İş Dünyasında Yapılan Ayırımcı Uygulamaların Ayrımcılık, her insanın doğuştan eşit olduğu fikir ve ilkeden gelen, dolayısıyla bir haksızlığa işaret ederek, insanlar arası hukuk dışı farklı bir davranışı belirten bir kavramdır. İş İlanlarındaki Yansımaları Toplumsal yaşamın her alanında varlığını gösteren ayrımcılığın en belirgin örneklerine iş dünyasında rastlanmaktadır. İşletmelerin ihtiyaç duydukları insan kaynağıyla ilgili işin özelliklerinin gerektirmediği nitelikler aramalarıyla ilanlarda kullanılan insan figürlerinin erkek veya kadın olması ya da ilanlarda "askerliğini tamamlamış olmak", "seyahat engeli olmamak" gibi ifadelerle de kadına yönelik ayrımcılık gerçekleştirilebilmektedir. Yaş: İlanlarda sıklıkla bir yaş belirterek, bu yaşın başlayan ayrımcılık uygulamalarıyla; işe alma, terfi altında veya üstünde olmama şartı aranmasıyla ettirme, görevlendirme, tazminatları belirleme, şirket gerçekleştirilen bu ayrımcılık türü Amerika Birleşik imkânlarından yararlandırma, ücretlendirme, yan haklar sunma, emeklilik planları oluşturma, tayin etme, görevden alma, işten çıkarma gibi birçok süreçte karşılaşılmaktadır. İş dünyasında uygulanan ayrımcılıklarının türleri incelendiğinde ise cinsiyet, yaş, Devletleri'nde 1967 yılından beri yasaklanmış engellilik, dini inanç, siyasi görüş, eğitim, etnik köken, kullanılmaması gerektiği vurgulanmaktadır . sendikal üyelik gibi sonuçlara ulaşılmıştır. bulunmaktadır. Hatta "heyecanlı, dinamik, eğlenceli bir ekip arkadaşı olmak, yeni mezun, genç, aktif" gibi kelimelerin de bu ayrımcılık türünü belirttiği ifade edilmekte ve ilanlarda bu tarz kelimelerin Medeni durum: Bu ayrımcılık türü evli veya bekar olma halini değerlendirmeye tabii tutmaktadır. İşletmelerin aday havuzu oluşturmasını ve insan Yapılan çalışmalar, adayların evli olmalarının iş kaynağını temin etmesini sağlayan uygulamalardan biri yaşamı için daha az zaman harcamak isteyeceği olan iş ilanlarında yapılan ayrımcılık türleri, insan inancının bulunduğunu göstermektedir. kaynağının geneline uygulanan türlerle benzer öğeleri içermekle beraber aşağıdaki gibi daha detaylı bir şekilde ele alınabilmektedir: Cinsiyet: İş dünyasında kadın ve erkek olmak üzere yapılan bu ayrımcılık türü, daha işe almada değil, toplumsal olarak mesleklere yönlendirmede bile kendini gösterebilmektedir. Bu durum iş ilanlarında etmekte ve direkt kadın veya erkek da devam belirtilmesinin haricinde, olmalarının 1 Fiziksel görünüm: Kilo, boy uzunluğu gibi net ifadelerle veya prezantabl olmak, kişisel bakımına özen göstermek, güler yüzlü olmak, giyimine önem vermek gibi çeşitli kültürlere ve kişilerin bakış açısına göre değişebilen gerçekleştirilebilmektedir. ifadelerle Fotoğraf istemek de de fiziksel görünüm ayrımcılığı yapmanın bir başka yolunu oluşturmaktadır. Eğitim: Genellikle eğitim düzeyi arttıkça kişilerin etkinliği de artmaktadır. Ancak ilanlarda iş ile ilgisi gerekçelendirilemeyecek bir eğitim seviyesi istenerek veya özellikle 2013 yılında yayımlanan Hürriyet Gazetesi İK eklerinde bir eğitim kurumunun adı verilerek ayrımcılık göre en çok ayrımcılık yapılan konuları aşağıdaki yapılmaktadır. Verilen iş ilanı için o alanla ilgili gerekli eğitimi tamamlamış olmanın haricinde "yüksek lisans yapmış olmak, İTÜ, ODTÜ, Boğaziçi Üniversitesi'nden mezun olmak, itibarlı üniversitelerden mezun olmak" gibi ifadeler tablodaki gibi sıralamak mümkündür. Buna göre en çok eğitimle ilgili yapılan ayrımcılığın örneklerini oluşturmaktadır. Ulusal köken: İşin yapılması ve gerekleriyle ilgisi olmayacak bir biçimde aranan kişinin ırkını, etnik kökenini, doğum yerini, kültürlerini simgeleyen ifadeler de bir diğer ayrımcılık türünü oluşturmaktadır. "Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı yayımlanan 652 iş ilanı üzerinde yaptığımız araştırmaya ayrımcılığın deneyim, eğitim alanı, cinsiyet, eğitim düzeyi ve askerlik durumuyla ilgili yapıldığı tespit edilmiştir. Sıklık % Deneyim 443 67,6 Eğitim alanı 310 47,5 Cinsiyet 200 30,7 Eğitim düzeyi 163 24,6 Askerlik durumu 140 21,5 Fotoğraflı başvuru 85 13 Yaş 70 10,7 İkamet yeri 59 9 Fiziksel görünüm 30 4,6 Ulusal köken 9 1,4 Mezun olunan okul 8 1,2 olmak, yerlisi olmak, göçmen olmamak" gibi Engellilik durumu 6 0,9 ifadeler ulusal köken ayrımcılığının örneğini Sigara kullanımı 5 0,8 Medeni durum 1 0,2 oluşturmaktadır. Engellilik: Birleşmiş Milletler'in 2007 yılında kabul ettiği Engelli Kişilerin Hakları Sözleşmesi'ne göre engelli kavramı; diğer bireylerle eşit koşullar İş ilanlarını veren işletmelerin faaliyette bulundukları sektör ile ayrımcılık konuları arasında aşağıdaki çapraz tabloda da görülebileceği gibi, bir ilişki bulunmaktadır. Eğitim düzeyi Cinsiyet Askerlik durumu 3 7 1 3 7 Eğitim 16 18 3 4 4 Enerji 18 13 6 12 6 Sektör adı Deneyim katılımlarının önünde engel teşkil eden uzun süreli Bankacılık ve Sigortacılık fiziksel, zihinsel, düşünsel ya da algısal bozukluğu bulunan kişileri olarak tanımlanmaktadır (www.eyh.gov.tr). Buna göre engelliler diğer bireylerle eşit koşullar altında değerlendirildiklerinde tam ve etkin bir şekilde katılım gösterememektedir. Bu durum dolaylı ayrımcılığın bir örneğini oluşturmaktadır ve uygun koşullar sağlanırsa durum eşitlenebilecektir. Türkiye Cumhuriyeti'nin 4857 sayılı İş Kanununun 30 uncu maddesine göre 50 ve daha fazla personel çalıştıran kamu ve özel sektör kuruluşlarının engelli çalıştırmaları gerekmektedir (mevzuat.gov.tr). Bu nedenle özel olarak verilen ve engelli personel arayan iş ilanları bulunmaktadır. Ama engelliler bunların haricindeki ilanları da değerlendirebilmektedirler. Ancak ilanlarda bulunan "Sağlık durumunun iş yapmaya elverişli ifadeler üstü kapalı bir biçimde olması" gibi ayrımcılığa neden olmaktadır. 2 Eğitim alanı altında topluma tam ve etkin bir şekilde Gıda 19 13 5 12 14 İnşaat, gayrimenkul 155 119 47 71 27 Kimya, İlaç 20 15 5 17 19 Lojistik, Ulaştırma, Taşımacılık 10 8 5 5 5 Otomotiv ve yan sanayi 14 13 5 11 13 Sağlık, Medikal 21 18 9 11 5 Tarım ve Hayvancılık 16 7 8 7 7 Teknoloji, İletişim, Bilişim 41 29 26 12 8 Turizm ve Otelcilik 81 36 30 25 18 Sektör Belirtilmemiş 12 5 3 4 3 Mağazacılık, Hızlı tüketim 9 7 0 3 3 Maden, Taş Ocakçılığı, Taş Üretimi 8 1 10 2 1 ARGE 0 1 0 0 0 İş ilanları üzerinde yapılan içerik analizi sonucunda deneyim konusunda yapılan ayrımcılıkların iş ilanını veren işletmenin faaliyette bulunduğu sektöre, Yaptığımız bu çalışma işletmelerin daha iş ilanlarında bazı ayrımcılıklar yaptıklarını göstermiştir. Bu durum işletmenin türüne, iş ilanının hedefi olan personel ayrımcılıkların personel seçme, terfi ettirme, grubuna, çalışma alanına ve pozisyona göre farklılık ödüllendirme, ücretlendirme, işten çıkartma vb. insan gösterebileceği söylenebilir. kaynakları yönetiminin diğer süreçlerinde sürme alanına ilişkin ayrımcılıkların iş ilanını Ayrıca eğitim veren işletmenin faaliyette bulunduğu sektöre, sahipliğine, hedef personel grubuna ve çalışma alanına; eğitim düzeyine ilişkin ayrımcılıkların iş ilanını veren işletmenin faaliyette bulunduğu sektörün yanı sıra personel grubuna, çalışma alanına ve pozisyona; cinsiyet konusundaki ayrımcılıkların iş ilanını veren işletmenin faaliyette bulunduğu sektörün ve sahipliğinin yanı sıra hedeflenen personel grubuna ve çalışma alanına; askerlik durumuna ilişkin ayrımcılıkların da iş ilanını veren işletmenin faaliyette bulunduğu sektörün ve sahipliğinin yanı sıra çalışma alanına bağlı olarak değişmesi beklenebilir. Bu araştırma ile ulaşılan sonuca dayalı olarak iş ilanlarında en sık rastlanan ayrımcılıkların işletmenin kamu, özel ya da karma olması gibi türüyle, verilen ilandaki işin pozisyonuyla (yönetici pozisyonu olması olasılığının habercisi olarak kabul edilebilir. Oysa, bu iş ilanlarını veren işletmelerin sahiplerine ya da yöneticilerine sorulduğunda muhtemelen başkalarına haksızlık yapılmasını, fırsat eşitsizliği yaratılmasını, insanlara adil davranılmamasını, bazı çıkarların ve olanakların bireysel yetenek ve çalışmalar sonucu değil haksız yollarla elde edilmesini doğru bulmayacaklardır. Hatta ayrımcılık yaptıklarını kabul etmeyebilirler de. Ancak bilinçli ya da bilinçsiz; önyargıların ya da kültürel inanışların etkisiyle; rasyonel açıdan doğru görülerek (örneğin, kadınların doğum nedeniyle belli bir müddet işlerinden uzaklaşmaları ancak erkeklerin uzaklaşmamaları gibi) ayrımcılıklar yapılmakta veya yapılan ayrımcılıklar meşrulaştırılmaktadır. Bunun sonucunda da hem toplumsal, hem de iş dünyası açısından ciddi eşitsizliklerle ve adaletsizliklerle ya da olmamasıyla) çok da ilişkili olmayabileceğini karşılaşılmakta ve derin yaraların açılması için zemin söylemek yanlış olmaz. İlave olarak ayrımcılık oluşturulmaktadır. yapılması ile ilk sırada işletmenin faaliyette bulunduğu sektörün, çalışma alanının, aranmakta olan personel grubunun ve şirket sahipliğinin daha etkili olduğu sonucu çıkarılabilir. Eşitlik, bireyler açısından temel bir haktır. Bu nedenle bireyler, bu ilkeye dayanarak eşit işlem görmeyi veya kendilerinin ayrıma tabi tutulmamasını isteme hakkına sahiptirler. Bu nedenle ayrımcılıkları önceleyecek önlemlerin alınması gerekir. Bu konuda daha ayrıntılı bilgi almak için Bkz.: S.Benligiray ve H.Özkan Tez (2014). "İş Dünyasındaki Ayırımcı Uygulamaların İş İlanlarındaki Yansımaları: Türkiye Örneği" 12. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Bildiri Kitabı, 2. Cilt, s. 1407-1415. 3