amacıyla Ahilik teşkilatı kurulmuştur.
• Türk-Ermeni İlişkileri
İnsanların en adili, en akıllı ve kudretlisi olan Melikşah bütün insanlara ve Hristiyanlara karşı baba
gibi idi. Bütün Rum ve Ermeniler kendi arzularıyla onun idaresine girdiler.
(Urfalı Mathieu)
Prof. Dr. Osman TURAN
Türk Cihan Hâkimiyeti Mefküresi Tarihi, C 2, s. 138
Bir hükümdar olan sizlere (Türkiye Selçuklulara) gönül rızasıyla itaat ediyoruz. Çünkü siz bizim
gelişip yükselmemizi hiçbir vakit kıskanmamış ve memleketimizi tahrip etmemişsiniz.
(Kilikya Ermeni Kralı II. Toros)
Doç. Dr. Mehmet ERSAN
Türkler, C 6, s. 638
Türklerin, Ermenilere karşı tutumları hakkında neler söylenebilir? Açıklayınız.
Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’ya yerleşen Türkler hâkimiyetleri altına aldıkları gayrimüslimlerin, özellikle de Ermenilerin dinî vecibelerine ve sosyal yaşayışlarına müdahale etmediler. Bizans hâkimiyeti altında baskı ve zulüm gören Ermeniler, Türkler sayesinde rahat ve huzurlu bir hayata sahip oldular.
199
• Hukuk
Türkiye Selçuklu Devleti’nde, diğer Türk-İslam devletlerinde olduğu gibi adli teşkilat, şeri ve örfi yargı
olmak üzere ikiye ayrılırdı. Şeri yargı; aile, miras, ölüm ve ticari anlaşmazlıklar gibi konularla ilgilenirdi.
Şeri davalara kadılar bakardı.
Örfi hukuk ise askerî ve mali hukuku ilgilendiren konularla ilgilenirdi. Örfi mahkemelerin başında emiridad bulunurdu. Örfi mahkemelerin ağır siyasi suçlar için verdiği kararlar, sultanın başkanlık ettiği özel
mahkemelerde karara bağlanırdı. Ordu mensuplarının davalarına ise kazasker bakardı. Devlet, kadılara,
görevleri ve aldıkları kararlar konusunda herhangi bir baskı yapmazdı.
Devletin kadılara, aldıkları kararlarda baskı yapmamasının sebepleri neler olabilir? Açıklayınız.
ETKİNLİK
Türkiye Selçuklu Devleti’nde mahkemeler hangi konularda insanlara yardımcı oluyordu? Bu konuları
aşağıdaki kutucuklara yazınız.
...............................................
...............................................
.....................................................
.....................................................
...............................................
.....................................................
Mahkemeler
...............................................
...............................................
.....................................................
.....................................................
...............................................
.....................................................
• Ahilik
Ahilik, XIII. yüzyılda Ahi Evran tarafından oluşturulmuştur. Ahilik şehirlerdeki esnaf ve zanaatkârların sosyal ve ekonomik yönden teşkilatlanmalarını sağlamıştır. Ahilik meslek kuruluşu olduğu kadar aynı zamanda kültür, inanç, yiğitlik ve ahlaki
değerler taşırdı. Ahi teşkilatının başında “Ahi Baba” adı verilen bir yönetici bulunurdu. Her esnaf ve
zanaatkâr grubunun ayrı bir sokağı ve çarşısı vardı.
Esnaflar arasında haksız rekabeti önlemek amacıyla malın cinsi, fiyatı ve ne miktarda üretileceği
esnaf loncaları tarafından belirlenirdi. Zor durumda
olan esnafa yardım edilir veya kredi sağlanırdı. Kurallara uymayan esnaf teşkilattan çıkartılarak cezalandırılırdı.
Anadolu Bacıları bulundukları bölgelere ne tür
katkılar yapmışlardır? Açıklayınız.
200
TANIYALIM
BACIYAN-I RUM (ANADOLU BACILARI)
Ahi Evran’ın hanımı Fatma Hatun tarafından
kurulan kadın teşkilatlanmasına Anadolu Bacıları
denilirdi. Bu teşkilata mensup olanlar halı, kilim gibi tekstil üretimi yaparlardı. Aynı zamanda Türk
kültür ve geleneklerini bulundukları bölgelerde yaşatarak çevrelerine örnek olurlardı. Kadınların eğitimi ile ilgilenir, kimsesiz kadınlara sahip çıkarlardı.
Yaşlı kadınlara bakım ve ihtiyaçları konusunda
yardımcı olurlardı. Gerektiğinde erkeklerle birlikte
ülke savunmasına katılırlardı. Teşkilatın kadınlara
yönelik en önemli slogan “Eşine, işine ve aşına
dikkat et!” idi. Din ve ırk ayrımı yapmaksızın tüm
kadınlara destek olurlardı.
Ayşe D. ERDEM KUŞÇU
Türkler (C 8, s. 365-368’den özetlenmiştir.)
• Din ve İnanış
Büyük Selçuklu Hükümdarı Tuğrul Bey’in Orta Asya’dan gelen Türkmenleri Anadolu’ya yönlendirmesi
ve Moğol istilasından kaçan Türkmenlerin de Anadolu’ya gelmeleri sonucunda Anadolu’da Türk nüfusu
hızla arttı. Anadolu’ya gelen Türkmenler arasında çok sayıda tarikat mensubu vardı. Bunlar eski Türk
inancındaki “Şaman” anlayışı ile İslamiyetteki “veli” (ermiş) karakterlerinin sentezlerini şahıslarında birleştirdikleri için bunlara “Horasan erenleri” denirdi. Daha sonra bu veli tipi kahramanlığı temsil eden “alp”
kavramı ile birleşerek “alperen” şeklini aldı. Türkiye Selçuklu Devleti bunları uç (sınır) bölgelerine yerleştirerek hem fetihlerde bulunmalarını hem de bulundukları bölgelerde İslamiyeti yaymalarını sağladı. Bunlar
arasında Baba İlyas, “Babailik” adıyla Anadolu’da ilk tarikatı kurdu. Bu tarikatın dışında Anadolu’da
Mevlevilik, Bektaşilik, Yesevilik gibi tarikatlar da etkili oldu.
Mevlevilik: İslam dünyasının en saygın ve
en önemli tarikatlarından biridir. Merkezi Konya’dır. Tarikatın kurucusu Mevlâna Celalettin-i
Rumi 1207 yılında Belh şehrinde dünyaya geldi. Babası çağın ulemalarından Bahaddin Veled’di. Babasıyla birlikte önce Bağdat ve Hicaz’a gitti, daha sonra Anadolu’ya geldi. Bu
geziler esnasında edindiği bilgileri ahlaki bir
felsefeyle öğrencilerine anlattı, derslerinde bir
öğretmenden ziyade bir uyarıcı ve yol gösterici
gibi davranarak insanlara yeni ufuklar açmaya
çalıştı.
Mevlâna çeşitli dinlerdeki insanları Allah,
hayır ve insanlık fikirleri çerçevesinde birleştiren yüksek şahsiyeti ile İslamiyetin yayılmasına
da hizmet etmiştir.
Bektaşilik: Hacı Bektaş-ı Veli (?- 1271) daha
çok göçebe Türkmenler arasında yaygın olan
Anadolu halk sufiliğinin bir köşe taşıdır. XIII. yüzyılın sosyal ve siyasi şartları içerisinde Moğol istilası yüzünden Anadolu’ya gelen Hacı Bektaş-ı
Veli tarafından kuruldu. Hacı Bektaş; Suluca Karahöyük’te bir zaviye kurarak insanları kısa sürede aydınlatmaya başladı. Düşüncelerini “Makalat” adlı eserinde topladı. Tarikatta yetişenler
Anadolu’nun çeşitli yerlerine giderek İslamiyeti
yaymaya çalıştılar.
Osmanlı ordusunun temelini oluşturan yeniçeri teşkilatının kurulup gelişmesinde onun güçlü etkisi kendini gösterir.
201
Yesevilik: İlk Türk-İslam tarikatı olan Yesevilik, İslami prensipleri sade Türkçe şiirlerle yayan Ahmet Yesevi’nin (ö: 1167) kişiliği etrafında şekillenmiştir. Ahmet Yesevi Türklerin İslam anlayışına millî bir üslup kazandırmıştır. Orta Asya’da bu tarikatta
yetişen dervişler, Anadolu’ya gelerek İslamiyeti ve Yesevilik felsefesini yaymaya çalıştılar.
Yunus Emre: XIII. yüzyılda, Türkiye Selçuklu Devleti’nin son
dönemlerinde Anadolu’da insanları engin hoşgörü anlayışı ile etkileyen Yunus Emre, Arapça ve Farsçanın revaçta olduğu bu dönemde eserlerini arı bir Türkçe ile yazdı. Belli bir tarikat kurmasa
da fikirleri insanlar arasında kısa sürede yayıldı.
Gel, gel, ne olursan ol, yine gel!..
İster kâfir ister mecusi ister puta tapan ol, yine gel!..
Bizim dergâhımız ümitsizlik dergâhı değildir,
Yüz kere tövbeni bozmuş olsan da yine gel!..
Mevlâna
Dostumuzla beraber yanar kanarız.
Her nefeste aşk ile yaradanı anarız.
Erenler meydanına vahdet ile gir de gör.
Kırk budaklı şamdanda kırkımız bir yanarız.
Hacı Bektaş-ı Veli
Benim bunda kararım yok, ben bunda gitmeye geldim.
Bezirgânım malım çok, alana satmaya geldim.
Ben gelmedim dava için, benim işim sevi için.
Dostun evi gönüllerdir, gönüller yapmaya geldim.
Yunus Emre
Sözü didar isteyen herkes için söyleyip
Canı cana bağlayarak damarları ekleyip
Garip, fakir, yetimlerin gönlünü anlayıp
Gönlü bütün kimselerden eyledim işte.
Ahmet Yesevi
Mevlâna, Yunus Emre, Ahmet Yesevi ve Hacı Bektaş-ı Veli insanları hangi yönlerden etkilemişlerdir?
Açıklayınız.
202
• Sanayi
Türkiye Selçukluları Dönemi’nde yıllarca süren savaşlar yüzünden önemini kaybetmiş olan dokumacılık, bakırcılık, demircilik, dericilik gibi sanayi kolları yeniden canlanma imkânı buldu. Konya, Kayseri,
Sivas, Malatya, Erzurum ve Erzincan gibi şehirler sanayi üretim merkezleri hâline getirildi. Bu şehirlerde
üretilen başta kumaş olmak üzere kilim ve diğer mamuller gerek kara yolu ile gerekse deniz yoluyla bir
çok ülkeye ihraç edilirdi. Kütahya’da gümüş madenleri Diyarbakır ve Sivas’ta bakır madenleri çıkarılırdı.
• Ticaret
TÜRKİYE SELÇUKLULARINDA EKONOMİ
Haçlı Seferleri sonucunda sahil bölgelerini Bizans’a yeniden kaptıran Türkiye Selçukluları bir kara
devleti hâline gelmişti. Ticari faaliyetlerin engelsiz yürüyebilmesi için sahil şehirlerinin Türklerin hâkimiyetine geçmesi gerekiyordu. Bu amaçla Türkiye Selçukluları 1214’te Sinop’u 1216’da Antalya’yı ele
geçirerek Anadolu ticaretinin dışa açılmasını sağlayan iki önemli ihracat ve ithalat şehrini ele geçirdiler.
Bu gelişmelerle beraber devlet, malları çalınan ve bu yüzden zarara uğrayan tüccarların zararlarını
hazineden ödüyordu. O dönemde bu uygulama bir çeşit devlet sigortası demekti. Ayrıca Selçuklu sultanları gümrük vergilerini tamamen kaldırarak veya çok düşük oranlara indirerek (%10’dan, %2’ye) ticari faaliyetleri destekliyor ve teşvik ediyordu. Bu politikalar sayesinde Anadolu’da ticaret son derece
gelişmişti.
Prof. Dr. Salim KOCA
Türkler (C 7, s. 346’dan özetlenmiştir.)
1. Türkiye Selçuklu hükümdarları ticareti geliştirmek amacıyla nasıl bir politika izlemişlerdir? Belirtiniz.
2. Türkiye Selçuklu hükümdarlarının izlemiş oldukları politikalar devlete ne gibi kazanımlar sağlamıştır? Açıklayınız.
Anadolu, coğrafi konumu itibariyle birçok ticaret yolunun (İpek Yolu gibi) geçiş güzergâhında bulunuyordu. Türkiye Selçuklu Devleti hükümdarları uluslararası ticareti geliştirmek için büyük gayret gösterdiler. Venedik, Bizans ve Kıbrıs Krallığı ile ticari sözleşmeler yaptılar. Samsun, Sinop, Antalya ve Alanya limanlarını ihracat ve ithalat merkezi yaptılar. Yollar üzerine hanlar ve kervansaraylar kurdurdular. Zarar
eden tüccarın zararını karşılayarak bir nevi sigortacılık faaliyetlerinde bulundular. Böylece Anadolu ticaretin çekim merkezi hâline geldi. Anadolu’ya gelen tüccarlar güvenli bir şekilde ticari faaliyetlerini yaptılar.
Bu faaliyetler ülke ekonomisinin güçlenmesine, halkın refah seviyesinin yükselmesine yol açtı.
Fotoğraf 6.12: Sultan Hanı-Aksaray
203
KARADENÜZ
Sinop
Üstanbul
‚ankõrõ
Üzmit
‚anakkale
Eskißehir
EGE DENÜZÜ
Kars
Amasya
Ankara
Tokat
Erzurum
Sivas
Manisa
Erzincan
Van
GšlŸ
Üzmir
Kayseri
Burdur
Malatya
Konya
Maraß
Antalya
Alaiye
Rodos
0
Trabzon
Kastamonu
300
600
900
1200 km
Adana
DiyarbakÝr
Antakya
Seluklular devrinde ana ticaret yollarÝ
Seluklular devrinde ikinci derecedeki ticaret yollarÝ
AKDENÜZ
BaÛdat
Harita 6.2: Selçuklu Devleti ticaret yolları haritası
ANADOLU KERVANSARAYLARI
İranlı bir tüccar, kervanıyla yola çıkar. Ağır kış koşulları, yorgunluk üst üste gelince hastalanır. Kervandakiler ne yapacaklarını bilemez hâlde çare aramaya başlarlar. Biraz ileride bir kervansaray olduğunu öğrenirler ve hasta tüccarı hemen oraya taşımak üzere yola çıkarlar. Kervansaraya ulaştıklarında
ilk dikkatlerini çeken emniyet için yapılmış kale gibi duvarlar, burçlar ve kapılar olur. Onları kapıda bir
hizmetli karşılar. Ortalıkta koşuşup duranları şaşkınlıkla izleyen kervandakiler, hasta tüccara gösterilen
ilgiyi de anlamakta zorlanırlar. Hasta, odaya çıkarılır, bakımı yapılır ve dinlendirilir. Kervandaki diğer
tüccarlara ücretsiz yemek ikram edilir. Dil ve din ayrımı gözetmeksizin yapılan bu muameleden çok
memnun olan bu tüccarlar, hizmetlinin birine bu kervansarayların nasıl korunduğunu sorarlar. Hizmetli,
“ Bu kervansaraylar ticaret kervanlarının her türlü ihtiyaçlarını karşılamak üzere inşa edilmiştir. Bu Selçuklunun konukseverliğinin bir göstergesidir. Emniyetiniz “rahdar” adı verilen bir idarecinin emrindeki
muhafız kıtası ile sağlanmaktadır. Emniyette olduğunuza şüpheniz olmasın. Bir Moğol kumandanı, Aksaray yakınında bulunan Sultan Hanı’na sığınmış bir Türk beyini, orada yirmi bin askeri ile iki ay kuşatmış ama teslim alamamıştır. Buradayken size kimse dokunamaz. Burada üç gün ücretsiz yemek
yiyebilirsiniz. Bu hizmetler dil ve din ayrımı gözetmeksizin tüm ticaret kervanlarına verilmektedir.” der.
Tüccarlar, gördükleri ilgiden memnun, duyduklarından şaşkın bir hâlde hasta arkadaşlarının yanına
çıkarlar. Üç gün sonra da iyileşen tüccarla birlikte kervan yoluna devam eder.
Hülya YİĞİT
Türkler (C 7, s. 301-307’den düzenlenmiştir.)
Selçuklu Devleti’nin ticaret yolları ile ilgili haritadan ve yukarıdaki metinden yola çıkarak kervansarayların Türkiye Selçuklu Devleti’ne katkılarıyla ilgili neler söylenebilir? Açıklayınız.
204
• Bilim ve Kültürel Hayat
Türkiye Selçuklu Devleti’nde, bilimsel çalışmaların yapılabilmesi için uygun bir ortam hazırlandı. Önemli şehir merkezlerine medreseler,
kütüphaneler kuruldu. Medreselerde dinî eğitimin yanında tıp, matematik, astronomi, fizik gibi pozitif bilimler de okutuldu. Medreseler ve
darüşşifalardan din ve mezhep ayırımı gözetmeksizin herkesin faydalanması sağlandı.
Özellikle Moğol istilasından kaçıp Anadolu’ya
gelen düşünür ve bilim insanları Mevlâna Celalettin-i Rumi, Necmettin Daye, Muhyittin-i Arabi, Sadrettin Konevi, Yunus Emre gibi isimler
Anadolu’da fikir hayatının gelişmesine katkıda
bulundular.
İnsan sağlığına büyük önem veren Türkiye
Selçukluları bu amaçla darüşşifalar (hastaneler)
inşa ettiler. Kayseri’de bulunan Gevher Nesibe
Darüşşifası bunlardan biridir.
TANIYALIM
Gevher Nesibe Darüşşifası
Türkiye Selçuklu Dönemi’nde Anadolu’da bilimsel
faaliyetlere önem verilmiştir. Anadolu’da yapılmış tıp
medreseleri içerisinde en seçkini Gevher Nesibe Sultan adını taşıyan tıp medresesi ve darüşşifasıdır. Sultan I. Gıyasettin Keyhüsrev döneminde verem olan
kız kardeşi Gevher Nesibe Sultan adına yapılmıştır.
Gevher Nesibe, sadece tıp okulu şeklinde değil, hamamı ve diğer üniteleriyle birlikte bir tıp külliyesi şeklinde planlanmıştır. Darüşşifanın kitabesinden ilk
kadrosunda biri başhekim olmak üzere iki hekim, bir
cerrah, bir göz hekimi, bir eczacı ve bir idareci bulunduğu öğrenilmektedir. Türkiye Selçuklularının ilk tıp
okulu olması açısından da büyük bir öneme sahip
olan medrese 19. yüzyıla kadar eğitim vermiştir.
Prof. Dr. Gönül CANTAY
(Gevher Nesibe Darüşşifası makalesinden özetlenmiştir.)
Türkiye Selçuklu Devleti’nde yazışma ve bilim dili Farsçadır. Farsça XIII. yüzyıldan sonra
devletin yazışma dili de olmuştur. Bu durum
Arapça ve Farsçanın yaygın olarak kullanılmasına, Türk dilinin gerilemesine ve ülkede dil karmaşasına yol açmıştır.
Fotoğraf 6.13: Gevher Nesibe Darüşşifası-Kayseri
Darüşşifaların halk sağlığına ne gibi katkıları olmuştur? Açıklayınız.
• Sanat
Haçlı Seferleri yüzünden Anadolu harabeye dönmüştü. Ancak Türkiye Selçuklu Dönemi’nde çok kısa
sürede Anadolu yeniden bayındır hâle geldi. Anadolu’nun birçok yerine kümbetler, camiler, mescitler,
tekkeler, medreseler, türbeler, kervansaraylar ve darüşşifalar yapıldı.
Camiler ise çok sütunlu ulu cami tipindedir, önemli camiler arasında Konya ve Niğde’deki Alaattin
Camisi, Kayseri Ulu Cami gelir. Camilerden daha küçük, minaresiz ibadethanelere “mescit” denir. Bu
mescitlerin önemlileri arasında Konya’daki Taş Mescit’i ve Karatay Mescidi’ni sayabiliriz.
Fotoğraf 6.14: Alaattin Camii-Konya
Fotoğraf 6.15: Çift Başlı Kartal
Fotoğraf 6.16: Kümbet-Kayseri
205
5. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN DAĞILMA DÖNEMİ
I. Alaattin Keykubat’ın ölümünden sonra yerine oğlu II. Gıyassettin Keyhüsrev geçti. Zayıf bir kişiliğe
sahip olan II. Gıyasettin Keyhüsrev, tahta çıkmasında etkili olan veziri Sadettin Köpek’in etkisinde kaldı.
Ülke yönetimini ele geçirmek isteyen vezir, birçok devlet adamını ortadan kaldırdı. Ancak tahta çıkmaya
kalkışınca II. Gıyasettin Keyhüsrev tarafından öldürtüldü. Bu karışıklıklar ülkede istikrarsızlığa yol açtı.
Devletin merkezî otoritesinin bozulmasından faydalanan Türkmenler isyan çıkardı.
Baba İshak İsyanı: Türkiye Selçuklu
Devleti’nin merkezî otoritesinin bozulmasını fırsat bilen bazı Türkmenler otlak ve
meraların yetersizliği ve devletin kendileriyle ilgilenmediklerini iddia ederek Baba
İshak adlı bir şeyhin önderliğinde isyan çıkardılar. İsyancılar Sivas’ı ele geçirip yağmaladılar. Bölgede Türkiye Selçuklularına
ait bir orduyla yaptıkları savaşlar sonucunda yakalanan Baba İshak idam edildi. Ancak bu karışıklıkları fırsat bilen Moğollar
Anadolu’ya girmeye başladılar.
• Kösedağ Savaşı (1243): Türkiye Selçuklu Devleti’ndeki karışıklıklardan faydalanan Moğollar Anadolu’ya girdiler. II. Gıyasettin Keyhüsrev Moğol ordusunu Sivas’ın doğusunda bulunan Kösedağ mevkisinde karşıladı. Yapılan savaşı Moğollar
kazandı. II. Gıyasettin Keyhüsrev, Konya’ya çekilmek zorunda kaldı. Moğollar kısa sürede Sivas, Kayseri ve Erzincan’ı
yağmalayarak İran’a çekildiler.
Kösedağ Savaşı sonrasında II. Gıyasettin Keyhüsrev, Moğol komutanı Baycu
Noyan’a elçiler göndererek barış istedi.
Moğolların ağır şartlar içeren antlaşmasını,
vergi ödemek koşuluyla kabul etti. Böylece Türkiye Selçuklu Devleti, Moğolların
denetimine girdi.
TANIYALIM
Cengiz ve Moğol İmparatorluğu
Dünya’nın % 22’sine yayılmış 34
milyon kilometrekareden fazla bir
alanı kapsayan ve tarihin bitişik sınırlara sahip olmuş en büyük imparatorluğudur. 100 milyondan fazla kişiyi
topraklarında barındırıyordu.
Moğol imparatorluğu 1206 yılında
Cengiz Han tarafından kuruldu. Güneydoğu Asya’dan Orta Avrupa’ya kadar uzanan geniş bir alana yayıldı. Cengiz,
çetin mücadelelerden sonra dağınık kabileleri toplayarak
itaat altına aldı. Karakurum’da 1204 senesinde İlk Moğol
Devleti’ni kurdu. Moğol ve Tatar hanlarının başı oldu. Moğalistan’ın etrafındaki ülkelere sefer açtı. On birinci yüzyıldan itibaren bazı Türk boylarının Hindistan’a Anadolu’ya
ve Karadeniz’in kuzeyinden Balkanlara göç etmesi Moğollara kolayca yayılma imkânı sağladı. Moğol ordusu;
Batı Türkistan, Horasan, Kandehar, Mültan gibi devrin
medeniyet merkezlerini tahrip etti. Buhara, Semerkant,
Herat gibi hepsi birer kültür, sanat ve medeniyet abidesi
olan şehirleri yağmalayıp yıktılar. Bunlardan Merv, Rey ve
daha pekçok şehir uğradıkları bu tahribat sonunda bir daha kalkınamadı. Şehir olma vasfını kaybederek yirminci
asra kadar birer harabe hâlinde kaldı. İslam medeniyetine
telafi edilemeyecek darbeler indirdiler. Kafkasya’ya, Rusya’ya ve Anadolu’ya yayıldılar. Cengiz’in ölümüyle işgal
ettiği ülkeler, oğulları arasında paylaşıldı.
Aytekin Gezici, Cengiz Han, s. 267 - 269
Kösedağ Savaşı sonucunda;
• Türkiye Selçuklu Devleti, Moğolların egemenliğine girdi.
• Türkiye Selçuklularında dağılma süreci başladı.
• Türkiye Selçuklularının merkezî otoritesinin zayıflamasıyla birçok Türkmen beyliği kuruldu.
• Moğol istilası yüzünden Anadolu’da can ve mal güvenliği kayboldu, ticaret yolları önemini kaybetti,
tarımsal üretim azaldı.
• Moğolların önemli şehirleri tahrip etmeleri yüzünden bilimsel ve kültürel faaliyetler durdu.
• Moğol tehlikesinden kurtulmak isteyen Türkmenler, Moğol baskısından uzak olan Batı Anadolu
bölgelerine göç ederek buraların Türkleşmesini sağladılar.
206
6. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN YIKILIŞI
Türkiye Selçuklu Devleti, Kösedağ Savaşı’ndan sonra İlhanlı Devleti’nce idare edilmeye başlandı. Sultan II. Gıyasettin Keyhüsrev’in ölümünden sonra üç oğlu; IV. Kılıç Arslan, II. İzzettin Keykavus ve
II. Alaattin Keykubat arasında çıkan taht kavgaları yüzünden ülke üç parçaya bölündü. Bir süre sonra kardeşlerini bertaraf eden IV. Kılıç Arslan İlhanlılara bağlı olarak devletin başına geçti. Ancak sultan bütün
devlet işlerini veziri Süleyman Pervane’ye bıraktı. Süleyman Pervane bir süre sonra Moğollarla anlaşarak
IV. Kılıç Arslan’ı öldürtüp yerine sultanın çocuk yaştaki kardeşi III. Gıyasettin Keyhüsrev’i tahta çıkardı.
Yeni hükümdarın çocuk yaşta olmasından dolayı ülkeyi Süleyman Pervane tek başına yönetmeye başladı.
Bu durumdan rahatsız olan Anadolu Türkmen beylikleri Moğollara karşı Memluk hükümdarı Baybars’tan
yardım istediler. Baybars bir süre sonra Anadolu’ya geldi. Ancak Moğollardan korkan Türkmen beylikleri
Baybars’a destek vermeyince Baybars ülkesine geri döndü. Bu duruma sinirlenen Moğollar Anadolu’ya
girerek binlerce insanı kılıçtan geçirdiler. Moğollar ülkenin idaresini son Selçuklu hükümdarı II. Mesut’a
verdiler. II. Mesut zamanında Türkiye Selçuklu Devleti âdeta Moğol İlhanlı Devleti’nin bir eyaleti hâline geldi. II. Mesut’un 1308’de ölümü üzerine Türkiye Selçuklu Devleti resmen sona erdi. Moğollar Anadolu’yu
bir süre İlhanlı valileri vasıtasıyla idare ettilerse de İlhanlı Devleti’nin 1336’da yıkılmasıyla Anadolu, Moğolların baskısından kurtulduğu gibi Anadolu’daki Türkmen beylikleri de bağımsız konuma geldiler.
K
KÝrklareli
Edirne
A
R
Üstanbul
Kastamonu
AdapazarÝ
‚anakkale
KARASÜOÚULLARI
BalÝkesir
A
D
E
Ankara
D E N Ü Z Ü
180 270 km
Tokat
ERETNA DEVLETÜ
Sivas
HAMÜTOÚULLARI
A
K
D
E
Bayburt
Erzurum
KARAKOYUNLULAR
Kayseri
Elaziz
Diyarbekir
DULKADÜROÚULLARI
Maraß
RAMAZANOÚULLARI
Adana
Alanya
90
Trabzon
KŸtahya
E G E
0
Z
TRABZON ÜMPARATORLUÚU
SARUHANOÚULLARI
Manisa
GERMÜYANOÚULLARI
Üzmir
AYDINOÚULLARI
AydÝn
KARAMANOÚULLARI
Konya
Isparta
NiÛde
MENTEÞEOÚULLARI
Beyßehir
MuÛla
Ü
Samsun
CANDAROÚULLARI
Bilecik
OSMANOÚULLARI
N
Sinop
N
Ü
Z
Van
AKKOYUNLULAR
Midyat
MEMLUKLER
Harita 6.3: XIII. yüzyıl sonlarında Anadolu’nun genel durumu
ETKİNLİK
Aşağıdaki tabloyu yukarıdaki haritadan yararlanarak örnekteki gibi doldurunuz.
Beylik ve Devlet
Kurulduğu Yer
Karamanoğulları
Konya
Beylik ve Devlet
Kurulduğu Yer
207
…L‚ME VE DEÚERLENDÜRME
A. Aşağıda verilen çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Daniflmentliler, Türk siyasi birli€inin kurulmas›nda Türkiye Selçuklu Devleti’ni en çok u€raflt›ran
beylik olmufltur.
Buna göre;
I. Daniflmentliler döneminin en güçlü beyliklerinden biri durumundad›rlar.
II. Daniflmentlilerin kald›r›lmas›yla Anadolu Türk siyasi birli€i tamamen sa€lanm›flt›r.
III. Türkiye Selçuklular› Türk siyasi birli€ini zorla sa€lamaya çal›flm›fllard›r.
yarg›lar›ndan hangisine ya da hangilerine ulafl›labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
2.
I. K›r›m’› alarak ‹pek Yolu’nun denetimini sa€lamalar›
II. Sigortac›l›k sistemlerinin olmas›
II. Yollar üzerine kervansaraylar yapmalar›
Yukarıdaki yarg›lardan hangisi ya da hangileri Türkiye Selçuklularının ticareti art›r›c› faaliyetleri
aras›nda gösterilebilir?
A) Yaln›z II
B) Yaln›z III
C) I ve III
D) II ve III
E) I, II, ve III
3. 1243 Köseda€ Savafl›’nda Mo€ollara yenilen Türkiye Selçuklu Devleti, Anadolu’da otoritesini kaybederken Anadolu Türkmen beyleri yerel siyasi otorite durumuna gelmifllerdi.
Bu durumun sonuçlar›yla ilgili olarak;
I. Anadolu’da siyasi kargafla ortam› oluflmufltur.
II. Anadolu’da feodal bir yap› ortaya ç›km›flt›r.
III. Anadolu’da üretim tamamen sona ermifltir.
yarg›lar›ndan hangisi ya da hangilerine ulafl›labilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
4. Türkiye Selçuklular›n›n Anadolu’nun çeflitli yerlerinde yapt›klar›;
I. Vak›flar,
II. Kervansaraylar,
III. Medreseler
gibi imar faaliyetlerinin ekonomik, dinî, sosyal alanlarla iliflkisi afla€›dakilerden hangisinde
do€ru olarak grupland›r›lm›flt›r?
Ekonomi
Eğitim
Sosyal
A)
I
II
III
B)
III
II
I
C)
II
III
I
D)
III
I
II
E)
II
I
III
5. Haçl› Seferleri sonras›nda;
I. Bizans’›n Bat› Anadolu topraklar›n› ele geçirmesi,
II. Akdeniz limanlar›n›n önem kazanmas›,
III. Do€u-Bat› ticaretinin canlanmas›
durumlar›ndan hangisi ya da hangileri Türkiye Selçuklu Devleti’ni olumsuz etkileyen geliflmeler olarak gösterilebilir?
A) Yaln›z I
B) Yaln›z II
C) Yaln›z III
D) I ve III
E) I, II ve III
208
B. Aşağıdaki cümlelerin başına, verilen bilgi doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
1.
2.
3.
4.
5.
(
(
(
(
(
) Haçl› Seferlerinin bir sebebi de Bizans’›n Türklere karfl› Avrupa’dan yard›m istemesidir.
) Germinyano€ullar› Beyli€i, Malazgirt Savafl›’ndan sonra Anadolu’da kurulmufltur.
) Anadolu’daki dinî ve toplumsal nitelikli ilk isyan Baba ‹shak ‹syan›’d›r.
) Türkiye Selçuklular›nda, evlenme, boflanma, nafaka gibi davalarla örfi hukuk ilgilenir.
) Bursa’da Türkiye Selçuklu Devleti’ne ait önemli mimari eserler bulunmaktad›r.
C. Aşağıdaki cümleleri uygun ifadelerle tamamlayınız.
1. Müslüman Türklerle Bizans aras›nda yap›lan ilk savafl ............................................ Savafl›’dır
.............................................. ise Anadolu’nun Türk yurdu olmas›na zemin hazırlamıştır.
2. ‹lk Türk denizcisi ...................................Bey ...................................... ile ittifak yaparak ‹stanbul’u
kuflatm›flt›r.
3. Daniflmentlilerin merkezi ...................., Saltukluların merkezi ise .......................... şehridir.
4. Türkiye Selçuklu Devleti kurucusu olan ....................................ait, Suriye de ..................................
Kalesi’nde bulunan mezar› ayn› zamanda s›n›r ötesi bir topra€›m›zd›r.
5. Miryokefalon Savafl› ................................ tarihinde .............................. Devleti ile ..........................
aras›nda olmufltur.
Ç. Aşağıda verilenleri örnekteki gibi eşleştiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
( ) Yass› Çimen
( ) Kervansaray
( ) Ahilik
( ) Alanya
(E) Köseda€
(A) Konaklama merkezi.
(B) Esnaf teflkilatlanmas›.
(C) Harzemflahl›lar›n y›k›lmas›na neden olan savafl.
(D) I. Alaattin Keykubat’›n ele geçirdi€i flehir.
(E) Türkiye Selçuklular›n›n y›k›lmas›na neden olan savafl.
D. Yanda verilen bulmacayı çözünüz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Manisa’da kurulmufl olan Türk beyli€i.
Türkiye Selçuklu Devleti’nin ilk baflkenti.
‹zmir ve çevresinde kurulmufl olan Türk beyli€i.
XIII. yüzy›lda Anadolu’da yaflam›fl tasavvuf adam›.
13
Anadolu’nun kesin olarak Türklere ait oldu€unu ispatlayan savafl.
4
Ticaret yollar› üzerindeki durak yerleri.
Türkiye Selçuklu Devleti’ne ait önemli flehirlerden
biri (Günümüzde Tokat iline ba€l› ilçe).
5
Ahilik teflkilat› üyesi.
Su€dak seferi sonucunda ele geçirilen liman flehri.
Sözleflme (eski dil).
I. G›yasettin Keyhüsrev döneminde ele geçirilen liman flehri.
Türkiye Selçuklu Devleti’nin baflkenti (tersi).
Anadolu’da yaflayan bir ›rk.
Karadeniz k›y›s›nda Türkiye Selçuklular›na ait bir liman flehri.
2
9
6 10
3
1
11
8
7
14
12
209
CEVAP ANAHTARI
1. ÜNİTE
A
1. C
2. C
2. Y
3. A
3. Y
4. E
4. D
B
1. D
C
1. hikâyeci tarih
2. heraldik, epigrafi 3. vakanüvis
4. on iki hayvanlı, hicri, Celali rumi, miladi 5. Heredot, Thukydides
B, D, C, A
A
1. C
2. D
B
1. D
2. Y
C
1. satraplık 2. kavimler, 395
4. Kadeş Antlaşması, Mısırlılar
Ç
B, C, E, D, A
A
1. D
4. E
5. C
4. D
5. D
2
T
A
S
N A K E
Ü
10
F 6 P A
A
R
8 T A R
5. D
Ç
3. E
12
D
5. D
2. ÜNİTE
3. ÜNİTE
4. ÜNİTE
5. ÜNİTE
2. E
3. Sümer, Akad, Elam, Babil, Asur
5. hiyeroglif, çivi
3. E
A
1. C
3. B
3. Y
1. Hendek Savaşı
4. Ömer, beytülmal
4. D
6. ÜNİTE
A
N
I L
3
4. C
4. D
15
N
Ü
‚
A
1. C
2. A
3. C
4. D
B
1. D
2. Y
3. D
4. D
C
1. Alp Arslan, Nizamiye
3. 1040, Dandanakan
5. Şehname, Gazne, Sultan Mahmut’a
Ç
E, A, D, C, B
A
1. D
3. C
4. C
3. D
4. Y
14
2
D
5. Y
E, D, C, B, A
12
6
U
M
Y
A
L
7 K U R G A N
2 U 3
4
U
A
1 K … K T † R K L E R
S
13
15
T
A
U
14 H A K A N
†
L
R
K
A 8 H U N
A
I
E
S
L
Z
R
N
T
A
G
5 A V A R
I
Y
Z
5. C
2. Hudeybiye
5. Samarra, Avasım
K U T
A
5. Y
C
1. Pasinler, Malazgirt
2. Çaka, Peçenekler
3. Sivas, Erzurum
4. Süleyman Şah, Caber
5. 1176, Bizans, Türkiye Selçuklular
Ç
C, A, B, D, E
7
P
M 11 K A
E
S
7 Ü
L
13 D Ü V A N
L
K
8
E
1 K A R
A
R
14 H A S
H
2 A T A B E
N
2. has, ikta, mülk, vakıf
4. örfi, şeri
1. D
11 C
V
H
R
N
15
5. Y
B
A
12
L
A H Ü L Ü Y E
L
E
Ü L E R
Z
E
Ü
U T
B
D
Y
R A
A
H
E
13
10
5
D
5. A
R
M E
B
8 U
B
M E
K
15 M E D Ü
R
3. Ebu Bekir, Osman
5. D
H
B E D Ü
4
C
3 E N S A R
6 E
E
B
T
5 H A C
T
9 S E
1
Þ G A R
4
10
G
K
9 G A Z A
K T A
D
6
Z
N
I
T
3
A
E
A H A N L I L A R
A
A
Ü
L
S
S
S
E
12 S A R A Y
A
Y
2
D
Ü
9
210
Y A
13
11
9
5. Y
Ç
2. Y
G U
10 O R H U N
B, E, C, D, A
2. E
6
D
5. D
Ç
C
3. D
4. D
1. Kavimler Göçü, Roma İmparatorluğu 2. kurultay, tigin
3. Mete Han, Uygurlar 4. Gök Tanrı
5. Altın Elbiseli Adam
2. D
M
Ü
L
A
D
Ü
12
C
1. D
7
E
Z
7
P A T E S Ü
A
Ü 4
G
T
8 R A
R S
T
G
A
U
5 A S U R
9 V A
P
R
T A V A N A N N A
T
T
O
E
Y
O L Ü S
13 S Ü T E
10 P
1. D
2. D
T
3
11
14 P E
B
B
2. Y
M Ü
2
D
1
3. Y
L A
N
4 A
E
11
P 5 O L
Ü
L
E O G R A F
R
Y
A
H
F
9 Y † Z Y
A
1
K
I
E
R
R
I
M 4 M
E
N
5 M Ü R Y
13
3
6 10 Z
S A R U H A N
Y
8 A H Ü 11
D
7 N Ü K S A R
I
T
A
14
E V L A N A
M
12
S
S
K
Ü
U
O K E F A L O N
N
N
O
Y
P
A
1
KRONOLOJ‹
MÖ 3200 Yazının icadı
840
Kırgızların, Uygur Devleti’ne son vermesi
MÖ 1296 Kadeş Savaşı
868
Tolunoğulları Devleti’nin kuruluşu
MÖ 1280 Kadeş Anlaşması
963
Gazneliler Devleti’nin kuruluşu
MÖ 753
Roma’nın kuruluşu
999
MÖ 334
Makedonyalı İskender’in Anadolu’ya gelişi
Karahanlıların, Samanoğulları Devleti’ni
yıkmaları
MÖ 220
Bü yü k Hun Devleti’nin kuruluşu
1031
Endülüs Emevi Devleti’nin dağılması
MS 48
Hun Devleti’nin ikiye ayrılması
1038
375
Kavimler Göçü
Selçukluların Nişabur’u ele geçirmesi,
Tuğru Bey adına hutbe okutturulması
1040
Dandanakan Savaşı
395
Roma’nın ikiye ayrılması, Doğu Roma ve Batı Roma imparatorluklarının kuruluşu
1048
Pasinler Savaşı
451
Attila’nın Galya Seferi
1071
Malazgirt Meydan Savaşı
476
Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılması
1075
İznik’i Selçukluların ele geçirmesi
552
I. Köktü rk Devleti’nin kurulması
1099
Haçlıların Kudü s’ü almaları
571
Hazreti Muhammed’in doğması
1157
582
I. Köktü rklerin ikiye ayrılması
Bü yü k Selçuklu İmparatorluğu’nun parçalanması
1174
Eyyûbi Devleti’nin kuruluşu
622
Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göç etmesi, hicret
1176
Miryokefalon Savaşı
626
Avarlarla Sasanilerin İstanbul’u kuşatmaları
1187
Gazneliler Devleti’nin ortadan kalkması
630
I. Kök Tü rk Devleti’nin yıkılması
1187
632
Hz. Muhammed’in ölü mü , Hz. Ebu Bekir’in halife
olması
Selahattin Eyyûbi’nin Haçlıları, Hittin Savaşı’nda yenmesi
1204
Haçlıların İstanbul’u ele geçirmeleri ve
Latin İmparatorluğu’nu kurmaları
1227
Cengiz Han’ın ölü mü
1230
Yassı Çimen Savaşı
1232
İspanya’da Beni Ahmer Devleti’nin kuruluşu
634
Hz. Ebu Bekir’in ölü mü , Hz. Ömer’in halife olması
644
Hz. Ömer’in ölü mü , Hz. Osman’ın halife olması
656
Hz. Osman’ın ölü mü , Hz. Ali’nin halife olması
661
Emevi Devleti’nin kuruluşu
680
Kerbela Olayı
1241
Baba İshak ayaklanması
681
II. Köktü rk Devleti’nin kurulması
1243
Kösedağ Meydan Savaşı
711
Tarık bin Ziyad’ın İspanya’ya çıkarak Vizigot Devleti’nin topraklarını ele geçirmeye başlaması
1250
Mısır’da Eyyûbi Devleti’nin yıkılması,
Memlukler Devleti’nin kurulması
744
II. Köktü rk Devleti’nin yıkılması ve Uygur Kağanlığı’nın kuruluşu
1258
Abbasi Devleti’nin yıkılması
1308
750
Emevi Devleti’nin yıkılması, Abbasi Devleti’nin kuruluşu
Tü rkiye Selçuklu Devleti’nin sona ermesi
751
Talas Savaşı
756
Endü lü s Emevi Devleti’nin kurulması
211
SÖZLÜK
A
abide
: Anıt. Önemi ve değeri çok olan yapıt.
agora
: Yunan klasik devrinde, sitenin yönetim, politika ve ticaret işlerini konuşmak için halkın toplandığı
alan, halk meydanı.
akropol
: Eski Yunan kent devletlerinde yü ksekte kurulan ve içinde bir saray ile tapınaklar bulunan korunaklı
yer.
amid
: Orta Çağ’da İslam-Türk devletlerinde kullanılan bazı unvanlar ve memuriyet isimleri.
anal
: Hititlerde tanrılarına hesap vermek amacıyla yazılan yıllıklar.
antik
: İlk Çağdaki bü yü k uygarlıkların, özellikle eski Yunan ve Roma’nın klasik yapıtlarına verilen genel ad.
antropolog
: İnsan bilimi uzmanı, insan bilimci.
aristokrat
: Soylu.
arkeolog
: Kazı bilimci.
arşidük
: Avusturya’da imparator ailesi prenslerine verilen unvan.
B
bozkır
: Kurakçıl otsu bitkilerden oluşan, sıcak ve ılıman iklimlerde geniş alanlara yayılan, ağaçsız doğal
bölge.
börk
: Eskiden kullanılan, genellikle hayvan postundan yapılan başlık.
bulgu
: Var olduğu hâlde bilinmeyeni bulup ortaya çıkarma işi ve bu işin sonunda elde edilen şey.
C
cebir
: Artı ve eksi gerçek sayılarla, bunların yerini tutan harfler yardımıyla nicelikler arasında genel bağlantılar kuran matematik kolu.
cehalet
: Bilgisizlik.
celadet
: Yiğitlik, kahramanlık.
cihat
: Din uğruna yapılan savaş.
cizye
: İslam ü lkelerinde Mü slü man olmayanlardan askerî hizmet karşılığı olarak alınan bir çeşit vergi.
çağ
: Zaman dilimi.
darü şşifa
: Tü rk-İslam devletlerinde hastanelere verilen genel ad.
derebeylik
: Üzerinde yaşayanlarla birlikte toprakların derebeyine ait olduğu, elde edilen ü rü nü n bir kısmının
kendisine verildiği, buna karşılık onun da toprağı ü zerinde yaşayan insanların gü venliğini sağladığı
Orta Çağ’daki toprak dü zeni, feodalite.
dergâh
: Tarikattan olanların barındıkları, ibadet ettikleri ve tören yaptıkları yer, tekke.
destan
: Daha çok eski çağların kahramanlık olaylarını ve tanrıların, yiğitlerin, ulusların başından geçen olağanü stü hâlleri anlatan nazımlı ve uzun hikâye.
deştikıpçak
: Tarihte Karadeniz’in kuzeyi olarak kabul edilen Kıpçak bozkırı.
didar
: Yüz, çehre.
diktatör
: Bü tü n siyasi yetkileri kendinde toplamış bulunan kimse.
Ç
D
212
E
ecdat
: Geçmişteki bü yü kler, atalar.
efsane
: Tarih öncesi tanrıların yaşamları ve kahramanların serü venleri yoluyla bir toplumun inançlarını,
duygularını, eğilimlerini ve dü şü nce dizgesini yansıtan olağanü stü öykü .
emirü lümera
: Abbasilerde başkomutan.
esaret
: Esirlik.
etnik
: Kavimle ilgili, budunsal, kavmî.
evrensel
: Tü m insanlığı ilgilendiren, dü nya ölçü sü nde, dü nya çapında.
fabl
: Kahramanları çoklukla hayvanlardan seçilen, sonunda ders verme amacı gü den, genellikle manzum hikâye, öykünce.
feodalite
: Derebeylik.
ferman
: Buyruk, emir.
filolog
: Dil bilimci.
filozof
: Felsefe ile uğraşan ve felsefenin gelişmesine katkıda bulunan kimse, felsefeci.
F
G
gaza
: İslam dinini korumak veya yaymak amacıyla Mü slü man olmayanlara karşı yapılan kutsal savaş.
göç
: Ekonomik, toplumsal, siyasi sebeplerle bireylerin veya toplulukların bir ü lkeden başka bir ü lkeye,
bir yerleşim yerinden başka bir yerleşim yerine gitme işi, taşınma.
grejuva
: Rum ateşi (Bizanslılara ait).
gulam
: Çeşitli milletlerden, kü çü k yaşlarda satın alınan veya toplanan çocukların eğitilmesiyle meydana
getirilen merkez ordusu.
hafız
H
: Kur’an-ı Kerim’i bü tü nü yle ezbere bilen kimse.
hafriyat
: Toprağı kazma, kazı.
halife
: Hz. Muhammed’in vekili olarak Mü slü manların imamlığını ve din koruyuculuğunu yapmakla görevli
kimse.
hanedan
: Hü kü mdar, devlet bü yü ğü vb. bir kişiye dayanan soy, bü yü k aile.
hatip
: Bir topluluk karşısında etkili konuşan kimse.
havza
: Bölge, mıntıka.
höyü k
: Tarih boyunca tü rlü nedenlerle yıkılan yerleşme yerlerinde yıkıntıların ü st ü ste yığılmasıyle oluşan
ve çok kez içinde yapıt kalıntılarının gömü lü bulunduğu yayvan tepe.
hutbe
: İslam ü lkelerinde, devletin bağımsızlığının belirtisi olarak cuma ve bayram namazlarından önce
okunan dua ve verilen öğü tler.
ihracat
İ
: Bir ü lkenin ü rettiği malları başka bir ü lkeye veya ü lkelere satması, dış satım.
ihsan
: İyilik etme, iyi davranma. Bağışlama, bağışta bulunma.
ihtilas
: Aşırma.
ihtiva
: İçine alma, içinde bulundurma, içerme.
ikta
: Bir kişinin mülkiyetinde olmayıp devlete ait olan toprakların vergilerinin veya gelirlerinin asker veya
sivil erkâna hizmet ve maaşlarına karşılık verilmesi.
213
iktisadi
: Ekonomik.
ilhak etmek
: Egemenliği altına almak.
iskân
: Yurtlandırma. Yurtlanma.
ithalat
: Başka bir ü lkeden mal getirme veya satın alma, dış alım.
K
kadim
: Başlangıcı olmayan, eski, ezelî.
kağan
: Hanların bağlı olduğu devlet başkanı, hakan, imparator.
karum
: Çarşı, pazar yeri.
Katolik
: Hristiyanlığın mezheplerinden biri.
kavim
: Aralarında töre, dil ve kü ltü r ortaklığı bulunan, boy ve soy bakımından da birbirine bağlı insan topluluğu, budun.
kervan
: 1. Uzak yerlere yolcu ve ticaret eşyası taşıyan yü k hayvanı katarı.
kervansaray
: Ana yollarda kervanların konaklaması için yapılan bü yü k han.
keşiş
: Rahip.
kımız
: Kısrak sü tü nü n mayalanmasıyla yapılan, az alkollü , ekşi bir Tü rk içkisi.
kışlak
: Kışın barınılan yer. Kışın orduların, göçebe oymakların hayvanlarıyla birlikte yayladan inip konakladıkları yer.
kil tablet
: Üzerinde çivi yazısı ile yazılmış bilgi bulunan, çoğu kez dışında da, içindeki bilgiyle ilgili ad, özet
ya da benzeri bilgi yazılı koruyucu kabı olan kilden yapılmış tablet.
kitabe
: Yazıt.
koloni
: 1. Sömü rge. 2. Göçmen topluluğu veya bu topluluğun yerleştiği yer. 3. Bir ü lkede bulunan kü çü k
yabancı topluluk.
konsü l
: Roma’da her yıl seçilen iki devlet başkanından her biri.
kopuz
: Eskiden kullanılan ü nlü halk sazı.
kronolojik
: Olayların birbiri ardınca sıra ile yazıldığı tarih, vakayiname.
kubbe
: Yarım kü re biçiminde olan ve yapıyı örten dam, kü mbet.
kurultay
: Eski Tü rklerde devlet işlerinin görü şü lü p karara bağlandığı meclis.
küffar
: Müslüman olmayanlar, kâfirler.
kü lliye
: Bir caminin çevresinde cami ile birlikte kurulmuş medrese, imaret, kitaplık, hastane gibi çeşitli yapıların tü mü ne verilen ad.
labirent
: Çıkış yeri kolay bulunamayacak kadar karışık koridorları olan yapı.
lejyon
: Eski Romalılarda piyade ve sü varinin oluşturduğu askerî birlik.
literatü r
: Kaynak.
L
M
mahmur
: Uykudan sonra ü zerinde sersemlik, ağırlık bulunan.
malik olmak
: Sahip olmak.
mancınık
: Topun bulunmasından önce, kaleleri dövmek için taş gü lle fırlatmakta kullanılan bir tü r bü yü k sapan.
Mecusi
: Mecus dininden olan kimse.
medrese
: İslam ü lkelerinde, genellikle İslam dini kurallarına uygun bilimlerin okutulduğu yer.
memba
: Kaynak.
214
menkıbe
: Din bü yü klerinin veya tarihe geçmiş ü nlü kimselerin yaşamları ve olağanü stü davranışlarıyla ilgili
hikâye.
mescit
: Genellikle minaresiz, kü çü k cami.
miğfer
: Savaşçıların veya itfaiyecilerin başlarına giydikleri demir başlık, tolga.
mikrolit
: Bazı taşların yapısında bulunan, prizma biçiminde ve mikroskopla görü lebilen billurlar.
mukaddes
: Kutsal.
mushaf
: Aslında tü rlü sayfalardan oluşan kitap anlamı taşıyan, sonradan Kur’an anlamına kullanılan bir terim.
mü derris
: Medreselerde ya da bü yü k camilerde ders okutan kimse.
mü essese
: Bir toplumda bazı sorunların çözü mlenebilmesi için uygulanan yöntem.
mü rettebat
: Bir iş için görevlendirilmiş özel birlik.
mü tehassıs
: Uzman.
N
naip
: Tahtta hükümdar olmadığı zaman veya hükümdarın çocukluğu sırasında devleti yöneten kimse.
neft
: Çoğunlukla boyacılıkta kullanılan, petrol tü revlerinden bir çeşit mineral yağ, neft yağı.
nesnel
: Nesneye ilişkin olan. Bireyin kişisel görü şü nden bağımsız olan.
nezir
: Kendini Tanrı’ya ve ibadete adayan. Bir dilekte bulunan, adak adayan.
nümizmatik
: Eski paraların tarihi ve tanımı ile uğraşan bilim.
objektif
: Nesnel.
Ortodoks
: Hristiyan mezheplerinden biri.
O
Ö
örf
: Yasalarla belirlenmeyen, halkın kendiliğinden uyduğu gelenek.
öznel
: Nesnelerin gerçekliğine değil, bireyin düşünce ve duygularına dayanan, subjektif.
paleograf
: Eski el yazıları uzmanı.
panayır
: Belli zamanlarda ve genellikle kü çü k yerleşim birimlerinde kurulan, sergi niteliğini de taşıyan bü yü k
pazar.
papa
: Roma Katolik kilisesinin temsilcisi.
papirü s
: Eski Mısırlıların yazı kâğıdı yapmak için özü nden yararlandıkları bitki.
polis
: Kent devleti.
prestij
: Saygınlık.
protokol
: Diplomatlıkta, devletler arasındaki ilişkilerde geçen yazışmalarda, resmî törenlerde, devlet başkanları ile onların temsilcileri arasındaki görü şmelerde uygulanan kurallar.
put
: Bazı ilkel kavimlerde doğaü stü gü ç ve etkisi olduğuna inanılan canlı veya cansız nesne.
rahip
: Hristiyanlarda genellikle manastırda yaşayan evlenmemiş papaz, keşiş.
rasathane
: Gözlemevi.
Rönesans
: XV. yü zyıldan başlayarak İtalya’da ve daha sonra diğer Avrupa ü lkelerinde hü manizmin etkisiyle
ortaya çıkan, klasik İlk Çağ kü ltü r ve sanatına dayanarak gelişen bilim ve sanat akımı.
P
R
215
S
sahabi
: Hz. Muhammed’i görmü ş, birlikte bulunmuş kimse.
salatüselam
: Hz. Peygambere ve onun soyundan gelenlere saygı bildirmek için okunan dua.
salip
: Haç.
saltanat
: Bir ü lkede hü kü mdarın, padişahın, sultanın egemen olması.
senato
: Eski Roma’da özellikle soylulardan oluşan yöneticiler meclisi.
senyör
: Orta Çağ’da Avrupa’da toprağı olan derebeyi.
seyahatname : Bir yazarın gezip gördü ğü yerlerden edindiği bilgi ve izlenimlerini anlattığı eser.
seyyah
: Gezgin.
sikke
: Madenî para.
site
: İlk Çağ’da kendi yasalarıyla yönetilen bir veya birkaç kentten oluşan devlet.
subaşı
: Şehirlerin güvenlik işlerine bakan görevlilerin başı.
subjektif
: Öznel.
sükût
: Susma, konuşmama, sessizlik.
sü vari
: Atlı asker.
Ş
şahne
: Anadolu ve İran’da devlet kurmuş halklarda devlet görevlisi.
şayak
: Kaba dokunmuş, dayanıklı bir çeşit yün kumaş.
şed töreni
: Ahi loncalarında ustalığa yükselen kişiye kuşak bağlama töreni.
şehnameci
: Osmanlılarda vakanü visliğin kuruluşundan önce devletin resmî tarih yazarı.
şer kuvvet
: Kötülük ve fenalık düşünen güçler.
şü mul
: İçine alma, kaplama, kapsama.
T
tabi
: Bağımlı.
tahrip
: Yıkma, kırıp dökme, harap etme, bozma.
tasavvuf
: Tanrı’nın niteliğini ve evrenin oluşumunu varlık birliği anlayışıyla açıklayan dinî ve felsefi akım.
tavaif-i mülük : Abbasi Devleti’nde merkezi otoritenin bozulmasıyla kurulan kü çü k devletlere verilen ad.
tebliğ etmek̈
: Bildirmek.
tedavü l
: Dolanım.
teenni
: İlerisini düşünerek acelesiz iş görme, ağır davranma.
tekfur
: Bizans İmparatorluğu zamanında vali dü zeyinde olan yöneticilerle Anadolu ve Rumeli’deki Hristiyan beylerine verilen ad.
tersane
: Gemi yapılan yer, gemilik, tezgâh.
tetkik
: İnceleme. Araştırma.
töre
: Bir toplulukta benimsenmiş, yerleşmiş davranış ve yaşama biçimlerinin, kuralların, görenek ve geleneklerin, ortaklaşa alışkanlıkların, tutulan yolların bü tü nü .
tuğra
: Osmanlı padişahlarının imza yerine kullandıkları, özel bir biçimi olan sembolleşmiş işaret.
tü rbe
: Genellikle ü nlü bir kimse için yaptırılan ve içinde o kimsenin mezarı bulunan yapı.
216
U
uç beyliği
: Tü rk devletlerinde genellikle sınır boylarındaki eyalet ve sancak.
ululemr
: Emir sahibi, devletin tam yetkili yöneticileri, devlet başkanı ve yardımcıları.
usturlap
: Gök cisimlerinin yü kseltisini ölçmekte kullanılan araç.
V
vakayiname
: Vakanü vislerce olguları, olayları oluş sırasına göre yazılmış tarihsel yapıt.
vakıf
: Bir hizmetin sü rekli olarak yapılabilmesi amacıyla bir kimsece belli koşullarla ve resmî yoldan ayrılan mü lk ya da para.
vasiyet
: Bir kimsenin ölü mü nden sonra yapılmasını istediği şey.
veliaht
: Bir hü kü mdarın ölü mü nden veya tahttan çekilmesinden sonra tahta geçmeye aday olan kimse.
veraset
: Mirasta hak sahibi olma.
veri
: Bir araştırmanın, bir tartışmanın, bir muhakemenin temeli olan ana öge.
vezir
: Sivil ve askerî yetkileri olan ve paşa sanına erişmiş bulunan en yü ksek aşamalı görevli.
Y
yabgu
: Orta Asya’da kurulan ilk Tü rk devletlerinde kağandan sonra gelen en ü st dü zeydeki yöneticinin
unvanı.
yaylak
: Yazı geçirmeye mahsus yü ksek yer, yayla.
yazıt
: Bir kimse veya bir olayın anısını yaşatmak için bir şey ü zerine kazılan yazı, kitabe.
yuğ
: Tü rklerin, İslam dinine girmeden önceki inançlarına göre dü zenledikleri cenaze töreni.
zanaatkâr
: Belli bir zanaatla uğraşan, el işçiliği yapan kişi.
zebiha
: Kurbanlık.
zekât
: Zenginlerin sahip olduğu mal ve paranın kırkta birinin dağıtılmasını öngören, İslam’ın beş şartından
biri.
Z
217
KAYNAKÇA
AKYÜZ, Yahya, Tü rk Eğitim Tarihi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakü ltesi Yayınları, Ankara, 1982.
ANADOL, Cemal, Tarihe Hü kmeden Tü rkler, Kamer Yayınları, Pozitif Yayıncılık, İstanbul, 2007.
Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, C1/2, Görsel Yayınlar, İstanbul, 1982.
ARMAĞOLU, Fahir, 20. Yü zyıl Siyasi Tarihi, Tü rkiye İş Bankası Kü ltü r Yayınları, Ankara, 1994.
ATALAY, Besim, Divanü Lügat’it-Türk Tercümesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
ATSIZ, Nihal, Bozkurtların Ölü mü , İrfan Yayıncılık, İstanbul, 1997.
BARTHOLD, V. V. Moğol İstilasına Kadar Tü rkistan, Kervan Yayınları, İstanbul, 1981.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Hindistan Tarihi, C 1/3, Tü rk Tarih Kurumu, Ankara, 1987.
BERKİ, A. Hikmet, KESKİNOĞLU O., Hz. Muhammet’in Hayatı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2010.
BOYUNAĞA, Yılmaz, Tü rk İslam Sentezi, Yağmur Yayıncılık, İstanbul, 1972.
Bü yü k Larousse Sözlü k ve Ansiklopedisi, C 16/17 İstanbul, Basım Milliyet Gazetecilik, 1994.
CANTAY, Gönül, Tü rk Mimarisinde Darü şşifalar, http://www.tarihtarih.com
Claire LALAOUTTE, Textes Saceset Textes Profanes/ Egypte Ancienne, Yenilikçi Tarih Öğretimi Etkinlik Örnekleri,
Harf Yayınları, 2012.
DEMİR, Necati, Danişmend Gazi Destanı, Hece Yayınları, Ankara, 2006.
DURMUŞ, İlhami, İskitler, Tü rk Kü ltü rü nü Araştırma Enstitü sü Yayınları, Ankara, 1993.
ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1986.
Gazete Haberi, Sabah Gazetesi, 26 Ağustos 2012.
GÜNALTAY, M. Şemsettin, Yakın Şark Elam ve Mezopotamya, Tü rk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1937.
GÜNALTAY, M. Şemsettin, Anadolu, Tü rk Tarih Kurumu, Ankara, 1946.
GÜNGÖR, Erol, Tarihte Tü rkler, Ötü ken Neşriyat, İstanbul, 1988.
HALAÇOĞLU, Yusuf, Ermeni Tehciri, Babali Kültür Yayınları, İstanbul, 2007.
HASAN, İbrahim Hasan, İslam Tarihi C 3/4 Siyasi, Sosyal, Kü ltü rel, Hz. Muhammed’in Hayatı, Kayıhan Yayınları, 2008.
Heredotos, Heredot Tarihi, çev.: Mü ntekim Ökten, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1973.
Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, C 1, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1999.
İbni Battuta Seyahatnamesi I-II, Çeviri, İnceleme ve Notlar: A. Sait Aykut, Kazım Taşkent, Klasik Yapıtlar Dizisi, İstanbul, 1975.
İNAN, A. Afet, Tarih Boyunca Tü rk Kadınının Hak ve Görevleri, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1975.
İNAN, A. Afet, Eski Mısır Tarihi ve Medeniyeti, Ankara, 1956.
İslam Ansiklopedisi, C 1/10, İslam Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lü gati, Millî Eğitim Basımevi,
İstanbul, 1967.
İslam Ansiklopedisi, C 1/20, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1995.
KABAKLI, Ahmet, Tü rk Edebiyatı, C 2, Tü rk Edebiyatı Vakfı Yayınları, İstanbul, 1994.
KAFESOĞLU, İbrahim, Tü rk Millî Kü ltü rü , Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1983.
KAFESOĞLU, İbrahim, Tü rk-İslam Sentezi, Ötü ken Neşriyat, İstanbul, 2008.
KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Bozkır Kültürü, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1987.
Kardelen Dergisi, Sayı 74, Ekim/Aralık, Bilecik, 2012.
Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lü gati’t-Tü rk, çev.: Besin ATALAY, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 1985.
KOCA, Salim, Tü rk Kü ltü rü nü n Temelleri I, Damla Neşriyat, İstanbul, 1990.
Komisyon, Hz. Peygamberin İzinde, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2012.
KÖYMEN, M. Altay, Selçuklu Devri Tü rk Tarihi, Tü rk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
KÜTÜKOĞLU, Mü bahat, Tarih Araştırmalarında Usul, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul, 1991.
LAMB, Harold, Haçlı Seferleri, Tutku Yayınevi, İstanbul, 2012.
218
LİGETİ, L, Bilinmeyen İç Asya, çev.: KARATAY, Sadrettin, Tü rk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1986.
MAALOUF, Amin, Arapların Gözünden Haçlı Seferleri, Yapı Kredi Yayınları, Ankara, 2003.
MANSEL, Arif Mü fit, Ege ve Yunan Tarihi, Tü rk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1984.
MERÇİL, Erdoğan, Mü slü man Tü rk Devletleri Tarihi, Tü rk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991.
MERÇİL, Erdoğan, Gazneliler Devleti Tarihi, Tü rk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
MERT, Osman, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 36, Erzurum, 2008.
Naima, Tarih-i Naima, Zuhuri Danışman Yayınevi, İstanbul, 1968.
Nizamülmülk, Siyasetname, Dergah Yayınları, İstanbul.
OSTROGORSKY, George, Bizans Devleti Tarihi, çev.: IŞILTAN, Fikret, Tü rk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991.
ÖGEL, Bahaettin, Bü yü k Hun İmparatorluğu Tarihi I-II, Kü ltü r Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1981.
ÖGEL, Bahaettin, Tü rklerde Devlet Anlayışı, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1982.
ÖGEL, Bahaettin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Türk Mitolojisi, C 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
ÖZÇELİK, Nazmi, İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı, Nobel Yayınları, Ankara, 2002.
ÖZTUNA, Yılmaz, Bü yü k Tü rkiye Tarihi, C 12, Ötü ken Yayınları, İstanbul, 1977.
ÖZTUNA, Yılmaz, Türk Tarihinden Yapraklar, Ötüken Yayınları, Ankara, 1988.
ÖZÜNLÜ, İlker, Endü lü s, Tü rkiye İş Bankası Yayınları, I. Baskı, İstanbul, 2005.
PARMAKSIZOĞLU, İsmet, ÇAĞLAYAN, Yaşar, Genel Tarih Eski Çağlar ve Tü rk Tarihinin İlk Dönemleri, Funda Yayınları, Ankara, 1976.
SARIÇAM, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2011.
SEVİM, Ali, MERÇİL, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilat ve Kü ltü r, Tü rk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 1995.
SEVİM, Ali, YÜCEL, Yaşar, Tü rkiye Tarihi, C 1/3, Tü rk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1990.
SIRMA, İhsan Süreyye, Emeviler Dönemi, Beyan Yayınları, İstanbul, 1991.
TANERİ, Aydın, Türk Devlet Geleneği, MEB Yayınları, İstanbul, 1993.
TANPINAR, Ahmet Hamdi, Beş Şehir, Tü rk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1960.
Thukydides, Peloponnesoslularla Atinalıların Savaşı, çev.: DEMİRCİOĞLU, Halil, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakü ltesi Yayınları, Ankara, 1950.
TREVAR Bryce, The Kingdom of The Hittites, Yenilikçi Tarih Öğretimi Etkinlik Örnekleri, Harf Yayınları, 2012.
TOROS, Halime, Asya’nın Kandilleri, Hece Yayıncılık, Ankara, 2006.
TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Tü rk-İslam Medeniyeti, Tü rk Kü ltü rü nü Araştırma Enstitü sü Yayınları, Ankara, 1965.
TURAN, Osman, On İki Hayvanlı Tü rk Takvimi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakü ltesi Yayınları, İstanbul, 1941.
TURAN, Osman, Tü rk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi, C 1/2, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2000.
Tü rk Dü nyası El Kitabı, C 1/2, Dil, Kü ltü r, Sanat, Tü rk Kü ltü rü nü Araştırma Enstü tü sü , Ankara, 1992.
Tü rkler Ansiklopedisi, C 1/8, Yeni Tü rkiye Yayınları, Ankara, 2002.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, C 1/10, Anadolu Yayıncılık, İstanbul.
Tüzükât-ı Timûrîn ve Cengiz Yasası, Hazırlayan: A. YALÇIN, İstanbul, 1974.
YILDIZ, Dursun Hakkı, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi C 1/10, Çağ Yayınları, İstanbul.
Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, çev.: ARAT, Reşit Rahmeti, Tü rk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1974.
YÜCEL, İrfan, Peygamberimizin Hayatı, Diyanet İşleri Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
Genel Ağ Kaynakçası
www.kultur.gov.tr — www.ttk.gov.tr — www.arkeo.hacettepe.edu.tr
www.dergiler.ankara.edu.tr — www.kulturvarliklari.gov.tr — harbiform.org
219
GÖRSEL KAYNAKÇA
1. ÜNİTE
Resim 1.1
Resim 1.2
Resim 1.3
Resim 1.4
Resim 1.5
Resim 1.6
Resim 1.7
Resim 1.8
Resim 1.9
Resim 1.10
Resim 1.11
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
Kapalı Çarşı (Thomas Allom, 1839)
Padişah fermanı, Türkler, http://www.forumacil.com/osmanli-tarihi.
Harman (Namık İsmail)
Mustafa Kemal Çanakkale Cephesi’nde, Anıkabir Kurtuluş Savaşı Müzesi
İstanbul’un fethi, Fausto Zonaro
Sarıkamış Harekâtı, temsilî resim, 120 film afişinden alıntıdır, http://muharrembelge.blogspot.com
Çanakkale Savaşı’ndan bir görünüm, Anıkabir Kurtuluş Savaşı Müzesi
Kadefl Savaşı, temsilî resim, http://www.forceindia.net/BattleofKadesh.aspx
Osmanlı ordusunun yaptığı bir savaşı anlatan temsilî resim (Mustafa Cemil) Türkler C 10, s. 221
Naima, http://www.yeniansiklopedi.com/naima/
Ahmet Cevdet Pafla, http://board.ogame.com.tr/board314-diğer/board346-kültür-sanat
Resim 2.1
Resim 2.2
Resim 2.3
Resim 2.4
Resim 2.5
Resim 2.6
:
:
:
:
:
:
Resim 2.7
Resim 2.8
:
:
Resim 2.9
Harita 2.1
Harita 2.2
Harita 2.3
Harita 2.4
Harita 2.5
Harita 2.6
Harita 2.7
:
:
:
:
:
:
:
:
Ma€ara duvar resmi, http://asiabusinesscentre.blogspot.com/2012/05/jaman-batuLasgue (Laskö) Ma€arası duvar resmi,http://www.lascaux.culture.fr/?lng=en#/fr/00.xml
Çatalhöyük-Konya, http://anibal.gyte.edu.tr/hebe/AblDrive/73746022/w/Storage/
Çatalhöyük maketi, http://www.tuerqi.info/i/Travel1206.html
Mısır hiyografilerinde tarım
Babil’in Asma Bahçeleri (Martin Heemskerck, (Hollandalı sanatçı Martin Heemskerck’in tarafından
16. yüzyıl gravür - Babil’in Asma Bahçeleri.)
Alp Er Tunga’nın temsilî resmi, http://1ogreten.blogcu.com/alp-er-tunga-destani/4708595
Fenike deniz ticareti temsilî resim, http://www.totalwarturkiye.com/twforum/index.php?topic=80743.0
Knossos Saray› temsilî resim, http://hamilton.arthistory.sbc.edu/ARTH132-Website/Minoan
Dünya üzerindeki ilk uygarl›klar (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Mezopotamya (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Hititler (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Kral Yolu (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Ege ve Yunan Uygarl›klar› (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Büyük ‹skender ‹mparatorlu€u (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Roma ‹mparatorlu€u (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
2. ÜNİTE
3. ÜNİTE
Resim 3.1
Resim 3.1
Resim 3.2
Resim 3.3
Resim 3.4
:
:
:
:
:
Resim 3.5
:
Resim 3.6
Resim 3.7
Resim 3.8
Resim 3.9
:
:
:
:
Minyatür 3.1 :
Minyatür 3.2 :
Minyatür 3.3 :
220
Kürflat İhtilali, temsilî resim, (Bu eser için düzenlenmiştir.) http://www.picstopin.com
Kürflat İhtilali, temsilî resim, (Bu eser için düzenlenmiştir.) http://www.picstopin.com
Mete Han’ın temsilî resmi, http://anadoludestani.com/metehan/
Türklerde hükümdar, temsilî resim, http://www.turkislamdevletleri.com/showthread.php?t=90118
Orta Asya Türklerinin günlük yaşamını gösteren temsilî resim, (Junior Larousse C I, Milliyet Gazetecilik, İstanbul, 1994)
Konargöçer yaşamı anlatan temsilî resim, http://www.forumacil.com/dunya-tarihi/371148-dogugokturk-devleti-hakkin
Attila ve Papa, Mihály Munkácsy, http://www.havasok.hu/cikk/magyar-modernizmus-kulfoldon
Ergenekon’dan çıkış, temsilî resim, http://www.sihirbakanligi.net/forum/index.php?topic=2063.0
Kürşat, temsilî resim, http://www.picstopin.com/567/türk-devletleri
Peçenek atlıları, temsilî resim,
http://www.hjclub.info/bbs/viewtopic.php?printertopic=1&t=617470&start=0&postdays=0&postorder=desc&vote=viewresult&sid=aa237bf4485fd7af1d9dc18790b900e0
At sırtında ok atan bir Hun süvarisi (Minyatür), Türkler Ansiklopedisi C 2)
Mani rahipleri, http://looklex.com/e.o/manichae.htm
Uygurlu Budist rahipler, http://www.tomer.hacettepe.edu.tr/hudil_dergi_sayi4.pdf
Harita 3.1
Harita 3.2
Harita 3.3
Harita 3.4
Harita 3.5
Harita 3.6
Harita 3.7
Harita 3.8
:
:
:
:
:
:
:
:
Resim 4.1
Resim 4.2
Resim 4.3
Resim 4.4
Resim 4.5
Resim 4.6
Resim 4.7
Resim 4.8
Resim 4.9
Harita 4.1
:
:
:
:
:
:
:
:
:
:
Türklerin ana yurdu ve göçler (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Büyük Hun Devleti (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Kavimler Göçü (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Avrupa Hun Devleti (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
I. Köktürk Devleti (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
II. Köktürk (Kutluk) Devleti (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
İpek Yolu’nun Asya güzergâhı (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Diğer Türk devletleri (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
4. ÜNİTE
Harita 4.2
Bizans Dönemi’ndeki Ayasofya’nın kesiti, (http://tr.wikipedia.org)
Çöllerde yaşayan Araplar (bedeviler), http://www.sonpeygamber.info/islam-oncesi-donemdeŞehirde yaşayan Araplar (medeniler), http://tevhid-sancagi.tr.gg/Cahiliyye-D.oe.nemi--.htm
Nübüvvet mührü, http://www.edebiyatdefteri.com/yazioku.asp?id=84946
Hicret, temsilî resim, http://www.shafaf.ir/fa/news/217847
Bedir kuyularının temsilî resmi, http://hacveumre.diyanet.gov.tr/Files/Image/Tarihi
Hendek Savafl›’n›n temsilî resmi, https://fbcdn-sphotos-e-a.akamaihd.net/hphotosEski dönemlere ait Kâbe’nin temsilî resmi, http://bursaulucami.blogspot.com.tr/2013/02/kapisiMüslümanların İspanya’yı fethinin temsilî resmi, http://ahmet-unal.tr.gg/islamiyet.htm
‹slamiyetin do€uflu s›ras›nda dünyan›n genel durumu (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için
çizilmiştir.)
: İslam Devleti sınırları (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Resim 5.1
Resim 5.2
Resim 5.3
Resim 5.4
Resim 5.5
Resim 5.6
:
:
:
:
:
:
5. ÜNİTE
Resim 5.7 :
Resim 5.8 :
Minyatür 5.1 :
Minyatür 5.2 :
Harita 5.1
:
Harita 5.2
:
Harita 5.3
:
Harita 5.4
:
Harita 5.5
:
Türk İslam şehirleri, temsilî resim, Tarihte İlginç Gerçekler, kapak resmi
Çağrı Bey’in Anadolu’ya akınını gösteren temsilî resim, bu eser için tasarlanmıştır.
Alp Arslan’ın temsilî resmi, http://tarihvemedeniyet.org/dergi-yuksek-kalite/
Malazgirt Savaşı’yla ilgili temsilî resim, http://dunyaharptarihi.blogspot.com/2012/05/malazgirt
Alamut Kalesi’nin temsilî resmi, http://www.dailydesigninspiration.com/drawings-and-illustrations
Türk-İslam devletlerinde sosyal ve ekonomik yapıyı gösteren temsilî resim, http://www.wikipaintings.org
Türk-İslam devletlerinde ekonomik yapıyı gösteren temsilî resim, http://www.bar-chai.com
Selçuklar Dönemi’ne ait celi yazı,http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=19284&start=80
Gazneli Mahmut’un hilat giyme törenini tasvir eden temsilî resim, http://commons.wikimedia.org
Selçuklular Dönemi’ne ait İskendername minyatürü, http://commons.wikimedia.org
Tolunoğulları (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
İhşidiler (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Karahanlılar (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Gazneliler (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
Büyük Selçuklu Devleti (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
6. ÜNİTE
Resim 6.1
Resim 6.2
Resim 6.3
Resim 6.4
Resim 6.5
Resim 6.6
Harita 6.1
Harita 6.2
Harita 6.3
: Çaka Bey’in temsilî resmi, http://www.ticarex.com/detay/urun/actaete
: I. Kılıç Arslan’ın temsilî resmi, http://www.tarsuskentarsivi.org/icerik/136/-Kutalmisoglu-Suleyman
: Haçlıların Kudüs’ü ele geçirmelerini tasvir eden temsilî resim,
http://www.sundayschoolposters.com
: Anadolu köylüsü (Namık İsmail)
: Konargöçerler (Lewis John)
: Şehir hayatı (Lewis John)
: Anadolu’da kurulan ilk Türk beylikleri haritası (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
: Selçuklu Devleti ticaret yolları haritası (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
: XIII. yüzyıl sonlarında Anadolu’nun genel durumu (Tarih atlasından faydalanılarak bu eser için çizilmiştir.)
221
222
223
(Bosna - Hersek,
Arnavutluk, Makedonya, Kosova, BatÝ Trakya)