ortaöğretim - video.eba.gov.tr
advertisement
ORTAÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERS KİTABI 11. SINIF YAZARLAR Eyüp KOÇ Musa ŞİMŞEKÇAKAN Mehmet BAYDAŞ Dr. Eşref ALTAŞ Editör : Dr. Ahmet TÜRKAN Dil Uzmanı : Erdal ALTUN Görsel Tasarım : Dilek ANDER İzzettin Yılmaz BAŞKAR Rehberlik Uzmanı Program Geliştirme Uzmanı Ölçme Değerlendirme Uzmanı : Davut YURTTAŞ : Süleyman MUTLU : Çetin TORAMAN İÇİNDEKİLER ÖĞRENME ALANI: İNANÇ ÜNİTE I: İNSAN VE KADERİ 1. Kader ve Kaza Kavramları .....................................................................................................10 2. İnsan İradesi ve Kader ............................................................................................................12 3. Kaderle İlişkilendirilen Bazı Kavramlar . ...............................................................................15 3.1. Ecel ve Ömür ..................................................................................................................15 3.2. Hayır ve Şer ....................................................................................................................16 3.3. Afet .................................................................................................................................16 3.4. Sağlık ve Hastalık ...........................................................................................................18 3.5. Rızık . ..............................................................................................................................18 3.6. Başarı ve Başarısızlık .....................................................................................................20 3.7. Tevekkül...........................................................................................................................21 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM..........................................................................................22 ÖĞRENME ALANI: İBADET ÜNİTE II: İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI 1. İbadetler ile İlgili Temel İlkeler ..............................................................................................24 1.1. İsteklilik ve Samimiyet ...................................................................................................24 1.2. Gösterişten Uzak Olmak . ...............................................................................................26 1.3. Kolaylık ve Güç Yetirebilirlik ........................................................................................26 2. İslam’da İbadetlerin Faydaları ................................................................................................28 2.1. İbadetlerin Bireysel Faydaları ........................................................................................28 2.2. İbadetlerin Toplumsal Faydaları .....................................................................................32 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM..........................................................................................37 ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED(s.a.v.) ÜNİTE III: HZ. MUHAMMED’İN ÖRNEKLİĞİ 1. Kur’an’da Örnek İnsan ve Özellikleri ....................................................................................40 2. Hz. Muhammed Bizim İçin Bir Örnektir. ...............................................................................41 2.1. Hz. Muhammed’in Güvenilirliği ....................................................................................43 2.2. Hz. Muhammed’in Merhametli Oluşu . ..........................................................................44 2.3. Hz. Muhammed’in Adaletli Oluşu . ................................................................................46 2.4. Hz. Muhammed’in Kolaylaştırıcılığı . ............................................................................47 2.5. Hz. Muhammed’in Hoşgörüsü .......................................................................................48 2.6. Hz. Muhammed’in Sabrı ve Kararlılığı ..........................................................................49 3. Kültürümüzde Hz. Muhammed Sevgisi . ................................................................................51 4. Kültürümüzde Ehl-i Beyt Sevgisi ...........................................................................................53 Okuma Metni: Şiirlerimizde Hz. Muhammed Sevgisine Örnekler ............................................55 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM..........................................................................................57 ÖĞRENME ALANI: VAHİY VE AKIL ÜNİTE IV: İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR 1. İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının Sebepleri ...........................................................60 2. İslam Düşüncesinde Siyasi-İtikadî Yorumlar .........................................................................64 2.1. Haricîlik ..........................................................................................................................64 2.2. Şia ...................................................................................................................................65 2.3. Mu’tezile . .......................................................................................................................66 2.4. Maturidilik ......................................................................................................................67 2.5. Eşarilik ............................................................................................................................69 3. İslam Düşüncesinde Amelî-Fıkhî Yorumlar ...........................................................................70 3.1. Hanefilik .........................................................................................................................70 3.2. Malikilik .........................................................................................................................71 VII 3.3. Şafiilik ............................................................................................................................71 3.4. Hanbelilik .......................................................................................................................72 3.5. Caferilik ..........................................................................................................................73 4. İslam Düşüncesindeki Yorumları Birleştiren Unsurlar............................................................74 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM..........................................................................................78 ÖĞRENME ALANI: AHLAK VE DEĞERLER ÜNİTE V: AİLE VE DİN 1. Aile Toplumun Temelidir. .......................................................................................................80 2. Dinler Evliliğe Önem Verir. ....................................................................................................82 3. Kur’an’dan ve Hz. Peygamber’den Aile ile İlgili Öğütler .....................................................83 3.1. Ailenin Kurulması ve Korunması ile İlgili Öğütler ........................................................84 3.2. Aile İçi İletişim ile ilgili Öğütler ....................................................................................85 3.3. Aile İçi Görev ve Sorumlulukla İlgili Öğütler ................................................................86 3.4. Hısım, Akraba ve Komşularla İlgili Öğütler ..................................................................88 Okuma Metni: Hz. Fatıma ve Onun Aile Fertleriyle İlişkileri . ..................................................90 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM..........................................................................................91 ÖĞRENME ALANI: DİN VE LAİKLİK ÜNİTE VI: ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ 1. Diyanet İşleri Başkanlığı ........................................................................................................94 1.1. Kuruluşu .........................................................................................................................94 1.2. Din Görevlileri . ..............................................................................................................96 2. Dinî Yayınlar ...........................................................................................................................97 2.1. Türkçe Tefsir ve Meal Çalışmaları .................................................................................98 2.2. Türkçe Hadis Kitabı Çalışması .....................................................................................100 3. Hutbelerin Türkçe Okunması . ..............................................................................................101 Okuma Metni: “Atatürk’ün Balıkesir Hutbesi”.........................................................................103 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM........................................................................................104 ÖĞRENME ALANI:DİN, KÜLTÜR VE MEDENİYETLER ÜNİTE VII: İSLAM VE ESTETİK 1. Evrendeki Ölçü ve Ahenk .....................................................................................................107 2. İnsan ve Estetik .....................................................................................................................109 3. Kur’an ve Güzellik ...............................................................................................................110 4. Hz. Muhammed ve Güzellik .................................................................................................112 5. Yaşamda Güzellik .................................................................................................................113 5.1. Sözde Güzellik . ............................................................................................................114 5.2. Davranışta Güzellik ......................................................................................................115 5.3. İş ve Üründe Güzellik ...................................................................................................117 6. İslam Medeniyetinde Estetik ................................................................................................118 6.1. Mimari ..........................................................................................................................119 6.2. Edebiyat ........................................................................................................................121 6.3. Musikî ...........................................................................................................................123 6.4. Hat, Tezhip, Ebru ve Minyatür .....................................................................................124 Okuma Metni: Mimar Sinan .....................................................................................................129 ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM........................................................................................131 SÖZLÜK...................................................................................................................................132 KAYNAKÇA............................................................................................................................140 VIII ÖĞRENME ALANI: İNANÇ 1. ÜNİTE : İNSAN VE KADERİ ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. “Kader, kaza ve alın yazısı” kavramlarının anlamlarını sözlüklerden bulunuz. 2. “Ne ekersen onu biçersin.” sözünden ne anladığınızı açıklayınız. 3. Yaşanan felaketlerle kader arasındaki ilişkiyi araştırınız. 4. Kader konusunda toplumda var olan yanlış anlayışlara örnek veriniz. 5. İnsanların özellikle zor zamanlarında kaderci bir eğilime girmesinin sebeplerini araştırınız. 9 1. ÜNİTE 1. Kader ve Kaza Kavramları “Doğa kanunları evrenin kaderidir” cümlesindeki “kader” sizce ne anlama gelmektedir? İnsanın yaratılışından bitkilerin doğasına, hayvanların dünyasından tabiattaki elementlerin dengesine kadar her şey belli bir ölçü ve ahenk içindedir. Kur’an’da güneş, ay ve yıldızların yörüngeleri içindeki hareketlerinden gece ve gündüzün ardı ardına gelişine, yeryüzünün ihtiyacı olan yağmur miktarından gemilerin suda yüzmesine kadar pek çok örnek verilerek bir uyum ve dengeden bahsedilir. Böylece Allah her şeyi amacına uygun bir şekilde yaratmış, tabiatını be­lirleyip hedefine doğru yöneltmiştir.1 Bu uyum ve dengeyi sağlayan ölçülere kader denir. Sözlükte “gücü yetmek, planlamak, ölçü ile yap­mak, bir şeyin şeklini ve niteliğini belirle­mek, kıymetini bilmek, rızkını daraltmak” gibi manalara gelen kader, “Allah’ın sonsuz ilmi ve kudretiyle başlangıçtan sona kadar evrende olacak herşeyi planlaması, varlıkları istediği şekil ve biçimde yaratması ve insanların özgün iradelerine göre yapacakları herşeyi Allah’ın önceden bilmesi, takdir etmesi, bir plana göre düzenlemesi”2 olarak tarif edilir. Bu kavram, Allah’ın bütün evreni ezelî ilmiyle belli bir ölçü ve uyum içerisinde yarattığını ifade eder. Kaza ise “Allah’ın nesne ve olaylara ilişkin ezelî planını gerçekleştirmesi” şeklinde tanımlanır.3 Burada kastedilen, Allah’ın takdir ettiği şeylerin zamanı gelince bu plana uygun olarak meydana gelmesidir. İLİŞKİLENDİRELİM “Kuşkusuz biz her şeyi bir ölçüye göre yarattık.” Kamer suresi, 49. ayet. DENGE Dünya ile Güneş arasındaki uzaklık Atmofer tabakasının kalınlığı Ay’ın dünyaya uzaklığı DÜZEN KURALLAR Gece gündüzün oluşması Her cismin bir yörüngede hareket etmesi Gelgit olayı Mevsimlerin sürekliliği Mevsimlerin oluşması Gece gündüzün birbirini takip etmesi Allah’ın yaratmasındaki ölçüye ilişkin kavram haritasını yukarıdaki ayetle ilişkilendiriniz. 1 Furkân suresi, 62. ayet. 2 Dinî Terimler Sözlüğü, Heyet, s. 188. 3 Yusuf Şevki Yavuz, “Kader”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 24, s. 58. 10 İNSAN VE KADERİ NOT EDELİM_______________ Kur’an’ın evrendeki düzenden bahsetmesinin sebeplerinden biri de insanda çevre bilinci oluşturmaktır. Rahmân suresinin 5-8. ayetlerinde şöyle buyrulur: “Güneş ve ay bir hesaba göre (hareket etmekte)dir. Bitkiler ve ağaçlar secde ederler. Göğü Allah yükseltti ve mîzanı (dengeyi) O koydu. Sakın dengeyi bozmayın.” Allah, benzersiz yaratan, yarattıkları üzerinde tasarrufta bulunan ve yaşamın kaynağı olması açısından yaratılışı sürekli devam ettirendir. Enbiyâ suresinin 16. ayetinde; “Bir de, (şunu bilin ki) gökleri ve yeri ve bu ikisi arasında var olan hiçbir şeyi bir oyun, bir eğlence olsun diye yaratmadık.” buyrularak yaratılışta bir hikmet olduğu vurgulanmıştır. Allah, hiçbir şeyi boşuna, gelişigüzel yaratmamış ve yaratılışta eksik bir şey de bırakmamıştır. Bu anlamda yaratılan varlıkların sahip oldukları bütün ölçü ve özellikler onların kaderidir. Allah, geceyi dinlenme, gündüzü ise çalışma vakti kılmıştır. Güneş ve ayı zaman ölçüsü olarak belirlemiş, insanların yaşam ve ölüm zamanlarını takdir etmiştir. Yeryüzündeki hayat, Allah’ın yarattığı bu düzen ve denge sayesinde sürmektedir. Kur’an’da bu uyumu sağlayanın Allah olduğu şöyle vurgulanır: “Hiçbir şey yoktur ki kaynağı bizim katımızda olmasın ve biz hiçbir şey indirmeyiz ki kusursuzca belirlenmiş bir ölçüye, bir uyuma dayanmasın.”1 Bu anlamda kader; fizik, kimya ve biyoloji sahalarında olduğu gibi sosyal ve psikolojik alanlarda da söz konusu olan değişmez yasalardır. AÇIKLAYALIM _______________ Evrendeki biyolojik veya sosyolojik yasaların, Allah’ın takdir ettiği bir kader olmasının ne anlama geldiğini, açıklayınız. 1 Hicr suresi 21. ayet. 11 1. ÜNİTE İnsanın fiziki yapısının yanı sıra iyilik ve kötülük yapabilecek şekilde yaratılması, akıl ve irade gücünü kullanması gibi özellikleri onun kaderini oluşturur. İnsan, yaratıcı bir gücün varlığına inanmaya ve bu doğrultuda hareket etmeye ihtiyaç hissedecek şekilde yaratılmıştır.1 İnsanın bir anne ve babaya sahip olması, ölümlü olması ve ten rengi gibi değiştiremeyeceği fiziki özellikleri ve kabiliyetleri de onun kaderidir. YORUMLAYALIM_______________ Deyim, atasözü ve şarkı sözlerinde alın yazısı veya kaderle ilgili ifadeleri araştırınız. Elde ettiğiniz sonuçları doğru kader anlayışı çerçevesinde yorumlayınız. 2. İnsan İradesi ve Kader “İnsanın akıl sahibi, özgür ve sorumlu bir varlık olması onun kaderidir.” sözüyle anlatılmak istenen nedir? İnsanın irade sahibi, akıllı ve özgür olması onun davranışlarında sorumlu olması anlamına gelir. Bu yüzden kader, insanın akıl sahibi, özgür ve sorumlu olması ile yakından ilgilidir. Akıl, insanın seçimlerini belirleyen önemli bir araçtır. İnsan aklını kullanarak doğru ile yanlışın, güzel ile çirkinin, hak ile batılın arasındaki farkı anlar. Bu nedenle Kur’an aklımızı kullanmamızı istemiştir.2 Kur’an’da aklını kullanmayanların kötü bir sonuçla karşılaşacakları belirtilmiştir. İnanan bir insan, aklın Allah tarafından kendisine verilen bir lütuf olduğunu bilir. İnsan, Allah’ın kendisine verdiği bu nimetin farkında olmalıdır. Kendisine ve çevresine zarar verecek davranışlardan kaçınmalıdır. Şûrâ suresinin 30. ayetinde, “Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle işledikleriniz yüzündendir…” buyrularak insanın düşüncesizce hareket etmesinin sonuçlarına katlanacağı vurgulanmıştır. Özgürlük; herhangi bir sınırlama veya zorlama olmadan düşüncelerini ifade edebilme, iyi veya kötü yönde istediği gibi davranabilme durumudur. Allah, insana özgürce hareket edebileceği geniş bir alan açmış ve onu özgürlüğü oranında da sorumlu tutmuştur. İnsanın kaderi, fiillerinde özgürlüğü oranında sorumlu olmasıdır. Bu yüzden insan, baskı altında yapmak zorunda kaldığı şeyler için hesap vermez. İnsan, Allah tarafından yeryüzünde iyi ve ahlaklı olma görevini gerçekleştirmek için özgür bırakılmış1 Rûm suresi, 30. ayet. 2 Yûnus suresi, 100. ayet. 12 İNSAN VE KADERİ tır. İnsana iyiliği ve kötülüğü yapabilme gücü ve imkânı veren Allah’tır. Fakat özgür iradesiyle iyi ya da kötü olanı seçen insandır. Bu seçimi insanın lehine veya aleyhine olabilir. Bu yüzden insan özgürlüğünü doğru yönde kullanmalıdır. BİLGİ KUTUSU İNSANIN KADERİNİ ETKİLEYEN UNSURLAR İnsan akıllı bir varlıktır. İnsan eylemlerinden sorumludur. İnsana düşünme yeteneği verilmiştir. İnsan doğduğu yeri, anne babasının kim olacağını, cinsiyetini ve hangi ırka ait olacağını seçemez. Ancak aklı ve özgür iradesiyle düşünmek ve düşündükleri üzerinde tercih yapıp karar vermek konusunda özgürdür. İnsanı diğer varlıklardan farklı kılan, özgür iradesiyle hareket etmesidir. Allah, insanlara özgür iradesiyle tercihlerini doğru yapabilmesi için yardımcı olmak üzere peygamberler ve kitaplar göndermiştir. Sonra da “…Şüphesiz biz ona (doğru) yolu gösterdik. İster şükredici olsun, ister nankör.”1 ayetinde belirtildiği gibi insanları tercihlerinde serbest bırakmıştır. İnanan insana vahiyle doğru yol gösterilmiştir. İnsan özgür bir varlıktır. YORUMLAYALIM_______________ “…O gün hepiniz Allah’a döndürülüp götürüleceksiniz. Sonra herkese kazandığı amellerin karşılığı verilecek ve onlara asla haksızlık yapılmayacaktır.” Bakara suresi, 281. ayet. Yukarıdaki ayeti insanın sorumluluklarını yerine getirmesinin önemi açısından yorumlayınız. 1 İnsan suresi, 3. ayet; Kehf suresi, 29. ayet. 13 1. ÜNİTE İnsanın sorumlu olması için hür olması gerekir. Sorumluluk; bir kimsenin üzerine aldığı, yaptığı ya da yapması gerekirken yapmadığı bir işten dolayı gerektiğinde hesap vermek zorunda olmasıdır. İnsan sorumlu olduğu bilinciyle hareket ederek söz ve davranışlarının hesabını verebilmelidir. Bu yüzden insan sorumluluklarını başkalarına devredemez ve yok sayamaz. Allah, insanı doğru ve yanlış olanı ayırt edebilecek kabiliyette yaratmış, peygamberler ve kitaplar göndererek iyilik yapanları ödüllendireceğini kötülük yapanları ise cezalandıracağını bildirmiştir. Dolayısıyla insan, özgür iradesiyle yaptığı eylemlerinden sorumludur. İnsanın emek harcamadığı konularda bir beklenti içinde olması doğru değildir. Bu konuda Kur’an’da şöyle buyrulmuştur: “İnsan için ancak çalıştığının karşılığı vardır.”1 İnsan; aklını kullanarak düşünür, planlar yapar, kararlar alır ve uygular. Mutlu ve huzurlu olmak için gayret eden, gelişmek için çalışan, bir amaca ulaşmak için emek harcayan insana bu faaliyetlerini yürütmesi için verilen ölçüler, İnsanın çalışması karşılıksız kalmaz. sunulan imkânlar ve sahip olduğu kabiliyetler onun kaderidir. Kur’an’da pek çok yerde, “Düşünmez misiniz?” veya “Akıl etmez misiniz?” ifadeleriyle insanların ibret alması istenmiştir.2Aklı kullanma konusunda bu teşvik, insanın verdiği kararların ve yaptığı tercihlerin geleceğini belirleme noktasında ne kadar etkili olduğunu gösterir. Allah, insanı ancak gücü nispetinde sorumlu tutar.3 Bu yüzden insanın ailesine ve yaşadığı topluma karşı imkanları nispetinde sorumlulukları vardır. İnsanın ailesine değer vermek, temiz bir çevrede yaşamak, insanlara yardım etmek ve yaşadığı toplumun gelişmesi ve ilerlemesi için elinden geleni yapmak herkes için yerine getirilmesi gereken önemli bir sorumluluktur. İnsanın çaba harcamaksızın kendini olayların akışına bırakması düşünülemez. İnsanların kaderi, sorumluluklarını örten bir sığınak olarak görmeleri doğru değildir. Ayrıca insan, yanlış anlayışların etkisinde kalarak ÖRNEKLENDİRELİM_______________ değiştirme ve düzeltme imkânı bulamadığı ve “İnsanın bir baskı ve zorlama olmaksızın sehoşuna gitmeyen durumlar karşısında, “Ne çimlerinde özgür olması, eylemlerinden sorumyapalım kader böyleymiş.” diyemez. Zira bu lu olmasını gerektirir.” sözünü örneklendiriniz. tür yaklaşımlar insanın kendi sorumluluğundan kaçması anlamına gelir. 1 Necm suresi, 39. ayet. 2 Nahl suresi, 12. ayet. 3 Bakara suresi, 286. ayet. 14 İNSAN VE KADERİ 3. Kaderle İlişkilendirilen Bazı Kavramlar Kader söz konusu edildiğinde onunla ilişkilendirilen bazı kavramlar vardır. Ecel, rızık, afet, sağlık ve hastalık, başarı ve başarısızlık, tevekkül, hayır ve şer gibi kavramlar bunlardan bazılarıdır. İnsanın kader konusunda sağlıklı bir anlayışa varabilmesi için de bu kavramların doğru anlamasına bağlıdır. 3.1. Ecel ve Ömür “…Her biri bin yıl yaşamak ister…” Bakara suresi, 96. ayet. Allah doğal yaşam süresini belirleme hakkını insana bıraksaydı insanların daha çok yaşama arzusu nelere yol açardı? Ecel kelimesi, sözlükte; hayatın sonu, müddet ve süre gibi anlamlara gelmektedir. Bu kavram insanın ömrünün bittiğini anlatır. Ömür ise insanın doğumundan ölümüne kadar geçen süredir. Âl-i İmrân suresinin 185. ayetinde, “Her canlı ölümü tadacaktır…” buyrulmuştur. Ayrıca Kur’an’da canlıların olduğu gibi milletlerin de bir ömrünün olduğu anlatılır.1 Ölüm, hayatın bir gerçeğidir. Yeryüzünde var olan herşey her gün biraz daha eksilerek yok olmaktadır.2 Kur’an’da insana düşünüp tercihlerini yapabileceği kadar bir ömür verildiği hatırlatılır.3 Allah, yarattıkları için bir ecel tayin edendir. Ecel, Allah’ın bir takdiri olarak onun izni olmadan gerçekleşmez. Bu anlamda kader, Allah’ın ömrün uzamasının da kısalmasının da ölçülerini belirlemesidir. Bu konuda Kur’an’da, “...Bir canlıya ömür verilmesi de onun ömründen azaltılması da mutlaka bir kitaptadır. Şüphesiz bunlar, Allah’a kolaydır.”4 buyrulmuştur. Eyüp Mezarlığı’ndan bir görünüm DEĞERLENDİRELİM_______________ İnsanın doğal ömrünü tamamlamasına engel olan sebeplerin neler olabileceğini değerlendiriniz. 1 A’râf suresi, 34. ayet. 2 Âl-i İmrân suresi, 145. ayet; Enbiyâ suresi, 44. ayet; En’âm suresi, 2. ayet; Kasas suresi, 88. ayet. 3 Enbiyâ suresi, 44. ayet; Fâtır suresi, 37. ayet. 4 Fâtır suresi, 11. ayet. 15 1. ÜNİTE 3.2. Hayır ve Şer “Allah’ın yapmamızı istediği şeyler bizim için hayırdır.” sözüyle anlatılmak istenen ne olabilir? Hayır, sözlükte iyi ve faydalı iş demektir. Terim olarak Allah’ın emrettiği, razı olduğu ve sevdiği davranışlar anlamına gelir. Şer ise kötü ve fena iş demektir. Terim olarak ise Allah’ın yasakladığı ve hoşnut olmadığı, sonuçta yerilen ve cezayı hak eden davranışlar anlamına gelir. Hayır ve şerrin her ikisi de insanın kendi eylemleri sonucu ulaşabileceği değerlerdir. İnsanın filleri iyi ya da kötü ve bu fillerinin sonuçları da hayır ve şer olarak bir değer taşır. Bu fiillere bu değerleri takdir eden Allah’tır. İnsan aklı ise bunları kavrama ve bulma yeteneği ile donatılmıştır.1 Allah, hayrı mükâfatlandıracak şerri ise cezalandıracaktır. Bu yüzden insanın hayır işlemesi ve şerden kaçınması gerekmektedir. Kur’an’da hayra ulaşmanın ya da şerre bulaşmanın insanın kendi elinde olduğu belirtilir.2 Dürüstlük, adalet, iyilik, yardımlaşma insanlar için hayırdır. İnsana zarar verici olan davranışlar, haksızlıklar, yalanlar ve kötülükler ise birer şer örnekleridir. Hayırlı işlerin yaygınlaşması için çaba harcamak herkesin görevi olmalıdır. Tevbe suresinin 71. ayetinde, “Erkek ve kadın bütün müminler birbirlerinin dostları ve velileridirler. İyiliği emrederler, kötülükten sakındırırlar…” buyrulmuştur. İnsanların inançları gereği birbirlerine hayırlı olanı tavsiye etmeleri ve birbirlerini şer kötü olan şeylerden de sakındırmaları gerekir. Nitekim Mâide suresinin 2. ayetinde, “…İyilik ve (Allah’ın yasaklarından) sakınma üzerinde yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın…” buyrularak hayırlı işlerde yardımlaşmanın önemi vurgulanmıştır. 3.3. Afet Tedbir almadığı için zarara uğrayan kimse sorumluluğu kadere yükleyebilir mi? Afet sözlükte doğanın sebep olduğu yıkım anlamına gelmektedir. Doğal afetler, Allah’ın evrene koyduğu fiziksel yasaları sonucunda meydana gelir. Bu yasalar yeryüzünün kaderidir. Zira Allah, “Göğü Allah yükseltti ve mizanı (dengeyi) o koydu. Sakın dengeyi bozmayın.”3 buyurmuştur. Yeryüzünde deprem, sel ve erozyon gibi insanların karşılaştıkları pek çok doğal afetler meydana gelir. Bunlar insanların kendi elleriyle yol açtıkları sorunlardan da kaynaklanabilmektedir. İnsanın açgözlülüğü yeryüzü kaynaklarından doğru bir şekilde yararlanmaya engel olmaktadır. Plansız şehirleşmeler, kontrolsüz yapılaşmalar, kaynakların israf edilmesi gibi pek çok sebep yüzünden insanların zarar görmesinin adı kader 1 Saim Yeprem, Kader, s. 187. 2 Nisâ suresi, 79. ayet. 3 Rahmân suresi, 7, 8. ayetler. 16 İNSAN VE KADERİ değildir. Kader, Allah’ın koyduğu ölçüye denir. Bu ölçüleri dikkate almayan kişiler bedel ödemek zorunda kalır. Bu anlamda doğa olaylarını durduramasak bile canlılar üzerindeki olumsuz etkilerini azaltabiliriz. Allah hiç kimseye taşıyabileceğinden daha fazlasını yüklememiştir.1 Bu nedenle insanlar, afetleri oluşturan sebepleri ortadan kaldırmaya çalışmalı ve bu afetlerle mücadele edip onlardan en az zararla kurtulmanın yollarını aramalıdırlar. Afetler, insanların doğanın dengesini korumaları gerektiğini gösterir. Bu koruma aynı zamanda insanın kendini de koruması anlamına gelir. Örneğin sağlam yapılaşma yöntemlerinin depreme karşı yeterince korunma sağladığı çok açıktır. Gerekli tedbirleri alıp can ve mal kaybının önlenmesi mümkün iken bu afeti alın yazısı veya kader olarak nitelemek doğru değildir. İnsan aklını kullanarak bu tür afetlere karşı önlemler alabilir. Bu anlamda afetlere karşı gerekli önlemleri alarak insanlara zarar vermesini önlemek, insanların sorumlulukları arasındadır. Allah’ın kanunlarına aykırı hareket eden insanlar, doğa olaylarını afet hâline gelmesine neden olabilirler. DEĞERLENDİRELİM_______________ “İnsanların bizzat kendi işledikleri yüzünden karada ve denizde düzen bozuldu, ki Allah yaptıklarının bir kısmını onlara tattırsın; belki de (tuttukları kötü yoldan) dönerler.” Rûm suresi, 41. ayet. Yukarıdaki ayeti insanın sorumluluğu açısından değerlendiriniz. 1 Bakara suresi, 286. ayet. 17 1. ÜNİTE 3.4. Sağlık ve Hastalık Hastalıkları kadere bağlamak doğru mudur? Hastalıklar; sağlıklı ve yeterli beslenmemek, temizliğe önem vermemek ve sağlıkla ilgili önlemlere yeterince uymamaktan kaynaklanır. Bu amaçla bedenimizi, giysilerimizi ve çevremizi temiz tutmamız gerekir. Örneğin Müddessir suresinin 4. ayetinde, “Giysilerini temiz tut.” buyrularak bu konuya dikkat çekilmiştir. İslam’da kişinin temizliğine önem verilmiştir. Aynı uyarı yiyecek-içecek konusunda da yapılmıştır. Konu ile ilgili bir ayette “Yeryüzündeki şeylerin helal ve temiz olanlarından yiyin!..”1 buyrulmuştur. Allah, her hastalığın çaresini yaratmıştır. İnsan, bu çareleri bulmak ve tedavi olmak zorundadır. Nitekim Allah’a ibadet edebilmek için de sağlıklı olmak gerekir. İnsan, başına gelen sıkıntılarda sabretmeli ve iyileşmek için çaba sarf etmelidir. Hastalıkları kadere bağlayarak hiçbir şey yapmamak doğru değildir. Doğru olan tedbir almak ve tedavi olmaktır. NOT EDELİM_______________ Hz. Ömer (r.a.), Şam’a yakın bir bölgede bulaşıcı veba salgını olduğu için oraya girmek istememiştir. Bazılarının, oradan uzaklaşarak kaderden kaçılamayacağı iddiası üzerine, “Oradan uzak durmak da kaderdir.” cevabını vermiştir. Buharî, Tıb, 30; Müslim, Selam, 98. 3.5. Rızık “Rızık Allah’tandır.” sözünü nasıl anlamalıyız? Rızık, sözlükte, nasip, pay, nimet ve bağış gibi anlamlara gelir. Terim olarak Allah’ın bütün canlılara maddi ya da manevi olarak lütfettiği nimetlerdir. Kur’an’da, “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki rızkı Allah’a ait olmasın…”2 buyrulmuştur. Allah, “…Yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan nasibinizi arayın…”3 buyurarak insanları çalışmaya teşvik etmiştir. Aynı şekilde Allah’ın gönderdiği peygamberlerin tamamı bir meslek veya sanat sahibi olarak rızkını aramış, alın teri dökmüş anlattıklarına karşılık insanlardan bir ücret istememiş ve bu konuda herkese örnek olmuşlardır. Allah, yeryüzünün bütün nimetlerini insanın emrine vermiştir. Bu nimetleri kendisinden istenmesini varlığının ve kudretinin delillerinden saymıştır. Kur’an’da, “Allah’ın nimetlerini saymaya kalksanız asla böyle bir işin altından kalkamazsınız! Şüphesiz Allah, çok bağışlayan (ve) çok merhamet edendir.”4 buyrularak nimetlerinin çokluğu, rahmetinin bir eseri sayılmıştır. Nitekim nimetler insanların harama ihtiyaç duymayacakları kadar çoktur. 1 Bakara suresi, 168, 172. ayetler. 2 Hûd suresi, 6. ayet. 3 Cum’a suresi, 10. ayet. 4 Nahl suresi, 18. ayet. 18 İNSAN VE KADERİ Her varlık kendi rızkını yer. Allah, yeryüzünde yaşayan bütün canlılara yetecek kadar nimet yaratmıştır. Bu nimetleri elde etmek için de çalışmayı emretmiştir. Bu konuda Hz. Peygamberin şöyle söylediği rivayet edilmiştir; “Hiç kimse, elinin emeği ile kazandığını yemekten daha hayırlı bir kazanç yememiştir. İşte Allah’ın peygamberi Davut da elinin emeğini yerdi.”1 Allah yeryüzündeki nimetleri adil bir şekilde paylaşılması için yüzlerce ayetle ekonomik, sosyal ve ahlaki önerilerde bulunmuştur. Örneğin servetin sadece zenginler arasında dolaşan bir güce dönüşmemesi ve paylaşılması gerektiğini vurgulamıştır.2 Ayrıca Allah, infak edilerek ihtiyaç sahiplerine yardım edilmesi hâlinde daha çok vereceğini söyleyerek yardımlaşmayı teşvik etmiştir.3 Bu yüzden Kur’an’da nimetleri paylaşmamak bir hak ihlali olarak nitelenmiş ve rızkın Allah’tan olduğunu inkâr etmekle bir tutulmuştur.4 İnsanların bir şeylere muhtaç olarak zor durumda kalması, kendilerinin ya da başkalarının tutumları ile ilgilidir. Yeryüzündeki nimetler, üzerinde yaşayan herkese yetecek kadardır ve bunlardan faydalanmak herkesin hakkıdır. 1 Buharî, Buyu, 15. 2 Haşr suresi, 7. ayet. 3 Bakara suresi, 268. ayet; İbrahim suresi, 7. ayet; Nahl suresi, 75. ayet. 4 Me,âric suresi, 24. ayet; Nahl suresi, 71. ayet. 19 1. ÜNİTE 3.6. Başarı ve Başarısızlık “Gerçek başarı, başarısızlık korkusunu yenebilmektir.” sözüyle ne kastedilmektedir? İnsan iradesini doğru yolda kullanırsa başarı kazanır. Allah, doğru ve güzel yönde davranışlarda bulunan kulunu işlerinde muvaffak kılar. Kur’an’da, “…Başarım ancak Allah’ın yardımı iledir. Ben sadece ona güvenip dayanıyor ve her zaman, her konuda ona yöneliyorum!”1 buyrularak başarılı olmak Allah’ın yardımına bağlanmıştır. Başarı, bir kader ya da yazgı sonucu çalışmadan, kenTARTIŞALIM_______________ diliğinden gerçekleşen bir şey değildir. Kur’an’da, “İnİnsanların açlık veya yetersiz bessan için ancak çalıştığının karşılığı vardır.”2 buyrullenmeden ölmesinin sebepleri üzerinmuştur. Sorumluluklarının bilincinde olanlar başarmak de arkadaşlarınızla tartışınız. için ellerinden geleni yaparlar. Zümer suresinin 61. ayetinde, “Allah, kendisine karşı gelmekten sakınanları (muttakileri) başarıları sebebiyle kurtarır. Onlara kötülük dokunmaz. Onlar üzülmezler de.” buyrulmuştur. Ayrıca peygamberlerin başarılı olmak için gösterdikleri gayretler ve harcadıkları emekler de bu konuda örnek oluşturmaktadır. Öyleyse başarılı olmak isteyen insan bunun için çaba sarf etmelidir. Kur’an’da, “...Sonuç (Allah’tan korkup günahtan) sakınanlarındır.”3 buyrularak başarılı olmak için sorumluluklarını yerine getirmenin önemi üzerinde durulur. Çalışmadan başarılı olmak mümkün değildir. Kader, insanı başarılı ya da başarısız kılan ölçülerdir. Bu ölçüleri özgür seçimleriyle kendi dünyasına katan insanın kendisidir. Kur’an’da insanı başarısız ve mutsuz kılacak sebepler açıklanmıştır. Başarı gibi başarısızlık da insanın çalışması ile ilgilidir. İnsanın başarısız olması kendisi dışında çevre faktörlerinden de kaynaklanabilir. Ancak bu ilahî takdirin onu mecbur etmesi şeklinde olamaz. Başarısızlığımızın sebeplerini, birilerine veya bir şeylere yüklemek yerine kendimizde ararsak çözümleri bulmamız daha kolay olur. Çünkü kendimizi değiştirmek, dış etkenleri veya başkalarını değiştirmekten daha kolaydır. Yeryüzünde ortaya çıkan gerek toplumsal gerek fiziki anarşi ya da bozulmaların sorumlusu insandır.4 Doğayı kirleten, savaşlar çıkaran ve başkalarını düşünmeden hareket eden hep insandır. Kur’an’a göre gerçek başarı, ahiret hayatını ve Allah’ın rızasını kazanmaktır.5 Bu anlamda başarılı olmak için kişinin gayret göstermesi ve özellikle ahlaki sorumluluklarını yerine getirmesi gerekir. İnsan yaptığı işlerde doğruluktan ayrılmamalı ve hileye başvurmamalıdır. Başkalarına zarar vererek elde edilen bir başarı sonuçları itibariyle insanı mutlu etmeyecektir. Kur’an’da, “Yaptıklarından ötürü sevinen, öbür taraftan yapmadıkları işlerden dolayı övülmek isteyen kimselerin sakın azaptan yakayı kurtaracaklarını sanma!...”6 buyrulmuştur. Bu anlamda inanan kişi, her şeyi kendisinin yaptığını iddia edecek kadar kibirli veya hiçbir şey yapmadan başarılı olmayı bekleyecek kadar tembel olmamalıdır. Allah, kişinin yapmadığı şeylerle övünmesini doğru bulmaz.7 1 Hûd suresi 88. ayet. 2 Necm suresi, 39. ayet. 3 A’râf suresi, 128. ayet. 4 Rûm suresi, 41. ayet; Âl-i İmrân suresi, 182. ayet. 5 Tevbe suresi, 72, 89. ayetler; Mâide suresi, 119. ayet; Nisâ suresi, 13. ayet. 6 Âl-i İmrân suresi, 188. ayet. 7 Saff suresi, 2. ayet. 20 İNSAN VE KADERİ YORUMLAYALIM_______________ Aşağıdaki ayette doğruluk ile başarı arasında kurulan ilişkiyi yorumlayınız. “Allah, şöyle buyuracak: Bugün, doğrulara, doğruluklarının yarar sağlayacağı gündür. Onlara içinden ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları cennetler vardır. Allah, onlardan razı olmuş, onlar da Allah’tan razı olmuşlardır. İşte bu büyük başarıdır.” Maide suresi, 119. ayet. 3.7. Tevekkül “…Bir konuda karar verince (artık) Allah’a güven. Zira Allah, ona güven duyanları sever.” (Âl-i İmrân suresi, 159. ayet.) Tevekkül, sözlükte; güvenmek, dayanmak ve işi başkasına havale etmek demektir. Terim olarak kişinin gerçekleştirmek istediği işi konusunda elinden geleni yaptıktan sonra Allah’a güvenip dayanması ve onun yardımını beklemesi anlamına gelir. Kur’an’da, “…Hiç kimse Allah kadar güvene layık olamaz.”1 buyrulmuştur. Allah, kendisine inananları savunacağını ve hemen her konuda onlara yardım edeceğini söylemiştir.2 İnanan bir kişi, Allah’ın mutlaka kendisine yardım edeceğini, gaybı, geleceği onun bildiğini ve bütün hayrın onun elinde olduğunu kabul eder. Âl-i İmrân suresinin 122. ayetinde şöyle buyrulmuştur: “…Müminler yalnız Allah’a güven duymalıdırlar.” Bu güven; sonuçta Allah’ın sözlerinin, vaatlerinin ve uyarılarının her zaman doğru çıktığına inanmaktır. Böylece insan dürüst, adil ve çalışkan olmayı asla ihmal etmez. İnanan bir insan yaptığı ve yapacağı işlerde Allah’a güvenip dayanır. Zira inanmak bir anlamda hem güven vermeyi hem de Allah’a güvenmeyi gerektirir. Bu güvenle ortaya çıkan tevekkül, öncelikle insanın işlerini yaparken Allah’ın rızasını gözeterek doğru ve dürüst davranması sonra da yaptığı işlerde onun yardımını umarak hayırlı bir sonuç beklemesidir. Bu yaklaşım insanı kötü şeyler yapmaktan alıkoyar ve zor anlarında ona ümit aşılar. Doğru ve dürüst davranmaya yöneltir. Dürüst ve erdemli bir insan çalışmadan ya da hak etmeden bir şey elde etmenin kendisi için hayırlı olmayacağını bilir. Bu yüzden her şeyden önce elinden geleni yapar. Sonra tevekkül eder. Allah kendisine tevekkül edenlerin, önce üzerlerine düşen görevleri yapmalarını ister. Bir konuda hiç emek harcamadan beklenti içinde olmak doğru değildir. Nitekim Allah, kendisine güvenerek çalışıp çabalayan hiçbir kulunu yalnız ve yardımsız bırakmamıştır. Onun sınırsız rahmeti ve yüceliği bu güveni hiç boşa çıkarmamıştır. Bu konuda Hac suresinin 38. ayetinde, “Allah inananları (bütün kötülüklere karşı) mutlaka koruyacaktır…” buyrulmuştur. DEĞERLENDİRELİM “Allah’a dayandım!” diye sen çıkma yataktan… Dinlenmedi bir gün o büyük nesl-i mücâhid. Ma’nâ-yı tevekkül bu mudur? Hey gidi nâdan! Âlemde “tevekkül” demek olsaydı “atalet”, Ecdâdını zannetme asırlarca uyurdu; Nerden bulacaktın o zaman eldeki yurdu? Mîrâs-ı diyânetle yaşar mıydı bu millet? Üç kıt’ada, yer yer, kanayan izleri şahid: Kur’an duramaz, nezd-i İlâhiye dönerdi. Çoktan kürenin meş’al-i tevhîdi sönerdi; Yukarıdaki şiiri tevekkül anlayışı çerçevesinde değerlendiriniz. Mehmet Âkif ERSOY, Safahat, s. 453. 1 Nisâ suresi, 81. ayet. 2 Âl-i İmrân suresi, 160. ayet; Mâide suresi, 11. ayet; Enfâl suresi, 49, 61. ayet. 21 1. ÜNİTE ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Evrendeki yasaların kader olması ne demektir? Değerlendiriniz. 2. “Evrenin yaratılışı bir kaderdir.” cümlesinin ne anlama geldiğini açıklayınız. 3. İnsanın özgür olması ile sorumluluğu arasındaki bağlantıyı izah ediniz. 4. İnsanların daha uzun yaşaması ile kader arasındaki ilişkiyi kurunuz. 5. Doğru bir tevekkülün nasıl olması gerektiği konusunda bilgi veriniz. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Aşağıdaki cümlelerden hangisi insanın sahip olduğu özellikler bakımından doğru değildir? A) İnsan, aklını kullanmak zorundadır. B) İnsan, çalışmasının karşılığını görür. C) İnsan, özgürlüğü oranında sorumludur. D) İnsan, gücü nispetinde sorumlu tutulabilir. E) İnsan, sorumluluklarını başkasına devredebilir. 2. Aşağıdakilerden hangisi evren açısından kader anlayışının bir görüntüsü değildir? A) Güneşin doğması B) Ayın hâlleri C) Çevre kirlenmesi D) Yağmurun yağması E) Gök gürültüsü 3. “Davranışlarımızın ve yaşadığımız olumsuzlukların sorumluluğu…… aittir.” cümlesindeki boşluğa aşağıdaki sözcüklerden hangisi getirilebilir? A) kadere B) büyüye C) şansa (talihe) D) uğura E) bize C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz. (çalışma, takva, kader) 1. Allah’ın evrende koyduğu yasalara ………………. denir. 2. “İnsan için ancak ………………. karşılığı vardır.” (Necm suresi, 39. ayet.) Ç. Bu ünitede kaderle ilgili olarak öğrendiklerinizin düşüncelerinizde meydana getirdiği değişiklikleri kısaca yazınız. 22 ÖĞRENME ALANI: İBADET 2. ÜNİTE : İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. “Duanız olmasa Rabb’im size ne diye değer versin?” (Furkân suresi, 77. ayet.) ayetinin anlamı üzerinde düşününüz. 2. Orucun toplumsal faydaları nelerdir? Belirtiniz. 3. Kur’an-ı Kerim mealinden namaz, oruç ve zekâtla ilgili birer ayet bulunuz. 4. Cemaatle namaz kılmanın birlik ve dayanışmaya katkısı konusunda gözlemlerinizi belirtiniz. 23 2. ÜNİTE 1. İbadetler ile İlgili Temel İlkeler Bir ibadette hangi temel ilkeler yer alır? İbadetlerde birtakım ilkeler vardır. Bu ilkelerin başında isteklilik, samimiyet, gösterişten uzak olma, kolaylık ve güç yetirebilirlik gelir. 1.1. İsteklilik ve Samimiyet “Gönülsüz yenen aş ya karın ağrıtır ya da baş.” atasözünde vurgulanmak istenen nedir? SLOGAN BULALIM____________ Küçük bir tebessüm, içten bir selam, Dosta hatır soran, bir iki kelam, Kısaca diyor ki insana İslam, İhlasla yaptığın, her şey ibadet. Cengiz NUMANOĞLU, Şuur, s. 232. İnsanın en önemli özelliklerinden biri irade Yukarıdaki şiirden çıkarılabilecek uygun bir sahibi olmasıdır. İnsan, iradesi sayesinde doğru slogan bulunuz. olanı seçer ve seçimi doğrultusunda davranışlarına yön verir. İsteyerek yapılan davranışların başında ibadetler gelir. İbadet isteksiz yapıldığında onun verdiği huzur hissedilemez. O hâlde insan, Allah’a gönülden ve isteyerek ibadet etmelidir. İbadet eden kişi, Allah’ın emirlerini yerine getirmiş ve verdiği nimetlerden dolayı ona şükretmiş olur. İbadetini samimi duygularla yapan kişi amacına ulaşır. Kur’an-ı Kerim’de bu durum şöyle ifade edilir: “...Allah’a (azabından) korkarak ve (rahmetini) umarak dua edin. Muhakkak ki iyilik edenlere Allah’ın rahmeti çok yakındır.”1 Gösteriş amacıyla ve isteksiz bir şekilde yapılan ibadetler Kur’an’da kınanmıştır. Nisâ suresinin 142. ayetinde bu durum şöyle dile getirilmiştir: “Münafıklar Allah’ı aldatmaya çalışırlar. Allah da onların hilelerini ve oyunlarını 1 A’râf suresi, 56. ayet. 24 İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI bozar. Namaza kalktıkları zaman, isteksizce kalkarlar. İnsanlara gösteriş yaparlar ve Allah’ı çok az anarlar.” İbadetler, ahlaken ve ruhen değişme meydana getirmiyorsa amacına ulaşmamış sayılır. İbadetlerde sadece istekli olmak yeterli değildir, aynı zamanda samimi olmak da gerekir. Samimiyet, içten olmak demektir. Samimi olmak, aynı zamanda ihlaslı olma anlamına da gelir. İhlas ise gönülden benimsemek demektir. Kur’an’ı Kerim’de bu durum şöyle ifade edilmektedir. “Biz sana kitabı gerçeğin ta kendisi olarak indirdik. O hâlde sen de ihlâsla yalnız Allah’a ibadet et!”1Bir hadisi şerifte ibadetlerde samimi olmanın önemi şöyle açıklanmaktadır: Bir şahıs Hz. Peygambere, “Şayet biz mallarımızı şan, şöhret olsun diye dağıtırsak Allah bize bir mükâfat verir mi?” diye sorar. Peygamber “Hayır.” diye cevap verince bu sefer o şahıs,“Hem Allah’ın rızası ve hem de şan şöhret olsun diye dağıtırsak...”diye sorar. Bunun üzerine Peygamber, “Allah samimi olarak kendi rızası için yapılmamış hiçbir ameli kabul etmez.”2 buyurur. Peygamberimiz samimiyetin önemini başka bir hadisinde şöyle açıklar: “Sizden biriniz Allah’a kulluktaki samimiyetini güzelleştirirse yaptığı her iyilik onun için on katından yedi yüz katına kadar çoğaltılarak yazılır…”3 Dua ibadetin özüdür. DÜŞÜNELİM_______________ Peygamberimiz “...İhsan nedir?” sorusuna şu cevabı vermiştir: “İhsan, sanki Allah’ı görüyormuşsun gibi ibadet etmendir. Çünkü sen onu görmüyorsan da o seni görüyor.” Buharî, İman, 37. Yukarıdaki hadis çerçevesinde ibadette samimiyetin önemini düşününüz. 1 Zümer suresi, 2. ayet 2 Mehmet Akgül, Kur’an’da Din Kavramları, s. 146. 3 Buharî, İman, 31. 25 2. ÜNİTE 1.2. Gösterişten Uzak Olmak İbadetlerde asıl olan, tam bir inanmışlık içinde, bilinçli, gösterişten uzak ve içtenlikle Allah’a yönel“Ameller niyetlere göredir…” mektir. İbadetler, sadece Allah’ın rızasını, hoşnutluBuharî, İman, 41. ğunu kazanmak için yapılır ve karşılığı da sadece Yukarıdaki hadisin anlatılmak istenen ondan beklenir. Kur’an-ı Kerim’de bu konuda şöyle nedir? buyrulur: “...Bana, din ve ibadetimi yalnız Allah’a has kılarak gönülden kulluk etmem emredildi.”1İbadetin gösteriş amaçlı veya herhangi bir çıkar elde etmek için yapılması, dinimizce çirkin bir davranış olarak görülür. Ayrıca ibadetlere gösterişin yani riyanın karışması, onun manevi değerini azaltır. Yüce Allah Kur’an-ı Kerim’de ibadetlerde gösterişten uzak durulması konusunda bizi uyarır: “Yazıklar olsun o namaz kılanlara ki onlar namazlarını ciddiye almazlar. İbadetlerini gösteriş için yaparlar.”2 Gerek ibadetlerde gerek diğer davranışlarda Allah’ın rızasını ve hoşnutluğunu kazanmak amacıyla hareket etmek gerekir. Bu konuyla ilgili olarak Kur’an-ı Kerim’de Yüce Allah şöyle buyurur: “De ki: Benim namazım, ibadetlerim, hayatım ve ölümüm kesinlikle hep o âlemlerin Rabb’i olan Allah içindir.”3 YORUMLAYALIM___________ “Ey iman edenler! Yardım ettiğiniz kimseleri başa kakmak ve incitmek suretiyle o sadakalarınızı boşa çıkarmayın. Allah’a da ahirete de inanmadığı hâlde sırf insanlara gösteriş yapmak için malını harcayan kimsenin durumuna düşmeyin!... Öyleleri işledikleri hiçbir şeyden sevap ve mükâfat elde edemezler…” Bakara suresi, 264. ayet. Yukarıdaki ayeti ibadetlerde samimiyetin önemi açısından yorumlayınız. 1.3. Kolaylık ve Güç Yetirebilirlik “Allah kimseye gücünün üstünde birşey yüklemez...” Bakara, 286. ayet. Yukarıdaki ayette verilmek istenen mesaj nedir? 1 Zümer suresi, 11. ayet. 2 Mâ’ûn suresi, 4-6. ayetler. 3 En’âm suresi, 162. ayet. 26 Yüce Allah insanlara güç yetiremeyecekleri sorumluluklar yüklememiştir. Yalnızca güçlerinin yetebileceği ibadetler emretmiştir. Belli bir zamanı, şekli ve şartları olan bu ibadetlerin hepsi, insanın yapabileceği davranışlardır. Yüce Allah Kur’an-ı Kerim’de yer alan “...Allah sizin için kolaylık ister; zorluk İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI istemez...”1 ve “...Din hususunda sizin üzerinize hiçbir zorluk yüklemedi...”2 şeklindeki ayetler de bunu göstermektedir. Hz. Peygamber de,“Kolaylaştırınız zorlaştırmayınız, sevdiriniz nefret ettirmeyiniz.”3 ve “Din kolaylıktır…”4 sözleriyle dinin özünde bir zorluğun olmadığını bildirmiştir. DÜŞÜNELİM____________ “Rabb’imiz! Unutursak veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma. Ey Rabb’imiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır bir yük yükleme. Ey Rabb’imiz! Bize gücümüzün yetmediği işler de yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize acı! Sen bizim Mevla’mızsın…” Bakara suresi, 286. ayet. Yukarıdaki ayet üzerinde insanın sorumluluklarının ölçüsü hakkında düşününüz. İbadetler, insanı Allah’a yakınlaştırır ve mutlu eder. Allah, insanları varlığını tanısınlar ve huzura ulaşsınlar diye ibadetleri emretmiştir. Yüce Allah emretmiş olduğu ibadetler de bazı özel durumlarda insanlara çeşitli kolaylıklar sağlamıştır. Örneğin hasta olan kişiler ramazan oruçlarını erteleyebilir, iyileştikten sonra tutabilirler. Yine abdest almak için su bulunmayan durumlarda teyemmüm ile namaz kılınabilir. YAZALIM___________ Abdestte kolaylık Namazda kolaylık Suyun bulunmadığı durumlarda teyemmüm yapılır. Yolcu olanlar dört rekâtlık farzları iki rekât olarak kılarlar. ……………. ………….. Oruçta kolaylık Ramazanda oruç tutamayacak kadar hasta olanlar oruçlarını sağlıklarına kavuşunca tutarlar. ……….. Yukarıdaki ibadetlerde başka hangi kolaylıkların olduğunu yazınız. 1 2 3 4 Bakara suresi, 185. ayet. Hacc suresi, 78. ayet. Buharî, İman 29. Buharî, İman 1-15. 27 2. ÜNİTE 2. İslam’da İbadetlerin Faydaları İbadetlerin bireysel ve toplumsal olarak pek çok faydası vardır. Bireysel olarak ibadetler, kiİbadetler insan hayatında ne tür farklılıkşinin yaratanı ile bağlarını sağlamlaştırır ve iç lar meydana getirir? huzurunu güçlendirir. Çünkü ibadet eden insan, Allah’ın emirlerini yerine getirmiş ve ona şükretmiş olur. İbadet, insanda güven duygusunu ve sorumluluk bilincini geliştirir. İbadet eden kişi, kötülüklerden sakınır ve ahlaken gelişir. Toplumda faydalı ve saygın bir şahsiyet olarak yerini alır. İbadetlerle sorumluluk bilinci gelişen bireylerin oluşturacağı toplumlarda güzel ahlak gelişir. Haksızlık ve kötülükler asgari seviyeye iner, sabır ve diğerkâmlık gibi güzel davranışlar yaygınlaşır. Böylece huzurlu bir toplum meydana gelir. Çünkü ibadetler sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik eder. Örneğin zekât toplumda zenginle fakir arasında bir sevgi ve kaynaşma vesilesidir. Özellikle birlikte kılınan namaz, ifa edilen hac, büyük bir sevinç ve barış içinde yapılan bayramlaşmalar toplumun huzur ve barışı için çok önemlidir. 2.1. İbadetlerin Bireysel Faydaları Peygamberimiz İslam’ı tarif ederken, “İslam, Allah’tan başka ilah olmadığına ve Muham“Allah’ın sevgisini kazanmak için yapımed (s.a.v.)’in Allah’ın kulu ve elçisi olduğulan her iş ibadettir.” sözünde verilmek istena şahitlik etmek (kelime-i şehadet getirmek), nen mesaj nedir? namaz kılmak, zekât vermek, haccetmek ve 1 ramazan orucunu tutmaktır.” buyurmak suretiyle belli başlı ibadetleri sıralamıştır. İbadetin anlam ve kapsamı çok geniştir. İslam’ı öğrenmek, öğretmek, yaşamak, dua ve tefekkürle Allah’a gönülden yönelmek bir ibadettir. Ailenin ihtiyaçlarını karşılamak, canı, malı, sağlığı, çevreyi, tabiatı ve doğal dengeyi korumak, iyiliği tavsiye edip kişiye ve topluma zarar veren davranışlardan kaçınmak da ibadettir. Allah, insanlar ile kendi arasındaki yakın ilişkiye dikkat çeker; onlara çok yakın olduğunu, dua ettikleri zaman dualarına cevap vereceğini özellikle vurgular. Bu konuda Kur’an’da şöyle buyrulur: “Kullarım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua edenin dileğine karşılık veririm. O hâlde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulsunlar.”2 1 Buharî, İman, 1, 2; Müslim, İman, 19-22. 2 Bakara suresi, 186. ayet. 28 İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI İNCELEYELİM___________ Kulun, inandığı yüce varlığa karşı kulluk borcunu yerine getirmesidir. Yaratıcı ile iletişimin kurulmasını sağlayan bir köprüdür. Allah’ın buyruklarını yerine getirmek ve yasaklarından kaçınmaktır. İBADET İnsanlara hizmet etmek amacıyla yapılan her çeşit faaliyettir. Allah’a yönelik saygılı davranışlardır. Kişinin Allah’ın rızasını kazanmak için yaptığı her çeşit faaliyettir. Yukarıdaki tabloyu ibadetin anlamı açısından inceleyiniz. Allah, yeryüzünde insanın yaşaması için gerekli olan bütün nimetleri yaratmıştır. Dikkat DEĞERLENDİRELİM_______________ edilirse kendi bedenimizde ve çevremizde say“…Biz insana şah damarından daha yakımakla bitirilemeyecek nimetler olduğunu gönız.” rürüz. Bu nimetlere karşı şükretmemiz gerektiKâf suresi, 16. ayet. ğini hissederiz. Şükür, nimeti yaratan Allah ile o nimetten yararlanan insan arasında içten bir Yukarıdaki ayeti insanın Allah ile ilişkisini bağlılığa vesiledir. Şükrün en önemli göstergesi güçlendirmesi açısından değerlendiriniz. ise yerine getirilen ibadetlerdir. Namazda okunan Fâtiha suresinin ilk ayetleri Allah’a hamt ve şükür ile başlar. Yine İbrahim suresinin 7. ayetinde, “...Şükrederseniz elbette (nimetlerimi) arttırırım, eğer nankörlük ederseniz de azabım çok çetindir…” buyrularak şükrün önemine dikkat çekilmiştir. Bizler de Allah ile ilişkimizi güçlendirmek için namaz, oruç gibi ibadetlerimizi yerine getirmeli, dua ve şükürle Allah’a yakınlığımızı pekiştirmeliyiz. 29 2. ÜNİTE İnsanın iç dünyası Allah’a ibadetle huzur bulur. Kur’an’da bu husus, “Onlar inanmışlar, kalpleri Allah’ı anmakla huzura kavuşmuştur. Dikkat edin kalpler ancak Allah’ı anmakla huzura kavuşur.”1 şeklinde ifade edilmektedir. Sıkıntılı zamanlarda Allah’a sığınmak insan tabiatının bir gereğidir. Hâlbuki insan her zaman Rabb’ine yönelmeli ve onunla olan bağını güçlü tutmalıdır. Kur’an-ı Kerim’de huzuru sadece zenginlik, mal ve güç vasıtasıyla arayıp, yetime ve yoksula yardım etmeyen, sorumluluklarını yerine getirmeyen insanların mutsuz olacağı anlatılır.2 Gerçek huzur, Allah’ın hoşnutluğunu kazanmaktır. Nitekim Kur’an’da, “Ey huzura kavuşmuş insan! Sen ondan hoşnut, o da senden hoşnut olarak Rabb’ine dön. (Seçkin) kullarım arasına katıl ve cennetime gir!”3 buyrularak gerçek huzurun Allah’ın hoşnutluğunu kazanmaya bağlı olduğu belirtilir. Allah, her şeye gücü yeten bir varlıktır. İnsan dua ve ibadet yoluyla Allah’a sığınır. İnsan, Allah’a yönelerek ondan yardım ister. Allah’ın kullarını çok sevdiğini, kendisine açılan elleri boş çevirmeyeceğini bilir. İnsan, çeşitli sebeplerle bilerek ya İbadet bireyin kişiliğini olgunlaştırır. da bilmeyerek bazı hatalar yapabilir, günah işleyebilir. Ancak daha sonra yaptıklarının yanlışlığını fark edip pişPAYLAŞALIM_______________ manlık duyar. Hatasından, günahından Namaz, oruç, zekât, hac gibi İslam’ın temel ibadetledönmek için tövbe ve dua eder. Çünkü rinin kötülükten, kibirden ve dedikodudan kaçınma; sainsan, pişmanlık duyduğu takdirde gübırlı, cömert, yardımsever olma gibi ahlaki davranışların nahlarının Allah tarafından affedilecegelişimine katkısı konusunda örnekler bularak arkadaşlağini bilir. Bu bilgi onun umudunu canlı rınızla paylaşınız. tutar ve güven duygusu uyandırır. Bu konuda Kur’an’da şöyle buyrulmuştur: “Allah’a güvenin, hiç kimse Allah kadar güvene layık olamaz.”4 1 Ra’d suresi, 28. ayet. 2 Fecr suresi, 15-20. ayetler. 3 Fecr suresi, 27-30. ayetler. 4 Ahzâb suresi, 3. ayet. 30 İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI Namaz ve dua, insanın Allah ile kurabileceği en iyi iletişim yoludur. Bundan dolayı namaz, NOT EDELİM_______________ diğer ibadetlerin özü ve özeti sayılmıştır. Na“Belaya uğramaktan korkan kişi Allah’a mazda okunan ayet ve dualar, rükû ve secdede dua etsin.” okunan tesbihler insanın Allah ile ilişkisini güçCafer-i Sadık lendirir. Namaz, Allah’ı sürekli hatırlamanın en Tabersi, Mekârimü’l-Ahlak, C2, s. 10. büyük vesilesidir. Günün belli zamanlarında namaz kılan insan, hayatın sorun ve sıkıntılarından uzaklaşır. Allah ile baş başa kalır. Üstün ve yüce bir güce yönelmek, ona sığınmak, onun kendisine yardım edeceğini bilmek insana güven verir. Onu mutlu eder. Bu konuda Kur’an’da şöyle buyrulmuştur: “İşte Rabb’iniz Allah odur. Ondan başka tanrı yoktur. O, her şeyin yaratıcısıdır. Öyle ise ona kulluk edin, o her şeye vekildir (güvenilip dayanılacak tek varlık odur).”1 Diğer bir ayette ise, “…Müminler, yalnız Allah’a dayanıp güvensinler.”2 İnsan, evreni ve içindekileri yaratan ve yaşatan Allah’a sığınmak suretiyle hiçbir zaman yalnızlık duygusuna ve ümitsizliğe kapılmaz. Zorluklar ve sorunlar karşısında daha kararlı davranır. Böylece merhameti ve kudreti sonsuz olan Allah’a sığınmanın huzurunu duyar. Günlük ibadet olan namaz ile insan, zamanını planlar, gününü iyi değerlendirmeye, diğer dinî buyrukları yerine getirmeye de önem verir. Her gün belirli aralıklarla Allah’ın huzuruna çıkan insan, Allah’ın her an kendisini görüp gözettiğini bilir ve inanır. Bu bilinç onu dürüst, erdemli ve sorumluluklarının farkında bir insan olmaya yöneltir. Bazı ibadetlerin, kişinin ilgi ve dikkatini başkalarının sorunlarına yöneltmesine, onlarla ilgilenme sorumluluğunu kendisinde hissetmesine sebep olacak şekilde sosyal bir yönü vardır. Örneğin; zekât, sadaka, oruç, hac ve kurban ibadetleri bu şekilde insanın sorumluluk duygusunun gelişmesinde etkilidir. Bu ibadetler, insanı kırıcı ve sorumsuz davranışlardan büyük ölçüde uzak tutar.3 Böylece ibadetler sorumluluk bilincinin gelişmesine katkı sağlar. BİLGİ KUTUSU_______________ Hz. Ali, günlük ibadetler konusunda da son derece titiz ve takva sahibi bir şahsiyettir. Hz. Ali, ibadetlerin önemi ve yerine getirilmesi konusunda bazı tavsiyelerde bulunmuştur. Bu tavsiyelerden biri de şudur: “…Dininizin bir farzını terk ettiğiniz zaman size Allah da halk da iyi gözle bakmaz.” Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı, s. 89. 1 En’âm suresi, 102. ayet. 2 Âl-i İmrân, 122. ayet. 3 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 243-245. 31 2. ÜNİTE 2.2. İbadetlerin Toplumsal Faydaları İbadetler ile güzel ahlak arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? İslam dininde emredilen ibadetlerin bireysel faydaları yanında toplumsal faydaları da vardır. Cuma, bayram ve teravih namazları insanlar arası ilişkilerin güçlenmesini, birlik ve beraberliğin gelişmesini sağlar. Ramazan orucu, zekât, sadaka ve kurban sosyal yönü olan ibadetlerdir. İbadetler sayesinde bireyler, bir topluma mensup olmanın, din kardeşliğinin öneminin ve bu kardeşlikten doğan gücün farkına varırlar. İbadetlerdeki Allah’a kulluk bilinci insanları; dürüst davranmaya, sözünde durmaya, başkalarının hakkını gözetmeye ve insani ilişkilerde güzel ahlaklı olmaya yöneltir. İbadetler, insana ahlaklı bir kişilik yapısı kazandırır. Onu gurur ve kibirden uzakYORUMLAYALIM_______________ laştırır, alçak gönüllü ve hoşgörülü yapar. “Sana vahyedilen Kitap’ı oku ve namazı kıl. Başkalarına zarar verici davranışlardan Muhakkak ki namaz hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyar. Diğer kişilere karşı sevgi, saygı alıkoyar. Allah’ı anmak elbette en büyük ibadettir. ve bağlılığı kuvvetlendirir. Sosyal dayaAllah yaptıklarınızı bilir.” nışmayı, birlik ve beraberlik duygusunu Ankebût suresi, 45. ayet. geliştirir. İslam ahlakını en iyi temsil eden Peygamberimizdir. Bu konuda Kur’an’da, “Ey Resulüm, elbetteki sen en güzel ahlak üzeresin.”1 Hz. Aişe’ye Hz. Peygamberin ahlakı sorulduğunda, “Allah’ın elçisinin ahlakı Kur’an idi.”2 diyerek onun ahlakının Kur’an ahlakı olduğuna dikkat çekmiştir. Bizler de Hz. Peygamberi örnek almalı ve ahlakımızı güzelleştirmeliyiz. Kur’an okumak bir ibadettir. Kur’an’ı anlayarak, üzerinde düşünerek ve hissederek okuyan bir kimse aynı zamanda ahlakını güzelleştirir. Çünkü Kur’an gıybeti, dedikoduyu, yalanı ve meşru olmayan her türlü kazanç yollarını yasaklayarak insana doğru yolu gösteren bir kitaptır. Kur’an, Ayette namaz ibadetiyle ahlakın gelişimi arasında nasıl bir ilişki kurulmuştur? Yorumlayınız. 1 Kalem suresi, 4. ayet. 2 Müslim, Salatü’l-Müsafirîn, 139. Kur’an okumak, insanın ahlakını güzelleştirir. 32 İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI insana; davranış ve sözleriyle dengeli olmayı, iyiliği ve güzelliği, salih amel işlemeyi tavsiye etmiş ve bu şekilde davranan insanlara da mükâfat vadetmiştir. Kur’an’da namazın insanı hayâsızlık ve kötülüklerden alıkoyan yönüne dikkat çekilmiştir. Namaz kılan insan, her an kendini Allah’ın huzurunda hisseder. Bilinçle kılınan namaz, müminin olgunlaşmasına, başkalarına zarar verici davranışlardan kaçınmasına ve ahlaki özelliklerinin gelişimine katkı sağlar. Namaz insanın günahından dolayı pişmanlığını bildirmesinin, kirlerden arınmasının ve Allah’ın huzuruna günahla çıkmama kararlılığının bir göstergesidir. Böylece abdestle maddi kirlerden arınan insan, namazla da manevi kirlerinden arınmış olur. Bu şekilde kirlerden temizlenmiş insanların oluşturacağı bir toplum mutlu ve huzurlu olur. Nitekim Resulullah, “Söyleyin bakayım, sizden birinizin kapısının önünde bir akarsu bulunsa ve onda her gün beş defa yıkansa ne dersiniz? Bu yıkanma, onun kirinden pasından bir şey bırakır mı?” diye sorduğunda sahabeler, “Hayır, bu onun kirinden hiçbir şey bırakmaz.’ diye cevap vermişlerdir. Bunun üzerine Resulullah, “Beş (vakit) namaz da işte bunun gibidir. Onlarla Allah Teâlâ günahları siler, mahveder.”1 buyurmuştur. Zekât ve sadaka, zenginlerle fakirler arsında bir köprü görevi görür. Zekâtı ve sadakayı veren kişi Allah rızası için verir. Zekâtı alan kişi ise kendisini minnet altında hissetmez. Zekât alan kişi yaşadığı toplumda yalnız olmadığını bilir. Kendisini anlayan, ona yardım eden hayırsever insanların olmasından dolayı Allah’a şükreder, yardım edene ise teşekkür eder. Böylece bu ibadetler, zengin ve fakir arasında duygusal yakınlaşmaya, karşılıklı sevgi ve saygının gelişmesine, sosyal dayanışmanın, birlik ve beraberlik duygularının artmasına, toplumsal barış ortamının oluşmasına katkı sağlar. Zengin her Müslümanın, varlığından fakirlere ve ihtiyaç sahiplerine zekât vererek destek olması Kur’an’ın emridir. Kazancının belirli bir miktarını ihtiyaç sahiplerine zekât olarak veren kişi Allah’ın hoşnutluğunu kazanır. İbadetler, dostlukları geliştirir, pekiştirir, diğerkâmlık duygusunu canlandırır. Gelir dağılımındaki farklılıkların yol açtığı sorunlar toplum barışını tehdit edebilir. Bu farklılıkların en alt seviyeye indirilmesi ve servetin belli kişilerin ellerinde toplanmasını önleyip toplumun geneline yaygınlaştırılmasında zekât ve sadaka gibi ibadetlerin önemli rolü vardır.2 Varlıklı bir müminin verdiği zekât vesilesi ile ihtiyaç sahibi bir fakir, maddi sıkıntıdan kurtulur ve bu durum insanlar arasında sevgi, saygı ve dostlukların gelişmesine sebep olur. Nitekim Peygamberimizin de “Zekât, Yardımlaşma, toplumsal dayanışmaya katkı sağlar. İslam’ın köprüsüdür.”3 buyurduğu rivayet edilmiştir. 1 Buharî, Mevakıtü’s-Salat, 6. 2 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 245, 246. 3 Taberani, Mecmau’l-Kebir, C 20, s. 270. 33 2. ÜNİTE PAYLAŞALIM_______________ “Oruç kalkandır. Sizden biriniz oruçlu olduğu hâlde bir günde kötü söz söylemesin, kavga etmesin. Ona biri kötü söz söylerse ‘Ben oruçluyum.’ desin.” Buharî, Savm, 9. Orucun kötülüklere kalkan olması konusunda hadisten anladıklarınızı arkadaşlarınızla paylaşınız. Oruç ibadeti kötülüklerden korunma hususunda önemli bir yer tutar. Ayrıca oruç tutan kimse nimetlerden mahrum olmanın ve açlığın ne demek olduğunu bizzat tatmış olduğundan açlık ve yoksulluk çeken insanların sıkıntılarını daha iyi hisseder. Oruçlu kişi empati yaparak aç insanların hâlini anlar ve ihtiyaç sahiplerine yardımcı olur. Onları sevindirir. Ramazanda kurulan iftar sofraları, komşular ve akrabalar arasında samimiyeti pekiştirir, dayanışmaya ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunur. Böylece oruç, insanın şefkat ve merhamet duygularını canlandırır. Kötü davranışların oruçluya yakışmayacağını ve ibadetin Allah katındaki değerini azaltacağını bilir. Çünkü sadece yememek ve içmemek, oruç için yeterli değildir. Hz. Peygamber, “Kim kötü söz ve davranışları bırakmazsa onun yeme içmesini terk etmesine Allah’ın ihtiyacı yoktur.”1 buyurarak oruç tuttuğu hâlde kötü huyları terk etmeyenlerin oruçlarına Allah’ın değer vermeyeceğini bildirmiştir. İbadetler insanları birbirine yakınlaştırır. 1 Buharî, Savm, 8. 34 İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI DÜŞÜNELİM-YAZALIM_______________ “Onlar, kendi canları çekmesine rağmen yemeği yoksula, yetime ve esire yedirirler. Biz sizi Allah rızası için doyuruyoruz; sizden ne bir karşılık ne de bir teşekkür bekliyoruz (derler).” İnsan suresi, 8-9 ayetler. “Müminler birbirlerine merhamet etmekte, birbirlerini sevmekte ve birbirlerini korumakta bir vücudun organları gibidir. Vücudun herhangi bir organı hastalandığında bütün vücut bundan rahatsız olur. Aynı şekilde bir mümin de sıkıntı içinde bulunduğunda diğer müminler onun sıkıntısını, derdini ve üzüntüsünü paylaşırlar.” Buharî, Edeb, 27. Yukarıdaki ayet ve hadiste anlatılmak istenen ortak düşünceyi yazınız. Hac ibadeti Müslümanı günahlarından arındırır, kötü davranışlardan uzaklaştırır. Arafat’ta toplanan müminler, günahlarına karşı bir özeleştiri fırsatı elde ederler. Şeytan taşlama esnasında bütün kötülüklere karşı mücadele edeceklerine dair söz vermiş olurlar. Hac ibadeti esnasında saflığı, temizliği, günahlardan arınmışlığı temsil eden ihram giyen her insan tarağın dişleri gibi Allah’ın huzurunda eşitlenmektedir. Dünyanın dört bir yanından gelmiş farklı kültür, dil, anlayış ve ırktan insanlarla birlikte ibadet eden müminler, birlikte yaşamayı öğrenirler. Hac ibadeti, farklılıklara saygılı olmayı, üstünlüğün ırkta ve renkte değil, takvada olduğunu öğretir. Kişinin sosyal ve kültürel açıdan gelişmesi, başkalarıyla kaynaşması için iyi bir zemin oluşturur. Farklı ırk, dil ve kültürden insanların aynı amaç için bir araya gelmiş olmaları ve birlikte hareket etmeleri, aralarındaki kardeşliğin artmasını sağlar. İbadetlerin, insanın kötü düşünce ve davranışlardan uzaklaşmasında önemli bir yeri vardır. Kişi Rabb’ine, kendisine, ailesine, topluma, insanlığa ve diğer bütün varlıklara karşı sorumluluk duygusuyla davranarak kötülüklerden kaçınır. Bu ahlaki özelliklerden ikisi de sabır ve diğerkâmlık duygularıdır. Diğerkâmlık, kişinin kendisinin de ihtiyacı olan bir şeyi başka insanlarla paylaşması, gerektiğinde başkalarına yardım etmesidir. Bu konuda Kur’an’da şöyle buyrulmaktadır: “…Kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa işte onlar kurtuluşa erenlerdir.”1 Hastane, okul, çeşme, cami ve köprü gibi toplumun yararlandığı mekânları yaptırmak dinimizce “sadaka-i cariye” olarak nitelendirilmektedir. “Sadaka-i cariye”, kişi öldükten sonra da işlevi devam eden hayırları ve yardımları ifade eder. Peygamberimizden rivayet edilen bir hadise göre bu tür yar1 Haşr suresi, 9. ayet. 35 2. ÜNİTE dımlarda bulunanların öldükten sonra da amellerine sevap verilmeye devam PAYLAŞALIM_______________ edilir.1 Toplumdaki suçların azalmasında ibadetlerin rolü İbadetlerin birçoğu cemaat hâlinde nedir? Düşüncelerinizi nedenleriyle birlikte arkadaşlayapılır. Bu ise kişiler arasında birlik rınızla paylaşınız. şuurunun uyanmasına katkı sağlar. Cemaatle kılınan beş vakit namaz, cuma ve bayram namazları, hac vesilesiyle Mescid-i Haram’da kılınan namazlar, toplumsal dayanışmayı ve yardımlaşmayı geliştirir. Aynı safta bulunan insanlar, birbirlerinin dert ve üzüntülerini paylaşarak bunların giderilmesinde iş birliği yaparlar. Bilmediklerini öğrenme, eksiklerini giderme ve hatalarını düzeltme fırsatı yakalarlar. İyilik yapma konusunda yarışırlar. Böylece aralarındaki kardeşlik duyguları pekişir. Birlikte yapılan ibadetler, insanlar arasındaki her türlü makam, mevki, rütbe, ırk üstünlüğü anlayışını ortadan kaldırmak suretiyle eşitlik duygusu oluşturur, toplumsal kaynaşmaya yardımcı olur. İbadetlerin toplumsal faydalarından biri de kişide oluşturduğu sorumluluk duygusudur. İnsan, bu sorumluluğun gereği olarak başkalarının ibadet etme hakkına saygı duyar. Çünkü farklı inanç ve düşünce biçimlerine saygı duymak, tahammül etmek ve onları olgunlukla karşılamak bir erdemdir. İbadetler insanlar arasındaki yardımlaşmayı teşvik eder. 1 Müslim, Vasiyyet, 14. 36 İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Hangi davranışlar ibadet sayılır? Belirtiniz. 2. İbadetler insanın yaratanı ile ilişkisini nasıl güçlendirir? Anlatınız. 3. Oruç ve zekât ibadetinin toplumsal faydaları nelerdir? 4. İbadetler insanları kötülükten nasıl alıkoyar? Örneklerle açıklayınız. 5. Namaz, oruç ve hac ibadetleri insanların kaynaşmasına nasıl katkı sağlar? B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Peygamberimiz aşağıdaki ibadetlerden hangisinde kulun Allah’a en yakın olduğunu belirtmiştir? A) Namaz B) Oruç C) Zekât D) Hac E) Kurban 2. “Onlar, kendi canları çekmesine rağmen yemeği yoksula, yetime ve esire yedirirler. Biz sizi Allah rızası için doyuruyoruz; sizden ne bir karşılık ne de bir teşekkür bekliyoruz (derler).” (İnsan suresi, 8,9 ayetler.) Yukarıdaki ayetlerde vurgulanan ahlaki özellik aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) Sabır B) Şükür C) Diğerkâmlık D) Tevazu E) Cesaret C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz. (diğerkâmlık, Kur’an, zekât, oruç) 1. Hz. Aişe, Peygamberimizin ahlakını …………………....………..olarak tanımlamıştır. 2. Kişinin kendisinin de ihtiyacı olan bir şeyi başka insanlarla paylaşması, gerektiğinde başkalarına yardım etmesi ………………………………… olarak adlandırılır. 3. İnsandaki sabır davranışının gelişimine en fazla katkıda bulunan ibadet ………..........…...........dır. Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz. (…) İslam bilginleri Allah’ın bütün emir ve yasaklarının insanların yararına yönelik olduğu konusunda görüş birliği içindedirler. (…) İhlas, ibadetin sırf Allah rızası için yapılmasıdır. (…) Riya, ibadetin özüdür. (…) İbadetlerin temel ilkelerinden birisi de sürekliliktir. 37 2. ÜNİTE D. Aşağıdaki tabloları doldurunuz. 1. İbadetler bireye ve topluma neler kazandırır? Bireye Kazandırdıkları Topluma kazandırdıkları Kişinin Allah’a olan inancını pekiştirir. Birlikte yaşama bilincini geliştirir. 2. Aşağıda verilen ibadetler hangi davranışların gelişimine katkıda bulunur. Buna göre ibadetleri ve davranışları eşleştiriniz. EŞLEŞTİRELİM 38 1 Namaz Yardımseverlik 2 Oruç Alçak gönüllülük 3 Zekât Din kardeşliği ve hoşgörü 4 Hac 5 Dua 1 Kötülük ve çirkinlikten sakınma Sabır ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED (S.A.V.) 3. ÜNİTE : HZ. MUHAMMED’İN ÖRNEKLİĞİ ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. Peygamberler hangi özelliklerinden dolayı insanlara örnek olmuşlardır? Araştırınız. 2. Toplumun barış ve huzuru için adalet neden önemlidir? Düşününüz. 3. Ehl-i beyt ne demektir? Araştırınız. 4. Hz. Muhammed’in güzel ahlakıyla ilgili birer ayet ve hadis meali bulunuz. 39 3. ÜNİTE 1. Kur’an’da Örnek İnsan ve Özellikleri Örnek bir insanda hangi özellikler bulunmalıdır? Düşününüz. Yüce Allah, insanı mükemmel bir varlık olarak yaratmıştır. Kur’an-ı Kerim’de, bu durum şöyle ifade edilmiştir: “Biz, gerçekten insanı en güzel bir biçimde yarattık.”1 Bununla birlikte insanoğlu söz ve davranışlarından sorumlu tutulmuştur. Nitekim bir ayette bu husus şöyle açıklanmıştır: “İnsan, kendisinin başıboş bırakılacağını mı sanır!”2 Yüce Allah, peygamberler ve kitaplar göndererek insanlara doğru yolu göstermiştir. Ayrıca gönderilen peygamberler insanlara örnek olmuşlardır. Allah, “Ve sen elbette yüce bir ahlâk üzeresin.” buyurarak Hz. Muhammed’in güzel ahlakını övmüştür.3 Allah’ın emrettiği güzel davranışları öğrenip uygulayan ve yasakladığı kötü davranışları terk eden her insan örnek insandır. Kur’an-ı Kerim’de örnek insanın özellikleri sayılmış ve bu güzel özelliklere sahip olmamız istenmiştir. Bir ayette bu hususta şöyle buyrulur: “Onlar gayba inanırlar, namaz kılarlar, kendilerine verdiğimiz mallardan Allah yolunda harcarlar.”4 Bunun yanında boş ve yararsız işlerden uzak durmak, sözünde durmak, emanete riayet etmek,5 bollukta ve darlıkta Allah yolunda harcamak ve affedici olmak6 Kur’an’da örnek insanın özelliklerinden bazıları olarak sayılmıştır. BULALIM_______________ Kur’an’da örnek insan ve özelliklerini aşağıdaki ayetlere bakarak bulunuz. Kur’an’daki Yeri İnsanın Özellikleri “Yine onlar (o müminler) ki, emanetlerine ve ahitlierine riayet ederDoğruluk ler.” Mü’minun suresi, 8. ayet. “Rabb’inizin bağışına ve takva sahipleri için hazırlanmış olup genişliği gökler ve yer kadar olan cennete koşun!” ................... “Onlar, harcadıklarında ne israf ne de cimrilik edenlerdir. Onların harcamaları, bu ikisi arası dengeli bir harcamadır. ” ................... “Onlar, yalana şahitlik etmeyen, faydasız boş bir şeyle karşılaştıkları zaman, vakar ve hoşgörü ile geçip gidenlerdir.” ................... Âl-i İmran suresi, 133. ayetler. Furkân suresi, 67. ayet. Furkân suresi, 72. ayet. 1 Tîn suresi, 4. ayet. 2 Kıyâme suresi, 36. ayet. 3 bk. Kalem suresi, 4. ayet. 4 Bakara suresi, 3. ayet. 5 bk. Mü’minûn suresi, 3 ve 8. ayetler. 6 bk. Âl-i İmrân suresi, 133. ayet. 40 HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ 2. Hz. Muhammed Bizim İçin Bir Örnektir Peygamberler, Allah’ın gönderdiği dini bizzat yaşayarak uygulayan örnek insanlardır. Onlar, vahiy yoluyla kendilerine bildi­rilen inanç, ibadet ve ahlak ilkelerini tebliğ etmelerinin yanı sıra bunların anlaşılması ve uy­gulanması hususunda insanlara model olma sorumluluğunu da taşımışlardır. Kur’an-ı Kerim’de, bütün peygamberlerin kendi­lerine uyulması, dolayısıyla örnek alınma­ları için gönderildiği şöyle belirtilir: “Biz her peygamberi sırf, Allah’ın izni ile itaat edilmek üzere gönderdik…”1 Hz. Muhammed’in, Allah’a bağlılığı, inancındaki sebatı, ibadete düşkünlüğü, Allah yolundaki kararlılık ve fedakârlıkları, düşmanlarına karşı gösterdiği sabrı birçok ayette anlatılmıştır. Hz. Peygamber, insanlara ve diğer canlılara karşı duyduğu sevgi ve şefkati, affediciliği, dürüstlük ve adaleti gibi pek çok meziyet ve erdemiyle insanlara bir örnek olarak gösterilmektedir.2 Onun güzel ahlakı övülmekte ve ona itaat Allah tarafından emredilmektedir. Bu konuda Allah şöyle buyurur: “Allah’a ve Peygambere itaat edin ki size merhamet edilsin.”3 Hz. Peygamber ise, “Ben güzel ahlakı tamam­lamak için gönderildim.”4 diyerek gönderiliş gayesini özetlemiştir. Allah’ın mesajını doğru anlamak için Hz. Peygamberi doğru anlayıp örnek almak gerekir. Hz. Muhammed, dini anlamada ve yaşamada yegâne örnektir. Allah Resulü; insan ilişkilerinde son derece dürüst, açık sözlü, adaletli ve hoşgörülüydü. Konuşmalarında hakkı söylemekten çekinmezdi. Kişileri hedef almaz, onların davranışlarına dikkat çeker veya konular hakkında genellemeler yapardı. YORUMLAYALIM_______ “Beni namaz kılarken gördüğünüz şekilde namaz kılınız.” Buharî, Ezan, 18. Hz. Peygamberin örnekliği açısından yukarıdaki hadisi yorumlayınız. 1 Nisâ suresi, 64. ayet. 2 Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, C 30, s. 445. 3 Âl-i İmrân suresi, 132. ayet. 4 İmam Malik, el-Muvatta, Hüsnü’l-Huluk, 8. 41 3. ÜNİTE Hz. Muhammed’in ahlakı Kur’an ahlakı idi. Bir sahabe Hz. Aişe’ye, Hz. Peygamberin ahlakı hakkında sormuştu, Hz. Aişe şöyle dedi: “Sen, hiç Kur’an okumuyor musun?” Sahabe, “Evet, okuyorum.” deyince Hz. Aişe şöyle devam etti: “İşte, Allah’ın Elçisinin ahlakı, Kur’an’dı.”1 Hz. Peygamber şefkatli bir baba, iyi bir aile reisi ve akrabalarına önem veren bir insandı. Onlarla ilgilenmek ve sıkıntılarını gidermek onun yüce ahlakının bir gereği idi. Bu konuda, “Müminler arasında imanca en olgun olanı, ahlakça en güzel olanıdır. En hayırlınız da ailesine hayırlı olandır.”2 diyerek müminlere ışık tutmuştur. DEĞERLENDİRELİM_______ “İnsanlara hidayet (Kur’an) geldikten sonra onların iman etmelerine ancak, ‘Allah, bir beşeri mi peygamber olarak gönderdi?’ demeleri engel olmuştur. De ki: ‘Eğer yeryüzünde, (insanlar yerine) yerleşip dolaşan melekler olsaydı, elbette onlara gökten bir melek peygamber indirirdik.’ ” İsrâ suresi, 94, 95. ayetler. Yukarıdaki ayeti dikkate alarak peygamberlerin neden meleklerden seçilmediğini değerlendiriniz. Hz. Peygamber, çalışkan bir insandı. Arkadaşlarına da daima çalışmayı tavsiye etmiştir. Bu konuda, “Hiç kimse kendi elinin emeği ile kazandığından daha hayırlı bir lokma yiyemez.”3 buyurarak insanları üretmeye ve çalışarak kazanmaya teşvik etmiştir. NOT EDELİM_______________ Kur’an’a göre Hz. Muhammed: - En güzel örnektir. “Andolsun, Allah’ın Resulünde sizin için Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı uman, Allah’ı çok anan kimseler için güzel bir örnek vardır.” Ahzâb suresi, 21. ayet. - Son peygamberdir. “Muhammed, sizden herhangi birinin babası değil; fakat Allah’ın Resulü ve nebilerin sonuncusudur...” Ahzâb suresi, 40. ayet. - Yüce ahlak sahibidir. “Sen elbette yüce bir ahlak üzeresin.” Kalem suresi, 4. ayet. - Ölümlü bir beşerdir. “(Ey Muhammed!) Şüphesiz sen de öleceksin onlar da ölecekler.” 1 Müslim, Müsafirîn, 139. 2 Tirmizî, Rada, 11; Ebu Davut, Sünnet, 15. 3 Buharî, Buyu, 15. 42 Zümer suresi, 30. ayet. HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ 2.1. Hz. Muhammed’in Güvenilirliği Hz. Muhammed, asla yalan söylemeyen, emanetlere riayet eden ve son derece güvenilir bir insandı. O, gençliğinde her türlü cahiliye kötülüklerinden, putlardan, kumardan, içki meclislerinden ve çirkin eğlencelerden uzak durmuştur. O, erdemli davranışlarıyla yaşadığı toplumun takdirini kazanmıştır. Mekkeliler, gençliğinde Hz. Muhammed’e en değerli eşyalarını rahatlıkla teslim ederlerdi. Bu güven peygamberlikten sonra da devam ediyordu. Nitekim hicret ederken yanındaki emanetleri sahiplerine vermek üzere evinde bıraktığı Hz. Ali’ye teslim etmiştir.1 Hz. Muhammed, gençliğinde Erdemliler Birliği (Hilfu’l-Fudul)’ ne katıldı. Mekke’de zayıf ve kimsesizlerin haklarını savunmak, adaleti tesis etmek ve zulme son vermek bu teşkilatın en önemli göreviydi. Bu birlik, uzun süre etkin bir biçimde faaliyetlerini sürdürmüştür. Allah Resulü, peygamberlikten sonra da bu sözleşmeden hep övgüyle bahsetmiştir. “Böyle bir teklif gelse yine katılırım.” demiştir.2 Hz. Muhammed, zekâsı, güzel ahlakı, sağlam karakteri ve dürüstlüğü ile herkesin güvenini kazanmıştır. Bu yüzden henüz peygamber olmadan önce bile insanlar ona dürüst ve güvenilir anlamına gelen “Muhammedü’lEmin” (Güvenilir Muhammed) lakabını vermiştir. Mekke’de “El-Emin” (Emin kişi) sadece onun lakabı olmuştur.3 Tezhipli Hz. Muhammed hattı Hat:Osman ÖZÇAY NOT EDELİM_______ Hz. Muhammed şöyle buyurmuştur: “Münafığın(ikiyüzlünün) belirtisi üçtür: - Konuştuğu zaman yalan söyler. - Söz verdiği zaman sözünde durmaz. - Bir emanet kendisine bırakıldığında ihanet eder.” Buharî, İman, 24. Peygamberimiz, güvenirlilikle imanı, emanete ihanetle inançsızlığı bir tutmuş ve bu hususta şöyle buyurmuştur: “Kişinin kalbinde iman ve küfür bir arada bulunmaz. Doğruluk ile yalancılık, güvenirlilik ile hainlik de bir arada olmaz.”4 Konuyla ilgili diğer bir hadiste Hz. Peygamber, “Mümin, insanların kendisine güven duyduğu kimsedir. Müslüman, Müslümanın dilinden ve elinden zarar görmediği kişidir. Muhacir ise kötülüklerden kaçandır. Nefsim kudret elinde olan Allah’a yemin ederim ki kötülüklerinden komşusunun emin olmadığı kimse cennete giremez.”5 buyurarak dinimizin dürüstlüğe ne kadar önem verdiğini ortaya koymuştur. 1 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, C 1, s. 175. 2 Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 1, s. 317. 3 Ahmet Cevdet Paşa, Peygamber Efendimiz, s. 26; İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 79. 4 Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 2, s. 349. 5 Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 3, s. 154. 43 3. ÜNİTE YORUMLAYALIM_______ Bazen düşmanları bile Resulü Ekremin üstün şahsiyetini övmek zorunda kalmışlardı. Ebu Süfyan ticaret için gittiği Suriye’de Bizans İmparatoru Herakliyus’un Peygamber hakkındaki sorularına cevap verirken Hz. Muhammed’in asil bir aileden geldiğini, hiç yalan söylemediğini, insanları putlara tapmaktan alıkoymaya çalıştığını, onları Allah’ın birliğine inanmaya, namaz kılmaya, zekât vermeye davet ettiğini ve kendisine inananların asla dinlerini terk etmediklerini ifade etmişti. Hz. Peygamberin en belirgin özelliklerinin doğruluk, iffet, ahde vefa ve emanete riayet olduğunu söylemişti. Buharî, Bed ü’l-Vahiy, 6. Yukarıdaki metni Peygamberimizin güvenilirliği açısından yorumlayınız. 2. 2. Hz. Muhammed’in Merhametli Oluşu “Merhamet etmeyene merhamet edilmez.” Buharî, Edeb, 18. Yukarıdaki hadiste verilmek istenen mesaj nedir? Merhamet; acımak, lütufta bulunmak, yufka yürekli olmak, iyilik yapmak, koruyup kollamak, ilgi ve şefkat göstermek anlamlarına gelir. Bu güzel duygularla yapılan her türlü iyilik, evlat sevgisi, ana babaya saygı ve itaat, akraba ziyaretleri, yaşlılara, yoksullara, hastalara, engellilere, yetim ve kimsesiz­ lere yardım etmek gibi erdemlerin tamamı, merhamet duygusunun birer yansımasıdır. Âlemlere rahmet olarak gönderilen Hz. Muhammed, son derece merhametli ve alçak gönüllü bir insandı. O , gençliğinden itibaren küçüklere şefkat gösterir, güçsüz yetim ve kimsesizleri korurdu. Yaşlılara saygı gösterir, hastaları ziyaret eder, dost akraba ve misafirlerine çok önem verirdi. Asla kibirlenmez, hiç kimseyi küçümsemezdi. İnsanlarla ilişkilerinde saygı, sevgi, dürüstlük ve nezaket kurallarına riayet ederdi. Aile içi huzura çok önem verir, eş ve çocuklarına daima şefkat ve merhametle davranırdı. Kendisine peygamberlik verildikten sonra da onun bu tevazusu, şefkat ve merhameti devam etmiştir. 44 BİLGİ KUTUSU_______ “...O, merhamet etmeyi kendi zatına farz kıldı...” En’âm suresi, 12. ayet. “(Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik.” Enbiyâ suresi, 107. ayet. HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ Allah, rahmet peygamberi olarak göndermiş olduğu Hz. Muhammed’i sürekli vahiy ile destekleyip ona yol göstermiştir. Kur’an’da onun güzel ahlakı ve merhameti övülerek şöyle buyrulmuştur: “Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi…”1 Hz. Peygamber daima Kur’an’a uygun hareket ederek herkese şefkat, merhamet ve adaletle muamele etmiştir. O, sadece inananlara değil, inanmayanlara karşı da merhametliydi. Kendisine kötülük yapan kavmi için, “Rabb’im, kavmimi bağışla çünkü onlar bilmiyorlar.”2 diye dua etmiştir. Yine savaşlarda müşrik de olsalar kadın ve çocukların öldürülmelerini yasaklamış ve “…Kadınları ve çocukları öldürmeyiniz.”3 buyurmuştur. Esirlere güzel muamele etmiş, kıyafeti kötü olanları giydirmiş4 ve onları asla incitmemiştir. O, yardıma muhtaç herkesin yar­dımına koşmuş, yetimlerle bizzat ilgilenmiş ve ilgilenilmesini teşvik etmiştir. Bu hususta, “Müslüman evlerinin en hayırlısı içinde yetim bakılıp iyilik edilen evdir; en kötüsü ise içinde yetime kötülük edilen evdir.”5 buyurmuştur. Dul kadınlara ve yoksullara yardım edenlerin Allah yolunda cihat et­miş gibi sevap kazanacağını söylemiştir.6 Kö­leler hakkında, “Onlar sizin kardeşleriniz ve ellerinizin altında bulunan birer emanettir. Yanlarında kardeşleri bulunanlar yediklerinden onlara da yedirmeli, giydiklerinden giydirmelidir. Güçlerinin yetmeyeceği işleri onlara yaptırmasınlar. Eğer böyle bir iş yaptıracak olurlarsa kendilerine yardım etsinler.”7 buyurmuştur. NOT EDELİM___________ Hz. Peygamber, hayvanlara karşı da son derece merhametliydi. Mekke’nin fethine giderken yolun kenarında yeni doğmuş yavrularını emziren bir köpek gördü. Rahatsız edilmemesi için bir sahabeye orada nöbet tutmasını emretti. İsmail Lütfi ÇAKAN, Örnek Kul Son Resul, s. 40. 1 Âl-i İmrân suresi, 159. ayet. 2 İbn Mace, Fiten, 23. 3 İmam Malik, Muvatta, Cihad, 3. 4 Buharî, Cihad, 143. 5 İbn Mace, Edeb, 6. 6 Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 30, s. 426. 7 Buharî, İman, 22. 45 3. ÜNİTE 2.3. Hz. Muhammed’in Adaletli Oluşu “Kur’an’ın iki temel konusu tevhit ve adalettir” sözüyle verilmek istenen mesaj nedir? Adalet; insaflı ve doğru davranmak, zulmetmemek, eşit tutmak ve her şeyi yerli yerince yapmak gibi anlamlara gelir. Dinî bir terim olarak adalet, hak yol üzere dosdoğru olmak, dinin emir ve yasaklarına uymak, haklıya hakkını, haksıza cezasını vermek, suç ve ceza oranına dikkat etmektir. Kur’an-ı Kerim’de Allah; konuşmada, şahitlikte, yargıda, barışın sağlanmasında, borçlanmalarda, senet düzenlemede ve aile hayatında adil olunmasını emretmiştir.1 Kur’an’da adaletle ilgili pek çok ayetin olması Allah’ın adalet konusuna verdiği önemi göstermektedir. Bu konuda Allah şöyle buyurmaktadır: “Allah, size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor. Doğrusu Allah, bununla size ne güzel öğüt veriyor! Şüphesiz ki Allah, hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.”2 Öte yandan Allah, şahitlik yaparken adaletli davranmayı emretmiş ve “Ey iman edenler! Kendiniz, ana babanız ve en yakınlarınızın aleyhine de olsa Allah için şahitlik yaparak adaleti titizlikle ayakta tutan kimseler olun. (Şahitlik ettikleriniz) zengin veya fakir de olsalar (adaletten ayrılmayın)…”3 buyurmuştur. Bir toplumda adalet varsa orada dayanışma, barış, huzur ve mutluluk vardır. Adaletin güvencesi olan hukuk işliyorsa orada haksızlık ve zulüm olmaz. Aksi durumda toplum daima, huzursuzluk ve adaletsizlikle karşı karşıya kalır. Peygamberimiz, her konuda olduğu gibi adalet konusunda da çok hassas davranmıştır. Gençliğinden itibaren insanlar Hz. Muhammed’in adaletine güvenmiş ve onun hakemliğine başvurmuştur. Kendisine peygamberlik geldikten sonra da Allah’ın emirleri doğrultusunda ayrım yapmadan herkese karşı adaletle davranmıştır. O, kız ve erkek çocuklar arasında ayrım yapmamış, bu ayrımı yapanlara da, “Çocuklarınız arasında adaleti uygulayınız.”4 diyerek uyarıda bulunmuştur. 1 Dinî Kavramlar Sözlüğü, s. 5,6. 2 Nisâ suresi, 58. ayet. 3 Nisâ suresi, 135. ayet. 4 Buharî, Hibe, 12-13. 46 TARTIŞALIM_______ “Toplumlar sevgiyle kaynaşır, adaletle ayakta durur.” İbrahim SARIÇAM, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 276. Yukarıdaki cümlenin ifade ettiği anlam üzerinde arkadaşlarınızla tartışınız. HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ Toplumun hakları söz konusu olduğunda suçlunun mevki ve itibarı ne olursa olsun Hz. Peygamber, mutlaka adaleti uygulamıştır. Örneğin, Medine’nin önde gelen ailelerinden birine mensup olan bir kadın hırsızlık yapmıştı. Bu olay Hz. Peygamber’e haber verilince aile üyeleri, onun bu kadını affetmesi için aracı olacak birini aradılar. Fakat bu konuyu Hz. Peygamber’e söylemeye kimse cesaret edemedi. Sonunda Peygamberimizin sevdiği bir sahabe olan Üsame bin Zeyd’i buldular. Üsame, Hz. Peygamber’den kadını affetmesini istedi. Onun böyle bir istekle gelmesine çok üzülen Peygamberimiz şunları söyledi: “İsrail oğulları, aralarından mevki ve makam sahibi kişiler hırsızlık yaparsa onlara dokunmazlardı. Ama zayıf ve kimsesiz kişiler hırsızlık yaptığında onları cezalandırırlardı. Eğer hırsızlık yapan bu YORUMLAYALIM_______ kadın Mahzumoğulları’ndan biri değil de kendi kızım Fatıma bile olsaydı, onu da cezalandırırdım.”1 Böylece Hz. Peygamber, suçlu olan kendi çocuğu dahi olsa onu cezalandı­racağını söyleyerek adalet konusunda ne kadar hassas olduğunu ortaya koymuştur. Peygamberimiz, istemeden birinin canını incitecek olursa karşı taraftan mutlaka helallik almıştır.2 Daha önce İs­lam’a ve Hz. Peygamberin şahsına karşı ağır hakaretlerde bulunan kimseler, Mekke’nin Fethi’nden sonra onun huzuruna gelip Müslüman oldukları zaman Hz. Peygamber onları affetmiş ve hayatlarını teminat altına almıştır.3 “Şüphesiz Allah, adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi emreder; hayâsızlığı, fenalık ve azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor.” Nahl suresi, 90. ayet. Adalet ve toplumsal kaynaşma açısından yukarıdaki ayeti yorumlayınız. 2.4. Hz. Muhammed’in Kolaylaştırıcılığı “Şüphesiz ki bu din kolaylıktır. Dini zorlaştıran hiç kimse yoktur ki din onu yenmesin...” Buharî, İman, 11. Yukarıdaki hadiste verilmek istenen mesaj nedir? İslam dininin gayesi, insanların dünyada mutlu olmalarını, ahirette ise ebedî kurtuluşa ermelerini sağlamaktır. Kur’an-ı Kerim, bunu şöyle ifade etmiştir: “…Allah sizin için kolaylık ister, zorluk istemez…”4 Bir diğer ayette ise, “Allah hiç kimseye gücünün yeteceğinden başka yük yüklemez…”5 buyurmuştur. Dinin temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’i de kolay ve anlaşılır kıldığını, “Andolsun biz Kur’an’ı, anlaşılıp öğüt alınması için kolaylaştırdık. O halde düşünüp öğüt alan yok mu? ”6 ayetiyle bildirmiştir. 1 Buharî, Fezailü Ashab, 18; Hudud, 11-12. 2 Ebu Davut, Sünen, 14. 3 İmam Malik, Muvatta, Nikâh, 20. 4 Bakara suresi, 185. ayet. 5 Bakara suresi, 286. ayet. 6 Kamer suresi, 17. ayet. 47 3. ÜNİTE Hz. Muhammed, daima kolaylaştırıcı özelliğiyle bizlere örnek olmuştur. O, dini nasıl anlamış ve nasıl yaşamışsa biz de öyle anlamalı ve yaşamaya çalışmalıyız. Çünkü Allah, onun rehberliğinde dinin kolay olduğunu ve onun lisanıyla Kur’an’ı kolaylaştırdığını şöyle beyan etmiştir: “(Ey Muhammed!) Biz onu (Kur’an’ı) senin dilinle kolaylaştırdık ki düşünüp öğüt alsınlar.”1 O da bu rehberliği ve örnekliğini hakkıyla yerine getirmiştir. Hz. Peygamber, “Allah beni zorlaştırıcı olarak değil, öğretici ve kolaylaştırıcı olarak gönderdi.”2 buyurarak kendisinin bu hususta eğitici ve öğretici bir rehber olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca “Kolaylaştırın, zorlaştırmayın; müjdeleyin, nefret ettirmeyin.”3 diyerek de kolaylaştırıcılığı teşvik etmiştir. Din doğru anlaşılmadığı zaman, zorlaştırılarak yaşanmaz hâle gelebilir. Onun kolay olanı tercih etmesiyle ilgili Hz. Aişe’den gelen bir rivayet şöyledir: “Resulullah iki işten birini tercih etmek durumunda kaldığında günah olmamak şartıyla daima kolay olanını tercih ederdi. Günah söz konusu olunca ondan en uzak olan kimseydi…”4 Hz. Peygamber, namaz sırasında ağlayan bir çocuğun sesini duyunca namazı ça­buk kıldırmış ve “Annesine sıkıntı vermekten korkup kısa kestim.”5 demiştir. Bizler de Peygamberimizin söz ve uygulamalarını dikkate almalıyız. İslam’daki kolaylık dinin özüne bir müdahale değildir. Çünkü Allah zaten kullarına taşıyamayacakları herhangi bir yük yüklememiştir. YORUMLAYALIM_______ “Sattığında, satın aldığında ve hakkını aradığında kolaylık gösterene Allah rahmet etsin.” Buharî, Buyu, 16; İbn Mace, Ticarat, 28. Yukarıdaki hadisi Hz. Peygamberin kolaylaştırıcılığı açısından yorumlayınız. 2.5. Hz. Muhammed’in Hoşgörüsü “Yaratılanı hoşgör, yaratılandan ötürü” sözüyle verilmek istenen mesaj nedir? Hoşgörü; müsamaha ve anlayış göstermek, aykırı görüşlere sabırla katlanmak, diğer inanç ve düşüncelere saygılı olmaktır. Fikirlerinden dolayı başkalarına karşı şiddet kullanmamaktır. Hoşgörü, beşerî münasebetlerin temeli ve medeni dünyanın yükselen bir değeridir. İnsanlık bugün her zamankinden daha fazla hoşgörüye muhtaçtır. Çünkü hoşgörü sadece aynı dinin mensupları arasında değil, farklı dinin inananları arasında da olmalıdır. Hoşgörülü olmak, Yüce Allah’ın emirlerindendir. Kur’an-ı Kerim’in birçok ayetinde hoşgörülü olmak, öfkeyi yenmek, affedici olmak ve kötülüğe iyilikle karşılık vermek gibi erdemli davranışlar emredilmiştir. Bu durum Kur’an’da şöyle anlatılmaktadır: “Sen af yolunu tut, iyiliği emret, cahillerden yüz çevir.”6 Bir diğer ayette ise, “…Sen şimdi güzel bir şekilde hoşgörü ile muamele et.”7 ifadesiyle hoşgörünün önemine değinilmiştir. 1 Kamer suresi, 32. ayet. 2 Müslim, Talak, 29. 3 Buharî, İlim, 11; Müslim, Cihad, 6. 4 Buharî, Menakıb, 23. 5 Buharî, Ezan, 65. 6 A’râf Suresi, 199. ayet. 7 Hicr Suresi, 85. ayet. 48 HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ Hz. Muhammed, bu ayetler doğrultusunda hareket edip insanlarla ilişkilerinde daima hoşgörülü olmuştur. Hiç kimseye kaba davranıp kırmamış, asla çirkin söz söylememiştir. Görgüsüz kimselerin ka­ba davranışları karşısında gülümsemekle yetinmiş, onlara karşılık vermemiştir.1 Öte yandan arkadaşlarına da anlayışlı ve hoşgörülü olmalarını tavsiye edip şöyle buyurmuştur: “Hoşgörülü ol ki hoş görülesin.”2 DEĞERLENDİRELİM_______ Hz. Peygamber gayrimüslimlere de hoşgörülü davHz. Muhammed, huzurunda koranmıştır. Necran Hristiyanlarının Medine’deki nuşurken korkup titreyen bir şahsa, peygamber mescidinde kendi ibadetlerini yapma“Sakin ol! Ben bir kral değilim. Ben larına müsamaha göstermiştir. Bu, bir inanç, ibadet sadece kurutulmuş et yiyen bir kadıhürriyeti ve garantisi örneğidir.3 Mekke’nin fethinde nın oğluyum.” kendisine o kadar işkence ve düşmanlık yapmış olan İbn Mace, Et’ime, 30. Mekke müşriklerine Hz. Yusuf’un kardeşlerine deYukarıdaki hadisi Peygamberimizin diği cümleye benzer bir hitapla, “Bugün hiçbir şetevazu ve hoşgörüsü yönünden değerkilde size herhangi bir kınama, aşağılanma olmalendiriniz. yacaktır. Gidiniz! Hepiniz hür ve serbestsiniz!”4 diyerek tarihî bir insanlık dersi vermiştir. 2.6. Hz. Muhammed’in Sabrı ve Kararlılığı “Ve Rabb’in için sabret.” Müddessir suresi, 7. ayet. Sizce Allah için sabretmek ne demektir? Sözlükte sabır; dayanma ve dayanıklılık anlamına gelir. Dinî ve ahlaki bir kavram olarak sabır; inandığı hak yolda kararlılıkla yürüme azmi, güçlüklere dayanma gücüdür. Hakkı savunmaktan vazgeçmemek ve başa gelen musibetlere Allah için göğüs germektir. Sabır, başarı ve zafere olan kesin inanç ve bu uğurda gösterilen kararlı tavırdır. Allah’a sığınıp kalp sükûnetiyle ve ruh dengesini bozmadan ahiret ecrini beklemektir. 1 Ebu Davut, Edeb, 1. 2 Ahmet bin Hanbel, C 1, s. 248. 3 İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 278. 4 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, C 1, s. 268. Başarılı olmak için sabır ve kararlılık gerekir. 49 3. ÜNİTE Kur’an-ı Kerim’de sabırla ilgili pek çok ayet vardır. Peygamberlerin tümüne sabır tavsiye edilmiş onlar da bu tavsiyeye uymuşlar ve ümmetlerine örnek olmuşlardır. Mesela, Hz. Musa’nın kavmine sabır tavsiyesi Kur’an’da şöyle ifade edilmiştir: “Musa, kavmine dedi ki Allah’tan yardım isteyin ve sabredin...”1 Yüce Allah, Hz. Muhammed’e de sabrı bir ayette şöyle öğütlemiştir: “Sabret! Senin sabrın da ancak Allah’ın yardımı iledir. Onlardan dolayı kederlenme; kurmakta oldukları tuzaktan Ahlakın başı hilmdir. Hat:Osman ÖZÇAY kaygı duyma!”2 Kur’an-ı Kerim’de karşılaştığımız bazı sıkıntı ve zorlukların birer imtihan olabileceği, bu gibi durumlarda sabretmek gerektiği şöyle anlatılmıştır: “Andolsun ki sizi biraz korku ve açlık, mallardan, canlardan ve ürünlerden biraz azaltma ile imtihan ederiz. Sabredenleri müjdele!”3 Hz. Muhammed, başladığı işi asla yarım bırakmamış, onca baskı, sıkıntı ve zorluklara rağmen büyük bir azim ve kararlılıkla yoluna devam etmiştir. On üç yıllık Mekke Döneminde müşriklerin uyguladığı dinî, ekonomik ve sosyal baskılar ve ambargolar karşısında o hiçbir zaman ümitsizliğe kapılmamıştır. Bütün bu baskı ve zorluklara büyük bir sabır ve metanetle karşı koyup direnmiştir. Kötülüklere boyun eğmemiş, asla aceleci davranmamış ve Allah’a sığınmıştır. Sabır konusunda en güzel şekilde örnek olmuş ve ashabına sabrı tavsiye etmiştir. 1 A’râf suresi,128. ayet. 2 Nahl suresi, 127. ayet. 3 Bakara suresi, 155. ayet. 50 DEĞERLENDİRELİM_______ “Asra yemin olsun ki insan gerçekten ziyan içindedir. Ancak, iman edip de salih ameller işleyenler, birbirlerine hakkı tavsiye edenler, birbirlerine sabrı tavsiye edenler müstesnadır. (Onlar ziyanda değillerdir.)” Asr suresi, 1-3. ayetler. Yukarıdaki sureyi iman, amel ve sabır açısından değerlendiriniz. HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ Hicret’ten sonra da Mekkeliler, Hz. Peygamberi rahat bırakmamış, ona karşı takipler ve baskılar devam etmiştir. Neticede Bedir, Uhut ve Hendek savaşları olmuş ve büyük sıkıntılar yaşanmıştır. Uhut Savaşı’nda Peygamberimizin amcası Hz. Hamza şehit edilince o, çok üzülmüştür. Bütün bu üzüntü ve olumsuzluklara rağmen Hz. Peygamber sabırlı ve metanetli davranmıştır. Hz. Peygamber, Mekke’nin fethinde “Eğer ceza verecekseniz, size yapılanın misliyle cezalandırın. Eğer sabrederseniz, elbette bu, sabredenler için daha hayırlıdır.”1 ayeti inince daha önce kendisine düşmanlık edenleri cezalandırma yöntemine gitmemiş ve “Biz sabrederiz, cezalandırmayız.”2 buyurarak tercihini sabırdan yana kullanmıştır. Başka bir hadiste ise “…Kim sabırlı davranırsa Allah ona sabır verir. Hiç kimseye sabırdan daha hayırlı ve daha geniş bir ihsanda bulunulmamıştır.”3 buyurmuş ve sabırlı olmayı tavsiye etmiştir. Hz. Muhammed, sabrıyla olduğu gibi kararlılığıyla da Müslümanlar için güzel bir örnek olmuştur. Peygamberliğin ilk yıllarından itibaren hayatı pahasına İslam’ı yaymayı kararlılıkla sürdürmüştür. Mekkeliler, önce onu tehdit etmişler, sonuç elde edemeyince de taktik değiştirerek amcası Ebu Talip aracılığıyla İslam’a daveti bırakması karşılığında ona makam, mevki gibi cazip tekliflerde bulunmuşlardır. Hz. Peygamber, bir kararlılık ifadesi olarak onlara, “Güneşi sağ elime, ayı sol elime verseniz yine de davamdan vazgeçmem.”4 diyerek tekliflerini reddetmiştir. 3. Kültürümüzde Hz. Muhammed Sevgisi Allah’ın sevgisini kazanmanın ve bağışlanmanın yolu Hz. Peygamberi sevmek ve onun emirlerine uymaktan geçer. Hz. Muhammed’i sevmek ve ona itaat etmek, Allah’ın emridir. Bunun için arkadaşları, Resulü Ekreme kendi canlarından daha fazla kıymet vermiş ve onu çok sevmişlerdir. Resulullah kendilerine seslendiğinde ise, “Canım sana feda olsun, buyur ey Allah’ın Resulü!”5 DÜŞÜNELİM_______ Hz. Ebu Bekir’in Peygamberimize sevgisini ifade ettiği, “Analarımız, babalarımız sana feda olsun ey Allah’ın Resulü!” sözüyle anlatılmak istenen nedir? Düşününüz. Buharî, Menakıbu’l-Ensar, 45. 1 Nahl suresi, 126. ayet. 2 Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 5, s. 135. 3 Buharî, Zekât, 50. 4 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, C 1, s. 101. 5 Buharî, Menakıbu’l-Ensar, 45; Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 5, s. 286. 51 3. ÜNİTE diyerek karşılık vermişlerdir. Hz. Peygamber de onlara karşı daima büyük bir şefkat göstermiştir. Hz. Muhammed’i sevmek tarih boyunca Müslümanlar tarafından dinî bir görev olarak kabul edilmiş ve bu sevgiyi ifade eden eserler kaleme alınmıştır. Türk milleti de İslam’ı kabul ettikten sonra büyük bir sevgi ve saygıyla Hz. Muhammed’e bağlanmış, onun insanlığa sunduğu değerlere sahip çıkmış ve asırlarca bu uğurda büyük mücadeleler vermiştir. Binlerce yıldır milletimiz, onun sevgisini gönüllerde yaşatmış, güzel adını dillerden düşürmemiş ve daima saygıyla onu anmıştır. KültürüKültürümüzde gül Hz. Muhammed’i temsil eden bir sembol olarak kabul edilir. müzde peygamber sevgisinin çok önemli ve özel bir yeri vardır. Topkapı Sarayı’nda özel olarak kurulan Mukaddes Emanetler Bölümünde asırlardır onun emanetleri özenle korunmaktadır. Tasavvuf anlayışında peygamber sevgisinin yeri ve önemi çok büyüktür. Mesela Yunus Emre bir şiirinde Hz. Peygambere olan sevgisini şöyle belirtmiştir: “Canım kurban olsun senin yoluna/Adı güzel kendi güzel Muhammed/Gel şefaat eyle kemter kuluna/Adı güzel kendi güzel Muhammed”1 Gül sembolü, kültürümüzde hem ilahî güzellikleri hem de Hz. Muhammed’i temsil eder.2 Bu sebeple güle “Remz-i Muhammedi”, yani “Muhammed’in Sembolü” adı verilmektedir. Hz. Peygamberin cemali, yüzünün güzelliği güle benzetilerek gülbenklerde, “Resulullahın gül cemaline salavat” getirilmektedir. Mevlânâ, şiirlerinde Hz. Muhammed’e olan sevgisini şöyle dile getirmiştir: “Bu canım var oldukça ben Kur’an’ın tutsağıyım./Muhammed Mustafa’nın yolundaki toprağım./Benden başkaca bir söz nakledenler olursa,/Hem onu söyleyenden hem o sözden uzağım.”3 Hacı Bektaş Veli, Makâlât adlı kitabında Hz. Muhammed’e inanmadan Müslüman olmanın mümkün olamayacağını, Hz. Muhammed’i sevmenin ve ona inanmanın gerekliliğini ifade etmiştir. Şiirlerinde Peygamber sevgisini vurgulamış ve Anadolu halkının anlayacağı bir dil ile nefeslerini söylemiştir.4 Tasavvuf kültürümüzün önderlerinden olan Hoca Ahmet Yesevi de Hz. Muhammed’e olan sevgisini “Hikmetler”inde en güzel şekilde dile getirmiştir. Kaygusuz Abdal ise hacca 1 Yunus Emre Divanı, s. 238. 2 Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, C 30, s. 457. 3 Mevlânâ, Rubailer, C 2, s. 216. 4 Makâlât, s. 64. 52 NOT EDELİM_______ Toplumumuzun en çok kullandığı isimlerden olan “Muhammed, Ahmet, Mahmut ve Mustafa” Peygamberimizin isimlerindendir. HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ gittiği zaman Hz. Peygamberin kabrini ziyaret etmiş ve Hz. Peygamber’e olan özlemini ve sevgisini Gevhername adıyla bilinen eserinde dile getirmiştir. Alevi-Bektaşi şairlerden Hatai de şiirlerinde Hz. Peygambere olan derin sevgi ve saygısını “Canım Mustafa ve Ya Muhammed Mustafa” gibi ifadelerle dile getirmiş ve şiirlerinde Hz. Peygamberi güle benzetmiştir.”1 Bir şiirinde Hz. Muhammed’e olan sevgisini şu şekilde ifade etmiştir: “Gül Muhammed’in yasıdır/Cümle çiçeğin hasıdır/Onu sevmeyen asidir/Bülbül gel bizim bağa gel”2 Nesimî de bir beytinde şöyle der: “Alemin cism ü cânı senden ötrü oldu bil/Seyyid-i kevneyn-i âlem yâ Muhammed”3 Peygamber sevgisi ve saygısının kültürümüzdeki yeri çok büyüktür. Mutasavvıflarımızın şiirlerinde dile getirdikleri bu sevgi ve saygı her türlü övgüye layıktır. Hz. Muhammed bizim için eşsiz bir örnektir. Olgunluğa ulaşmak ancak onu sevmek ve onun gibi yaşamakla mümkün olur. Yüzyıllardır bütün Müslümanlar onun yolundan gitmektedirler. Tarihimizde olduğu gibi bugün de toplumumuzda Hz. Muhammed sevgisi eksilmeden devam etmektedir. Hz. Peygamberin özelliklerini anlatan Hilye-i Saadet Hat: Mehmet ÖZÇAY “Bu ikisi (Hasan ve Hüseyin) benim evlatlarım ve kızımın çocuklarıdır. Allah’ım ben onları seviyorum. Sen de onları sev ve onları sevenleri de sev.” Tirmizî, Menakıb, 30. Yukarıdaki hadiste verilmek istenen mesaj nedir? 4. Kültürümüzde Ehl-i Beyt Sevgisi Ehl-i beyt, ev halkı anlamına gelir.4 İslam’da ehl-i beyt Hz. Peygamberin ev halkı demektir. Ehl-i beytle ilgili Kur’an da Ahzâb suresinin 33. ayetinde şöyle buyrulur: “…Ey ehl-i beyt! Allah sizden sadece çirkinlikleri gidermek ve sizi tertemiz yapmak ister.” Bu ayet indiğinde Peygamberimiz, hanımı Ümmü Seleme’nin evinde idi. Orada bulunan damadı Hz. Ali ve kızı Hz. Fatıma ile torunları Hasan ve Hüseyin’i abası altına alarak, “Allah’ım, bunlar benim ehl-i beytimdir. Onları günahlarından temizle!” diye dua etmiş, bunun üzerine Ümmü Seleme validemiz kendisinin ehl-i beytten olup olmadığını sormuş, Peygamber Efendimiz de ona, “Sen zaten hayır üzeresin, Peygamber eşisin.” şeklinde cevap vermiştir.5 Bir başka hadiste de Peygamberimizin eşlerinin de ehl-i beytten olduğu belirtilmiştir.6 1 Sönmez Kutlu, Din Anlayışında Farklılaşmalar Türkiye’de Alevilik Bektaşilik, s. 35,36. 2 Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, C 2, s.170. 3 Nesimi Divanı, ( Hzl.: Hüseyin Ayan) s. 69. 4 bk. Hûd suresi, 73. ayet; Kasas suresi, 12. ayet. 5 Tirmizî, Menakıb, 31. 6 Buhari, Tefsir 8; Müslim, Fezailü’s-Sahabe, 4. 53 3. ÜNİTE Alevi-Bektaşi düşüncesinde Hz. Muhammed, Hz. Ali, Fatıma, Hasan ve Hüseyin isimleri beş parmaktan oluşan el ile sembolleştirilmiş ve Ali Pençesi adıyla levhalaştırılmıştır. Bu levha, Hz. Peygamberin abasıyla üzerlerini örttüğü kendisi dâhil abasının altındaki beş kişiyi sembolize etmektedir. Hz. Peygamber; Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’i çok sevmiş ve bu sevgisini her fırsatta dile getirmiştir. Mesela, “Ben kimin dostuysam Ali de onun dostudur.”1 ; “Fatıma benden bir parçadır. Kim ona değer verirse bana değer vermiştir. Kim onu üzerse beni üzmüştür.”2, “Hasan ve Hüseyin cennet gençlerinin efendileridir.”3 buyurmuştur. Bir başka hadisinde ise “Size iki şey bıraktım, onlara sımsıkı sarıldığınız sürece asla doğru yoldan sapmazsınız: Allah’ın kita- Allah’ın adı çevresinde Hz. Peygamber ve ehl-i beyt dediğimiz onun birinci derece yakınlarının isimlerini gösteren tezhipli bir hat çalışması bı ve ehl-i beytim.”4 Milletimiz, her zaman ehl-i beyte sevgi ve saygı göstermiştir. Muhammed isminden sonra en çok Ali, Fatıma, Hasan ve Hüseyin gibi ehl-i beyt mensuplarının isimlerini çocuklarına vermiştir. Onların isimleri “Fatıma anamız, Şah-ı Merdan Ali, Allah’ın Arslanı Ali, Ali kerremellahu veche” gibi sıfatlarla kullanılmıştır. Ayrıca kültürümüzde Hz. Ali’nin kılıcı “Zülfikâr”, adalet ve kahramanlığın simgesi olarak bilinmektedir. Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adlı eserinde, Türkistan’da ehl-i beyte nasıl davranılması gerektiği konusunda şu bilgileri vermektedir: “Hizmetkârlardan ve beyin adamları dışında, kendisiyle ilgileneceğin kimselerden bazıları, Peygamberin neslidir. Bunlara hürmet edersen, devlet ve saadete kavuşursun. Bunları pek çok ve gönülden sev; iyi bak ve yardımda bulun. Bunlar ehl-i beyttir... Ey kardeş! Sen onları, sevgili Peygamber hakkı için sev!”5 Ehl-i beyt sevgisi milletimiz için birleştirici bir unsur olmuştur. Milletimiz, ehl-i beyti sevme konusunda tek yürektir. Şeyh Galip’e “Hz. Muhammed Mustafa’nın âl-i abasının ayağının tozuyuz.” dedirten işte bu sevgidir. Hoca Ahmet Yesevi, Mevlânâ, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre, Şah İsmail Hatayi, Pir Sultan Abdal, Kul Ahmet ve Derviş Mehmet gibi birçok şair ve halk ozanı; ehl-i beyte duydukları derin sevgiyi dizelerinde en içten duygularla ifade etmişlerdir. 1 Tirmizî, Menakıb, 19. 2 Tirmizî, Menakıb, 60. 3 Tirmizî, Menakıb, 30. 4 Müslim Fezailü’s-Sahabe, 3; Tirmizî, Menakıp, 31, 32, 77. 5 Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, s. 313. 54 HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ OKUMA METNİ_______ Şiirlerimizde Hz. Muhammed Sevgisine Örnekler1 Heyhat heyhat saadettir o Mustafa Heyhat heyhat ganimettir o Mustafa Heyhat heyhat inayettir o Mustafa Kimler için geldi Resul bildiniz mi? Kul Hoca Ahmet söyler sözüle dilim kefa Ümmetlerim eyle vefa kılma cefa Ümmetine böyle dedi Hakk Mustafa Kimler için geldi Resul bildiniz mi? Ahmed Yesevî Canım kurban olsun senün yoluna Adı güzel kendü güzel Muhammed Gel şefâat eyle kemter kuluna Adı güzel kendi güzel Muhammed Aşık Yunus Didiler oğlun gibi hiçbir oğul Yaradılalı cihana gelmiş değil Bu senin oğlun gibi kadri cemîl Bir anaya vermemiştir ol celîl10 Ger Muhammed gelmeyeydi âleme Tâc-ı izzet irmez idi âdeme Süleyman Çelebi Taze gülden desteler çin eyledüm Her nefesi buy-i miskin eyledüm Kıymetin bilür anun sarraf olan Gıll u ğışdan kalbi daim saf olan Gevher-name bunda hatm oldı tamam Vir Resul’ün ruhına yüz bin selam Kaygusuz Abdal Zaman o gül gibi gül görmemiş zaman olalı Gülün güzelliği dillerde dâstân olalı Ne serve bakmadadır şimdi gözlerim ne güle O şîvekâr bu kaamette nev-cihân olalı Yahya Kemal Şu âleme bir nûr doğdu Muhammed doğduğu gece Yeşil kandilden nur indi Muhammed doğduğu gece Melekler hazır hepisi Doldu Muhammed tapusu Açıldı cennet kapusu Muhammed doğduğu gece Şah Hatâyî’m der dervişler Sağ olsun cümle kardeşler Secdeye indi ağaçlar Muhammed doğduğu gece Hatayi (Şah İsmail) Muhammed gönlümüzün aynası Salavat vereniz nur olsun sesi On sekiz bin âlemin Mustafa’sı Ya Muhammed sana imdada geldim Kâbe’nin yapısı bina yapısı İman etse asileri hepsi Beş vakit okunur ayetü’l-kürsi Ya Muhammed sana imdada geldim Pir Sultan Abdal 1 Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Proğramı, s. 79-80. 55 3. ÜNİTE Okuma Metni Hz. Peygamberin Hayatından Şefkat Örnekleri İnsanlara anlayış düzeylerinin gerektirdikleri biçimde hitap edilmesini öneren Hz. Peygamber muhataplarının anlayış seviyesini, yaş ve meşguliyet alanlarını dikkate alarak dini öğretiyordu. Bu anlayış içerisinde bir ömür süren Peygamberimizin çocuklarla ilgili bazı davranış ve tavsiyelerini ifade etmekte yarar vardır. Bir adam, Hz. Peygamberin yanında oturuyordu. Bir ara adamın yanına erkek çocuğu geldi. Adam çocuğu öpüp dizlerinin üzerine oturttu. Biraz sonra da kız çocuğu geldi. Adam onu da yanına oturttu. Peygamberimiz, iki çocuğunu bir tutmadığı için adamı eleştirdi. Başka bir gün bir baba, Peygamberimizin yanına geldi, beraberinde bir çocuğu vardı. Adam ikide bir çocuğu kucağına alıyordu. Hz. Peygamber adama: “Sen ona acıyor musun?” dedi. Adam, “Evet.” dedi. Hz. Peygamber: “İşte sen, buna nasıl acıyorsan Cenabı Allah, senin bu acımandan daha çok sana acır.” buyurdu. Bir gün Hz. Peygamber, minberde hutbe okurken küçük yaştaki Hz. Hüseyin, üzerinde uzun bir hırka ile mescide girdi. Ayağı takılıp yüz üstü yere düştü. Peygamber Efendimiz, onu yerden kaldırmak için hemen hutbesini kesip minberden indiyse de onun indiğini gören ashap, daha önce davranıp onu yerden kaldırdı ve Peygamberimize getirip verdi. Resulullah namaz kılarken secdeye vardığında Hasan ve Hüseyin gelip sırtına binince secdeyi uzattı. Oradakiler, “Ya Resulullah secdeyi uzatmış olmadınız mı?” dediler. Peygamber Efendimiz de: “Oğlum sırtıma binince acele etmekten çekindim.” şeklinde cevap verdi. Peygamber Efendimiz, yanında Ebu’l-Âs’ın kızı Umame olduğu hâlde yanımıza geldi. O hâlde namaz kılmaya başladı. Rükû ederken onu yere bırakıyor kalktığı zaman onu da beraber kaldırıyordu. Namaz gibi huşu gerektiren bir ibadet sırasında bile Peygamberimizin çocuklara karşı duyduğu bu şefkat anlayışında, bütün insanlık için örnek alınması icap eden yönler vardır. Hz. Peygamber, “Uzun kılmak niyetiyle namaza dururum, derken bir çocuk ağlaması işitir, annesine sıkıntı vermesin diye namazı kısa keserim.” diyor. Peygamberimizin huzurunda geçen bir konuşmayı Hz. Aişe şöyle naklediyor: “Bir defasında bedevilerden bir grup, Resulullahın huzuruna girdi. Bunlar, bir münasebetle “Çocuklarınızı öper misiniz?” dediler. Sahabeler “Evet.” dediler. Bedeviler, “Fakat Allah’a yemin olsun ki bizler öpüp sevmeyiz.” dediler. Bunun üzerine Peygamberimiz, “Eğer Allah sizin gönüllerinizden rahmet ve şefkati çıkarmışsa ben ne yapabilirim?” buyurdu. Yurdagül MEHMEDOĞLU, Diyanet Dergisi, s. 46. 56 HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Kuran’a göre örnek insanın vasıfları nelerdir? Belirtiniz. 2. “Hz. Muhammed’in ahlakı Kur’an’dı.” sözünden ne anlıyorsunuz? Açıklayınız. 3. Tarih boyunca kültürümüzde ehl-i beyt sevgisi nasıl yaşatılmıştır? Örneklerle anlatınız. 4. Hz. Peygamberin adalete nasıl önem vermiştir? Örnekler vererek izah ediniz. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi Peygamberimizin davranışlarından biri değildir? A) Hoşgörülü olması B) Adaletli olması C) Cömert olması D) Tutumlu olması E) Bütün geleneklere bağlı kalması 2. Hz. Muhammed’e niçin “El-Emin” denilmiştir? A) Sabırlı olduğu için B) Güçlü olduğu için C) Hoşgörülü olduğu için D) Kimseyi küçümsemediği için E) Dürüst ve güvenilir olduğu için 3. Hz. Muhammed için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Allah’tan vahiy alırdı. B) Akrabalarını ziyaret ederdi. C) Arkadaşlarıyla istişare ederdi. D) Bizim gibi yer, içer, sevinir ve üzülürdü. E) Her konuyu kendi görüşüne göre açıklardı. 57 3. ÜNİTE 4. Hz. Peygamberin, “Yemin ederim ki, güneşi sağ elime, ayı da sol elime koysalar yine de yolumdan dönmem.” sözü onun hangi yönünü göstermektedir? A) Hoşgörüsünü B) Merhametini C) Ümmi olduğunu D) Kararlılığını E) Büyüklere olan saygısını 5. Aşağıdakilerden hangisi ehl-i beytten biri değildir? A) Hz. Ali C) Hz. Enes B) Hz. Fatıma D) Hz. Hasan E) Hz. Hüseyin C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz. (ahlak, zorlama, rahmet, insan, adalet, kolaylık) 1. “( Resulüm!) biz seni âlemlere ancak ………. olarak gönderdik.” (Enbiyâ suresi, 107. ayet.) 2. “( Resulüm!) kesinlikle sen yüce bir ………. üzeresin.” (Kalem suresi, 4. ayet.) 3. “Biz, gerçekten ……… en güzel bir biçimde yarattık.” (Tîn suresi, 4. Ayet.) 4. “ Dinde ………. yoktur…” (Bakara suresi, 256. ayet.) Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz. (…) Kültürümüzde gül Hz. Muhammed’in sembolüdür. (…) Peygamberimizin soyu, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin ile devam etmiştir. (…) Allah, meleklerden peygamber gönderseydi daha çok insan dine inanırdı. (…) Peygamberimiz güçlü olduğunda düşmanlarına karşı hiç müsamahalı davranmazdı. (…) Peygamberimiz, çocukları çok severdi. 58 ÖĞRENME ALANI: AHLAK VE DEĞERLER 4. ÜNİTE: İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. “Fırka, mezhep ve tarikat” kelimelerinin anlamlarını araştırınız. 2. Din ve din anlayışları arasındaki farkı araştırınız. 3. Aynı olay üzerinde farklı düşünmek fikrî bir zenginlik sayılabilir mi? Bu konuda bir kompozisyon yazınız. 4. “Fikirlerin çarpışmasından hakikat ışığı doğar.” sözünün anlamı üzerinde düşünerek düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. 59 4. ÜNİTE 1. İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının Sebepleri “Farklılıklar zenginliktir.” sözü size ne anlatmaktadır? İslam dininin temel kaynakları Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamberin sünnetidir. Hz. Peygamber hayattayken Müslümanların inanç ve ibadet alanıyla ilgili tüm sorunlarına çözüm getirdiği için Müslümanlar arasında farklılaşmaya sebep olacak görüş ayrılıkları ortaya çıkmamıştır. Hz. Peygamberin vefat etmesiyle birlikte Müslümanlar arasında dinî konularla ilgili ortaya çıkan sorunlar ve bunlara verilen çeşitli cevaplar farklı yorumların ortaya çıkmasını da beraberinde getirmiştir. Yorum veya mezhep, dinin anlaşılması ve uygulanmasıyla ilgili olarak ortaya çıkan oluşumlardır. Müslümanlar arasında farklı yorumların ortaya çıkmasının pek çok sebebi vardır. YORUMLAYALIM İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının Ortaya Çıkış Sebepleri İnsanın Yapısından Kaynaklanan Sebepler Sosyal Sebepler Kültürel Sebepler Coğrafi Sebepler Siyasi Sebepler Dinî Metinlerden Kaynaklanan Sebepler Yukarıdaki tabloyu İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının ortaya çıkış sebepleri açısından yorumlayınız. İnsanların anlayış ve düşünceleri birbirinden farklıdır. Bu farklılık Allah’ın onlara verdiği akıl, tefekkür ve düşünce kabiliyetinin doğal bir sonucudur. İnsanların kabiliyetleri, huyları, ilgileri, ihtiyaç ve beklentileri gibi temel özellikleri birbirinden farklıdır. Mesela aynı resme bakan kişiler, birbirinden farklı duygular hissedebilir, aynı kitabı okuyanlar değişik yorumlar yaparak farklı sonuçlar elde edebilirler. Aynı resim üzerinde farklı duyguların hissedilmesi ve aynı kitaptan farklı yorumlara gidilmesi insanların yapısındaki farklılığın önemli bir sonucudur. İnsan yapısının bu çeşitliliği dinî konuları farklı yorumlamaya etki etmiş ve çeşitli ekollerin ortaya çıkmasının sebeplerinden biri olmuştur. 60 DEĞERLENDİRELİM_______ “Andolsun, biz bu Kur’an’da insanlar için her türlü misali değişik şekillerde açıkladık. Fakat insan tartışmaya her şeyden daha çok düşkündür.” Kehf suresi, 54. ayet. Yukarıdaki ayeti dikkate alarak insanın yapısından kaynaklanan sebeplerin yorumlara etkisini değerlendiriniz. İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR Müslümanlar arasında farklı yorumların ortaya çıkmasının sebeplerinden biri de sosyal hayattır. Sosyal hayat sürekli bir değişme, gelişme ve yenilenme içindedir. Her zaman ve mekânda geçerliliğini koruyan evrensel nitelikli ilkeler varlığını sürdürürken yerel nitelik taşıyan unsurlar zamanla varlıklarını yitirirler. İşte bu değişen ve değişmeyen ilkelerin insanlar üzerinde etkili olması yorumların farklılaşmasına zemin hazırlamaktadır. İnsan toplum içinde yaşayan bir birey olduğu için sosyal sebeplere bağlı olarak sürekli bir değişim ve yenilenme içindedir. Sosyal hayatın kendine özgü yapısı, İslam düşüncesinde farklı yorum biçimlerinin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Toplumların sosyal yapıları onların dinî anlayış ve yaşayışlarını önemli şekilde etkilemesi, bazı dinî konuların farklı şekillerde anlaşılması ve yorumlanması sonucunu doğurmuştur. Mesela köy yaşamı ile şehir yaşamı ve sosyal yapısı birbirinden farklıdır. Bundan dolayı da şehirlerdeki dinî kavrayış ve yaşam köylerdeki dinî anlayış ve yaşamdan farklılık gösterir. Ayrıca, savaş, doğal afet, siyasi ve ekonomik krizler de toplumların sosyal yapılarını derinden etkiler. Bu durum dinî konularla ilgili farklı yorumların ortaya çıkmasına önemli ölçüde zemin hazırlayan sebeplerden biridir. Müslümanlar arasında farklı yorumların ortaya çıkmasının sebeplerinden biri de kültürel etkileşimlerdir. İslam dini kısa bir zaman içinde Arap Yarımadası’nın dışına yayılmış ve Suriye, İran, Irak, Mısır gibi bölgeler İslam coğrafyasının bir parçası hâline gelmiştir. Bu bölgelerde Hristiyanlık, Yahudilik, Mecusilik ve Zerdüştlük gibi inançlar yaygın bir şekilde bulunmaktaydı. Müslümanlar fethettikleri bu bölgelerde karşılaştıkları din ve inanç mensuplarıyla bir arada yaşamak durumunda kalmışlardır. Dolayısıyla bazı Müslümanlar yaşadıkları coğrafyadaki kültür, örf, âdet ve geleneklerinden etkilenerek İslam dininin anlaşılmasında ve yorumlanmasında farklı bir yaklaşım benimsemişlerdir. İslam dinini yeni benimseyen Müslümanlar dinî konuları anlamada ve yorumlamada önceki din, kültür, örf ve âdetlerinin etkisinden tamamen kurtulamamışlardır. Mesela insanın seçme özgürlüğünün olup olmadığı, Allah’ın zatı ve sıfatları gibi konular, İslamiyetten önce diğer din mensupları tarafından tartışılmış, hicri birinci asırdan itibaren de kelam tartışma konuları arasında yer almıştır. Hint mimarisine göre yapılmış bir minare Türk mimarisine göre yapılmış bir minare 61 4. ÜNİTE Müslümanların yaşamış oldukları bölgeler birbirlerinden tamamen farklı kültürel ortamlara sahip olduğu için aynı dinî konular farklı anlaşılıp farklı yorumlanmış ve yaşanmıştır. Ancak bu farklılık dinin değişmezleri olan ana konularıyla ilgili olmayıp zaman ve mekâna göre değişiklik gösteren değişebilir yönleriyle ilgilidir. Bu gibi kültürel sebepler yorum farklılığının nedenleri arasında yer almıştır. Fetihlerle birlikte İslam, farklı coğrafi özelliklere sahip, çeşitli dinlere mensup milletleri içine alan geniş topraklara yayılmıştır. İslam dini, sıcak ve kurak bir coğrafyada doğmasına rağmen kısa bir süre içerisinde birçok farklı iklim ve coğrafyaya ulaşmıştır. Akdeniz sahillerindeki iklim ile Kafkasya ve Orta Asya coğrafyasındaki iklim birbirlerinden farklıdır. Hindistan’ın yağmur ormanlarından oluşan coğrafyası ile kurak ve sıcak bir iklime sahip ARAŞTIRALIM_______ “Sizin için de yolcular için de bir geçimlik olmak üzere deniz avı yapmak ve deniz ürünlerini yemek sizlere helal kılındı…” Mâide suresi, 96. ayet. Yukarıdaki ayetin deniz ürünlerinden faydalanmak için nasıl farklı yorumlara konu olduğunu araştırınız. olan Arap Yarımadası da birbirinden ayrı özelliklere sahiptir. Farklı coğrafyalarda yaşayan Müslümanların yaşam şekilleri ve ihtiyaçları da bulundukları böl­genin özel koşullarından etkilenmiştir. Dolayısıyla coğrafi sebeplere dayanan yaşam biçimlerindeki çeşitlilik dinin uygulamaya yönelik alanlarına farklı şekilde yansıyarak değişik yorum ve uygulamaların ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Mesela coğrafi sebeplere bağlı olarak kıyafet, yemek kültürü ve diğer alanlardaki örf ve âdetlerin çeşitlilik arz etmesi İslam düşüncesindeki yorumlar üzerinde de belirgin bir biçimde etkisini göstermiştir. Müslümanlar arasında farklı yorumların ortaya çıkmasının sebeplerinden biri de siyasi farklılıklardır. Siyasi sebepler dinin anlaşılmasında ve uygulanmasında doğrudan veya dolaylı olarak etkisini göstermiştir. Belirli bir dinî yorumun öne çıkarılması, diğer yorumların görmezlikten gelinmesi veya siyasi iktidarın zaaflarını herhangi bir dinî yorumla meşrulaştırması gibi hususlar bu sebepler arasında yer almaktadır. Hz. Peygamber ve ilk Dört Halife Döneminde meydana gelen bazı olayların farklı şekillerde yorumlanması Müslümanlar arasında çeşitli mezheplerin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Mesela Peygamberimizin vefatından sonra kimin halife olacağıyla ilgili tartışmalar, ileri sürülen görüşler ve her görüşün ayet ve hadislerle delillendirilmesi çabaları birçok mezhebin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. 62 İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR NOT EDELİM_______ “Bütün insanlık bir zamanlar tek bir topluluktu; (sonra ihtilafa düşmeye başladılar), bunun üzerine Allah, müjdeci ve uyarıcı olarak peygamberler gönderdi ve onlar aracılığıyla hakikati ortaya seren vahiy(ler) bahşetti ki bununla insanların farklı görüşler edinmeye başladıkları her konuda karar verebilsin. Buna rağmen kendilerine hakikatin bütün kanıtları geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan dolayı onun anlamı hakkında ihtilafa düşenler bizzat bu (vahy)in tevdi edildiği aynı insanlardı. Ancak Allah, insanları, kendi iradesiyle, üzerinde ihtilafa düştükleri hakikate sevk etmiştir. Çünkü Allah, (ulaşmak) isteyeni doğru yola ulaştırır.” Bakara suresi, 213. ayet. İnsanlar arasında sebeplerden kaynaklanan yorum farklılıkları bir yönüyle zenginliktir. Ancak bu farklılıklar ihtilafa ve ayrışmaya neden olmamalı, insanlar arasındaki dostluk ve kardeşliği bozmamalıdır. Hz. Ali ile Hz. Aişe arasında meydana gelen Cemel Vakası ile Hz. Ali ve Muaviye bin Ebu Süfyan arasında meydana gelen Sıffin Sa­vaşı Haricîlik ve Şiilik gibi siyasi-itikadi ekollerin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Ayrıca bu savaş­larda ölen ve öldürülen Müslümanların dünya ve ahiretteki durumlarının ne olacağıyla ilgili tartışmalar da Mürcie ve Mu’tezile gibi itikadi yorumların doğmasına zemin hazırlamıştır. Kur’an-ı Kerim ve hadisler, İslam dininin kaynakları olan dinî metinlerin başında gelir. Bu metinlerde geçen bazı kavram ve ifadeler farklı anlaşılarak çeşitli yorumların ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Kur’an-ı Kerim’de müteşabih olarak isimlendirilen ve farklı şekillerde anlaşılan ancak Kur’an’ın bütünü göz önünde bulundurulduğunda doğru anlaşılması mümkün olan bazı ifadelerle ilgili yapılan açıklamalar yorum farklılığına zemin hazırlamıştır. Mesela Kur’an’da, “Allah’ın eli”1 ve “Allah’ın yüzü”2 gibi ifadeler yer almaktadır. İslam âlimlerinden bazıları bu ifadeleri herhangi bir yoruma tabi tutmadan olduğu gibi anlayarak Allah’ın, insan gibi eli ve yüzü olduğunu ileri sürerken bazı BELİRTELİM_______ âlimler de bu ifadeleri “Allah’ın kudreti” ve “Allah’ın “İslam nedir? İslam’ın farklı yorumlazatı” şeklinde yorumlamayı tercih etmişlerdir. İslam rı nelerdir?” sorularından hareketle dinin düşüncesinde farklı yorumların ortaya çıkmasına seaslı ve yorumları arasındaki farkı belirtiniz. bep olan olaylar ayrışma nedeni olarak değil birer zenginlik olarak anlaşılmalıdır. 1 Fetih suresi, 10. ayet. 2 Kasas suresi, 88. ayet. 63 4. ÜNİTE 2. İslam Düşüncesinde Siyasi-İtikadi Yorumlar Mezhepler hakkında neler biliyorsunuz? İslam düşüncesindeki yorum farklılıklarının sistematik bir biçimde şekillenmesi mezhepleri doğurmuştur. Mezhep kelimesi sözlükte görüş, tutum, fikir, takip edilen ve gidilen yol anlamında kullanılır. Terim olarak ise mezhep, kendi içinde tutarlı bir metot ve düşünce sistemine sahip olup belli fikir ve şahıslar etrafında BİLGİ KUTUSU_______ oluşan hareketlerdir. İslam düşüncesinde mezhepler siyasi-itikadi ve amelîfıkhi olmak üzere ikiye ayrılır. İtikadi mezhepler dinin inanç alanıyla ilgili konular üzerinde yoğunlaşırken amelî mezhepler dinin uygulama alanıyla ilgili konuları ele alır. Fikir ve düşünce özgürlüğünü benimseyerek akla önem veren İslam düşüncesinde farklı yorum ve mezheplerin ortaya çıkması doğal bir durumdur. Mezhepler; -Din değil dinin yorumudur. -Düşünce zenginliğidir. -Kolaylıktır. -İnsan ürünüdür. -Değişime açıktır. -Sorunlara çözüm arayışıdır. Tüm bu farklı yorumların hakikatin ortaya çıkmasına katkı sağlayan çabalar olarak görülmesi gerekir. Bunun için de İslam dünyasında ortaya çıkan ve vahyin özüne ters düşmeyen tüm mezhepler, farklılıkları temsil eden bir kültürün zenginliği olarak görülmeli ve hoşgörü temelinde değerlendirilmelidir. Haricîlik, Şiilik, Mu’tezile, Maturidilik ve Eş’arilik gibi oluşumlar İslam dininin inanç alanıyla ilgili konularında farklı görüş ve düşünceler ileri sürmüş başlıca itikadi mezheplerdir. 2.1. Haricîlik Sizce bazı mezhepler neden varlığını sürdürememiştir? Müslümanlar arasında ortaya çıkan ilk itikadi fırka Haricîliktir. Sıffin Savaşı’nda Hz. Ali’yi destekleyen bir grup, savaşın sonlarında gündeme gelen Hakem Olayı ile birlikte ondan desteğini çekerek ayrılmıştır. Haricîler, “Lâ hükme illâ lillâh” (Hüküm yalnızca Allah’a aittir.) sloganıyla ortaya çıkmış, hakem kabul ettiği için Hz. Ali’yi de reddetmiş ve daha sonraları itikadi bir boyut kazanmış bir gruptur. Bu olayın devamında kendi aralarında da siyasi ve itikadi birçok konuda ihtilafa düşerek çok farklı fırkalara ayrılmışlardır. Haricîlere göre İslam’ın en ideal uygulaması Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer dönemlerinde gerçekleşmiştir. Hz. Osman’ın, hilafetinin ilk altı yılından sonraki uygulamalarıyla Hz. Ali’nin de Muaviye karşısındaki haklı davasını hakeme götürmeyi kabul ettiği için küfre düştüğünü iddia etmişlerdir. Onlara göre halife olmak için Kureyşli olmak diye bir şart yoktur. Köle bile olsa ilim ve cesaret sahibi her Müslüman halife olabilir. Ayrıca iman ve ameli birbirinden ayrılmaz bir bütün kabul ettikleri için büyük günah işleyen bir kimsenin İslam dairesi dışına çıktığını söylemişlerdir. 64 İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR Haricîlik, pek çok konuda benimsemiş olduğu değişik fikir, düşünce ve tutumlarından dolayı İslam dünyasında fazla tutunamamıştır. Ancak Haricîliğin bir alt kolu olarak ortaya çıkan İbadiyye ekolü günümüze kadar varlığını devam ettirerek gelmiştir. Günümüzde İbadiler, daha çok Kuzey Afrika’nın bazı bölgeleriyle Madagaskar, Zengibar ve Umman Sultanlığı’nda yaşamaktadırlar. BULALIM_______ Haricîlerin yaşadıkları bölgeler aşağıdaki hangileridir? Bulunuz. Madagaskar Zengibar Umman Sultanlığı Somali Tanzanya Nijer 2.2. Şia Şiîlik hakkında neler biliyorsunuz? Hz. Ali’nin Hz. Peygamberden sonra nass ve tayinle imam olduğuna inanan, imametin kıyamete kadar onun soyuna ait olduğunu ileri süren, bu imamların masum olduklarını iddia eden topluluklara Şia denir. Şiiler, imamet konusunu inanç esaslarından biri olarak kabul ederler. Onlara göre imamet konusu hem ayetlerle hem de Hz. Peygamberin vasiyetiyle sabit olmuştur ve her ikisi de Hz. Ali için gerçekleşmiştir. Tarih içinde gelişerek itikadi, siyasi ve fıkhi konularda kendine özgü fikirleriyle bağımsız bir ekol olarak varlığını sürdürmüştür. Şiilik zamanla kendi içinde birçok konuda farklı tutum ve görüşler benimseyerek değişik kollara bölünmüştür. Zeydiye, İsmailiye ve İsna Aşeriye-İmamiye gibi kolları günümüze ulaşarak varlığını devam ettirmişlerdir. Günümüzde Şiilik denildiği zaman İmamiye ekolü anlaşılır. İmam olanların sayısının on iki olduğuna inandıkları için “İsna Aşeriye” olarak da isimlendirilen İmamiye İran’da resmi mezhep olarak benimsenmiştir. İmamiye ekolüne göre dinin temel esasları tevhit, adalet, nübüvvet, imamet ve ahiret (mead) olmak üzere beştir. İman esasları içinde yer alan imamet inancına göre imamların sayısı on ikidir. On ikinci imam hâlen sağdır ve günü geldiğinde tekrar dönerek yeryüzünü adaletle dolduracaktır. Şia’nın diğer önemli bir ekolü olan Zeydiye, İmamiye’nin dördüncü imam olarak kabul ettiği Ali Zeynelabidin’in oğlu olan Zeyd’i imam olarak kabul eder. BİLGİ KUTUSU_______ On iki imam şu isimlerden oluşmaktadır: 1. Hz. Ali 2. Hz. Hasan 3. Hz. Hüseyin 4. Ali Zeynelabidin 5. Muhammed Bakır 6. Cafer-i Sadık 7. Musa Kazım 8. Ali er-Rıza 9. Muhammed Taki 10. Ali Naki 11. Hasan Askeri 12. Muhammed Mehdi 65 4. ÜNİTE Bugün Yemen’de yoğun olarak yaşayan Zeydiler, imamet konusunda diğer Şii fırkalardan ayrılırlar. Onlara göre Hz. Peygamber isim ve şahıs belirterek kimseyi imam olarak tayin etmemiştir. Haşimoğullarına mensup, ilim, cesaret ve takva sahibi bir kimse imametini ilan ederek ayaklanırsa imamlığı hak etmiş olur. İmamlar hatasız ve günahsız değillerdir. İsmailiye ekolü ise Cafer-i Sadık’ın ölümünden sonra imametin oğlu İsmail’e ve onun soyundan gelenlere ait olduğunu iddia eder. İsmaililer, Fatımi Devleti’nin kurulmasıyla birlikte güçlenmişler ancak bu devletin yok olmasıyla zayıflamışlardır. 2.3. Mu’tezile Tezhipli Hz. Ali hattı Hat: Şefik Bey Mu’tezile hakkında neler biliyorsunuz? İslam toplumunu derinden etkileyen iç savaşlar ve TARTIŞALIM_______ savaşlarda ölenlerin durumları gibi konularla ilgili yaKur’an’ın iyiliği tavsiye etmek, kötüpılan tartışmalar sonucu ortaya çıkan fırkalardan biri de lükten alıkoymak ilkesini tartışınız. Mu’tezile’dir. Hasan Basri’nin ilim meclisinde iç savaşa katılanlar ile büyük günah işleyenlerin durumları tartışılırken Vasıl bin Ata büyük günah işleyenlerin ne mümin ne de kâfir olup ikisi arasında bir yerde oldukları fikrini ileri sürerek Mu’tezile’nin ilk temellerini atmıştır. Emeviler, kendi iktidarlarını sağlam temellere oturtmak ve toplumdaki muhalif hareketlerin direncini kırmak için her şeyi Allah’ın iradesiyle ilişkilendirmek istiyorlardı. İlahî irade sonucu iktidara geldiklerini, toplumdaki buhranların ve yönetimdeki olumsuzlukların kendileriyle bir ilgisinin olmadığını ve her şeyin Allah’ın takdiriyle olduğunu ileri sürüyorlardı. İşte Emevi iktidarının bu olumsuz yaklaşımları ve insan iradesini yok saymaları Mu’tezile’nin savunduğu fikirlerin yaygınlaşmasına zemin hazırlamıştır. İslam dünyasının genişlemesi, farklı din ve kültürlerle karşılaşılması ve başlayan tercüme faaliyetleri, başka fikir ve düşüncelerin İslam dünyasına taşınması gibi olaylar Mu’tezile’nin gelişimini hızlandırmıştır. Mu’tezile, İran ve Hint kökenli inançlar ile Yahudilik ve Hristiyanlık gibi diğer dinlere karşı İslam’ın inanç ve ibadetle ilgili esaslarını açıklayarak savunmuştur. Abbasiler Dönemi’nde faaliyetlerini artıran Mu’tezile, İslam’ın inanç esaslarını açıklamada ve savunmada naklî delillerin yanında akli ve felsefi delilleri de kullanarak Kelam ilminin ilk temellerini atmıştır. Mu’tezile en önemli fikirlerini tevhit, adalet, vaad ve vaid, el- menzile beyne’l-menzileteyn, el-Emru bi’l-ma’ruf ve’n-nehyu ani’l-münker olmak üzere toplam beş ilkede bir araya getirmiştir. Ayrıca Mu’tezile, Allah’ın ahirette kesinlikle görülemeyeceğini ve bir şeyin iyi ya da kötü olduğunun akıl yoluyla bilinebileceğini söylemiştir. 66 İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR BİLGİ KUTUSU_______ Mu’tezile’nin Beş Temel Esası 1. Tevhit: Allah zatında, sıfatlarında ve fiillerinde birdir. Kıdem, Allah’a mahsus en özel sıfattır. Allah’ın diğer sıfatları onun zatının aynısıdır. Allah zatı ile bilir, zatı ile görür ve zatı ile işitir. 2. Adalet: Allah, çirkin ve kötü olan şeyleri yaratmaz. İnsan özgür ve sorumlu bir varlıktır, kendi fiillerinin yaratıcısıdır. Eğer insan fiillerinin yaratıcısı Allah olsaydı, Allah’ın iradesine uymayan fiillerinden dolayı bu insanı cezalandırması anlamsız olurdu. İnsanın yaptıklarından sorumlu tutulması için tam bir irade ve eylem hürriyetine sahip olması gerekir. Dolayısıyla insanın özgür bir iradesi vardır ve Allah bu iradeye müdahale etmez. Çünkü insanın iradesine müdahale onun ilahi adaletiyle bağdaşmaz. 3. Vaad ve vaid: Dünyada amelleri güzel olanların ahirette mükâfatlandırılmasına vaad, amelleri kötü olanların cezalandırılmasına da vaîd denir. Bu durum adalet ilkesinin doğal bir sonucudur. İyilik yapana mükâfat, kötülük yapana da ceza vermek Allah için vaciptir. Çünkü Allah ne vaadinden ne de vaîdinden döner. 4. el-Menzile beyne’l-menzileteyn: Büyük günah işleyen kimse ne mümindir ne de kafirdir, iman ile küfür arasında bir yerdedir. 5. el-Emru bi’l-ma’ruf ve’n-nehyu ani’l-münker: İyiliği emredip kötülükten sakındırmak her Müslüman için farz olan bir görevidir. 2.4. Maturidilik Maturidilik hakkında neler biliyorsunuz? Akaid konusunda İmam Maturidi’nin görüşlerini benimseyenlerin oluşturduğu ehl-i sünnet mezheplerinden bir diğeri de Maturidilik’tir. Maturidi mezhebi, dinî konularda nakli öne çıkaran Selef ile aklı öne alan Mu’tezile arasında orta bir yolu tercih etmiştir. Bunun için de akaid alanında ayet ve hadislerle birlikte dinin anlaşılması için aklı da bir temel olarak kabul etmiştir. İmam Maturidi, İmam-ı Azam Ebu Hanife’nin anlayışı doğrultusunda gelişen ehl-i sünnet çizgisini sistemleştirerek Sünni düşünceye yeni bir ruh katmıştır. Maturidi, dinî konularda akla önem vermekle Mu’tezile’ye yakın bir çizgide yer almışsa da akıl ve nakil arasında kendine özgü bir denge kurmayı başarmıştır. Ona göre iman, dil ile ikrar ve kalp ile tasdikten ibarettir. Amel imana dâhil edilemez. Çünkü yüce Allah, Kur’an’ın birçok ayetinde iman ve amele ayrı ayrı değinmiştir. Maturidilik’in genel prensipleri şöyledir: Allah vardır, birdir, eşi ve benzeri yoktur. İnsanın, akıl yoluyla Allah’ın varlığına ulaşması mümkündür. Çünkü Allah, insandan 67 4. ÜNİTE aklını kullanmasını, düşünmesini ve ibret almasını istemektedir. Kur’an-ı Kerim Allah kelamıdır ve Allah’ın kelam sıfatı onun zatıyla birlikte var olan ezelî bir sıfattır. İnsanın fiilleri yaratma bakımından Allah’a, kesp (kazanma) yönünden ise insana aittir. İnsana cüz’i irade verilmiştir. Bundan dolayı da insan tüm fiillerinden sorumlu olan bir varlıktır. İnsan bir şeyi yapmak istediği zaman Allah, bu fiilin gerçekleşmesi için kudret yaratır ve insan da bu kudretle o fiili gerçekleştirir. Maturidi’nin dini anlama ve yorumlama sistemi, kendisinden sonraki birçok din bilginine ilham kaynağı olmuştur. Maturidi’nin ekolü, ilk önceleri Horasan ve Maveraünnehir’de sonraki dönemlerde ise Afganistan, Pakistan, Hindistan, Doğu Türkistan, Malezya, Endonezya, Kafkaslar, Rusya, Türkiye, Ortadoğu ve Balkanlarda yaşayan Müslümanların büyük bir kısmı tarafından benimsenmiştir. BİLGİ KUTUSU_______ Arkadaşı ve öğrencisi Hakim Semerkandi, Maturidi’nin mezar taşına şunları yazmıştır: “Burası bütün hayatını ilme adayan, gücünü ilmin yaygınlaşması ve öğretilmesi yolunda tüketen, din yolundaki eserleriyle anılan ve ömrünün meyvelerini devşiren kişinin mezarıdır.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 28. s. 147. NOT EDELİM_______ İmam Maturidi Kimdir? Türk kökenli bir aileye mensup olan İmam Maturidi, M 852 yılında Semerkant’ta doğmuş ve M 944’te aynı yerde vefat etmiştir. Maturidi’nin yetiştiği Semerkant, Ebu Hanife’nin görüşlerinin yaygın olduğu bir ilim merkeziydi. Maturidi, genç yaşta ilim tahsil ettiği medresenin başına geçmiştir. Maturidi kelam, mezhepler tarihi, tefsir ve fıkıh alanında birçok eser vermiş ve Kur’an-ı Kerim’i tefsir eden “Te’vilatu’l-Kur’an” isimli kitabıyla önemli tefsirciler arasında yer almıştır. Ayrıca Maturidi’nin “Kitabu’t-Tevhid” isimli eseri günümüze kadar ulaşmıştır. Büyük siyasi çalkantıların yaşandığı bir coğrafyada yetişen Maturidi, Müslüman Türkler arasında etkili olmuş ve kendi adıyla anılan Maturidilik mezhebinin kurucusu sayılmıştır. 68 İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR 2.5. Eşarilik Eşarilik hakkında neler biliyorsunuz? Ebu’l-Hasan el-Eşari’nin itikadi konularla ilgili görüşlerini benimseyenlere Eşariye denilmiştir. Ehl-i sünneti meydana getiren mezheplerden biri Eşariliktir. Gazali ve Fahrettin Razi gibi âlimler Eşarilik’in temel görüşlerini benimseyerek yazdıkları eserlerle bu mezhebin geniş bir şekilde yaygınlaşmasını sağlamışlardır. İmam Eşari, itikadi konuların açıklanmasında akla değer vererek ayet ve hadislerin yanında akli delilleri de kullanmıştır. Eşarilik’in temel görüşleri şunlardır: Allah birdir, eşi ve benzeri yoktur. Allah’ın zatı ile var olan ezelî sıfatları vardır. Kur’an-ı Kerim Allah’ın kelamıdır. Allah ahiret gününde müminler tarafından görülebilecektir. İnsanların fiilleri Allah tarafından yaratılmaktadır. Eşari’ye göre iman, bilgi ve kalp ile tasdikten ibarettir. Kendilerine dinî tebliğ ulaşmayan kimseler, akıllarıyla Allah’ı bulmak ve iman etmekle yükümlü değildir. İyi ve kötü, güzel ve çirkin akıl ile değil vahiyle bilinebilir. Bir şey Allah emrettiği için güzel, yasakladığı için çirkindir. Allah, kulları arasından seçtiği kişileri peygamber olarak gönderir. Ahiret hayatıyla ilgili konular ancak nassla bilinir ve akıl ise bunların imkân dâhilinde olduğunu kabul eder. Malikilerin hemen hemen hepsi, Şafiilerin büyük bir kısmı Hanbeli ve Hanefilerin de çok az bir kısmı itikadi konularda Eşarilik’i benimsemişlerdir. Eşarilik daha çok Hicaz, Kuzey Afrika, Mısır, Irak, Suriye ve Endonezya’da yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır. BİLGİ KUTUSU_______ İmam Eşari Kimdir? Ebu’l-Hasan el-Eşari, M 874 yılında Basra’da doğmuş ve M 936 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. Yemenli meşhur sahabi, Ebu Musa el-Eşari’nin soyundan gelen Eşari, Mu’tezile âlimlerinden olan üvey babasının himayesinde ilim tahsilini sürdürdü. Onun etkisinde kalarak gençlik yıllarında Mu’tezile mezhebinin görüşlerini benimsedi ve bu mezhebi savunan eserler kaleme aldı. Ancak daha sonraları, hocasıyla yaptığı ilmî tartışmalarla yeni fikir arayışlarına girdi ve bu mezhebin görüşlerini eleştirmeye başlayarak Mu’tezile mezhebini terk etti. Selefiye’nin imamı olarak kabul edilen Ahmet bin Hanbel’in yanında bir süre kaldıktan sonra Eşarilik olarak ortaya çıkan mezhebin temellerini oluşturan görüşleri savunmuştur. 69 4. ÜNİTE 3. İslam Düşüncesinde Amelî-Fıkhi Yorumlar İslam düşüncesindeki fıkhi yorumlar, İslam dininin ibadet alanıyla ilgili olarak ortaya çıkan mezheplerdir. Fıkhi mezhepler büyük fakihlerin yetiştiği hicri ikinci asrın başlarından itibaren ortaya çıkmaya başlamıştır. Fıkhi mezhepler genellikle kurucuları kabul edilen müçtehit imamların isimleriyle anılmaktadır. İmam Ebu Hanife, İmam Malik, İmam Şafii, İmam Ahmet bin Hanbel ve İmam Cafer Sadık gibi büyük fakihler bugün İslam dünyasında yaşamakta olan Hanefi, Maliki, Şafii, Hanbeli ve Caferi mezheplerinin oluşmasına öncülük yapmışlardır. 3.1. Hanefilik İslam dünyasında en yaygın fıkhi mezhep hangisidir? Hanefi mezhebi, Sünni fıkıh ekollerinden biri olup İmam Ebu Hanife’nin görüşlerine dayanır. Ebu Hanife, kendinden önceki fıkhi görüş ve rivayetleri, dönemindeki şartları ve ihtiyaçları dikkate alarak değerlendirmiştir. Dinin genel ilkelerini göz önünde bulunduran Ebu Hanife, nakil ile akıl ve hadis ile re’y arasında dengeli bir yol benimsemeye çalışmıştır. Dinin genel ilkelerini, toplumun geleneklerini ve insan için faydalı olanları dikkate alarak yapmış olduğu içtihatlar, Hanefi mezhebinin yaygınlaşmasını sağlamıştır. Ebu Hanife’nin önde gelen öğrencilerinden İmam Muhammed ve Ebu Yusuf gibi âlimlerin bu mezhebin gelişmesine ve yayılmasına önemli katkıları olmuştur. Ebu Hanife’nin en meşhur eseri Fıkh-ı Ekber’dir. Irak’ta doğan Hanefi mezhebi, Abbasiler Dönemi’nden itibaren İslam coğrafyasının özellikle doğu bölgelerinde yaygınlaşarak büyük bir gelişme göstermiştir. Hanefilik, günümüzde daha çok Türkiye, Balkanlar, Hindistan, Pakistan, Afganistan, Irak, Suriye ve Türk Cumhuriyetlerinde yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır. NOT EDELİM_______ İmam Ebu Hanife Kimdir? Asıl adı Numan bin Sabit olan Ebu Hanife 699 yılında Kûfe’de doğmuş ve 767 yılında vefat etmiştir. Irak’ın ünlü âlimlerinden ders alarak bilgisini geliştirdi. Hocası Hammad bin Ebu Süleyman’ın vefatı üzerine onun yerine geçti ve ders vermeye başladı. Kısa sürede ünü tüm ilim çevrelerinde yayıldı ve öğrencileri arttı. Ticaretle de uğraşan Ebu Hanife, müçtehit düzeyinde birçok talebe yetiştirdi. Fıkıh bilgisi ve birçok konudaki pratik çözümleri sayesinde İmam-ı Azam ismiyle anıldı. Yetmiş yıllık ömrünü ilim ve öğrenci yetiştirmekle geçiren Ebu Hanife, kendisine teklif edilen kadılık görevini tüm baskılara rağmen kabul etmemiştir. 70 İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR 3.2. Malikilik Maliki mezhebi, büyük hadis ve fıkıh âlimi olan Malik bin Enes’in görüşlerine dayanır. Görüş ve uygulamalarında Kur’an, sünnet, sahabe ve tabiin sözlerini kaynak kabul eder. Maliki mezhebinin en önemli özelliği, Medine halkının uygulamalarına diğer mezheplerden daha fazla önem vermesidir. Bunun için de Medine halkının örfü, dinin anlaşılmasında önceliklidir. Çünkü Hz. Peygamber, yaklaşık on yıl burada yaşamış, onların örf ve âdetlerinden dine aykırı olanları kaldırmış, bir kısmını düzeltmiş ve bazılarına da dokunmamıştır. İmam Malik’in görüşleri Hicaz bölgesinde yayılmış, ardından öğrencileri aracılığıyla Mısır, Kuzey Afrika ve Endülüs’e taşınmıştır. İspanya’da kurulan Endülüs Emevi Devleti, bir dönem Malikilik resmî mezhep olarak benimsemiştir. Günümüzde Maliki mezhebi Mısır, Tunus, Cezayir, Fas ve Sudan’da yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır. BİLGİ KUTUSU_______ İmam Malik Kimdir? Malik bin Enes, 712 yılında Medine’de dünyaya geldi. İlmî tahsilini burada tamamladı. Medine, o dönemde Hz. Peygamberin hadisleri, sahabe ve tabiin fetvalarını öğrenme bakımından önemli bir merkezdi. Dönemin büyük âlimlerinden ilim öğrenen İmam Malik, Mescid-i Nebevi’de ders ve fetva vermeye başladı. Medine fıkhının imamı olarak tanınan Malik bin Enes, 795 yılında vefat etti. İmam Malik’in Muvatta isimli kitabı hadislerden ve sahabe sözleriyle tabiin fetvalarından derlediği en önemli eseridir. 3.3. Şafiilik Şafii mezhebi, Muhammed bin İdris eş-Şafii’nin dinî yorum ve görüşlerini esas alır. Dönemin birçok ilim merkezlerini gezen ve buralardaki gelenekler hakkında bilgi sahibi olan İmam Şafii, bazı fetvalarını bulunduğu çevrenin şartları doğrultusunda zaman zaman gözden geçirmiştir. Bundan dolayı da onun Bağdat’ta bulunduğu dönemde yaptığı içtihatlar için “eski görüşü”, Mısır’daki içtihatları için de “yeni görüşü” tabirleri kullanılmıştır. Şafii mezhebi de diğer mezhepler gibi herhangi bir meselenin çözümü için ilk önce Kur’an ve sünnete başvurur. Eğer bir mesele hakkında hüküm Kur’an ve sünnette varsa başka delile başvurulmaz yoksa önce icma ardından da kıyas deliline gidilir. Şafii mezhebi, ülkemizin Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile Mısır, Suriye, Filistin, Irak ve Endonezya gibi ülkelerde yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır. 71 4. ÜNİTE NOT EDELİM_______ İmam Şafii Kimdir? İmam Şafii, 767 yılında Filistin’in Gazze şehrinde doğdu. Küçük yaşlarda Medine’ye yerleşerek tahsilini burada tamamladı. Döneminde Hicaz ve Irak olarak belirginleşen fıkıh ekollerinin yaklaşımlarını ve yöntemlerini öğrenerek bu iki fıkhı birleştirmeye çalıştı. Hem ehl-i re’yin hem de ehl-i hadisin metotlarına derinlemesine vakıf olan İmam Şafii, fıkıhta kendi yöntemini ortaya koyarak birçok öğrenci yetiştirmiştir. Ömrünün sonlarına doğru Mısır’a yerleşen, buranın örf ve âdetlerini göz önünde bulunduran İmam Şafii, bazı fetvalarından vazgeçerek bunların yerine yeni görüşler ortaya koymuştur. Fıkıh usulünün temellerini er-Risale isimli eserinde kaleme alan İmam Şafii, 820 yılında Mısır’da vefat etti. 3.4. Hanbelilik Hanbeli mezhebi, ünlü hadis ve fıkıh âlimi Ahmet bin Hanbel’in görüşlerini esas alan fıkhi bir yorumdur. Hanbeli mezhebi, rivayetlere önem vermekle birlikte nasslardan hüküm çıkarma konusunu da ihmal etmemiştir. İbadet konularında dinî metinleri ve önceki âlimlerin eserlerini önceleyen Hanbeli mezhebi, muamelat konularında da “Eşyada asıl olan mubahlıktır.” ilkesine dayanmıştır. Tabiin fetvalarını da kaynak olarak benimser ve hakkında hüküm bulunmayan konularda icma ve sahabe kavline başvurur. Hanbeli mezhebinin en önemli özelliği re’y ve kıyastan daha çok ayet, hadis ve sahabe kavlî (sözü) gibi naklî delillere dayanmasıdır. Bunun için de mezhepte hadise dayalı bir fıkıh anlayışı hâkimdir. Bağdat’ta ortaya çıkan Hanbeli mezhebi, Ahmet bin Hanbel’in önde gelen öğrencileri tarafından İslam dünyasının diğer bölgelerine de yayılmıştır. Bu mezhep günümüzde daha çok Hicaz bölgesi, Irak, Suriye, Filistin ve Mısır’da yaygınlaşmıştır. Ayrıca Hanbeli mezhebi, Suudi Arabistan’da resmi mezhep konumundadır. BİLGİ KUTUSU_______ İmam Ahmet Bin Hanbel Kimdir? 781 yılında Bağdat’ta doğan Ahmet bin Hanbel küçük yaşlardan itibaren İmam Muhammed, Ebu Yusuf ve İmam Şafii gibi dönemin âlimlerinden ilim tahsil etmiştir. İslam dünyasının birçok bölgesini dolaşarak hadis derlemiş ve bunları el-Müsned isimli hadis kitabında bir araya getirmiştir. İmam Şafii’nin fıkıh bilgisini ve hüküm çıkarma yöntemini benimseyen Ahmet bin Hanbel, sadece rivayetlerle yetinmemiş ve bunların fıkhi amaçlarını da araştırmıştır. Ahmet bin Hanbel 855 yılında vefat etmiştir. 72 İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR 3.5. Caferilik Caferilik, İmam Cafer-i Sadık’ın inanç, ibadet ve muamelat konusundaki görüşlerini esas alan bir oluşumdur. Caferiler, dinî konularda Kur’an-ı Kerim ve sünnetin yanı sıra masum kabul ettikleri on iki imamın sözlerini de delil olarak kabul ederler. Dinî konularda içtihat etme yetkisine sahip olmayanlar hayatta olan bir müçtehidi kendisine rehber edinerek taklit etmek zorundadır. On iki imamın sözleriyle birlikte diğer hadisleri de içinde barındıran dört temel eser Caferi mezhebinin ana kaynaklarını oluşturur. Caferilere İsna Aşeriye veya İmamiye de denilmektedir. Caferi denmesinin sebebi ise İmam Cafer-i Sadık’a nispet edilmesindendir. Günümüzde İran, Azerbaycan, Irak, Suriye, bazı körfez ülkeleri ile Afganistan ve Pakistan gibi yerlerde yaşayan Müslümanlar arasında yaygın olan Caferilik, ülkemizin bazı yörelerinde de benimsenen bir mezheptir. Caferilik mezhebine göre namazın rükünlerini sırasıyla ve peş peşe yapmak farzdır. Ayrıca namazda ikinci rekâtta rükûya varmadan Kunut okumak, ayaktayken elleri aşağıya salmak, rükû ve secde zikirlerinden sonra Hz. Muhammed ve ehl-i beyti için salavat getirmek sünnettir.1 Bahçelievler Merkez Mehdiye Camii / İstanbul NOT EDELİM_______ İmam Cafer-i Sadık Kimdir? Cafer-i Sadık Medine’de doğmuştur. İsna Aşeriyye’nin beşinci imamı Muhammed el-Bakır’ın oğludur. İlk tahsilini dedesi ve babasından almıştır. Babasından sonra imamet görevini üstlenerek Şia’nın altıncı imamı olmuştur. İmamet konusunda Şia’nın tüm kolları Cafer-i Sadık’ın imam olduğu konusunda ittifak etmişlerdir. Fazilet ve takva sahibi olan İmam Cafer-i Sadık, tüm Müslümanların saygı ve sevgisini kazanmıştır. Hadis ve fıkıh ilminde büyük bir yeri olan Cafer-i Sadık, döneminin önemli âlimleriyle de görüşerek ilmî konular hakkında görüş alışverişinde bulunmuş ve 765 yılında Medine’de vefat etmiştir. BİLGİ KUTUSU_______ Caferilere göre; İslam’ın önemli on farzı şunlardır: 1- Namaz 2- Oruç 3- Hacc 4- Cihad (nefsin kötü arzularına karşı direnmek, ülke için çalışmak ve vatanı savunmak.) 5- Zekat 6- Humus (mal varlığından yıllık artışın 1/5 ini vererek, yetkili kurumun toplumu sosyal ve kültürel açıdan ilerletme ve geliştirme çalışmalarına katkıda bulunmak. 7- İnsanları iyiliğe yönlendirmek 8- İnsanları kötülükten sakındırmak 9- Hz. Muhammed ve onun ehl-i beyt’ine gönülden bağlanıp onların tarafında olmak 10- Hz. Peygamber ve ehl-i beyt’ine karşı olanlardan uzak durmak. Kur’an-ı Kerim ve Sünneti Seniyye’de çokça üzerinde durulan bu on farza Caferiler”Furûu’d-din” (dinin dalları) derler. 1 Mehmet Keskin, Caferi İlmihâli, s. 192-213. 73 4. ÜNİTE 4. İslam Düşüncesindeki Yorumları Birleştiren Unsurlar Müçtehitlerin ayet ya da hadisi yorumladıktan sonra sözlerini “En doğrusunu Allah bilir.” diyerek tamamlamalarının sebebi ne olabilir? Peygamberimizin vefatından sonra gerek siyasiitikadi gerekse amelî noktalarda farklı görüşler gündeme gelmiş ve bunun sonucu olarak çeşitli mezhepler ortaya çıkmıştır. Mezhepler arasındaki anlayış farklılıkları dinin temel ilkelerine ait konularda olmamıştır. BULALIM_______ Tüm mezheplerin ortak kabul ettikleri ana kaynak nedir? İslam dünyasında teşekkül eden mezhepler, inanç ve ibadetlerin esaslarında değil ancak bu ibadetlerin yapılış şekli üzerindeki ayrıntılarda farklılık gösterir. Söz gelimi mezhepler, imanın ve İslam’ın şartları, namaz ve orucun farz oluşu gibi konuları tartışma konusu yapmamışlar, sadece bu ibadetlerin nasıl yapılacağı konusunda farklı yorumlar getirmişlerdir. Mezheplerin, ayet ve hadisleri her asır ve dönemde yorumlamaya çalışmaları İslam dininin bütün zaman ve mekânlara hitap etmesinin bir sonucudur. Tevhit, nübüvvet, Kur’an-ı Kerim ve ahiret konuları İslam düşüncesini birleştiren temel unsurlardır. İslam düşüncesinde ortaya çıkan bütün itikadi ve fıkhi yorumlar bu ana prensiplerde ittifak etmişlerdir. İslam düşüncesini birleştiren temel unsurlardan biri tevhittir. Lâ ilâhe illallah (Allah’tan başka İlah yoktur.) şeklinde ifade edilen tevhit, Allah’ı birleme, onun varlığını ve birliğini kabul etme, Allah’ın bütün yetkin sıfatları taşıdığına inanma demektir. İhlâs suresinde bu durum tam olarak anlatılmaktadır: “Ey Resulüm! De ki: O Allah’tır, birdir. Allah samet (her varlığın kendisine muhtaç olduğu) tir. Doğurmamış, doğrulmamış, hiçbir şey de ona denk olmamıştır.”1 Tevhit anlayışı, İslam çatısı altında birleşen bütün mezheplerde temel esastır. Tevhit inancı İslam’ın en temel konusudur. Kur’an yalnızca Allah’ın varlığına inanılmasını istemez. Kur’an her şeyin varlığını mümkün kılan, her şeye anlam ve hayat kazandıran tek bir ilaha inanılmasını ister. Her şeyi yaratan, kudret sahibi, rahmeti her şeyi kuşatan Allah inancı, hayatın bir bütünlük içinde kavranmasını sağlar. İLİŞKİLENDİRELİM_______ “Eğer yer ile gökte Allah’tan başka ilahlar olsaydı bunların ikisi de muhakkak fesada uğrar, yok olurdu...” Enbiyâ suresi, 22. ayet. Yukarıdaki ayeti dikkate alarak evrendeki ahenk ve düzeni tevhit prensibiyle ilişkilendiriniz. 1 İhlâs suresi, 1-4. ayetler. 74 İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR İslam bilginlerinin tamamı tevhit ilkesinde hemfikirdir. Onlara göre Allah vardır, birdir. İsim, sıfat ve fiillerinde eşi, benzeri yoktur. Allah’ın varlığını ve birliğini insan aklıyla da bulabilir. Allah’a ait isim ve sıfatlar başka varlıklara yakıştırılamaz. Allah’tan başkasına ibadet edilemez. Görüldüğü gibi tevhit ilkesi mezhepler arasında tartışma konusu yapılmamıştır. Hiçbir mezhep, Allah’ın varlığı ve birliği üzerinde ihtilaf edilecek bir konu olarak algılamamıştır. YORUMLAYALIM_______ Aşağıdaki şemayı Allah, nübüvvet ve insan ilişkisi açısından yorumlayınız. İnsan Kulluk-İbadet İman İslam düşüncesini birleştiren temel Peygamberler Allah unsurlardan biri de nübüvvettir. Allah, Vahiy emir ve yasaklarını bildirmek, koyduğu kuralları uygulamalarıyla insanlara göstermek, tüm insanlara önder ve örnek olmaları için peygamberler göndermiştir. Kur’an’da, hiçbir toplumun peygambersiz bırakılmadığı belirtilmiştir. Gönderilen peygamberler; yalan söylemeyen, günahsız, emanete riayet eden, akıllı, Allah’tan aldığı emirleri eksiksiz olarak insanlara ulaştıran ve bu özellikleriyle toplumda dürüstlüğün sembolü olmuş seçkin kimselerdir. İslam düşüncesinde ortaya çıkan bütün yorumlar, İslam dininin temel unsurlarından biri olan nübüvvet ilkesini birleştirici bir faktör olarak benimsemişlerdir. İslam’ı yorumlarken yaptıkları çalışmalarda peygamberlerin getirdikleri prensipleri anlamaya gayret etmişlerdir. Bu sebeple nübüvvet, bütün mezhep imamlarının kabul ettikleri birleştirici, bütünleştirici bir konu olmuştur. 4. ÜNİTE Kur’an-ı Kerim, kâinatın inceliklerinden bahseden ve onlar üzerinde düşünmeyi emreden bir kitaptır. İslam düşüncesini birleştiren temel unsurlardan biri de Kur’an’dır. Allah, insanlara doğru yolu göstermek, onlara kendisini tanıtmak amacıyla insanlar arasından peygamber seçmiş ve onlara ilahî kitaplar göndermiştir. İşte semavi kitapların sonuncusu da Hz. Peygambere gönderilen Kur’an-ı Kerim’dir. Müslümanlar; kâinatın inceliklerini, Allah’ın sıfatlarını, inanç ve ibadet esaslarını, toplumsal ilişkilerde uyulması gereken ahlaki kuralları ondan öğrenir. Kur’an-ı Kerim lafız ve mana bakımından Allah’a aittir. Ona peygamberin veya başkasının sözü asla karışmamıştır. Kur’an-ı Kerim günümüze kadar Hz. Peygambere indiği şekliyle gelmiştir. Bugün elimizde mevcut olan Kur’an, Cebrail’in Hz. Peygambere getirdiği ve Hz. Peygamberin de vahiy kâtiplerine yazdırdığı Kur’an’ın aynısıdır. Yine İslam bilginlerine göre Kur’an, hem lafız hem mana itibariyle bir mucizedir. Çünkü Kur’an; mana, söz ve anlatım bakımından insan kudretinin üstündedir. İslam dininin temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim, Müslümanlar arasında ortaya çıkan ihtilafların çözümünde başvurulması gereken bir hidayet ve rahmet kaynağıdır. Allah, “Biz bu kitabı sana sırf hakkında ihtilafa düştükleri şeyi insanlara açıklayasın ve iman eden bir topluma da hidayet ve rahmet olsun diye indirdik.”1 buyurarak Kur’an’ın bu temel özelliğine dikkat çekmiştir. İşte bu birleştirici, bütünleştirici özelliği sebebiyle Kur’an-ı Kerim’in dil, renk, ırk gibi tüm ayırıcı unsurların üstünde bir konumu vardır. Kuran-ı Kerim hem itikadi hem de fıkhi yorumların temel kaynağıdır. Müslümanlar arasında ortaya çıkan bütün mezhepler Kur’an’dan hareketle ilkelerini temellendirmeye çalışmışlardır. Bundan dolayı da Kur’an-ı Kerim, İslam düşüncesindeki yorumları birleştiren temel unsurlar arasında yer almaktadır. 1 Nahl suresi, 64. ayet. 76 İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR İslam düşüncesindeki yorumları birleştiren temel unsurlardan bir diğeri de ahirete iman etme ilkesidir. Ahiret inancı, üzerinde yaşadığımız dünyanın bir gün son bulacağını, kıyametten sonra hesap vermek üzere yeni bir hayatın başlayacağını kabul etmek demektir. Kur’an-ı Kerim kıyametin kopmasıyla başlayacak olan ahiret hayatına, “kavuşma günü, hesap günü, din günü” gibi isimler vermiştir. Sonsuz yaşam isteği duyan insanlar için ahirete inanmanın büyük bir önemi vardır. Bundan dolayı Kur’an, ahiret hayatı üzerinde çokça durarak delil ve örneklerle bu hayatın gerçekleşeceğini insanın zihnine yerleştirmeye çalışır. Ahiret hayatının gerçekleşeceğine inanmak, insandaki adalet fikrinin de bir gereğidir. Dünyada haksızlığa uğrayan insanlar haklarının iade edilmesini isterler. Hakların iadesinin ahiret hayatında tam anlamıyla gerçekleşeceğine inanmak insanı hayata bağlar ve ona yaşama sevinci kazandırır. Kur’an-ı Kerim’in pek çok ayetinde ahiret hayatından söz edilir. Bunlardan birinde ahiretin varlığı şöyle ifade edilir: “…Ey Muhammed, sana indirilen kitaba ve senden önce indirilen kitaba inanan müminlere, namaz kılan ve zekât verenlere, Allah’a ve ahiret gününe inananlara elbette büyük ecir vereceğiz.”1 İslam düşüncesindeki yorumların ortak anlayışına göre ahiret hayatı haktır. Allah’ın vadettiği cennet ve cehennem gerçektir. Allah iyilik yapanları mükâfatlandıracak, kötülük yapanları da tövbe etmezlerse ahirette cezalandıracaktır. İslam inancını paylaşan Müslümanlar; ırkı, dili, mezhebi, yaşam şekli ne olursa olsun tevhit, nübüvvet, Kur’an-ı Kerim ve ahiret inancı konularında aynı düşünceye sahiptirler. DEĞERLENDİRELİM_______ İslam düşüncesinde birleştirici olarak yer alan unsurların etkilerini değerlendiriniz. İslam düşüncesindeki yorumları birleştiren temel kaynak Kur’an-ı Kerim’dir. 1 Nisâ suresi, 162. ayet. 77 4. ÜNİTE ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Mezhep ne demektir? Açıklayınız. 2. İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının ortaya çıkış sebeplerini açıklayınız. 3. Mu’tezile’nin beş temel esası nedir? Açıklayınız. 4. İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının bir zenginlik olması ne demektir? Değerlendiriniz. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi yorum farklılıklarını doğuran sosyal sebeplerden değildir? A) Köy hayatı ve sosyal yapısı B) Şehir hayatı ve sosyal yapısı C) Ekonomik krizler D) Doğal afetler ve sonuçları E) İnsan yapısı 2. Aşağıdakilerden hangisi İslam düşüncesinde yorumları birleştiren unsurlardandır? A) Sosyal yapı B) Kültür C) Çevre D) Tevhit E) Coğrafya 3. Aşağıdakilerden hangisi Maturidiliğin genel prensiplerinden biri değildir? A) Allah’ın eşi ve benzeri yoktur. B) İnsanın akıl yoluyla Allah’ın varlığına ulaşması mümkündür. C) Kur’an-ı Kerim Allah kelamıdır. D) Büyük günah işlemek insanı dinden çıkarır. E) İnsana cüz’i irade verilmiştir. C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz. (tasdik, Cafer-i Sadık, düşünce, vaat) 1. İman dil ile ikrar kalp ile ………...............tir. 2. Mezhepler ………………. ..zenginliğidir. 3. …………….....Caferi mezhebinin imamı sayılmaktadır. 78 ÖĞRENME ALANI: AHLAK VE DEĞERLER 5. ÜNİTE : AİLE VE DİN ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. Sağlıklı bir toplumun oluşmasında ailenin önemi nedir? Düşüncelerinizi yazınız. 2. Aile bireylerinin birbirlerine karşı ne tür hak ve sorumlulukları olabilir? Büyüklerinizle konuşunuz. 3. Peygamberimizin aile ve akrabalarıyla ilişkilerine dair araştırma yaparak edindiğiniz bilgileri not ediniz. 4. Komşulukla ilgili hadis, özdeyiş ve deyimler bularak defterinize yazınız. 79 5. ÜNİTE 1. Aile Toplumun Temelidir “Kaynaşmanız için size kendi (cinsi)nizden eşler yaratıp aranızda sevgi ve merhamet oluşturması da onun varlığının delillerindendir...” Rûm suresi, 21. ayet. Yukarıdaki ayette verilmek istenen mesaj nedir? Aile, evlilik ve kan bağına dayanan; anne, baba, çocuklardan oluşan en küçük sosyal gruptur. Toplum, ailelerden oluşur. Bu nedenle, aile toplumun temeli olarak kabul edilir. Ailenin temel amacı, sağlıklı nesiller yetiştirerek insan soyunun devamına katkıda bulunmak ve topluma faydalı bireyler kazandırmaktır. “Kaynaşmanız için size kendi(cins)nizden eşler yaratıp aranızda sevgi ve merhamet oluşturması da onun(varlığının) delillerindendir...”1 ayeti de bu duruma işaret etmektedir. Sevgi, saygı, gelenek ve görenek gibi değerler öncelikle ailede kazanılır. Aile; inançların, ahlaki davranışların, yardımlaşma, dayanışma ve paylaşma gibi değerlerin öğrenildiği yerdir. Aile kurumunun en önemli niteliği, sevgi odaklı bir ilişkiler dünyası olmasıdır. Bu yönüyle aile, bireyleri sevgi ve şefkatle toplumsal hayata hazırlayan bir okuldur. Aile bireylerinin huzurlu bir ortamda iyi yetişmesi, toplum için de hayati önem taşır. Çünkü ailenin huzuru ve mutluluğu, toplumun huzur ve mutluluğu demektir. Aile yapısının sağlıklı bir şekilde devam etmesi için aile bireylerinin davranışları çok önemlidir. Öncelikle ailede huzur, mutluluk ve güven ortamının oluşması gerekir. Bu da ancak aile bireylerinin büyüklerine karşı saygı, küçüklerine karşı ise sevgiyle davrandıkları bir ortamda gerçekleşir. Hak ve sorumluluk bilincinin aile içinde gelişmesi, bu bilincin toplumda da yerleşmesini sağlar. Aileye önem veren dinimiz, bütün aile bireylerinin birbirlerine karşı olan hak ve sorumluluklarını yerine getirmelerini öğütlemiştir. 1 Rum suresi, 21. ayet. 80 TARTIŞALIM______________ Aileyi eğitmek toplumun eğitimine nasıl katkıda bulunur? Arkadaşlarınızla tartışınız. Eğitim ailede başlar. DEĞERLER VE AİLE TAMAMLAYALIM_______________ Aşağıda boş bırakılan yerleri verilenlerden hareketle tamamlayınız. Fedakârlık ....................... ....................... ....................... ....................... ....................... Anne ....................... BİREY DUYGU AİLE YAKINLAR ....................... ....................... ....................... Dayı İnsan haklarına saygı, hak ve sorumluluk bilinci öncelikle ailede öğrenilir. Aileler, çocuklarına değerlere saygı göstermeyi öğretirlerse toplumda huzur ve güven egemen olur. Anne ve babamız bizleri hiç karşılık beklemeden severler. Hastalandığımızda veya başımıza kötü bir şey geldiğinde bizden daha fazla üzülür ve acı çekerler. Bizi geleceğe hazırlamak için hiçbir fedakârlıktan kaçınmazlar. Bizim elde edeceğimiz başarılar, bizden fazla onları sevindirir. Aile hayatının mutlu bir şekilde devamı için bizler de bu ortamı bozacak davranışlardan kaçınmalıyız. Sevgi ve saygı ortamını zedeleyecek söz ve davranışlardan uzak durmalıyız. Peygamberimiz bir hadisinde bu durumu şöyle ifade etmiştir: “Küçüklerimizi sevmeyen, büyüklerimize saygı göstermeyen bizden değildir.”1 Aile içinde zaman zaman birtakım anlaşmazlık ve huzursuzluklar olabilir. Bunları anlayışla karşılamalıyız. Anne, baba ve büyüklerimize kırıcı sözler söylememeliyiz. Yüce Allah’ın Kur’an-ı Kerim’deki emirlerine ve Peygamberimizin tavsiyelerine dikkat ederek anne ve babalarımıza iyi davranmalı, olumsuz tavırlardan kaçınmalıyız. Onların öğüt ve uyarılarını dikkate almalıyız. Ailenin toplumun temeli olduğunu, ona verilecek zararın topluma zarar vermek anlamına geldiğini unutmamalıyız. 1 Tirmizî, Birr, 15. 81 5. ÜNİTE KONUŞALIM_______________ Aşağıdaki kavram haritasında verilen yargılar üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz. KALBİDİR. TOPLUMUN AYNASIDIR. TOPLUMUN AİLE TOPLUMUN TEMELİDİR. TOPLUMUN KENDİSİDİR. 2. Dinler Evliliğe Önem Verir Evlilik müessesi zayıflayan toplumlarda ne gibi sonuçlar ortaya çıkabilir? Evlilik, erkek ve kadının, hayatlarını paylaşmak üzere yaptıkları bir sözleşmedir. Bu sözleşmeye nikâh denilir. Nikâh bir kadınla bir erkeği eş olarak birbirine bağlar ve doğacak çocuklara hukuki statü sağlar. Tarihin ilk devirlerinden beri varlığını sürdürmüş olan evlilik toplumsal bir kurumdur. Toplumun çekirdeği olan aile evlilikle kurulur. Evlilik, Hz. Âdem ile Hz. Havva’dan başlayarak günümüze kadar ailenin kurulmasında tek meşru yoldur. Allah, evliliğin bu sürecini Kur’an-ı Kerim’de şöyle anlatmıştır: “Sizi bir tek candan yaratan, ondan da yanında huzur bulsun diye eşini yaratan odur…”1 Genel olarak bütün dinlerin, evliliğe önem verdikleri ve aileyi korudukları görülür. Bütün dinler, insanların huzur içinde yaşamalarını ve sağlıklı nesiller yetiştirmelerini hedeflemiştir. Aile, bireyin temel ihtiyaçlarının karşılandığı sıcak bir yuva olarak görülmüştür. Örneğin Yahudilikte evlilik, kutsal bir birliktelik olarak görülmekte ve buna son derece önem verilmektedir. Yahudilikte evlenme, dinî bir hükümdür ve nikâh Sinagogda kıyılır. On emirde de yasak olan zina, evliliğe zarar verici davranışlar arasında yer alır.2 1 A’râf suresi, 189. ayet. 2 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 189. 82 DEĞERLER VE AİLE Hristiyanlıkta evlilik, Hz. İsa ve kilise birliğinin sembolü olarak görülmektedir. Hristiyanlara göre iki insan Tanrı huzurunda evlendiklerinde Tanrı’nın nazarında onların bir tek varlık oldukları kabul edilmektedir.1 Evlilik, Hristiyanlarca dinî bir kurum sayılıp teşvik edilmiştir.2 İslam dini evliliğe önem vermiş ve aile hayatını korumayı istemiştir. Kur’an’da evliliği teşvik eden, ailenin kurulmasını ve korunmasını öğütleyen birçok ayet vardır. Bunlardan birinde şöyle buyrulmuştur: “...Aranızdaki evlilik çağına gelmiş olanları evlendirin...”3 Peygamberimiz de evliliğin önemini şu şekilde dile getirmiştir: “Gençler! Ailesini geçindirebilecek olanlarınız hemen evlensin. Çünkü evlenmek gözü haramdan daha fazla sakındırır. Nefsi daha fazla korur.”4 Kur’an’da ve sünnette evlilik çağına gelen kişilerin evlenmesi teşvik edilirken diğer yandan evlilik dışı ilişkiler, “Zinaya yaklaşmayın. Çünkü o, bir hayâsızlıktır ve çok kötü bir yoldur.”5 ayetiyle yasaklanmıştır. TARTIŞALIM_______ Dinler evliliğe niçin önem vermiştir? Tartışınız. 3. Kur’an’dan ve Hz. Peygamberden Aile ile İlgili Öğütler “Nikâh sünnetimdir...” İbn Mâce, Nikâh, 8. Yukarıdaki hadiste anlatılmak istenen nedir? Aile, toplumun en önemli yapı taşıdır. Ailenin sağlam olması toplumun da sağlam olması demektir. Kur’an-ı Kerim’de ve Hz. Peygamberin hadislerinde ailenin kurulması ve korunması, aile içi iletişim, aile içi görev ve sorumluluklar, hısım ve akrabalarla ilgili birçok ilke ve öğüt yer alır. 1 2 3 4 5 Asife Ünal, Yahudilik Hristiyanlık ve İslam’da Evlilik, s. 19, 74. Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 264. Nûr suresi, 32. ayet. Buharî, Nikâh, 2; Savm, 10. İsrâ suresi, 32. ayet. 83 5. ÜNİTE 3.1. Ailenin Kurulması ve Korunması ile İlgili Öğütler Ailenin korunmasıyla ilgili olarak neler yapılabileceği hakkında hiç düşündünüz mü? İslam dini, ailenin kurulması ve korunmasını, aile fertlerinin aralarında huzur ve mutluluğun var olmasını ister. Dinimizde ailenin kurulmasında nikâh şart koşulmuştur. Peygamberimiz bu konuda şöyle buyurmuştur: “İçinizden gücü yeten evlensin. Çünkü iffeti ve namusu korumanın en etkili yolu evliliktir.”1 Evlenemeyenlerin de iffet ve namuslarını korumaları öğütlenmiştir. Bir ayette bu durum şöyle ifade edilmiştir: “Evlenme imkânını bulamayanlar ise Allah, lütfu ile kendilerini varlıklı kılıncaya kadar iffetlerini korusunlar...”2 İslam dini ailede huzur ve mutluluğun hâkim olmasını ister. Kur’an’da ailede huzur ve mutluluğun eşler arasında iyi geçinmeye bağlı olduğu vurgulanmış ve Nisâ suresinin 19. ayetinde, “… Eşlerinizle hoşça geçinin…” buyrulmuştur. Peygamberimiz de bir hadisinde, “İnsanların en iyisi eşlerine karşı iyi davrananlardır...”3 buyurmuştur. TARTIŞALIM_______ Ailenin toplumun huzuruna katkısını tartışınız. Aile içerisinde çıkabilecek sorunların öncelikle aile içinde çözülmesi gerekir. Bir ayette bu duruma şöyle işaret edilmiştir: “Eğer eşlerin aralarının açılmasından korkarsanız, erkeğin ailesinden bir hakem ve kadının ailesinden bir hakem gönderin. Bunlar barıştırmak isterlerse Allah aralarını bulur. Şüphesiz Allah her şeyi bilen, her şeyden haberdar olandır.”4 Bütün çaba ve gayretlere rağmen eşlerin aile hayatını sürdürmeleri mümkün değilse kendilerine boşanma imkânı verilmiştir. Nitekim, “Allah katında en sevimsiz helal, boşanmadır.”5 hadisi boşanmanın son çare olduğunu bildirmektedir. Ailenin korunmasında sevgi önemlidir. 1 2 3 4 5 84 Müslim, Nikâh, 1. Nûr suresi, 33. ayet. Tirmizî, Radâ, 11. Nisâ suresi, 35. ayet. Ebu Davut, Talak, 3. DEĞERLER VE AİLE 3.2. Aile İçi İletişim ile İlgili Öğütler “Kişiye günah olarak sorumluluğunda olan aile fertlerini ihmal etmesi yeter.” Ebu Davut, Zekât, 45. Yukarıdaki hadiste verilmek istenen mesaj nedir? Aile yapısının sağlıklı bir şekilde devam etmesi için ailede huzur, mutluluk ve güven ortamının oluşması gerekir. Bu da aile bireylerinin birbirlerine karşı saygı ve sevgi göstermeleri sonucunda gerçekleşir. Aile bireylerinin birbirini anlamaları sağlıklı bir iletişimle mümkündür. Böyle bir ortam yardımlaşma, dayanışma ve paylaşma ile desteklenince mükemmele ulaşır. Bu nedenle Kur’an-ı Kerim’de öncelikli olarak çocukların anne ve babalarına iyi davranmaları öğütlenmiştir. Onlara karşı kötü tutum ve davranışlar bir yana, kırıcı ifadeler bile yasaklanmıştır. “Rabb’in, sadece kendisine kulluk etmenizi, ana-babanıza da iyi davranmanızı kesin bir şekilde emretti. Onlardan biri veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa kendilerine ‘öf!’ bile deme, onları azarlama, ikisine de güzel söz söyle.”1 ayeti bu gerçeği vurgulamıştır. Peygamberimiz de anne ve babaya iyi davranmanın önemini şöyle ifade etmiştir: “Allah’ın rızası, anne ve babanın rızasındadır. Allah’ın öfkesi de anne ve babanın öfkesindedir.”2 Kur’an-ı Kerim’de ve hadislerde genellikle Allah’a kulluk görevinden sonra anne babaya saygılı olma ve iyi davranma öğütlenmiştir. Ayrıca onlara şefkat ve merhametle yaklaşmamız ve onlar için dua etmemiz emredilmiştir. Bu durum Kur’an-ı Kerim’de şöyle ifade edilmiştir: “Onları esirgeyerek alçak gönüllülükle üzerlerine kanat ger ve de ki: ‘Rabb’im! Küçüklüğümde onlar beni nasıl yetiştirmişlerse şimdi de sen onlara (öyle) rahmet et!’ ”3 Ayrıca Hz. Peygamber, anne babaya saygısızlığın büyük günahlardan olduğunu şu şekilde ifade etmiştir: “Günahların en büyükleri; Allah’a ortak koşmak, anne babaya saygısızlık ve yalancı şahitlik yapmaktır.”4 1 İsrâ suresi, 23. ayet. 2 Tirmizî, Birr, 3. 3 İsrâ suresi, 24. ayet. 4 Buharî, Edeb, 1. Anne ve babamıza sevgimizi her fırsatta göstermeliyiz. 85 5. ÜNİTE Aile içi etkili bir iletişimin en güzel yolu büyüklerin küçüklere sevgi, şefkat ve merhamet göstermesidir. Küçükler ise büyüklerine daima saygılı ve itaatkâr davranmalıdır. Peygamberimiz bir hadisinde bu konuda, “Küçüklerine merhamet etmeyen, büyüklerine saygı göstermeyen bizden değildir.”1 buyurmuştur. Anne babanın çocuklarını sevip onlara merhamet göstermesinin yanı sıra onları en güzel şekilde terbiye etmeleri, aile içi iletişimin bir başka yönünü oluşturur. Peygamberimiz bu konuda şöyle buyurmuştur: “Çocuklarınıza hoşça davranın ve onları güzel terbiye edin.”2 Gerekirse çocuklarla en iyi şekilde iletişim kurabilmek için onların seviyelerine uygun davranmayı önermiş ve bir hadisinde, “Kimin küçük çocuğu varsa onun gibi çocuklaşsın.”3 buyurmuştur. YORUMLAYALIM_______________ “… Evlere girdiğiniz zaman, Allah tarafından mübarek ve pek güzel bir yaşama dileği olarak birbirinize selam verin. İşte Allah, düşünüp anlayasınız diye size ayetleri böyle açıklar.” Nûr suresi, 61. ayet. Yukarıdaki ayeti aile içi iletişim bakımından yorumlayınız. 3.3. Aile İçi Görev ve Sorumluluklarla İlgili Öğütler “Müminlerin iman bakımından en mükemmeli, ahlak yönünden en güzel olanlarıdır. En iyileri de eşlerinize karşı en iyi şekilde davrananlarıdır.” Ebu Davut, Sünnet, 16. Yukardaki hadiste verilmek istene mesaj nedir? Ailede her bireyin, yerine getirmesi gereken birtakım görevleri vardır. Herkes görevinin bilincinde olmalı ve onu yerine getirmelidir. Öncelikle eşler birbirlerine iyi davranmalı, birbirlerinin haklarını gözetmelidir. Kur’an-ı Kerim’de eşlerin birbirleri üzerinde hakları olduğu şöyle ifade edilmiştir: “...Erkeklerin kadınlar üzerindeki hakları gibi kadınların da erkekler üzerinde hakları vardır...”4 Bu nedenle eşler, birbirlerinin hakkına saygı duymalıdırlar. Peygamberimiz de bir hadisinde, “İnsanların en iyisi eşlerine karşı iyi davrananlardır...”5 buyurmuştur. Eşlerin bu şekilde davranması çocuklar için de önemlidir. Çünkü çocuklar büyüklerini örnek alırlar. Bu nedenle Kur’an-ı Kerim’de çocuklara öğretilecek herhangi bir şeyin önce anne ve baba tarafından uygulanması ve çocuklara örnek olunması ise şöyle 1 Buharî, Talak, 25. 2 İbn Mace, Edeb, 3. 3 Suyûti, Camiu’s-Sagir, C 2, s. 551. 4 Bakara suresi, 228. ayet. 5 Tirmizî, Radâ, 11. 86 DEĞERLER VE AİLE öğütlenmiştir: “Ailene namaz kılmalarını emret, kendin de namaz kılmaya sabırla devam et...”1 Anne babanın da çocuklarına karşı birtakım görevleri vardır. Anne ve babalar; ahlaki, insani ve dinî değerlerle çocuklarını donatmalı, toplum hayatına hazırlamalı ve onların geleceğe güvenle bakmalarını sağlamalıdırlar. Peygamberimiz (s.a.v.) bu hususu, “Allah rızasını gözeterek ailenin ihtiyacına harcadığın nafakadan, hatta yemek yerken eşine sunduğun lokmadan bile mükâfat göreceksin.”2 şeklinde dile getirmiştir. Hediyeleşmek aile fertlerini birbirine yakınlaştırır. Çocukların eğitim ve terbiyesinden anne ve baba sorumludur. Çünkü eğitim beşikte başlar. Bu konuda Hz. Peygamber, “Hiçbir baba çocuğuna güzel terbiyeden daha değerli bir miras bırakmaz.”3 buyurmuştur. Anne ve baba çocuklarının arasında ayrım gözetmemelidir. Peygamberimiz bu duruma şöyle dikkat çekmiştir: “Allah’tan korkunuz ve çocuklarınız arasında adaletli olunuz.”4 NOT EDELİM_______________ Bir adam Peygamberimize gelerek: “Ey Allah’ın Resulü! İnsanlar içinde iyi davranmama en layık olan kimdir?” diye sordu. Peygamberimiz üç kez, “Annen.” dedi. Adam tekrar, “Sonra kimdir?” diye sorunca, Peygamberimiz, “Babandır.” buyurdular. Buharî, Edeb, 2. Çocukların da anne ve babalarına karşı görevleri vardır. Hem Kur’an-ı Kerim’de hem de hadislerde anne babaya saygılı olma ve iyi davranma öğütlenmiştir. Bu durum Kur’an-ı Kerim’de şöyle ifade edilmiştir: “Biz insana anne babasına iyi davranmayı öğütledik…”5 Hz. Muhammed ise anne ve babaya saygısızlığın büyük günahlardan olduğunu şu şekilde ifade etmiştir: “Günahların en büyükleri: Allah’a ortak koşmak, anne babaya saygısızlık ve yalancı şahitlik yapmaktır.”6 1 Tâ-Hâ suresi, 132. ayet. 2 Müslim, Vasiyet, 5. 3 Tirmizî, Birr, 33. 4 Ebu Davut, Buyu, 83. 5 Ahkâf suresi, 15. ayet. 6 Buharî, Edeb 1. 87 5. ÜNİTE LİSTELEYELİM_______________ Ailede anne baba ve çocuklardan her birine düşen görev ve sorumluluklar nelerdir? Listeleyiniz. Anne baba: • Çocuklarının rızkını temin eder. • ....................................................... • ....................................................... Çocuklar: • Ev eşyalarını ve aile sırlarını korurlar. • ....................................................... • ....................................................... 3.4. Hısım, Akraba ve Komşularla İlgili Öğütler Kişinin evlilik yoluyla bağlı bulunduğu yakınlarına hısım, bir aileden meydana gelen ve zamanla genişleyen yakınlara ise akraba denilir. Hısım ve akrabalarımıza karşı birtakım sorumluluklarımız vardır. Bu sorumluluklarımızın başında onlarla iyi ilişkiler içinde olmak ve yardımlaşmak gelir. Kur’an’da konuyla ilgili ayetlerin birinde bu durum şöyle ifade edilmiştir: “…Allah’a karşı gelmekten ve akrabalık haklarına riayetsizlikten sakının. Şüphesiz Allah sizin üzerinizde gözetleyicidir.”1 Bir başka ayette ise akrabaya yardım etmenin önemi şu şekilde dile getirilmiştir: “Akrabaya, yoksula, yolda kalmışa hakkını ver. Gereksiz yere de saçıp savurma.”2 Peygamberimiz de akrabanın gözetilip kollanması hakkında şunları dile getirmiştir: “İyiliğin en mükemmeli bir adamın baba dostunu, hısım ve akrabalarını gözetmesidir.”3 Bireyselleşmek toplumsal dayanışmayı nasıl etkiler? Kur’an’da hısım ve akrabaya yardım etmek dinin temel şartlarıyla birlikte zikredilmiştir. Allah (c.c.)4 bir ayette şöyle buyurmuştur: “… İyilik, o kimsenin yaptığıdır ki Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara, peygamberlere inanır. (Allah’ın rızasını gözeterek) yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, namaz kılar, zekât verir...”5 Hz. Peygamber de akrabayı gözetip kollamanın önemini şu şekilde dile getirmiştir: “Allah’a ve ahiret gününe inanan kişi misafirine ikram etsin. Allah’a ve ahiret gününe inanan kişi akrabasını görüp gözetsin.”6 1 Nisâ suresi, 1. ayet. 2 İsrâ suresi, 26. ayet. 3 Müslim, Birr, 11-13. 4 Celle celaluhu: Şanı yücedir. 5 Bakara suresi, 177. ayet. 6 Buharî, Edeb, 85. 88 DEĞERLER VE AİLE Sosyal hayatımızın en önemli öğelerinden biri komşuluktur. Komşuluk ilişkilerini canlı tutmak birlik ve beraberliğimizi pekiştirir. İslam dini de komşuluk ilişkilerine büyük önem verir. Komşularla iyi geçinmeyi ve her türlü dayanışma içinde bulunmayı öğütler. Bu konuda Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Allah’a ibadet edin… yakın ve uzak komşuya iyi davranın…”1 NOT EDELİM_______________ “Cebrail bana komşu hakkında o kadar çok tavsiyede bulundu ki; Allah komşuyu komşuya mirasçı kılacak zannettim.” Buharî, Edeb, 28. Peygamberimiz Hz. Muhammed de komşularına karşı duyarlı olmuş; onları ziyaret etmiş, kendilerine nazik ve güler yüzlü davranarak aralarındaki bağı güçlendirmiştir. Onların bir ihtiyacı olduğunda hemen yardımlarına koşmuş, komşularını sevinçli ve üzüntülü anlarında yalnız bırakmamıştır. Komşuluk ilişkilerine çok önem veren Peygamberimiz bu konuda şöyle buyurmuştur: “Allah katında arkadaşların en hayırlısı, arkadaşlarına en hayırlı olandır. Komşuların en hayırlısı da komşusuna en hayırlı olandır.”2 Bir başka hadisinde ise şöyle buyurmuştur: “Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimse komşusunu rahatsız etmesin. Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimse misafirine ikram etsin. Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimse ya faydalı söz söylesin veya sussun!”3 KONUŞALIM_______________ Bir adam Peygamberimize gelerek, “Ey Allah’ın Resulü! Beni cennete götürecek bir davranış söyle!” dedi. Peygamberimiz (s.a.v.) de “Allah’a ibadet et, ona hiçbir şeyi ortak koşma. Namazı kıl, zekâtı ver ve akrabanı gözet!” buyurdu. Buharî, Zekât, 1. Yukarıdaki hadiste akrabalığın önemine yapılan vurgu üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz. 1 Nisâ suresi, 36. ayet. 2 Tirmizî, Birr, 28. 3 Buharî, Nikah, 80, Edeb 31, 85; Müslim, İman, 74, 75. 89 5. ÜNİTE Okuma Metni Hz. Fatıma ve Aile Fertleriyle İlişkileri Hz. Fatıma, Hz. Peygamberin kızlarının en küçüğüdür. Kendisine, “Beyaz, parlak ve aydın yüzlü kadın” anlamına gelen “Zehra” denilmiştir. Ayrıca, “namuslu kadın” anlamına gelen “Betül” de denilmektedir. Çocukluğu Mekke’de geçmiştir. Annesi vefat ettiğinde Hz. Fatıma 10 yaşlarındaydı. Hz. Fatıma, Mekke’den Medine’ye, güç şartlar altında hicret eden babasıyla birlikte hicret edemedi ve Mekke’de kaldı. Bir müddet sonra, kız kardeşi Ümmü Gülsüm, Hz. Ebu Bekir’in ailesi, ileride kayınvalidesi olacak Fatıma bint Esed’in de aralarında bulunduğu bir grupla birlikte Medine’ye hicret etti. Bir müddet sonra da Hz. Ali onu babasından istedi. Hz. Peygamber de kızından izin aldı ve Hz. Ali ile evlendirdi. Hz. Fatıma, evlendikten bir yıl kadar sonra ilk çocuğu Hasan’ı, ondan bir yıl sonra da ikinci çocuğu Hüseyin’i dünyaya getirdi. Daha sonraki yıllarda Ümmü Gülsüm ve Zeynep adlı kızları ile Muhsin adlı oğlu dünyaya geldi. Ancak bu sonuncusu küçükken vefat etti. Hz. Fatıma’nın İslam kültüründe ün kazandığı hususlardan birisi, sağlık ve sosyal yardım alanındaki hizmetleridir. Uhut Savaşı’nda gazilere su ve yiyecek taşımış, yaralıları tedavi etmiştir. Dişi kırılan babasının yüzündeki kanları temizlemiştir. Hz. Fatıma’nın en büyük özelliklerinden birisi, kanaatkâr olması ve sade bir hayat sürmesidir. Evlenirken çeyizi bir kadife örtü, iki su kabı ve bunların yanında birkaç sade eşyadan oluşmuştu. Ev eşyası, giyim ve yiyecek bakımından da son derece sade bir hayat yaşadığı bilinmektedir. O, hayatında maddi eşyalardan ve imkânlardan daha çok, iyiliğe, ahlak güzelliğine, sevgi ve saygıya önem vermiştir. Babasının terbiyesiyle büyüyen ve onu çok seven Hz. Fatıma, onun ahlaki özelliklerine de sahipti. Söz gelişi Hz. Aişe, onun doğru ve açık sözlü olduğunu söylemiştir. Bazı fiziki özellikleri de babasına benzerdi. Mesela konuşması ve yürüyüşünün babasına benzediği bilinmektedir. Fatıma bint Esed, Hz. Peygamberi sekiz yaşından itibaren evinde büyüten, himaye eden Ebu Talip’in hanımıdır. O, bir bakıma Hz. Peygambere annelik yapmıştı. Hatta öyle ki kendi çocuklarından önce onu doyurduğu söylenir. Hz. Fatıma’nın, kayınvalidesi ile birlikte yaşaması, onun babasına yapılan iyiliği unutmamasını, kocasının annesine derin saygısını ve aynı zamanda uyumlu geçimini ortaya koyması bakımından anlamlıdır. Hz. Fatıma, sık sık babasını ziyaret eder, onun hizmetinde bulunurdu. Peygamberimiz kızı Fatıma’yı görünce sevinir, onu ayakta karşılar ve yanına oturturdu. Hem Hz. Fatıma’ya ve hem de Hz. Ali’ye derin bir sevgi besleyen Hz. Peygamber, zaman zaman onların evine giderek kızı ile damadının arasına otururdu. Bazen aralarında meydana gelen ufak tefek anlaşmazlıklarda aralarını bulur, kendilerine nasihat ederdi. Hz. Fatıma da babasının evine geldiğinde, onu sevgi ve saygıyla karşılayıp ağırlardı. Peygamberimizin soyu, Hz. Fatıma’nın çocuklarıyla devam etmiştir. Hz. Peygamber diğer çocukları sevdiği gibi Hz. Fatıma’nın çocuklarını da çok sever ve sevgisini ölçülü bir şekilde açıkça ifade ederdi. Onlara ilgiyi camide ve ibadet esnasında bile ihmal etmezdi. Bir gün Hz. Peygamber minberde iken Hz. Hasan ve Hüseyin düşe kalka Mescid’e girerler. Hz. Peygamber konuşmasını yarıda keserek aşağı iner ve onları dizine oturtarak konuşmasını bıraktığı yerden sürdürür. İbrahim SARIÇAM, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 293. 90 DEĞERLER VE AİLE ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Aile kurumunun toplum açısından önemi nedir? Belirtiniz. 2. Anne, baba ve akrabalarımıza karşı görev ve sorumluluklarımızı nasıl yerine getirebiliriz? Arkadaşlarınızla konuşunuz. 3. Kur’an’da ve Hz. Peygamberin sünnetinde hısım ve akrabalarla ilgili ne tür öğütler yer alır? Örneklerle açıklayınız. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Ağıdakilerden hangisi İslam dininin evlilikle ulaşmak istediği sonuçlardan biridir? A) Nesli korumak B) Eşlerin birbirlerine aşırı bağlılığını sağlamak C) Sadece eşler arasında sevgi ve merhameti oluşturmak D) Toplumda tek düzen oluşturmak E) Toplumda bireyselliği artırmak 2. Aşağıdaki haklardan hangisi olmadığı zaman diğerleri bir anlam taşımaz? A) İbadet hürriyeti B) İnanma hakkı D) Mülkiyet hakkı E) Düşünce hürriyeti C) Hayat hakkı 3. “Eğer eşlerin aralarının açılmasından korkarsanız erkeğin ailesinden bir hakem ve kadının ailesinden bir hakem gönderin. Bunlar barıştırmak isterlerse Allah aralarını bulur. Şüphesiz Allah her şeyi bilen ve her şeyden haberdar olandır.” (Nisâ suresi, 35. ayet.) ayetine göre eşlerin aralarında problem meydana gelir ve boşanma tehlikesi baş gösterirse ilk atılacak adım nedir? A) Kadının mehir ve takılarını erkeğe sunup onun gönlünü razı etmesi B) Hukuki mahkemeye başvurup boşanma davası açması C) Eşlerin boşanma yetkisini kullanarak evliliği sona erdirmesi D) Her iki aileden bir hakem tayin edip eşleri barıştırması E) Eşlerin anlaşarak belli bir süre ayrı kalması 91 5. ÜNİTE 4. Aşağıdakilerden hangisi aile değerleri ve neslin güvenliği için alınmış önlemlerden biri değildir? A) Evlilik akdinin kutsallığı B) Konut dokunulmazlığı D) Zinanın haram oluşu E) Evlere girerken izin alınması C) Boşanma yetkisi 5. Aşağıdakilerden hangisi İslam aile ve komşuluk ilişkilerini olumsuz yönde etkiler? A) Doğruluk ve adalet D) Gıybet ve iftira B) Sevgi ve saygı C) Merhamet ve hoşgörü E) Cömertlik ve yardım severlik C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanları ile doldurunuz. (nikah, insan, boşanma, bizden, ‘öf!’ , aile) 1. Toplumun temeli, çekirdeği yani en küçük birimi ................. dir. 2. Farklı cinsten iki yabancı kişinin meşru bir şekilde bir araya gelerek bir aile yuvası kurmaları …………… akdi ile olur. 3. “Ana babadan biri veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa kendilerine ….. bile deme, onları azarlama!” (İsrâ suresi, 23. ayet.) 4. “Küçüklerimizi sevmeyen, büyüklerimize saygı göstermeyen ………….. değildir.” 5. “Allah katında en sevimsiz helal, ………………… dır.” Ç. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanları “D”, yanlış olanları “Y” ile işaretleyiniz. (…) İnsan haklarına saygı, hak ve sorumluluk bilinci gibi değerlerin ilk öğrenildiği yer ailedir. (…) Anne-baba ve kardeşlerden meydana gelen küçük topluluğa akraba; amca, hala, dayı ve teyze gibi yakınlardan meydana gelen büyük akraba topluluğuna ise aile denir. (…) Evlilik, erkek ve kadının hayatlarını paylaşmak üzere yaptıkları bir sözleşmedir. (…) Nikah akdi ile evlenen insanlar boşanamaz. 92 ÖĞRENME ALANI: DİN VE LAİKLİK 6. ÜNİTE : ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. Diyanet İşleri Başkanlığı ne zaman ve niçin kurulmuştur? Araştırınız. 2. Diyanet İşleri Başkanlığı hangi görevleri yürütmektedir? Araştırınız. 3. “Tefsir, meal, hadis ve hutbe” kavramlarının anlamlarını öğreniniz. 4. Ülkemizde Kur’an-ı Kerim’in Türkçeye ilk kez ne zaman ve niçin çevrildiğini araştırınız. 93 6. ÜNİTE Diyanet İşleri Başkanlığı resmî internet sitesinin ana sayfası 1. Diyanet İşleri Başkanlığı Türkiye Cumhuriyeti Devleti, dileyen vatandaşlarımıza Diyanet İşleri Başkanlığı aracılığıyla dinî konularda hizmet götürmektedir. Başbakanlığa bağlı olan bu kamu kuruluşu, İslam dini ile ilgili işlerin yürütülmesi, toplumun din konusunda aydınlatılması ve ibadet yerlerinin yönetimi gibi hizmetleri gerçekleştirmektedir. 1.1. Kuruluşu Genel idare içinde yer alan Diyanet İşleri Başkanlığı, laiklik ilkesi doğrultusunda, bütün siyasi görüş ve düşünüşlerin dışında kalarak ve milletçe dayanışma ve bütünleşmeyi amaç edinerek özel kanununda gösterilen görevleri yerine getirir. (Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, 136. madde.) Din, insanlık tarihinin bütün dönemlerinde var olan ve bireyleri kutsal duygu ve ortak bilinç etrafında birleştiren bir kurumdur. Toplumları yücelten, onların insani ve ahlaki yönden gelişmelerini sağlayan bir değerdir. Bu bakımdan dinin insan ve toplum hayatında önemli bir yeri vardır. Evrensel bir olgu olan dinin doğru anlatılması ve anlaşılması gerekir. Bunun gerçekleşmesi de din hizmet- 94 ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ lerinin sağlıklı bir şekilde yürütülmesine bağlıdır. Bu durum din hizmetlerini organize eden çeşitli kuruluşların günümüze kadar var olmasında etkili olmuştur. Din işleri, Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislamlık makamı tarafından yürütülmekteydi. Bu kurumun yargı, eğitim, öğretim ve vakıflar gibi birçok alanda geniş yetki ve görevleri bulunuyordu. Tanzimat Fermanı ile başlayan yenileşme hareketleri, kurumun yeniden şekillenmesinde etkili olmuştur. Yetki alanı fetva işleri, medreselerdeki öğretim ve şeriye mahkemeleri ile sınırlandırılmıştır. Daha sonra Şeyhülislamlık, 1920 yılında Ankara’da kurulan Birinci Meclis Hükûmeti’nde “Şeriye ve Evkâf Vekâleti” adıyla bakanlık olarak yer almıştır. Cumhuriyetin ilanı ile birlikte birçok alanda olduğu gibi dinî kurumlarda da yeni düzenlemelere gidildi. Bu yeniliklerin bir gereği olarak 3 Mart 1924 tarihinde Halifelik ile birlikte Şeriye ve Evkâf Vekâleti de kaldırıldı. Böylece halka din hizmetlerini sunan bir kurum kalmamış oldu. Ancak Atatürk, halkın dinî inancını yaşaması ve dinin günlük politikanın dışında tutularak istismar edilmemesi gerektiğine inanıyordu. Dini, siyasete alet etmenin toplumda gruplaşmalara neden olabileceğini düşünüyordu. Nitekim o, “Din ve mezhep herkesin vicdanına kalmış bir iştir. Hiçbir kimse, bir diğerini ne bir din ne de bir mezhebi kabul etmeye zorlayabilir. Din ve mezhep hiçbir zaman politika aleti olarak kullanılamaz.”1 diyerek dinin baskı aracı ve kötü amaçlar için kullanılmaması gerektiğini vurgulamıştır. BİLGİ KUTUSU_______________ Diyanet İşleri Başkanlığının Yürüttüğü Kamu Hizmetleri Fetva: Dinî konularla ilgili olarak çeşitli kişi ve kuruluşlarca yöneltilen soruların cevaplanması. Tebliğ: Vaaz, hutbe, konferans, seminer, kurs ve panel gibi yollarla dinimizin anlatılması ve Müslümanların aydınlatılmasına yönelik faaliyetler. İbadet ve Cami: İmamet, hitabet, ezan, ikâmet, mukabele, dinî gün ve gecelerde mevlit okunması ve özel program düzenlenmesi, cemaatin din konusunda aydınlatılması, isteyenlere Kur’an-ı Kerim ve ilmihâl bilgilerinin öğretilmesi yanında camilerin bakımı. Eğitim: Eğitim merkezlerinde din görevlilerinin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitim görmeleri. Kur’an kurslarında Kur’an’ı yüzünden okuma ve ilmihâl bilgilerinin öğretilmesi yanında isteyenlere hafızlık yaptırılması. Yayın: Toplumun din konusunda aydınlatılması hususunda yazılı, sesli ve görüntülü yayımların yapılması. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 9, s. 458. 1 Atatürkçülük, C III, s. 237. 95 6. ÜNİTE Atatürk, din hizmetlerinin sağlıklı yürütülmesi konusunda çok hassas davranmıştır. Bir sözünde “Hükûmet-i Cumhuriyetimizin bir Diyanet İşleri Riyaseti makamı vardır. Bu makama merbut müftü, hatip, imam gibi muvazzaf birçok memurlar bulunmaktadır. Bu vazifedâr zevatın ilimleri, faziletleri, derecesi malumdur…”1 demiştir. Bu sebeple başbakanlığa bağlı Diyanet İşleri Başkanlığı kurulmuş, din işleriyle ilgili bütün yetki ve görevler de bu kuruma devredilmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığına da Millî Mücadele’ye büyük katkıları olan zamanın Ankara Müftüsü Börekçizade Mehmet Rıfat Efendi getirilmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığı; yurt içinde il ve ilçe müftülükleri, Türk vatandaşlarının yoğun olarak yaşadığı ülkelerde ise müşavirlik ve ataşelikler şeklinde teşkilatlanmıştır. Din hizmetlerini bu teşkilat yapısıyla sürdürmekte olan Diyanet İşleri Başkanlığı, kuruluşundan günümüze kadar her türlü siyasi görüş ve düşüncenin dışında kalmıştır. Bilhassa mezhepler üstü bir anlayışla halkımızı dinî konularda aydınlatmakta, Müslüman toplumun her kesimine eşit olarak din hizmeti vermeye çalışmaktadır. 1.2. Din Görevlileri Cami hizmetlerini kimler ve ne şekilde yürütür? Müslümanlar, ibadetlerini aracıya ihtiyaç duymadan yerine getirir, diledikleri zaman ve mekânda Allah’a dua edebilirler. Bununla birlikte toplumda din hizmetleri sağlıklı bir şekilde din görevlileri ile yürütülür. Ülkemizde din hizmetleri, Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesinde çalışan din görevlileri tarafından yürütülür. Din görevlisi toplumda bilgisi, güzel ahlakı, dürüstlüğü, güvenilirliği ile halkın saygınlığını kazanmış biri olmalıdır. Diyanet İşleri Başkanlığı, din hizmetlerini, değişik unvanlardaki görevlileriyle yerine getirir. Başkanlığın en üst düzey görevlisi Diyanet İşleri başkanıdır. İlgili başkanlık bünyesinde hizmet veren başlıca din görevlileri ise müftü, vaiz, imam-hatip ve müezzindir. 1 Ahmet Gürtaş, Atatürk ve Din Eğitimi, s. 56. 96 PAYLAŞALIM____________ Din görevlisinde bulunması gereken özellikler neler olmalıdır? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ BİLGİ KUTUSU_______________ Diyanet İşleri Başkanlığı Başkan: Başbakanın teklifi ve cumhurbaşkanının onayı ile atanır. Teşkilatın tüm çalışmalarını kanunlar çerçevesinde düzenleyen, yürüten ve denetleyen kimsedir. Müftü: Görevli oldukları il veya ilçelerde Müslümanların din işlerine bakan ve din görevlilerinin idari işlerinden sorumlu, Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı din görevlisidir. Vaiz: Cami ve mescit gibi yerlerde Kur’an’dan, hadis, fıkıh ve ahlak kitaplarından örnekler veren, dinî konularda halkı aydınlatan din bilginidir. Genellikle cuma namazı, bayram namazları öncesi ve kandil gecelerinde halka vaaz ederek onları dinî ve ahlaki konularda bilgilendirir. Bunun yanında cezaevleri ve tutukevlerinde bulunan mahkûm ve tutuklulara nasihat eder onları din konusunda aydınlatır. İmam-Hatip, Müezzin: Cami hizmetlerini yürütürler. İmamlar vakit, cuma ve teravih namazlarını kıldırırlar. Cuma namazı öncesinde ve bayram namazları sonrasında hutbe okurlar. Müezzinler namaza çağrı olan ezanı usulüne göre okurlar. Namazların farzlarından önce kamet getirirler. Bu görevliler ramazanlarda mukâbele okurlar. Dinî gün ve gecelerde uygulanmak üzere özel programlar hazırlarlar. Cami içinde toplumu din konusunda aydınlatırlar. İsteyen vatandaşlara Kur’an-ı Kerim öğretirler. Kendilerine görev verilmesi hâlinde cenaze işlerini de yürütürler. Ayrıca camilerin iç ve dış temizliğinden de sorumludurlar. 2. Dinî Yayınlar Dinî yayınların, toplumu din konusunda aydınlatmada önemli bir yeri vardır. Bundan dolayı Diyanet İşleri Başkanlığı kuruluşunun ilk yıllarından itibaren dinî yayın faaliyetlerinde bulunmaktadır. Hurafe ve yanlış inançlardan korunmanın yolu, din konusunda aydınlanmak ve dinimiz hakkındaki bilgileri esas kaynaklardan öğrenmekle mümkündür. 97 6. ÜNİTE 2.1. Türkçe Tefsir ve Meal Çalışmaları Meal ve tefsir kelimelerinden ne anlıyorsunuz? İslam bilginleri, Kur’an’ı belirli bir metot dahilinde açıklamışlardır. Kur’an’ı anlama konusunda yapılan bu çalışmalar, tefsir ilminin konusunu oluşturur. Bir sözün anlamını yaklaşık olarak vermek olan meal ise Kur’an’ın kısa açıklamalarla bir başka dile çevrilmesidir. Türkçe tefsir ve meal alanında, Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte bazı çalışmalar yapılmıştır. Böylece halkımızın İslam dini hakkında doğru bilgiler edinmesi ve sağlam kaynaklardan yararlanması sağlanmıştır. Atatürk, halkımızın dinini ana kaynaklarından ve doğru bir şekilde öğrenmesini istiyordu. Bundan dolayı İslam’ın temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’in Türkçeye Elmalılı M. Hamdi Yazır’a ait Türkçe tefsir kitabı çevrilmesi ve tefsirinin yapılmasını gerekli görüyordu. Bu düşüncesini, “Türk, Kur’an’ın arkasından koşuyor; fakat onun ne dediğini anlamıyor, içinde neler var, bilmiyor ve bilmeden tapınıyor. Benim maksadım arkasından koştuğu kitapta neler olduğunu Türk anlasın.”1 şeklinde dile getirmekteydi. Atatürk, Kur’an’ın Türkçeye çevrilmesi düşüncesini ilk kez 14 Ağustos 1923’te devletin eğitim politikasını belirleyecek olan bilimsel bir heyet onuruna verdiği çay toplantısında dile getirmiştir. Onun bu isteği, 21 Şubat 1925 tarihinde TBMM gündemine gelmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığının bütçesi görüşülürken eksik ve hatalı Kur’an çevirilerinin yayınlandığı, mevcut Türkçe tefsirlerin de yetersiz olduğu ifade edilmiştir. Verilen bir önerge ile; -Kur’an-ı Kerim’in çeviri ve tefsirinin uzmanlardan oluşan bir heyet tarafından yapılması, -Gerekli görülen İslami eserlerin telif ve tercüme edilmesi, -İslamiyet aleyhine yapılan yabancı yayınlara karşılık verilmek üzere dinî yayınların yapılması istenmiştir. Bu istekler, meclis üyeleri tarafından uygun görüldü. Kur’an-ı Kerim’in dilimize tercüme edilmesi ve Türkçe tefsirinin yapılmasına karar verildi. Diyanet İşleri Başkanlığı da tercüme görevini İstiklâl Marşı Şairi Mehmet Âkif Ersoy’a, tefsirin yapılmasını Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’a verdi. Bir müddet tercüme işiyle ilgilenen Mehmet Âkif, daha sonra bu işten vazgeçtiğini ilgilile1 Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, C 5, s.1950. 98 ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ re bildirdi. Bunun üzerine Diyanet işleri yetkilileri, bu görevi de Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’a teklif etTARTIŞALIM_______ tiler. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır tercüme değil, Kur’an’ın anlaşılmasında meal ve yalnızca meal olarak tefsirden önce bir ilavenin konutefsir neden önemlidir? Arkadaşlarılabileceğini söyledi ve onun bu görüşü kabul edildi. Elnızla tartışınız. malılı Muhammed Hamdi Yazır, 1926 yılından 1938’e kadar hem dinî ilimlerden hem de fen ve matematik bilimlerinden faydalanarak “Hak Dini Kur’an Dili” adındaki tefsiri hazırladı. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın, mealiyle birlikte 1935-1939 yılları arasında dokuz cilt olarak yayınlanan tefsiri, Türkçe yapılmış tefsirlerin en önemlilerinden biri kabul edilmektedir. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, esere yazdığı ön sözde klasik tefsir kaynakları ışığında Kur’an’ı doğru biçimde tanıtmayı hedeflediğini ifade etmiştir. Tefsir bölümünde ayetlerin iniş sebeplerini belirterek önemli gördüğü kelime ve kavramların açıklamalarını verir. Ayetlerin içerdiği hükümleri, tarihsel verilerden de yararlanarak ilmî ve felsefi olarak genişçe açıklar. Batılı yazarların yanlış yorumladıkları konularla ilgili açıklamalar yaparak okuyucuya doğru bilgiler vermeye çalışır. Cumhuriyet Döneminde pek çok Kur’an çevirisi yapılmış ve tefsir yazılmıştır. Konyalı Mehmet Vehbi Efendi tarafından 1923-1927 yılları arasında on beş cilt hâlinde yayımlanan “Hulasatü’l-Beyan fi Tefsiri’l-Kur’an” adlı eser, bu dönemde yazılan tefsirlerden biridir. Bu eserin yeni baskısı Latin harfleri ile 1968-1969 yıllarında yapılmıştır. Bir diğer çalışma ise 1927 yılında İsmail Hakkı İzmirli tarafından kaleme alınan “Türkçe Kur’an-ı Kerim Tercümesi”dir. İki cilt olarak yazılan bu eser, 1932 yılında Latin harfleriyle yeniden yayımlanmıştır. BİLGİ KUTUSU_______________ Atatürk’ün Kur’an-ı Kerim’e olan ilgisi sadece onun Türkçeleştirilmesi konusuyla sınırlı değildi. O, Kur’an’ı zevk ve huşu ile dinlerdi. Bu konuda Hafız Yaşar Okur şunları anlatır: “Ramazanların Ata’m için çok büyük bir önemi vardı. Ramazan gelir gelmez incesaz heyeti Çankaya Köşkü’ne giremezdi. Kandil geceleri de saz çaldırmazdı. Sadece beni huzurlarına çağırır, Kur’an-ı Kerim’den bazı sureler okuturlardı. Ben okurken gözleri bir noktaya takılır, derin bir huşu ile dinlerdi. Ruhen çok mütelezziz olduğu her hâlinden anlaşılırdı. Ramazanlarda bir ay müddetle Hacı Bayram Veli ve Zincirlikuyu camilerinde şehitlerimizin ruhuna hatm-i şerif okumamı emrederlerdi…” Ahmet GÜRTAŞ, Atatürk ve Din Eğitimi, s. 50, 51. 99 6. ÜNİTE 2. 2. Türkçe Hadis Kitabı Çalışması Kur’an-ı Kerim’den sonra İslam dininin en önemli kaynağı hadislerdir. Hz. Peygamberin söz ve davranışlarının önemi hakkında pek çok ayet vardır. Kur’an’da, “Andolsun ki Resulullah, sizin için Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.”1 ifadesiyle Müslümanların onu örnek alması istenmektedir. Böylece, dinin doğru anlaşılmasında Hz. Muhammed’in hayatını ve hadislerini öğrenmenin gerekli olduğu anlaşılmaktadır. Atatürk, halkın İslam’ı daha iyi anlayabilmesi için sağlam bir hadis kaynağına ihtiyacı olduğunu görmüştü. Bu nedenle hadislerin Türkçeye tercüme görevini Babanzade Ahmet Naim Efendi’ye vermişti. Ahmet Naim Efendi, Buharî’nin “el-Camiu’s-Sahih” adlı kitabının kısaltılmış şekli olan Zebidi’ye ait olan Tecrid-i Sarih’inin ilk üç cildini Türkçeye tercüme etmiştir. Ahmet Naim Efendi’nin vefatı üzerine eserin geri kalan tercümesi ise Kâmil Miras tarafından tamamlanmıştır. PAYLAŞALIM_______________ “Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi” adlı eseri inceleyiniz. Edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız. Eserin dördüncü cildinden on ikinci cildine kadar olan kısmını tercüme eden Kâmil Miras, gerekli gördüğü yerlere açıklamalar da eklemiştir. Diyanet İşleri Başkanlığınca on iki cilt hâlinde, “Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi” adıyla 1932 yılında yayınlanan bu eser; iman, ibadet, ahlak ve siyer gibi konularda eşşiz bir ilim hazinesidir. Eser, Cumhuriyet toplumunun İslam’ı öğrenmesinde önemli bir yere sahiptir. Günümüzde de birçok cami ve müftülüklerin kitaplıklarında bulunmakta olup imam, vaiz ve müftü gibi din görevlilerinin temel başvuru kaynaklarından biri olmuştur. En güvenilir hadis kaynağı kabul edilen Sahih-i Buhari’nin Türkçe tercümesi 1 Ahzâb suresi, 21. ayet. 100 ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ 3. Hutbelerin Türkçe Okunması Hutbe, halka hitap etmek ve söz söylemektir. Terim anlamı ise cuma namazı ve bayram namazlarında minbere veya yüksekçe bir yere çıkıp Allah’ı anıp Peygambere salavat getirerek toplumun çeşitli konularda bilgilendirilmesidir. Bu bakımdan İslam’da hutbenin önemli bir yeri vardır. TARTIŞALIM_______ Hutbelerin güncel konuları ve sosyal olayları içermesi neden önemlidir? Tartışınız. Hutbe, dua ve öğüt olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Osmanlıda olduğu gibi Cumhuriyet’in ilk yıllarında da hutbenin hem dua kısmı hem de öğüt kısmı Arapça olarak okunmaktaydı. Halkın büyük çoğunluğunun anlamadığı bir dille hutbe okunması eleştirilmekteydi. Bundan dolayı hutbelerin Türkçe okunması isteği dile getirilmekteydi. Atatürk de yaptığı konuşmalarda hutbelerin Türkçe okunmasının gerekliliği üzerinde durmaktaydı. Bu konudaki düşüncelerini 1 Mart 1922’de Meclis’te yaptığı konuşmada, “Camilerin mukaddes minberleri, halkın ruhi, ahlaki gıdalarına en yüksek, en verimli kaynaklardır. Minberden halkın anlayacağı dilde ruh ve beyne hitap olunmakla Müslümanların vücudu canlanır, beyni temizlenir, imanı kuvvetlenir, kalbi cesaret bulur.”1 diyerek dile getirmiştir. Bununla birlikte Atatürk’ün kendisi de 7 Şubat 1923 tarihinde Balıkesir’in Zağnos Paşa Camii’nde Türkçe bir hutbe okuyarak bu konuda öncülük etmiştir. 1 Atatürkçülük, C I, s. 459. Hutbeler, Müslümanların dinî bilgilerinin gelişmesine katkı sağlar. 101 6. ÜNİTE 21 Şubat 1925’te TBMM’de Diyanet İşleri Başkanlığının bütçesinin görüşülmesi esnasında hutbelerin Türkçe okunması gündeme gelir. Meclis’te yapılan görüşmelerin sonucunda Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından Türkçe hutbe kitabı hazırlatılması kararı alınır. 1926 yılı sonunda uzmanlarca hazırlanan Türkçe hutbe örnekleri, Diyanet İşleri Başkanlığına sunulur. Zamanın Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Rıfat Börekçi bu hutbe örneklerini uygun bulurak bir emirle imamlara gönderir. Emirde hutbelerin dua kısımının Arapça, öğüt kısmının ise Türkçe olarak okunması istenmiştir. Kur’an ve hadislerin dilimize çevrilmesi, hutbelerin öğüt ve bilgilendirme kısmının Türkçe okutulması gibi çalışmalar, halkın İslam’ı doğru bir şekilde öğrenmesinde oldukça etkili olmuştur. Bu durum İslam dininin daha iyi anlaşılmasına ve doğru bir şekilde uygulanmasına zemin hazırlamıştır. DÜŞÜNELİM_______________ “Hutbeden amaç, ahalinin aydınlatılması ve ona yol gösterilmesidir… Yüz, iki yüz hatta bin yıl önceki hutbeleri okumak, insanları cahillik içinde çağın gerisinde bırakmak demektir. Hatipleri normal olarak halkın günlük kullandığı dil ile konuşmaları gereklidir… Hutbeyi verenlerin siyasi olayları, sosyal ve medeni olayları her gün izlemeleri zorunludur. Bunlar bilinmediği taktirde halka yanlış telkinler verilmiş olur. Bu nedenle, hutbeler tamamen Türkçe ve günün gereklerine uygun olmalıdır…” M. Kemal ATATÜRK Atatürkçülük, C 1, s. 459. Atatürk’ün yukarıdaki sözlerinden hareketle hutbelerin Türkçe okunması neden önemlidir? Düşününüz. 102 ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ Okuma Metni Atatürk’ün Balıkesir Hutbesi “Ey millet! Allah birdir, şanı büyüktür. Allah’ın selameti, sevgi ve iyiliği üzerinize olsun. Peygamberimiz Efendimiz Hazretleri, Cenab-ı Hak tarafından insanlara dinî hakikatleri tebliğe memur edilmiş ve resul olmuştur. Temel nizamı, hepimizin bildiği Kur’an-ıAzimüşşan’daki açık ve kesin hükümlerdir. İnsanlara manevi mutluluk vermiş olan Mustafa Kemal ve arkadaşları dua ederken görülüyor. dinimiz, son dindir, mükemmel dindir. Çünkü dinimiz; akla, mantığa ve gerçeklere tamamen uymakta ve uygun gelmektedir. Eğer akla, mantığa ve gerçeklere uymamış olsa idi bununla diğer ilahî tabiat kanunları arasında birbirine zıtlık olması gerekirdi. Çünkü bütün tabiat kanunlarını yapan Cenab-ı Hak’tır. Arkadaşlar! Cenab-ı Peygamber çalışmalarında iki yere, iki eve sahipti. Biri kendi evi, diğeri Allah’ın evi idi. Millet işlerini Allah’ın evinde yapardı. Hazret-i Peygamberin mübarek yollarını takip ederek bu dakikada milletimize ve milletimizin şimdiki ve geleceğine ait konuları görüşmek maksadıyla bu kutsal yerde, Allah’ın huzurunda bulunuyoruz. Beni bu şerefe kavuşturan Balıkesir’in dindar ve kahraman insanlarıdır. Bundan dolayı çok memnunum. Bu vesile ile büyük bir sevaba nail olacağımı ümit ediyorum. Efendiler! Camiler birbirimizin yüzüne bakmaksızın yatıp kalkmak için yapılmamıştır. Camiler, söylenenleri dinleme ve ibadet ile beraber din ve dünya için neler yapılması lazım geldiğini düşünmek, yani birbirimizin görüş ve düşüncelerini almak için yapılmıştır. Millet işlerinde her ferdin zihninin başlı başına faaliyette bulunması lazımdır. İşte biz de burada din ve dünya için, geleceğimiz için her şeyden önce hâkimiyetimiz için neler düşündüğümüzü meydana koyalım. Ben yalnız kendi düşüncemi söylemek istemiyorum. Hepinizin düşüncelerini anlamak istiyorum. Millî emeller, millî irade yalnız bir şahsın düşünmesinden değil, millet fertlerinin tamamının arzularının, emellerinin bileşkesinden ibarettir. Bundan dolayı benden ne öğrenmek, ne sormak istiyorsanız serbestçe sormanızı rica ederim.” 07 Şubat 1923, Zağnos Paşa Camii, Balıkesir Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C 2, s. 93. 103 6. ÜNİTE ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. Diyanet İşleri Başkanlığı kurulmadan önce din işlerini yürüten kurum hangisidir? Söyleyiniz. 2. Diyanet İşleri Başkanlığının kuruluş amacını açıklayınız. 3. Hutbelerin Türkçe okutulmasına neden ihtiyaç duyulmuştur? Belirtiniz. 4. Kur’an’ın ve hadislerin Türkçeye çevrilmesinin ne gibi faydaları olmuştur? Açıklayınız. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. Diyanet İşleri Başkanlığının yürüttüğü kamu hizmetleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? A) Kur’an kurslarına Kur’an öğreticisi tayin etmek. B) Camilere din görevlisi tayin etmek. C) Halkı aydınlatmak için vaiz tayin etmek. D) Din görevlilerini denetlemek. E) Din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmenlerini tayin etmek. 2. Aşağıdakilerden hangisi vaizin görevleri arasında yer almaz? A) Belirli yer ve zamanlarda dinî konular üzerinde konuşur, nasihat eder. B) Genellikle cuma namazı, bayram namazları öncesi ve kandil gecelerinde halka vaaz eder. C) Ceza ve tutukevlerinde mahkûm ve tutukluları din konusunda bilgilendirir. D) Görevli olduğu il veya ilçede dinî hizmetlerin sağlıklı yürütülmesinden sorumludur. E) Cami, mescit gibi yerlerde Kur’an, hadis, fıkıh ve ahlak kitaplarından örnekler vererek halkı aydınlatır. 3. Aşağıdaki din bilginlerinden hangisi Kur’an’ın Türkçe tefsirini yapmak üzere görevlendirilmiştir? A) Mehmet Âkif Ersoy B) Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır C) Kâmil Miras D) Babanzade Ahmet Naim Efendi E) Börekçizade Mehmet Rıfat Efendi 104 ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz. (tefsir, hutbe, vaiz, müezzin) 1. Kur’an’ın surelerini açıklayarak görüşler ileri sürme, bunları yazma ve yorumlamaya .................. denir. 2. Cuma ve bayram namazlarında minberde okunan dua ve öğütlere .................. denir. 3. Belirli yer ve zamanlarda dinî konular üzerinde konuşan ve öğüt verenlere ................. denir. Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz. (…) Diyanet İşleri Başkanlığı anayasa gereği olarak genel idare içinde yer alan bir kuruluştur. (…) Din; toplumları yücelten, onların insani ve ahlaki yönden gelişmelerini sağlayan bir değerdir. (…) Din işleri, Osmanlı Devleti’nde Halifelik makamı tarafından yürütülmekteydi. (…) İmam, görevli olduğu il veya ilçede din görevlilerinin verimli çalışmasından sorumludur. 105 ÖĞRENME ALANI: DİN KÜLTÜR VE MEDENİYET 7. ÜNİTE : İSLAM VE ESTETİK ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM 1. “Estetik, hat ve tezhip” kavramlarının anlamları sözlüklerden bulunuz. 2. Mimarinin insan psikolojisi üzerindeki etkilerinin neler olabileceğini düşününüz. 3. Süslemeli bir hat eserini bularak inceleyiniz. 106 İSLAM VE ESTETİK 1. Evrendeki Ölçü ve Ahenk Yaratılışta nasıl bir ölçü ve ahenk görüyorsunuz? Allah, evreni bir ölçü ve ahenk içinde yaratmıştır. Kur’an’da, “…Her şeyi yaratıp ona bir nizam veren ve mükadderatını tayin eden Allah, yüceler yücesidir.”1 buyrulmaktadır. Evrendeki bütün varlıklar bir düzen içinde hareket eder. Gözle görülemeyen atomlardan en büyük varlıklara kadar her şeyde hassas bir ölçü, şaşmaz bir düzen ve belirli bir uyum vardır. Evrende gece ve gündüzün oluşumu, mevsimlerin değişmesi, yerçekiminin işlevi ve yeryüzüne inen yağmurun miktarı gibi belirli bir ölçüyle hareket eden kusursuz bir yapı mevcuttur.2 Uzayda bulunan ve kendi yörüngelerinde yüzen gök cisimleri arasında da benzer bir uyum ve denge vardır. Evrendeki ölçü ve ahenk rahmet sahibi güçlü bir yaratıcının varlığına işaret eder. Bu yüzden Allah, yarattığı şeylerde koyduğu ölçüyü kendi varlığının delilleri arasında saymıştır.Evren ve içindekiler insanın işine yarayacak şekilde ayarlanmıştır. Bu konuda Kur’an’da: “(Ve hatırlayın ki) Allah’tır gökleri ve yeri yoktan var eden, gökten su indirip onunla size rızık olsun diye ürünler çıkaran, bağlı kıldığı yasalar uyarınca denizde seyretmek üzere gemileri hizmetinize veren ve sizi nehirlerden yararlandıran ve her ikisi de kendi yörüngelerinde seyreden güneşi ve ayı sizin (yararlanmanız) için (koyduğu yasalara) bağlı kılan ve gece ile gündüzü (yine) sizin (yararlanmanız) için (koyduğu yasalara) bağlı tutan ve size kendisinden isteyebileceğiniz her türlü şeyden veren odur; (öyle ki) Allah’ın nimetlerini saymaya kalksanız sayamazsınız…”3 denilmektedir. Kâinatta hiçbir şey gelişigüzel ve amaçsız yaratılmamıştır. Bu anlamda yaratılan her şey değerlidir. Allah; yaratan, şekil veren, amacına uygun hedefler belirleyen ve yaratmayı sürekli tekrar edendir.4 Allah, yaratılıştaki ölçü ve uyumun iyi gözlemlenmesini ister. Bu konu Kur’an’da şöyle anlatılır: “Yedi göğü birbiriyle tam bir uyum içinde yaratan o, (ne yüce)dir. Rahmanın yaratışında hiçbir aksaklık göremezsin. Gözünü bir kez (ona) çevir. Hiç kusur görüyor musun? Evet, gözünü tekrar tekrar (ona) çevir; (her seferinde) bakışın, şaşkın ve bezgin bir şekilde önüne geri dönecektir.”5 Bu gözlem sonucunda insanın evrende bulunan uyum ve dengeye saygı duyması ve onu elinden geldiği kadar da koruması gerekir. Çünkü evrende var olan bu ölçü ve ahengin bozulması bizzat insan hayatı için de tehlike oluşturacaktır. İnsan, evrenin bir parçasıdır. Kendi yaşamında da ölçülü olmak zorundadır. Nitekim insan hayatının, gerek bireysel gerekse toplumsal açıdan belirli kurallar içinde devam etmesi kaçınılmazdır. Örneğin insanlar ihtiyaçlarını karşılamak için birbirlerine yardım etmek zorundadırlar. Kötülüklerden uzaklaşmak ve iyilik yapmak için çaba harcamalıdırlar. 1 Furkân suresi, 2. ayet. 2 Mü’minûn suresi, 18. ayet; En’âm suresi, 96. ayet. 3 İbrahim suresi, 32-34. ayetler. 4 Yûnus suresi, 34. ayet; Neml suresi, 64. ayet; Rûm suresi, 11. ayet; Bürûc suresi, 13. ayet. 5 Mülk suresi, 3, 4. ayetler. 107 7. ÜNİTE NOT EDELİM_______________ Kur’an’da sözü edilen yaratılıştaki düzen ve ahenk, ikinci yaratılışın gerçekleşeceğinin delili sayılmıştır. Bu yaklaşım; insanı, evren içindeki uyuma katılması konusunda ikna etmek ve ölçülü davranmasını sağlamak içindir. “Kendi yaratılışını unutarak bize karşı misal getirmeye kalkışıyor ve: “Şu çürümüş kemikleri kim diriltecek?” diyor.” Yasin suresi, 78. ayet. “De ki: Yeryüzünde gezip dolaşın da, Allah ilk baştan nasıl yaratmış bir bakın. İşte Allah bundan sonra (aynı şekilde) ahiret hayatını da yaratacaktır. Allah her şeye kadirdir.” Ankebût suresi, 20. ayet. Allah’ın bireysel konularda olduğu gibi toplum açısından da belirlediği ölçüler vardır.1 Allah, benzersiz bir yaratıcıdır. Geceyi dinlenmek gündüzü ise çalışmak için birbiri ardınca getiren, güneşi ve ayı zaman ölçüsü kılan, gemilerin yüzmesi için suya kaldırma kuvveti takdir eden, yeryüzünde çeşitli renk ve biçimlerle yarattığı şeyleri bizim hizmetinize veren odur. Bulutu, rüzgârı, yağmuYORUMLAYALIM____________ ru ve canlandırıp ürünler verdirdiği toprağıyla yediğimiz ve içtiğimiz şeylerin hepsini değişik Evrendeki ahenk ve ölçü ile ilgili bir belgetatlarda yaratıp emrimize sunması evrende bulusel izleyip yorumlayınız. nan ölçü ve ahengin sonucudur. BUNLARI BİLİYOR MUYDUNUZ?_______________ Yer çekiminin normalden daha güçlü olması durumunda atmosferdeki metan ve amonyak gazları artacak, bu durum canlılar için önemli bir tehlike oluşturacaktı. Eğer yer çekimi daha düşük olsaydı atmosferdeki su kaybından ötürü yaşam sona erecekti. Ayın çekim gücünün yüksek olması durumunda ise okyanuslardaki gelgitler büyük dalgalarla şiddetli kasırgalara neden olabilecekti. Bütün evren, her şeyi yaratıp onu idare eden Allah’ın kudreti ve rahmeti ile dengede durmakta ve görevini yapmaktadır. 1 Fâtır suresi, 43. ayet; Fetih suresi, 23. ayet. 108 İSLAM VE ESTETİK 2. İnsan ve Estetik İnsandaki estetik duyusunun kaynağı ne olabilir? Estetik, güzellik duygusuna karşılık gelir. İnsanın güzel olanı fark etmesi, hissetmesi ve algılamasıdır. İnsan güzel yaratılmış ve güzelliği fark edecek şekilde donatılmıştır. Allah, “Gerçek şu ki biz insanı en güzel şekilde yarattık.”1 buyurmuştur. Bu yüzden güzellik, insan ruhunu etkiler. İnsandaki güzellik, bir yönüyle onun vücut yapısındaki ölçü ve ahengin mükemmelliğini ifade ederken diğer yönden düşünme, seçme, beğenme ve sorumluluk alma gibi kabiliyetlerini de kapsar. İnsan bakan, gören, gördükleri üzerinde düşünen ve düşüncelerinden yeni fikirler üretebilen bir yapıya sahiptir. Ancak insan sadece maddi bir varlık değildir. Doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden, güzeli çirkinden ayırt eden vicdanı ve sezgileri de vardır. Nitekim güzele ve güzelliğe olan ilgisi onun estetik yönünü oluşturmaktadır. İnsandaki estetik duygusunun hayata yansıyan somut örnekleri pek çoktur. Mimariden sanata, edebiyattan musikiye kadar uzanan geniş bir sahada bu örnekleri bulmak mümkündür. Güzel düşünmek ve güzel bakmak insan fıtratının bir özelliğidir. Güzel gören güzel düşünür, güzel düşünen hayattan zevk alır. İnsan yaratılıştaki güzellikleri düşünerek kendine anlamlı ve güzel bir dünya görüşü oluşturabilir. Allah, insanlardan kendileri için yarattığı güzelliklerin farkına varmalarını ve teşekkür etmelerini ister.2 Böylece insan güzeli arayarak heyecanlanan, güzel olanı gördüğünde ise mutlu olan biri olur. İnsanın yaşamındaki güzellikleri fark etmesi hayatını renklendirir. Zira Allah, insanın huzur bulması ve mutlu olması için yeterince sebep yaratmıştır. Bu konuda Kur’an’da şöyle buyrulur; “(De ki: Hayatımız) Allah’ın rengi (ile renklenir.) Kim (hayata) Allah’tan daha güzel renk verebilir ve biz ancak ona kulluk ederiz.”3 İnsanın, yaşantısındaki titizliğin kaynağı Allah’ın yaratmasındaki inceliğe duyduğu hayranlıktır. Bu anlamda insanın estetik duygusu ve bu konuda gösterdiği gayret, tarih boyunca çeşitli sanat eserlerinin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Güzel olandan aldığı ilhamlarla hayatını İLİŞKİLENDİRELİM_______________ renklendirmiş ve zenginleştirmiştir. İnsan, taşı ve toprağı şekillendirerek yaşadığı şeh“... Sizi şekillendirdi ve şekillerinizi de güzel ri, mahalleyi ve evini süslemiş, ibadet ettiği yaptı…” mekânları görkemli ve göz alıcı hâle getirTeğâbun suresi, 3. ayet. miştir. Elbisesinden, evine serdiği halıya, okuduğu kitabın cildinden kalemle yazdığı “Çirkin insan yoktur.” cümlesi ile yıkarıdaki yazıya kadar güzelliğe önem vermiş ve her ayet arasında ilişki kurunuz. şeyi güzelleştirmeye çalışmıştır. 1 Tîn suresi, 4. ayet. 2 Secde suresi, 9. ayet. 3 Bakara suresi, 138. ayet. 109 7. ÜNİTE 3. Kur’an ve Güzellik Güzel bir şeyin farkına nasıl varırsınız? Kur’an, güzelliği bir değer olarak görür. Bizzat kendisi de sözün en güzelidir. Üslubu, anlatımında kullandığı edebî sanatlar ve tasvirleriyle ile eşsiz bir kitaptır. Zümer suresinin 23. ayetinde, “Allah, bütün öğretilerin en güzelini, kendi içinde tutarlı, (gerçeğin) her türlü ifadesini çeşitli biçimlerde tekrarlayan bir ilahî kelam şeklinde indirir; (bir ilahî kelam ki) Rablerinden korkanların ondan tüyleri ürperir; (fakat) sonunda Allah’ı(n rahmetini) hatırlayınca kalpleri ve tenleri yumuşar, sakinleşir. İşte Allah’ın rehberliği böyledir…” buyrulmuştur. Kur’an ayetleri inmeye başladığı ilk günden itibaren muhataplarını derinden etkilemiş ve insanın bütün estetik değerlerine kaynaklık etmiştir. Tarih boyunca Kur’an’ın gerek lafzı gerekse anlamından beslenen gönüller pek çok güzelliğin üretilmesinde öncülük etmişlerdir. Kur’an, hayatın güzelliklerinin paylaşılması gerektiği üzerinde durur. Güzel davrananlara ahirette daha güzel bir karşılığın beklediği müjdesini verir. Kur’an’da geçen bütün emir, yasak ve öğütler insanın hayatını güzelleştirmek içindir. Kur’an’da insanın dünyada güzel bir hayat sürmesi istenir. Başkalarına yardım ederken sahip olduklarımızın en güzelinden vermemiz tavsiye edilir.1 İnsana güzel söz ve davranışları karşılığında yurtların en güzeli olan cennet vaat edilir.2 İnananlar için hem dün1 Bakara suresi, 267. ayetler. 2 Âl-i İmrân suresi, 14,195. ayetler; Nisâ suresi, 95. ayet. 110 ANLATALIM____________ Çevrenizde gördüğünüz güzelliklerden birini seçerek sınıfta arkadaşlarınıza anlatınız. Kur’an âlemlere rahmet olsun diye gönderilmiştir. DEĞERLENDİRELİM____________ “Kullarıma söyle sözün en güzelini söylesinler...” (İsra suresi 53. ayet.) ayetini dikkate alarak güzel söz söylemenin önemini değerlendiriniz. İSLAM VE ESTETİK yanın hem de ahiretin güzellikleri hazırlanmıştır.1 Bu yüzden onların, “…Ey Rabb’imiz! Bize bu dünyada da güzellik ver, ahirette de ve bizi ateşin azabından koru!”2 diye dua etmeleri istenmiştir. AÇIKLAYALIM____________ Kur’an ve güzellik denildiğinde onun hangi özellikleri aklınıza geliyor? Açıklayınız. Kur’an’da en güzel isimlerin Allah’a ait olduğu vurgulanır.3 Bu yaklaşım en yetkin ve kusursuz vasıfların Allah’a ait olduğu anlamına gelir. Allah, güzelliğin kaynağıdır. Nitekim yaratılıştaki mükemmel ve bilinçli tasarımlar onun ne kadar güzel yarattığını doğrulamaktadır. Allah’ın bizim için yarattığı nimetler sadece midemize yarar sağlamakla kalmaz; çeşitli renk, koku ve şekilleriyle gözümüze ve gönlümüze de hitap eder.4 Yeryüzünde ve gökyüzünde duygularımızı coşturan, hayaller kurmamızı sağlayan, bizi derin düşüncelere yönelten sayısız güzellikler vardır. Kur’an’da, yaratılan güzel nimetlerden bahsedilirken, “Ey Âdemoğulları! Her mescitte ziynetinizi takının (güzel ve temiz giyinin). Yiyin için; fakat israf etmeyin. Çünkü o, israf edenleri sevmez... Allah’ın kulları için yarattığı süsü (zinet) ve güzel rızıkları kim haram kıldı?...”5 buyrulur. Kur’an’da iman etmekle sevgi arasındaki ilişkiden bahsedilerek Hucurât suresinin 7. ayetinde, “...Allah size imanı sevdirdi ve onu sizin kalplerinizde süsledi…” buyrulmuştur. Burada iman, evren ve içindekileri Allah’ın yarattığı birer sanat harikası olarak kabul etmenin adıdır. Allah’ı sevmek, onun gücü karşısında teslim olmak aynı zamanda yarattığı şeylere saygı duymayı da gerektirir. Böylece insanın iman etmesi, gözlemlediği varlık ve olaylar karşısında estetik duygularını besleyerek canlandırması anlamına gelir. Bu durumda inanan bir kişi için yağmur rahmete, güneş bir kandile ve kanatlarını çırparak uçan bir kuş Allah’ın varlığını gösteren bir delile dönüşür. İman aynı zamanda estetik bir bakışın ifadesidir. Nitekim güzelliklerin farkına varmak güzel davranmanın ilk şartıdır. 1 Âl-i İmrân suresi, 148. ayet. 2 Bakara suresi, 201. ayet. 3 A’râf suresi, 180. ayet; İsrâ suresi, 110. ayet; Tâ-Hâ suresi, 8. ayet; Haşr suresi, 24. ayet. 4 Nahl suresi, 6. ayet. 5 A’râf suresi, 31, 32. ayetler. 111 7. ÜNİTE 4. Hz. Muhammed ve Güzellik Sizce bir peygamberin örnek alınması niye önemlidir? Hz. Muhammed her yönüyle güzel bir insandır. Hz. Peygamber, Kalem suresinin 4. ayetinde, “Ve sen pek yüksek bir ahlak üzerindesin!” buyrularak övülür. Onun, dürüst, erdemli ve güven veren biri olarak üstün bir hayat tarzına sahip olduğu vurgulanır. Hz. Peygamber, her durumda güzel olanı hayatına taşımıştır. Bu yüzden Allah, onun örnek alınmasını ister. O, söz ve davranışlarında kimseyi incitmemeyi esas almış, asla yalan söylememiş ve insanlara güzel davranmayı kendisine ilke edinmiştir. Kur’an’da onun için, “Andolsun, size kendi içinizden öyle bir peygamber gelmiştir ki sizin sıkıntıya düşmeniz ona çok ağır gelir. O, size çok düşkün, müminlere karşı çok şefkatli ve merhametlidir.”1 buyrulmuştur. Onun hayatı, insanların iyiliği ve mutluluğu için yaptığı fedakârlıklarla doludur. Hz. Peygamber, arkadaşlarına ve çevresine her açıdan güzel bir örnek olmuştur. Onlara diş temizliğinden, saçların taranıp düzeltilmesine kadar pek çok konuda tavsiyelerde bulunarak sağlıklı ve güzel görünmelerini istemiştir.2 “Allah, nimetinin izini ve eserini, kulunun üzerinde görmek ister.”3 diyerek aşırıya ve gösterişe kaçmadan insanları sade ve güzel giyinmeye teşvik etmiştir. O, temizliğe de oldukça önem vermiş ve temizliği imanın yarısı olarak ifade etmiştir.4 Bu konuda şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Allah temizdir, 1 Tevbe suresi, 128. ayet. 2 Buharî, Cum’a, 8; Müslim, Taharet 42; Ebu Davut, Tereccül, 3. 3 Ebu Davut, Libas, 14. 4 Müslim, Taharet, 1. 112 Mescid-i Nebi’den bir görünüm BELİRTELİM____________ “Andolsun ki Resulullah, sizin için Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.” Ahzâb suresi, 21. ayet. Yukarıda verilen ayeti dikkate alarak Hz. Peygamberin hangi yönlerini örnek aldığınızı belirtiniz. İSLAM VE ESTETİK temizliği sever; güzeldir, güzelliği sever; merhametlidir, merhameti sever; cömerttir, cömertliği sever; öyle ise avlularınızı ve çevrenizi temiz tutun...”1 Hz. Peygamber, Kur’an’da sözü edilen genel ilkelerle çelişmediği sürece toplumda yer etmiş güzel âdetlere uyulması konusunda da hassas davranmıştır. Bu anlamda çevrenin temiz tutulması, misafirlere ve elçilere gereken önemin verilmesi, yolda bulunan engellerin kaldırılması, yolculara ve yolda kalmışlara yardım edilmesi gibi pek çok hasletin yerine getirilmesini sağlamıştır. Bunun yanı sıra yüksek sesle konuşulmasını, toplum içinde başkalarını rahatsız eden yiyeceklerin yenmesini, su kaynaklarının kirletilmesini, yiyeceklerin açıkta saklanmasını engelleyecek tavsiyelerde bulunmuştur. Hz. Muhammed özellikle ağaç dikmeyi tavsiye etmiş; meyvesinden ve gölgesinden yararlanılan ağaçların dikiminin sadaka olduğunu ve bunun kişiye sevap kazandırdığını belirtmiştir. Ölü arazilerin yeşillendirilmesini ve toplumun yararına sunulmasını istemiştir. “Elinizdeki bir ağaç fidanını, kıyamet kopmaya başlasa bile eğer onu dikecek kadar vaktiniz varsa mutlaka dikin.”2 buyurarak çevreye ve diğer canlıların hukukuna duyarlı olacak kimsenin elindeki imkânı son ana kadar değerlendirmesini ve iyilik yapma ümidini asla kaybetmemesi gerektiğini vurgulamıştır. 5. Yaşamda Güzellik Ağaç sevgisi büyükten küçüğe geçen miras gibidir. Hayatı güzelleştiren şeyler neler olabilir? Kur’an’da, “O (Allah) ki yarattığı her şeyi güzel yapmıştır...”3 buyrularak varlıklardaki güzelliklere dikkat çekilir. Allah, bütün güzelliklerin kaynağıdır. Bu kaynaktan beslendiği sürece insan için güzellikler bitmez. İnsan, sözünde ve davranışlarında güzelliği yakalamanın yanı sıra yaptığı işlerde ve ürettiği ürünlerde de güzelliği aramalıdır. Böylece hayatına anlam ve değer katar. Hayata renk katan ve insana huzur veren güzel değerleri arayan, yaşayan ve başkalarıyla paylaşan insan mutlu olur. İnsanın sorumluluğu her açıdan güzel olanı seçmektir. Güzel olan şeyler, insanı etkiler. Bu yüzden yaşandıkça yayılır ve yayıldıkça çoğalır. 1 Tirmizî, Edeb, 41. 2 Buharî, Edebu’l-Müfred, 479,480. 3 Secde suresi, 7. ayet. 113 7. ÜNİTE 5.1. Sözde Güzellik “Güzel söz, yılanı deliğinden çıkarır.” sözüyle anlatılmak istenen nedir? İnsanlar arasında güzel sözlerle iletişim kurulması İslam’ın temel amaçlarından biridir. Allah, Hz. Peygamberi tebliğle görevlendirdiğinde, “… Onlara öğüt ver, kendileri hakkında etkili ve güzel söz söyle.”1 diyerek ona tavsiyede bulunmuştur. Bu anlamda Hz. Peygamber, kısa zamanda ve çok geniş bir coğrafyada İslam dinini yaymayı başarmıştır. İnsanların hayatlarındaki köklü değişimi sağlarken onların kalplerini kazanmaya çalışmış ve bunları yaparken güzel sözün etkisinden de yararlanmıştır. Allah, sözde güzelliğin önemini bir başka ayette ise şöyle belirtmektedir: “…Herkese güzel sözler söyleyeceksiniz...”2 Kur’an’nın bu üslubu, insanların ona yaklaşmasını ve onu kabul etmesini sağlamıştır. Kur’an, eşsiz ve güzel ayetleriyle önce Allah’ı tanıtmış, sonra da insanların birbirlerini sevmesini temin etmiştir.3 Güzel söz, çok etkilidir. Sözün gücü, doğru ve güzel olmasındadır. Örneğin “kelime-i şehadet” dediğimiz “tevhit” sözü böyledir. Çünkü Allah’ın tek olması gerçeğini en güzel şekilde ifade eder. Bunun gibi insanları doğruluğa, iyiliğe ve güzelliğe çağıran onlara değer veren ve onları incitmeyen sözler muhataplarını her zaman etkilemiştir. İbrahim suresinin, 24, 25. ayetlerinde, “Görmedin mi Allah güzel bir sözü nasıl misal getirdi? (Güzel bir söz), kökü sağlam, dalları göğe yükselen bir ağaç gibidir. Bu ağaç, Rabb’inin izniyle her zaman meyvesini verir. Öğüt alsınlar diye Allah insanlara misaller getirir.” buyrulmuştur. Güzel sözün yerini hiçbir şey tutamaz. İnsanların gönlünü kazanmak ve onları mutlu edecek güzel sözler söylemek her zaman en doğru davranıştır. Örneğin İslam dininde sadaka vermek önemlidir. Ama daha önemlisi bu sadakanın sevabını yok edecek davranışlardan uzak durmaktır. Bakara suresinin 263. ayetinde, “Güzel bir söz ve bağışlama, peşinden gönül kırma gelen bir sadakadan daha hayırlıdır…” buyrularak sözün önemine vurgu yapılmıştır. Dini doğru anlama ve anlatmada Türkçeyi doğru ve etkili kullanmak da çok önemlidir. İnsan, Allah’ın kendisine verdiği yetenekleri doğru kullanmalıdır. Bu yeteneklerin başında keliDEĞERLENDİRELİM____________ me ve kavramları doğru ve yerinde kullanarak düzgün cümleler kurmak ve sözün gü“Allah’a ve ahiret gününe inanan kimse ya zelliğini yakalamak gelir. Her türlü konuşma hayır konuşsun ya da sussun.” güzel bir amaç taşımalı ve güzel bir üslupla Tirmizî, Kıyamet 51. sunulmalıdır. Bu anlamda insan üslubuna, Yukarıdaki hadisi sözün güzelliği açısından dekonuşma düzeyine ve içeriğine dikkat etmeğerlendiriniz. lidir. Kur’an’da, “Kullarıma söyle, sözün en 1 Nisâ suresi, 63. ayet. 2 Bakara suresi, 83. ayet. 3 Enfâl suresi, 62, 63. ayetler. 114 İSLAM VE ESTETİK güzelini söylesinler. Sonra şeytan aralarını bozar. Çünkü şeytan, insanın apaçık düşmanıdır.”1 buyrularak insanlar arasında olması muhtemel kötü bir iletişimden nasıl sakınılacağı açıklanmıştır. Hz. Peygamber de güzel sözü bir sadaka olarak görmüş ve teşvik etmiştir. Hz. Peygamber, konuşurken samimi ve öz konuşmuş, sözcükleri özenle seçmiştir. Konuştuğu kimsenin veya topluluğun seviyesini dikkate almış, herkese anlayacağı dille hitap etmiştir. Konuşmalarında ses tonunu iyi ayarlamış, tane tane, anlaşılır ve nazik bir üslup benimsemiştir. Kendisiyle konuşmak isteyen kimseye göz ucuyla değil, bütün bedeniyle yönelmiş ona ve sözüne değer verdiğini muhatabına hissettirmiştir. Güzel söz, Allah’ın bir nimeti gibidir ve insanları mutlu eder. Boş ve gereksiz konuşmak, laf taşımak, dedikodu yapmak, iftira etmek, alaya almak gibi kötü huylar dinimizin yasakladığı davranışlardandır. “Söz gümüşse sükût altındır.” sözü bu gerçeği güzel bir şekilde ifade etmektedir. Bizler sözlü ve yazılı kültürümüzde sevinçlerimizi değil, acılarımızı dahi güzel ve etkili sözlerle anlatmış duygularımızı sözün güzelliğinin gücüyle edebî eserlere dönüştürmüşüzdür. 5.2. Davranışta Güzellik Davranış güzelliği denince ne anlıyorsunuz? Kur’an’da güzel davranışta bulunanların ve güzel iş yapanların ödüllendirileceğine ilişkin pek çok ayet vardır. Bunlardan biri Nahl suresinin 97. ayetinde geçen şu ifadedir: “Erkek veya kadın, mümin olarak kim iyi amel işlerse onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatırız. Ve mükâfatlarını, elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile veririz.” Allah, Kur’an’da pek çok ayette imandan sonra salih amelin geldiğini söyler. Salih amel, kişinin inancına uygun güzel davranışlar geliştirerek bunu ahlak hâline getirmesidir. Ahlak ise bir insanın hayatı boyunca kazanabileceği en önemli hazinedir. Bu hazine, insanın ortaya koyacağı güzel söz ve davranışlarla elde edilir. Davranıştaki güzellik; insanın kişiliğini şekillendirir, vicdanını canlandırır ve DEĞERLENDİRELİM____________ “Ve (ey Peygamber,) onlara yumuşak davranman, Allah’ın rahmetinin bir eseriydi. Zira eğer onlara karşı kırıcı ve sert olsaydın, doğrusu senden koparlardı. Artık onları bağışla ve affedilmeleri için dua et. Ve toplumu ilgilendiren her konuda onlarla müşavere et; sonra bir hareket tarzına karar verince de Allah’a güven. Zira Allah, kendisine dayanıp güvenenleri sever.” Âl-i İmrân suresi, 159. ayet. Yukarıdaki ayeti hoşgörülü davranmanın önemi açısından değerlendiriniz. 1 İsrâ suresi, 53. ayet. 115 7. ÜNİTE merhametini harekete geçirir. Böylece kul olgunlaşarak seviye kat eder ve Allah’a yaklaşır. Nitekim Allah, kulunun sadece kalbine bakar ve ona değer verir. Kur’an’da, “…Ona ancak güzel sözler yükselir (ulaşır). Onları da Allah’a salih ameller ulaştırır…”1 buyrulmuştur. Güzel sözlerin arkasından gelen güzel davranışlar başarılı ve mutlu olmanın ilk adımıdır. YORUMLAYALIM____________ “...Onlar yaptıklarını insanlardan gizleyebildiler; ama Allah’tan gizleyemezler.” Nisâ suresi. 108. ayet. Yukarıdaki ayet çerçevesinde insanın iyi davranışlar geliştirmesinin önemini yorumlayınız. İnsanın, davranışlarını kontrol etmesi ve güzelleştirmeye çalışması için gayret etmesi gerekir. İnsanın zihnini iyi düşüncelerle ve kalbini güzel davranışlarla beslemeye ve olgunlaştırmaya ihtiyacı vardır. Bu anlamda iyi insanlarla beraber olmak, doğru arkadaş seçimleri yapmak ve güzel ortamlarda bulunmak çok önemlidir. Dünyada mutlu olmak için olduğu gibi ahiret hayatını kazanmak için de güzel davranışlar ortaya koymak bir zarurettir. Bu konuda Kur’an’da, “Fakat ahiret hayatını(n güzelliğini) isteyen ve bunun için gösterilmesi gereken çabayı gösterenlere gelince(gerçek) müminler bunlardır; çabalarına (Allah katında) değer verilen kimseler de işte böyleleridir!”2 buyrulmuştur. Güzel davranışlar geliştirmek, kişinin geleceğine ümitle bakmasını sağlar. Böylece sevilen biri olarak çevresiyle iyi iletişim kurabilir. İnsanın mutluluğu ve toplumun huzuru, bireylerin davranışlarının iyi, doğru ve güzel olmasına bağlıdır. Aile içinde, okulda, yolculukta, alışverişte ve her türlü sosyal ortamda doğru davranmak, güzel ilişkiler geliştirmek kişiye önemli kazanımlar sağlar. Bakara suresinin 223. ayetinde, “…Kendiniz için (geleceğe hazırlık olarak) güzel davranışlar takdim edin. Allah’a karşı gelmekten sakının ve her hâlde onun huzuruna varacağınızı bilin. (Ey Muhammed!) Müminleri müjdele.” denilerek böyle davrananlar müjdelenmiştir. Hz. Peygamber de aile hayatında ve sosyal ilişkilerinde doğru olanı uygulamış, insanlara sevgi, nezaket ve şefkatle yaklaşmış; NOT EDELİM____________ orta yolu, sabrı ve dengeli davranmayı tavsiye etmiştir. Güzel sözlerini güzel davranışlarıyla desteklediği için de sözleri kısa zamanda etkisini göstermiştir. O, arkadaşlarıyla şakalaşan ve hediyeleşen, ailesinin sorunlarıyla ilgilenen bir peygamber olarak çevresine örnek olmuş, güler yüzlü, vefalı, cömert ve yardımsever biri olarak arkadaşlarına güzel davranma konusunda öncülük etmiştir. 1 Fâtır suresi, 10. ayet. 2 İsrâ suresi, 19. ayet. 116 Güzel davranışlar sergilemek insanın özünün ve sözünün bir olmasını gerektirir. “Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz? Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz, Allah katında büyük bir nefretle karşılanır.” (Saff suresi, 2, 3. ayetler.) ayetleri bu konuda bizlere önemli bir uyarıda bulunmaktadır. İSLAM VE ESTETİK 5.3. İş ve Üründe Güzellik İşini güzel yapmanın kişiye kazandıracağı şey nedir? İnsan, yaşamını devam ettirebilmek için çalışmak zorundadır. İhtiyaçlarını karşılamak, hayatı kolaylaştırmak ve üretmek için gayret etmelidir. Kur’an’da, “İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur. Ve çalışması da ileride görülecektir. Sonra ona karşılığı tastamam verilecektir.”1 buyrularak çalışmak ve üretmek teşvik edilmiştir. Kur’an’da, “…İyi ve güzel işlerde yarışın… .” buyrularak hayırda yarışmak övülmüştür. KONUŞALIM____________ Allah, iman etmenin güzel işler yapmak için Ayinesi iştir kişinin lafa bakılmaz önemli bir gerekçe olduğunu belirterek insanın Şahsın görünür rütbe-i aklı eserinde. yaptığı güzel işlerin karşılığını mutlaka alaca3 ğını söylemiştir. Örneğin Kur’an’da, sahip olZiya Paşa duğu nimetleri başkalarıyla paylaşmak en güzel Yukarıdaki sözün vermek istediği mesaj hakkında konuşunuz. işlerden sayılarak şöyle buyrulmuştur: “Allah yolunda harcama yapın, nimetleri paylaşın; kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın. Güzel düşünüp güzel işler yapın. Çünkü Allah, güzel davrananları sever.”4 2 Güzel işler, sürekli ve kalıcı hâle gelirse salih amellere dönüşür. İnsanın yaptığı işi tam yapması önemlidir. Doğru işler yapan dürüst insanlara her zaman ihtiyaç vardır. Onlar sayesinde hak ve hukukun üstünlüğüne olan inanç korunur ve adalete olan güven sarsılmaz. Yaptığı işin hakkını vermesi kişinin olgunluğunu ve dürüstlüğünü gösterir. Nitekim insandan yapılması istenen ibadetlerin tamamı onun iç ve dış disiplinini sağlamaya yöneliktir. İnsan, söz ve davranışlarında güzel ve estetik olanı uygulamaya özen gösterir. Bu özen, gerek çalışan gerekse çalıştıran olsun kişinin yaptığı işi tam yapmaya gayret etmesini sağlar. Ailesi içinde ya da meslektaşları arasında, iş yerinde düzgün ve dürüst bir çabayla artı değer üretmenin zevki çok az şeyde bulunur. Doğru bir inanç, iyi bir niyet ve güzel amaçla birleşen aktif bir çalışmayla her zaman güzel işler üretilir. Bu anlamda insana ve topluma faydalı olan çabaların hepsi İslam dininin teşvik ettiği amellerden sayılır ve ibadet hükmündedir. Bireyin kendisine, ailesine ve yaşadığı topluma karşı sorumlulukları Allah’a karşı kulluk görevinin önemli bir parçasıdır. Çalışmak, işinin hakkını vermek ve bunun sonucunda güzel ürünler elde etmek iyi bir insan olmanın yanında iyi bir kul olmanın da gereğidir. Güzel ahlaka sahip bir kimse tüm işlerinde Rabb’ine kul olma ve hesap verme bilinciyle 1 Necm suresi 39-41. ayetler. 2 Bakara suresi, 148. ayet. 3 Âl-i İmrân suresi, 57, 148. ayetler; Bakara suresi, 25, 82, 277. ayetler. 4 Bakara suresi, 195. ayet. 117 7. ÜNİTE hareket eder. Allah’ın yaratmadaki sanatının eşsizliğini bizzat işlerine de yansıtmayı amaç YORUMLAYALIM____________ edinir. Esası unutmadan ayrıntılara da dikkat ederek ortaya çıkaracağı ürünlerde titiz dav“Allah, kendisine karşı gelmekten sakınanları esenliğe kavuşturup kurtuluşa erdirir. Onlara ranır ve hassas düşünür. İnsanların en güzel kötülük dokunmaz. Onlar üzülmezler de.” ürünlere layık olduklarını bilerek hareket Zümer suresi, 61. ayet. eder. Kimseyi kandırmaz. Haksız bir kazanç Yukarıdaki ayeti davranışlardaki güzelliğin iş elde etme yolunu tutmaz. Bir işi doğru ve ve ürünlere yansıması açısından yorumlayınız düzgün sonuçlandırmanın bir onur meselesi olduğunu kabul eder. İbadet aşkıyla çalışır. Sağlam, kaliteli ve estetik açıdan güzel ürünler ortaya çıkarmaya çalışır. Sonuçta kendisine bütün bu imkânları veren Rabb’ine şükretmenin karşılığını bir şekilde alacağını bilir. Nitekim işini iyi yaparak şükrettiği için kendisi de teşekkürü hak eder. Hz. Peygamberin hayatı bu konuda örnektir. O, bütün diğer peygamberler gibi kimseden bir şey istemeden çalışarak geçimini sağlamıştır. Alan değil, veren el olmak için çalışıp üretmeyi teşvik etmiştir. Hz. Peygamber huzurlu ve mutlu olmak adına ticareti övmüş ve helal kazanmanın önemini sıklıkla vurgulamıştır. 6. İslam Medeniyetinde Estetik İslam medeniyetinde; mimari, edebiyat, musiki, hat, tezhip ve minyatür sanatı gibi hayatın çeşitli alanİslam medeniyetinin katkısıyla ortalarına yansıyan güzellikler vardır. Bunların her biri diya çıkan sanatlar nelerdir? nin temel değerlerinden etkilenerek ortaya çıkmış ve gelişmiştir. İslam medeniyetinde ortaya çıkan bu güzel eserlerin hepsi özenle muhafaza edilmiştir. İslam medeniyeti adı altında birbirinden farklı çevrelerin oluşturduğu bu değerler ortak bir kültür meydana getirmiştir. Bizlere kadar gelen bu miras sayesinde hala yeni eserler meydana getirilmektedir. İslam medeniyetinde sanat ve sanatçıya değer verilmiştir. Sanatta, Allah’ın birliği (tevhit) vurgusu öne çıkarılmış çokluktan birliğe doğru seyreden bir anlatım izlenmiştir. Süslemede somut şekil ve kavramlar yerine soyut şekil ve kavramlarla sembol ifadelere daha çok yer verilmiştir. Dış görünüşün sade, sağlam, kullanışlı ve estetik olmasına dikkat edilmiş; buna karşılık renklendirme ve bezeme işleri daha çok iç mekânlarda kullanılmıştır. Kullanılan malzemelerin kalıcı, tabii ve estetik olmasına dikkat edilmiş, doğal dengeyi bozacak çalışmalardan kaçınılmıştır. Eserlerin ayrıntı sayılabilecek bölümleri asla ihmal edilmemiş, her parça üzerinde özenle ve dikkatle çalışılmıştır. Bu eserleri ortaya çıkaran kimseler, Allah’ın yeryüzünde yarattığı şeyleri gözlemleyerek hissedebildiklerini kendi eserlerinde yansıtmaya çalışmışlardır. 118 İSLAM VE ESTETİK İNCELEYELİM____________ Aşağıda verilen kavram haritasını inceleyiniz. KÜLTÜR VE MEDENİYETİMİZ EDEBİYAT MUSİKİ MİMARİ SOSYAL GÜZELLİKLER DİN ŞİİR EZAN CAMİİ SÜNNET VE NİŞAN / DÜĞÜN TÖRENLERİ ALLAH DESTAN TEKBİR MEDRESE HİLYE İLAHİ TEKKE NAAT NAAT DERGÂH ŞEMAİL KASİDE HAMAM DAVETE İCABET GAZAVATNAME MERSİYE KERVANSARAY BÜYÜKLERE SAYGI ORUÇ DARU’Ş-ŞİF KÜÇÜKLERE SEVGİ ZEKÂT ŞADIRVAN VE KÖPRÜ YARDIMLAŞMA AMEL DEFTERİ KONUKSEVERLİK PEYGAMBER ASKER UĞURLAMA GÜZEL AHLAK HASTA ZİYARETİ CENNET / CEHENNEM NAMAZ 6.1. Mimari İslam’ın estetiğe verdiği önem ve değer mimaride de kendini göstermiştir. Hayırlı Mimaride estetik deyince ne anlıyorsunuz? işler yaparak sevap kazanma düşüncesi, birçok mimari eserin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Mescit, cami, külliye, ev, yol, bahçe, sebil ve diğer sosyal mekânların inşasında iyiliklerin yayılması ile güzelliklerin çoğalması anlayışından hareket edilmiştir. İnsanların ihtiyaçları dikkate alınmış, savurganlıktan kaçınılmış, yapılan mimari eserlerin fonksiyonel ve estetik olmasına dikkat edilmiştir. İslam’ın tavsiyesi doğrultusunda hasta, yaşlı, kimsesiz ve yetimlerin yararlanabileceği çok sayıda hastane, imarethane, aşevi, darülaceze, yetimhaneler yapılmıştır. Bütün bu eserlerin yapımında ve korunmasında “vakıf kurmak-vakfetmek” anlayışı önemli bir yer tutmuştur. İnsanların genel olarak kullanacakları mekânlar ve ibadet yerleri, şehrin merkezinde veya en görünen yerinde büyük, görkemli ve kalıcı olması düşünülerek inşa edilmiştir. 119 7. ÜNİTE Misafir kabul etmeye ve ağırlamaya uygun odalar onların rahat edebileceği şekilde düşünülmüştür. Evler; bahçeli, birbirinin ışığını kesmeyecek yükseklikte ve mesafede inşa edilmiştir. Meskenlerin giriş çıkış ve pencere mesafelerinin komşuların birbirini rahatsız etmeyeceği bir uzaklıkta olmasına özen gösterilmiştir. Hz. Peygamber Medine’ye varmadan önce Kuba Mescidi’ni, hicretle birlikte de Mescid-i Nebi denilen camii inşa etmiştir. Cami mimarisinin ilk örneği sayılan bu yapının inşasında Peygamberimiz bizzat çalışmıştır. Ayrıca mescidin bitişiğinde öğrenciler için eğitim-öğretim ve barınma odaları da düşünülmüş, Peygamberimizin evi de aynı mescidin yanı başında yer almıştır. Namazın cemaatle kılınması, cami yapımının sevap olmasıyla ilgili tavsiye ve teşvikler, camilerin inşa edilmesine, ilim öğrenmeyi teşvik eden ayet ve hadislerin varlığı da medreselerin yapılmasına vesile olmuştur. İbadet mekânları; temizlik için hamam ve eğitim için medrese (okul) binalarıyla yan yana inşa edilerek külliye denilen ortak bir alan oluşturulmuştur. GEZELİM - GÖRELİM____________ Çevremizdeki İslam uygarlığına ait herhangi bir mekâna gezi düzenleyiniz. Gezi sonrasında gezilen yerin tarihi, mimari ve kültürel değerleri hakkında bir kompozisyon yazarak gördüklerinizi anlatınız. PAYLAŞALIM____________ Aşağıdaki fotoğrafta İstanbul Süleymaniye Camii’ni görüyorsunuz. Siz de Mimar Sinan’ın ustalık eserim dediği Edirne Selimiye Camii’nin mimari özellikleriyle tarihçesini öğrenerek elde edeceğiniz bilgileri fotoğraf, kroki ve resimlerle destekleyiniz. Bu eserin kültür dünyamıza katkılarını bir dosya hâline getirip arkadaşlarınızla paylaşınız. Mimari özellik taşıyan yapıların hepsinde insanın rahat etmesi ve huzur bulması amaçlanmıştır. Örneğin camilerde iç hacim geniş ve parçalı olmayan bir şekilde kullanılmış; pencereler gün ışığını olabildiğince içeri taşıyacak biçimde ayarlanmıştır. Cami içlerinde temiz hava dolaşımını sağlayacak düzenlemeler yapılmıştır. Bahçelerine ve etrafına büyük yapraklı ağaçlar dikilerek dışarıdan sesin gelmesi engellenmiştir. Avlularına mezar yerleri açılarak camiye gelen kişilerin ölümü hatırlamaları amaçlanmıştır. Cami içlerinden Süleymaniye Camii / İstanbul 120 İSLAM VE ESTETİK duyulacak mesafede havuzlar yapılarak akan su sesinin insanları rahatlatması planlanmıştır. Şam Ümeyye, Kudüs’teki Mescid-i Aksa, İspanya’daki Kurtuba, İstanbul’daki Sultanahmet, Süleymaniye ve Beyazıt camileri bu konuda örnek mimari özelliklere sahip yapılar arasındadır. Ayrıca İslam’ın temizliğe verdiği önem hamamlar, su kemerleri ve su yollarının yapımını sağlamıştır. Zira su içirmenin sevap kabul edilmesi, sebil ve çeşmelerin çoğalmasına sebep olmuştur. Tarih içerisinde çok sayıda cami, medrese, saray, konak, han, kervansaray, hastane, çarşı, türbe, hamam köprü, çeşme gibi mimari eserler yapılmıştır. Mimar Sinan, Mimar Hayrettin, Mimar Hacı İvaz Paşa, Mimar Mehmet Ağa, Mimar Kasım Ağa, Mimar Vedat ve Kemalettin adları da mimarlık tarihimizde öne çıkan isimlerdendir. Medeniyetimizin eşsiz bir parçası olan mimari eserlerdeki ölçü, uyum, sanat, estetik, ustalık ve işçiliğin en seçkin örnekleri, görenleri daima derinden etkilemiştir. En küçük ayrıntının dahi ihmal edilmediği bu eserlerdeki sanatsal özellikler dünyanın her tarafında kendini göstermekte ve hayranlık uyandırmaktadır. İslam medeniyetinin insana verdiği değer, adeta mimari eserlere de yansımış ve Müslümanların ulaşabildiği her yerde bu bakış açısını yansıtmıştır. 6.2. Edebiyat İslam dininin ana kaynağı olan kitap Kur’an-ı Kerim’dir. Kur’an, aynı zamanda bir edebiyat şaheseridir. Onun ayetleri, edebî anlatımın zirvesi kabul edilmiştir. Kur’an, bu yönüyle dilin ve edebiyatın gelişmesine, değer kazanmasına sebep olmuştur. Böylece İslam dünyasında pek çok edebî tür gelişmiş ve yayılmıştır. İslam medeniyetinde okuma, yazma, ilim öğrenme ve bunların yaygınlık kazandırılmasına çok önem verilmiştir. Bunun yanı sıra edebî eserlerin oluşması ve gelişmesinde Hz. Peygamberin sözlerinin tesiri de büyük olmuştur. Hz. Peygamber sözün güzel olanını teşvik etmiş, güzel ve yararlı olan şiir ve hikâyeleri dinlemiş ve bu amaçla şair ve yazarları övmüştür. Ayrıca dilin doğru kullanılması ve dil öğrenimiyle ilgili tavsiyeleri de edebiyatın gelişmesinde rol oynamıştır. Özellikle şiir söyleme geleneği, Peygamberimizin yaşadığı dönemden bu güne kadar önemini korumuştur. İslami Türk Edebiyatına ait eserlerden bildikleriniz nelerdir? Müslümanlar ilk dönemlerden itibaren çeşitli şehirlerde kütüphaneler kurmuşlar, kitaplar yazmışlar, başka dillerden tercümeler yapmışlar, ilim adamlarını ve öğrencileri desteklemişlerdir. İslam dünyasında kütüphanecilik hiçbir yerde olmadığı kadar yaygınlık kazanmıştır. Hatta bu anlamda oluşturulan şahıs kütüphaneleri de meşhur olmuştur. Sözlü kültür ile başlayan edebiyat, kitaba verilen değerle kısa zamanda yazılı kültüre dönüşmüştür. Edebiyatın her alanında pek çok yazar, güzel ve kalıcı eserler ortaya koymuştur. Şiir, hikâye, masal ve destan okuma geleneği uzun zaman varlığını sürdürmüştür. 121 7. ÜNİTE NOT EDELİM____________ 11. yüzyıldan itibaren, İslam’ın kabulünden sonra yazılmış eserlerin ilki, Yusuf Has Hacip’in Karahanlı Türkçesiyle yazmış olduğu “Kutadgu Bilig” (Mutluluk Bilgisi) adlı kitabıdır. Kaşgarlı Mahmut’un, ansiklopedik sözlük şeklinde hazırladığı, “Divanü Lügati’tTürk”ü ve Edip Ahmet’in, din ve ahlak konularını içeren “Atabetü’l-Hakâyık” adlı eserleri de aynı dönemlerde yazılmışlardır. 12. yüzyılda yazılmış olan Divan-ı Hikmet adlı değerli eser de Hoca Ahmet Yesevi’ye aittir. Edebiyatımız, 13. yüzyıldan sonra hitap ettiği çevre yönüyle divan edebiyatı, halk edebiyatı ve tasavvuf edebiyatı şeklinde üç yönde gelişmiştir. Divan edebiyatının en müstesna örnekleri arasında kaside, münacat, tevhit, naat, gazel, mesnevi ve mersiyeyi gösterebiliriz. Osmanlı Döneminin 16 ve 18. yüzyılları arasında yaşamış olan meşhur şairlerinden bazıları, Fuzuli, Baki, Nabi, Nedim ve Şeyh Galip’tir. Sanata ve edebiyata önem veren padişahlar şair, yazar ve sanatçıları desteklediği gibi bir kısmı da şiir ve edebiyatla ilgilenmiştir. Edebiyatımızın önemli alanlarından biri Tasavvuf edebiyatıdır. Tasavvuf edebiyatında ilahi, gazel, mevlit, naat, nefes gibi eserler yer almaktadır. Ahmet Yesevi’nin hikmetleri bu sahanın ilk örneklerini oluşturmuştur. Hacı Bayram Veli, Mevlânâ Celalettin gibi tasavvuf büyükleri sözlerini edebî üslup içinde sunmuşlardır. Yunus Emre, dilimizin ve dinimizin güzelliklerini sözleri ve ilahileri ile günümüze ulaştıran şahsiyetlerdendir. Süleyman Çelebi’nin Hz. Peygamberi öven “Vesiletü’n-Necat (Kurtuluş Sebebi)” adlı şiiri halkımız tarafından mevlid-i şerif olarak adlandırılmıştır. Halk edebiyatı ve şiiri, sözlü edebiyat geleneğimizin devamı olarak gelişmiştir. Saz eşliğinde söylenen sözler dilden dile yayılmış ve ezberlenmiştir. Türkü, mani, hoyrat, koşma, masal, hikâye, bilmece, ninni ve atasözleri bu şekilde yaygınlık kazanarak günümüze gelmiştir. Meddahlık, KaragözHacivat ve Orta Oyunu geleneği de halk edebiyatı türlerinden sayılabilir. Köroğlu, Kaygusuz Abdal, Seyyid Nesimî, Eşrefoğlu Rumî, Karacaoğlan, Pir Sultan Abdal gibi şahsiyetler akla ilk gelen halk edebiyatı şairlerimizdendir. Cumhuriyet’ten sonra dil, sanat ve edebiyat alanında birçok insan yetişmiş, üniversitelerin ilgili bölümlerinde farklı çalışma ve araştırmalar yapılmıştır. Roman, tiyatro, senaryo, hikâye, masal ve şiir türü eserlerin yazımı ve çevirileri bu dönemde de çoğalmıştır. 122 İSLAM VE ESTETİK 6.3. Musiki Müzik türlerinden bildikleriniz nelerdir? Musiki, kulağa hoş gelen sesler dizisi olarak İslam medeniyetinde önem verilen sanatlardan biridir. Duyguların, düşüncelerin belli bir ritim ve ahenk içinde ifade edilmesiyle ortaya çıkan musiki, etkili bir anlatım dilidir. İnsan; ahenkli, kulağa hoş gelen güzel sesleri dinlemekten hoşlanır ve onlardan etkilenir. Heyecanlarını, sevgisini, ümitlerini ve üzüntülerini dile getirmek insanı rahatlatır. Bu duygu ifadeleri, insanların birbirini daha iyi anlamasına yardımcı olur ve kaynaşmayı sağlar. Sözlerin duygu ve heyecan yüklenerek ifade edilmesi, insanlar arasında daha etkili bir ilişki biçimi doğurur. Bütün farklı kültürler, sevinç ve üzüntülerini kendilerine özgü bir şekilde müzikle ortaya koymuşlardır. Müzikle oluşturulan bu yerel anlatım şekilleri ortak duyguların meydana çıkmasını ve bu duyguların etrafında birleşilmesini sağlar. Bu anlamda dilin ve müziğin bozulması, insanları kendi kültür ve değerlerinden uzaklaştırır. Ayrıca bütün yerel motiflerin buluştuğu evrensel bir dil de vardır. Müzik bu evrensel dille bütün insanların anlaşmasına yarayan ortak noktaların da yakalanmasına yardımcı olur. Kur’an, insanın yaratılış amacına uygun davranışlar geliştirmesi ve sorumluluklarının bilincinde olmasını, zamanını, sağlığını ve akli melekelerini doğru yönde ve etkili bir biçimde kullanmasını bekler. İnsanın iyiliklere olduğu kadar kötülüklere de meyli vardır. Bu yüzden insan, Kur’an’da kötü düşünBİLGİ KUTUSU____________ ce ve davranışlara sevk eden olumsuz şeylerden uzak durması gerektiği konusunda uyarılmıştır. Kur’an’da Ülkemizde ezanlar beş vakit genellikle müziği ve onunla ilgili sanatları yasaklayan herhangi şu makamlarda okunmaktadır: bir ifade yoktur. Ancak yapılan müzik ve sanatın inSabah Ezanı: Saba, dikeşhaveran sanda kötü duygu ve düşünceler uyandırmaması geÖğle Ezanı: Uşşak, hicaz rekir. Tabiatta bulunan su ve kuş sesleri gibi pek çok İkindi Ezanı: Hicaz nağme de bir müzik türüdür. Örneğin medeniyetimiz Akşam Ezanı: Segâh suyu, temizleyiciliğinin yanında dinlendiriciliği ve Yatsı Ezanı: Hicaz, rast akışındaki musikisiyle de değerlendirmiştir. Mimari eserlerimizde bulunan şadırvan, havuz ve fıskiyeler, kurulan bend ve suni çağlayanlar bu amaca hizmet etmiştir. Kuş sesleri, cenneti hatırlatan nağmeler olarak sevilerek dinlenmiştir. Bu yüzden insanı bilinçli hareket etmekten alıkoymadığı ve ahlaki bir zaaf içine düşürmediği sürece müzik, insan için yararlıdır. Burada önemli olan insanın bizzat kendisidir. Onu iyi ve güzel yönde motive eden şey makbuldür. Kötü ve çirkin yönlere sevk edenler ise reddedilmelidir. İnsan her konuda olduğu gibi bu konuda da seçici davranmasını bilmeli ve kendisine faydalı olacak kaliteli ürünlere yönelmelidir. 123 7. ÜNİTE Peygamberimiz düğünlerde, bayramlarda tef çalıp şarkı söyleyenlere karşı çıkmamıştır. TARTIŞALIM____________ O, insanların ölçülü bir şekilde eğlenmelerine ve hoşça vakit geçirmelerine müsamaha Kültürümüzün önemli bir parçası olarak müzigöstermiştir. Kur’an’ın anlaşılır şekilde ve ğin oynadığı olumlu ya da olumsuz rolü karşılaştırarak arkadaşlarınızla tartışınız. güzel bir sesle okunmasını tavsiye etmiştir. Bunun sonucunda ezan, tekbir, tesbih, mevlit, çeşitli salatü selamlar, ilahi, naat, deyiş, nefes ve mersiye gibi musiki çeşitleri doğmuş ve gelişmiştir. Müziğin dinlendirici, rahatlatıcı ve bu yönleriyle tedavi edici bir yönü vardır. Üzüntülü bir insanı neşelendirebilen, küskün bir gönlü ümitle dolu bir kalbe dönüştürebilen bir etkiye sahiptir. Bu etki tarihimizde ninni, ağıt, bozlak, türkü, şarkı, marş gibi formlarda ortaya çıkmış ve pek çok besteye kaynak teşkil etmiştir. Bu anlamda Dede Efendi, Itri, Hafız Post, III. Selim, Sadullah Ağa, Hacı Arif Bey gibi güfte yazarı ve bestecilerimiz musikinin gelişmesine önemli katkıda bulunmuşlardır. 6.4. Hat, Tezhip, Ebru ve Minyatür Hattat olmak ister miydiniz? Hat, güzel yazı yazma sanatıdır. Arapçada çizgi ya da bir satır yazı anlamına gelen hat sözcüğü, Arap harfleriyle yazılmış güzel el yazısı anlamında kullanılmaktadır. Belli kurallar ve ölçüler içerisinde yapılan bu sanat, estetik değerlerimiz arasında sayılır. Bu sanatla uğraşanlara “hattat” denir. Yabancı kültürlerde “kaligrafi” diye ünlenmiş olan bu sanat, harflerle yapılan soyut bir anlatımdır. Hat; hat kalemi denilen kamış, kalemtıraş, makta, kâğıt, is mürekkebi, hokka, mistar (satırlık), yazı altlığı gibi malzemelerle yapılır. Tezhipli “Edep ya Hû” hattı Hat sanatında birçok yazı çeşiti vardır. Onlardan biri olan “Kufi”, en eski yazı çeşididir. Halı bordürlerinden madeni paraya kadar çok çeşitli alanlarda kullanılır. “Nesih” yazıtlarda, Kur’an ve divan yazmalarında, “sülüs” iri harfli olduğu için duvar yazılarında ve kitapların bölüm başlıklarında yer alır. “Reyhanî ve muhakkak” din kitaplarında ve murakkaların başındaki besmelelerde geçer. “Tevki” devlet belgelerinde “rik’a” ise hattatların öğ- 124 İSLAM VE ESTETİK rencilerine verdikleri icazetnamelerin altındaki üstat imzalarında kullanılan yazı tiplaridir. Bu yazı çeşitleri, “aklam-ı sitte” diye adlandırılan en önemli altı yazı türünü oluşturur. Bunlardan başka talik, nestalik, divani, siyakât, menşur, zülf-ü arus, hilali, muini, şikeste, müselsel gibi yazı türleri de vardır. Yazı türlerinin çokluğu ve kullanıldığı yerlerdeki farklılık, bu sanata ve estetiğe verilen değeri yeterince göstermektedir. Bu yazı türleri; harflerin büyük ya da küçüklüğü, biçimi, aralıkları, bazı harflerin birbirlerine bitiştirilip bitiştirilmemesi, birtakım yazı işaretlerinin kullanılıp kullanılmaması gibi özellikleriyle birbirlerinden ayrılır. DEĞERLENDİRELİM____________ İslam dininin estetiğe verdiği önemi hat, tezhip veya minyatür sanatı örnekleri üzerinden değerlendiriniz. İslam kültüründe; yazıya ve kaleme oldukça fazla değer verilmiştir. Bu anlamda yazıyla ilgili olarak hat sanatı üzerinde titizlikle durulmuş özellikle Osmanlı kültürü içinde bu sanat çok ilerlemiştir. Batı’daki resim sanatının yerini Osmanlı’da hat sanatı almıştır. Hat sanatı; kâğıt üzerinde tablolar oluşturmanın yanı sıra el yazması kitaplarda, fermanlarda, diplomalarda, yazıtlarda, mezar taşlarında, pencere veya kapı gibi mimari ögelerin üzerinde ve halı bordürleri, vazo, tabak gibi gündelik eşyalarda da kullanılmıştır. Özellikle cami, mescit, kütüphane, saray gibi yapıların dış duvarlarında, giriş kapılarının üstünde, kubbelerde, iç detay süslemelerinde, levhalarda ve ahşap kısımlarda kullanılmıştır. Evlerde ve diğer mekânlarda değerli tablolar hâlinde muhafaza edilmiştir. Hat sanatı, kendisiyle birlikte diğer sanatların gelişmesini de sağlamıştır. Bu sanat beraberinde ebru, bezeme, çinicilik, kâğıt, mürekkep, ciltçilik, ahşap, sedefkârlık, kakmacılık, kitapçılık, tezhipçilik, porselencilik, kehribarcılık, mürekkepçilik, kemik ve metal işlemeciliğine de katkı sağlamıştır. Ayrıca yazıyla oluşturulan resimler arasında en çok sevilen ve rastlanan konular kayık, kuş, aslan, sancak, cami, ibrik, çiçek, insan başı vb.dir. Kur’an yazmanın sevap kazandıracağı düşüncesi, cami ve diğer dinî yapıları güzelleştirmenin ve süslemenin teşvik edilmesi hat sanatının gelişmesini hızlandırmış ve muhteşem eserlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu sanatla ilgili olarak yetişen hattatlarımızın maharetleri ve ortaya koydukları eserler kültürümüzde “Kur’an, İstanbul’da yazılmıştır.” dedirtecek kadar zengin bir birikime sahiptir. Nitekim her hattat yaşadığı müddetçe bir Kur’an nüshasını kendi hattıyla yazmayı arzu etmiştir. Yine Hz. Peygamberin özelliklerini anlatan hilye-i şerif yazmak hattatlar tarafından önemli görülmüştür. 125 7. ÜNİTE Amasyalı Şeyh Hamdullah, Ahmet Karahisari, Hafız Osman, Mustafa Rakım, Kazasker Mustafa İzzet, Ünyeli İsmail Efendi, Mehmet Esat Yesari, Tuğrakeş İsmail Hakkı Altunbezer, Kamil Akdik, Emin Barın, Hattat Hamit Aytaç, Hasan Çelebi ve Halim Özyazıcı gibi hattatlar bu sanatın bugüne kadar gelmesini sağlamışlardır. Tezhip, süslemek demektir. Bezeme sanatının kâğıt üzerindeki uygulamasıdır. Çizilen motif ve desenler altın tozu ve doğal boyalar kullanılarak renklendirilir. Sabır, incelik ve yetenek gerektiren, usta ve öğrenci ilişkisiyle aktarılıp öğretilen geleneksel sanatlarımızdandır. Tezhip sanatıyla uğraşan kişiye “müzehhip” denir. Tezhip sanatı, daha çok yazı ile birlikte kullanılan bir sanat olarak kitap kapaklarında, başlangıç ve bitiş sayfalarında, satır ve sütun kenarlarında uygulanmıştır. Ayrıca çiçek ve yapraklarla birlikte işlenen motifler, simetri ve renklerin ahengi yansıtılarak ortaya çıkan tezhip sanatının Kur’an-ı Kerim’in dış kapağı üzerinde ve ilk sayfalarında, sure başlarında ve cüz işaretlerinde de örnekleri görülebilir. Bir tezhip örneği Ebru, kitreli su üzerine serpilen boyalarla bezenmiş kâğıt süsleme sanatlarından biri ve bunu hazırlama sanatıdır. Renklerin suyla ahengi olan ebru, Farsçada su yüzü anlamına gelen ab-ru sözcüğünden, Orta Asya dillerinden Çağatayca’da damarlı kumaş ve kâğıt anlamına gelen ebre kelimesinden geldiği rivayet edilir. Osmanlı Döneminde revaç bulan bu sanat, son yüzyılda Türkçede ebruya dönüşmüştür. Geleneksel el sanatlarımızdan biri olan ebru genellikle kâğıt süsleme amacıyla kullanılır. Osmanlı sanatlarında olduğu gibi usta-çırak yöntemi ile öğrenilmektedir. Bir defa yapılan ebrunun aynısı bir daha tekrarlanamaz ancak benzeri yapılabilir. Emek ve sabır isteyen bu sanat, suda çözülebilen kıvamlaştırıcı kitre ve suda çözülmeyen toprak boyalarla gerçekleşir. Ebru yapımında kullanılan tekne, kâğıdın enine ve boyuna uygun ebatta hazırlanır. Dikdörtgen şeklindeki bu tekneler genellikle 6 cm derinliğinde çinko, galvaniz ve çelik gibi metallerden elde edilir. Ebru yapımında suyun yüzeyine serpilen boyaların teknenin dibine çökmemesi için geven isimli bitkinin salgısı olan kitre kullanılır. Hazırlanması kitreye göre daha kolay olan deniz kadayıfı da aynı amaçla 126 İSLAM VE ESTETİK kullanılmaktadır. Kitreli suyun üstüne serpilen renklerin birbirine karışmadan yayılmasını sağlamak için toprak boyalara sığır ödü eklenir. Ödün az ya da fazla kullanılması boyanın kitre üzerinde yayılmasını etkiler. Ayrıca ödün kullanılması renklerin birbirine karışmamasını ve iç içe yayılmasını sağlar. Toprak boyanın ebru teknesinde serpilmesi at kuyruğu kılından yapılmış fırçayla sağlanır. İnce tellerin tahta çıta üstüne belirli aralıklarla saplanmasıyla elde edilen tarak, taraklı ebrunun yapımında kullanılır. Öte yandan serpilmiş boyalara şekil vermek için ve boya damlatmak için muhtelif kalınlıkta biz denilen tel çubuklar kullanılır. Günümüzde bu sanatla uğraşanlar süratle çoğalmakta olup ebrunun zamanımızda kumaş, cam ve fayans üzerine de yapıldığı hatta mücerret resim anlayışı dışında figüratif resim üslubuyla dahi çalışıldığı görülmektedir. Bu sanat 17. asırdan itibaren Batı dünyasının ilgisini çekmiş, Roma’da 1646 yılında “Türk kâğıdı” adıyla yapılan ilk neşriyattan beri ebruculuk üzerine pek çok eser yazılmıştır. Ebru çeşitleri arasında battal, gelgit, şal, somaki, taraklı, akkase, kumlu-kılçıklı, yazılı, hatip ve çiçekli ebru yer almaktadır. BİLGİ KUTUSU____________ Ebru Yapımı Ebru yapımında kullanılacak kâğıdın ölçüsüne göre bir teknenin seçimi ve kitreli suyun tekneye doldurulmasıyla başlanır. Ebru teknesi baklava tepsisine benzeyen bir görünüme sahiptir. İki çorba kaşığı kitre iki litre su içinde yaklaşık 3 gün bekletilir. Hamur gibi kabaran kitre el ile yoğrularak boza kıvamına gelmesi sağlanır. Hazırlanan sıvı ince bir bez ile süzülür ve tekneye boşaltılır. Ebrunun yapılacağı tekne hazırlandıktan sonra sıra boyalara gelir. Toprak boyalar birbirine karıştırılmadan tek tek desteseng adı verilen el taşı yardımı ile mermer üzerinde iyice ezilir. Bu sırada boyanın ezilmesini kolaylaştırmak için birkaç damla su ilave edilir. Elde edilen boyanın içine sığır ödü katılır. Yaklaşık 15 gün bekletilen boyanın öd asidiyle pişmesi sağlanır. Su ile sulandırılan toprak boyalar kullanıma hazır hâle getirilir. Hazırlanan toprak boyalar fırça yardımıyla daha önce hazırlanmış olan kitreli suyun yüzeyine damlatılır. Boyaların ebru teknesinde şekillenmesinden sonra kâğıt tekneye serilir. Kâğıt düzgünce tekne üzerine bırakılır, görüntünün kâğıda işlemesi sağlanır. İki ucundan tutulan ebru dikkatlice teknenin kenarından sıyrılarak alınır ve kâğıt sergen adı verilen kurutma tezgahında kurumaya bırakılır. 127 7. ÜNİTE Minyatür, çoğunlukla eski yazma kitaplarda görülen, ışık, gölge ve hacim duygusu yansıtılmayan, küçük, renkli resim sanatıdır. Bu şekilde işlenmiş resimlere minyatür denir. Bu resimleri yapan sanatçılara da “nakkaş” denilmektedir. Minyatür, kâğıt veya deri üzerine, sulu boya veya altın suyu kullanılarak çok ince fırçalarla yapılır. İslam dünyasında yaygın olan minyatürler, derinliği olmayan ve gölgeye yer verilmeyen resimlerdir. Minyatürler resimden farklı algılanmış ve kullanılmıştır. Minyatürlerde renklerin parlaklığı ve tazeliği dikkati çeker. İnsan resimleri Orta Asya tipini hatırlatır. Bunun sebebi İslam’ı seçmeden önce Uygur Türkleri arasında yaygın olan minyatür sanatının, yine Uygur sanatkârları tarafından Türk İslam dünyasına tanıtılmasıdır. Selçuklular, Babürlüler ve Osmanlılar döneminde en güzel minyatür örnekleri verilmiştir. Özellikle Fatih Devrinde minyatür sanatı gelişme göstermiştir. Minyatürler, estetik değerlerinin yanında tarihî belge özelliği de taşımaktadırlar. Padişah alayları, şenlikler, Mevlânâ ve semazenlerini gösteren temsilî bir sünnet, düğün, cenaze merasimleri, savaş sahneleri, şeminyatür örneği hir tasvirleri gibi konuların işlendiği bu eserlerde yaşanılan zaman ve mekân hakkında önemli bilgilere ulaşırız. Sanatçıların, kitaplarını minyatürlerle desteklemeleri ve süslemelerinin amacı, anlatılan konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır. Özellikle tıp, coğrafya, astronomi, botanik gibi kitaplarda minyatürlere daha çok yer verilmiştir. 16 ve 17. yüzyıllarda yaşamış olan Levni, Nigâri ve Nakşi gibi nakkaşların minyatürleri, el yazması kitaplarımızı süslemektedirler. Bütün bu eserler İslam’ın estetik anlayışının söz ve davranışların yanı sıra iş ve ürünlerde, mimaride, edebiyatta, müzikte ve diğer sanat dallarında geçerliliğini koruduğunu göstermektedir. PANO OLUŞTURALIM____________ 1. Kültür ve medeniyetimizle ilgili İslam’ın hayata yansıyan güzelliklerinden örnekler (hat, tezhip, ebru, minyatür, fotoğraf, afiş ve yazı vb.) bulup getiriniz. 2. Bulduğunuz bilgi, belge ve fotoğrafları sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 3. Fotoğrafların, her bir sınıf arkadaşlarınız tarafından görülmesini sağlayınız. 4. Bulunan resim, fotoğraf ve materyallerden oluşan bir “kültür ve medeniyet panosu” oluşturunuz. 128 İSLAM VE ESTETİK Okuma Metni Mimar Sinan (1489 - 1588) Kayseri’nin Ağırnas köyünde doğdu. 1511’de Yavuz Sultan Selim zamanında devşirme olarak İstanbul’a geldi. Üç sene sonra mimar olarak Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi’ne katıldı. 1521 yılında Kanuni Sultan Süleyman’ın Belgrad Seferi’nde yeniçeri olarak yer aldı. 1522’de Rodos Seferi’ne Atlı Sekban olarak katılıp 1526 Mohaç Meydan Muharebesi’nden sonra, gösterdiği yararlıklar sebebiyle takdir edilerek Acemi Oğlanlar Yayabaşılığına (Bölük Komutanı) terfi ettirildi. 1533 yılında Kanuni Sultan Süleyman’ın İran Seferi sırasında Van Gölü’nde karşı sahile gitmek için Sinan iki haftada üç adet kadırga yapıp donatması ile büyük Selimiye Camii / Edirne itibar kazandı. İran Seferi’nden dönüşte Yeniçeri Ocağı’nda itibarı yüksek olan hasekilik rütbesi verildi. Bu rütbeyle 1537 Korfu, Pulya ve 1538 Moldavya seferlerine katıldı. 1538 yılında Hassa baş mimarı oldu. Mimar Sinan’ın, mimarbaşılığa getirilmeden evvel yaptığı üç eser dikkat çekicidir. Bunlar: Halep’te Husreviye Külliyesi, Gebze’de Çoban Mustafa Külliyesi ve İstanbul’da Hürrem Sultan için yapılan Haseki Külliyesi’dir. Halep’teki Hüsreviye Külliyesi’nde, tek kubbeli cami tarzı ile bu kubbenin köşelerine birer kubbe ilave edilerek yan mekânlı cami tarzı birleştirilmiş ve böylece Osmanlı mimarlarının İznik ve Bursa’daki eserlerine uyulmuştur. Külliyede ayrıca, avlu, medrese, hamam, imaret ve misafirhane gibi kısımlar bulunmaktadır. Gebze’deki Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nde renkli taş kakmalar ve süslemeler görülür. Külliyede cami, türbe ve diğer unsurlar ahenkli bir tarzda yerleştirilmiştir. Mimar Sinan’ın İstanbul’daki ilk eseri olan Haseki 129 7. ÜNİTE Külliyesi, devrindeki bütün mimari unsurları taşımaktadır. Cami, medrese, sıbyan mektebi, imaret, darüşşifa ve çeşmeden oluşan külliyede cami diğer kısımlardan tamamen ayrıdır. Mimar Sinan’ın mimarbaşı olduktan sonra verdiği üç büyük eser, onun sanatının gelişmesini gösteren basamaklardır. Bunların ilki İstanbul Şehzade Camii ve Külliyesi’dir. Dört yarım kubbenin ortasında merkezî bir kubbe tarzında inşa edilen Şehzade Camii, daha sonra yapılan bütün camilere örnek teşkil etmiştir. Süleymaniye Camii, Mimar Sinan’ın İstanbul’daki en muhteşem eseridir. Kendi tabiriyle kalfalık döneminde, 1550-1557 yılları arasında yapılmıştır. Mimar Sinan’ın en güzel eseri, seksen yaşında yaptığı ve “ustalık eserim” diye takdim ettiği, Edirne’deki Selimiye Camii (1575)’dir. Mimar Sinan, mimarbaşı olduğu sürece birbirinden çok değişik konularla uğraştı. Zaman zaman eskileri restore etti. Bu konudaki en büyük çabalarını Ayasofya için harcadı. 1573’te Ayasofya’nın kubbesini onararak çevresine, takviyeli duvarlar yaptı ve eserin bu günlere sağlam olarak gelmesini sağladı. Eski eserlerle abidelerin yakınına yapılan ve onların görünümlerini bozan yapıların yıkılması da onun görevleri arasındaydı. Bu sebeplerle Zeyrek Camii ve Rumeli Hisarı civarına yapılan bazı ev ve dükkânların yıkımını sağladı. İstanbul caddelerinin genişliği, evlerin yapımı ve lağımların bağlanmasıyla uğraştı. Sokakların darlığı sebebiyle ortaya çıkan yangın tehlikesine dikkat çekip bu hususta ferman yayınlattı. Mimar Sinan 84 cami, 52 mescit, 57 medrese, 7 darül-kurra, 20 türbe, 17 imaret, 3 darüşşifa (hastane), 5 su yolu, 8 köprü, 20 kervansaray, 36 saray, 8 mahzen ve 48 de hamam olmak üzere 364 eser vermiştir. Eserlerinin bir kısmı İstanbul’dadır. Osmanlı ülkesinde damgasını vurmadığı bir köşe yok gibidir. 1588’de İstanbul’da vefat eden Mimar Sinan, Süleymaniye Camii’nin yanında kendi yaptığı sade türbeye gömüldü. 130 İSLAM VE ESTETİK ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız. 1. İnsandaki estetik duygusunun kaynağı nedir? Yazınız. 2. Evrende bir ölçü ve ahenk olması ne anlama gelir? Açıklayınız. 3. İşlerini güzel yapmak kişiye öncelikle ne kazandırır? Açıklayınız. 4. Ahirete inanmak, kişinin davranışlarını güzelleştirmesine nasıl katkı sağlar? Açıklayınız. 5. Estetik, bir arada yaşayan insanların hayatına nasıl katkı sağlayabilir? Söyleyiniz. B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz. 1. İnsanın estetik duygusuyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğru değildir? A) Güzel söz yılanı deliğinden çıkarır. B) İyi ve güzel işlerde yarışmak gerekir. C) Güzel bakan güzel görür. D) Söz gümüşse sükut altındır. E) Birinin güzel gördüğü herkes için güzeldir. 2. Aşağıdakilerden hangisi güzel yazı örneklerinden değildir? A) Sülüs B) Kufi C) Nesih D) Rik’a E) Bezeme 3. Yazıları ve kitapları süslemede kullanılan sanat türüne ……....…… denir. A) Çini B)Tezhip C) Mersiye D) Kaside E) Musiki C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz. (kader, hattat, tezhip) 1. Allah’ın evrende koyduğu yasalara …………......... denir. 2. Güzel yazı yazma sanatına hat, bu işle uğraşan kimseye de …………......... denir. 131 SÖZLÜK SÖZLÜK A aba: Dervişlerin dünyaya gereğinden fazla önem vermediklerini göstermek amacıyla giyindikleri kalın, yünden elbise. abide: Anıt. ahit: Kendi kendine söz vererek bir işi üzerine alma, ant. Antlaşma. akait: İslam dininin temel inanç esasları ve hükümleri. akide: Bir şeye inanarak bağlanış, inanç, din inancı. âl: Aile. âlim: Allah’ın kitabı Kur’an-ı Kerim başta olmak üzere Hz. Peygamberin hadislerini ve sünnetini bilen, diğer İslami ilimlerden gerektiği şekilde haberdar olup ileri seviyede bir bilgi birikimine ulaşan kimse. Arafat: Haccın farzlarından biri olan vakfenin yapıldığı Mekke’nin doğusunda bulunan yer. ârif: Düşünmeye gerek kalmaksızın gördüğünü bilen ve anlayan, irfan sahibi. arlanma: Utanma, utanç duyma. arş: İslam inancına göre göğün en yüksek katı. aşkın: 1.Belli bir süreyi aşmış, ötesine geçmiş. 2.Benzerlerinden üstün. azat etmek: Serbest bırakma. Özgür, hür. Dünya ve dünya ile ilgili bütün bağlardan kurtulma, manevi özgürlüğüne kavuşma. azim: Bir işteki engelleri yenme kararlılığı. B batıl: Yok olup giden, gerçek ve doğru olmayan, boş şey, hükümsüz, hikmetsiz, temelsiz. bedii: Güzellik ölçülerine uyan, gözü gönlü okşayan, beğenilen. Estetik. Bektaşi: Bektaşi tarikatına giren ve bu tarikatın ilkelerine bağlı kalan kişi. belagat: 1.İyi konuşma, sözle inandırma yeteneği. 2.Sözün düzgün, kusursuz ve yerinde söylenmesini öğreten ilim, söz sanatlarını inceleyen bilim dalı. bent: 1.Su biriktirmek için akan suyun önüne yapılan set. 2.Bir şiirdeki dörtlüklerin her biri. Kanun maddesi. bezeme: Süsleme. bozlak: Orta ve Güney Anadolu’nun birçok bölgelerinde bir türkü ezgisi. 132 bühtan: İftira, suçlama. Bir kimseye günah yahut kusur sayılan bir söz, davranış veya nitelik yakıştırma, çamur atma. büyü: Tabiat kanunlarına aykırı sonuçlar elde etmek iddiasında olanların başvurdukları gizli işlem ve davranışlara verilen genel ad, afsun, sihir. C cahiliye: Hz. Muhammed’in peygamberliğinden önce, insanların yaşadıkları ve özünde, putlara tapma, soy-sopla övünme, hukuksuzluk, kibir ve zayıfları ezme gibi olumsuzlukları barındıran sosyal ve kültürel ortam. cefa: Büyük sıkıntı, üzgü, eziyet, zulüm. celil: Ululuk sahibi, her şeyi kudretiyle kuşatan, zatında ve sıfatlarında büyük ve eşsiz anlamındaki Allah’ın Esma-i Hüsnası’ndan biri. cemaat: 1.Namaz kılmak için bir araya gelen ve imama uyan topluluk. Aynı düşünce etrafında bir araya gelen topluluk. 2.Müslümanlığın din kardeşliği esasına dayalı olarak sevgi ve saygı temelli gerçekleştirilmesini istediği birlik, beraberlik. cemal: Allah’ın mutlak güzelliğine, iyiliğine işaret eden, mutlak güzelliğinin yaratılışta mükemmellik olarak varlıklara yansıması anlamındaki Allah’ın sıfat isimlerinden biri. cemil: Tüm güzellikleri kendisinde toplayan Allah. Güzel. cüz’i: Az, azıcık, pek az. D dalalet: Doğru yoldan sapma, sapkınlık, şaşırma. Haktan yüz çevirip batıla yönelme, ilahî buyruklara aykırı davranma. devşirme: Asker yetiştirilmek üzere Yeniçeri Ocağına alınacak çocukları seçip toplama işi. dide: Şiirde göz, kalp, yürek yerine kullanılan sözcük. diğerkâmlık: Kendisinden önce başkasını düşünmek. divan: Devlet işleri ile alakalı yüksek düzeydeki devlet adamlarından oluşan en yüksek idari makam. divane: Deli, kaçık, budala. Bir şeye çok düşkün olan. SÖZLÜK dua: İbadet ve yakarma amacıyla okunan dinî metin. Dileme, yardım isteğinde bulunma. düldül: Hz. Ali’ye Peygamber tarafından armağan edilen bineğin adı. E ecir: İbadetlere ve güzel davranışlara verilen ahiret mükâfatı, sevap. eda etmek: Borcunu ödemek, namaz kılmak. edep: İyi ahlak, güzel terbiye, eğitim. Allah’ın razı olmadığı her türlü işten el çekme, günahlardan sakınma yollarını bilme ve kulluğun hakikatini kavrayarak ibadet etme. ehl-i beyt: Hz. Peygamberin ev halkı ve yakın akrabaları. Hz. Muhammed’in kızı, damadı ve torunlarından oluşan beş kişi. ehl-i kitap: Yahudiler ve Hristiyanları müşriklerden ayırt etmek için elde bulunan Tevrat, Zebur ve İncil’e inanan kimseler. ehl-i sünnet: İslam dininin temel konularında Hz. Peygamberin sünnetine ve sahabelerinin yoluna uymayı ilke edinenlerin izlediği yolu ve yöntemi benimseyenler. ekol: Bir bilim ve sanat kolunda ayrı nitelik ve özellikleri bulunan yöntem veya akım. ekoloji: Canlıların hem kendi aralarındaki hem de çevreleriyle olan ilişkilerini tek tek veya birlikte inceleyen bilim dalı. empati: Duygudaşlık. erdem: Ahlakın övdüğü iyilikçilik, alçak gönüllük, yiğitlik, doğruluk vb. niteliklerin genel adı, fazilet. eşraf: Bir yerin zenginleri, söz geçenler, ileri gelenler. etba: Birinin sözüne, işine, mesleğine uyanlar. etnik: Kavimle ilgili, budunsal, kavmi. evliya: Allah’ın özel ilgisini, sevgisini ve yardımını elde eden sevgili kulları, dostları; onun övgüsüne layık olan veliler, ermişler, erenler. evrensel: Evrenle ilgili, bütün insanlığı ilgilendiren, cihanşümul. eyer: Binek hayvanlarının sırtına konulan, oturmaya yarayan nesne. F fazilet: Olgunluk, erdemlilik, üstünlük, değer, kıymet. feraset: Akıl ve duyu organlarıyla bilinemeyen an- cak sezgi gücü ile ulaşılabilen bilgi; ilham, keşif, kalp gözüyle görme. ferman: Buyruk, emir. Osmanlı Devleti’nde padişahın verdiği, uyulması gerekli hükümleri taşıyan yazılı buyruk. fesahat: Anlatışta düzgünlük ve açıklıkla birlikte amaca uygunluk. fesat: Kokuşma, yozlaşma, çürüme, orta yoldan ayrılma, insanlar arasında fitne çıkarıp onların durumunu ve hayat tarzlarını doğruluktan saptırma. fetva: İslam hukuku ile ilgili bir sorunun, dinî hukuk kurallarına göre çözümü. fıkıh: İslam hukukunda din ve devlet işleriyle ilgili ana kaynaklardan yararlanarak konulmuş olan kuralların bütünü. fıtrat: İnsanın doğuştan sahip olduğu ahlak, huy, karakter, tabiat. G ganimet: Savaş sırasında Müslüman olmayan düşman ordusundaki askerlerden alınan her türlü mal ve esirler. gayb: Akıl ve duyular yoluyla hakkında bilgi edinilemeyen varlık alanı. gayrimüslim: İslam dinini hak din olarak kabul etmeyen, mümin olmayan. gazel: Divan edebiyatında genellikle lirik konularda yazılan nazım biçimi. gevher: Cevher. gıllıgış: Kin, gizli ve kötü amaç. gıpta: 1.İmrenme, özenme, beğenme, hoşlanma. 2.Kişinin başkasının elindeki nimetin yok olmasını istemeksizin aynısının kendi elinde de olmasını istemesi. gusül: Cünüplük, hayız ve nifas gibi manevi kirlilikten kurtulmak için niyet ederek ağız ve burun içleri de dâhil hiçbir kuru yer kalmadan bütün vücudu yıkama, boy abdesti. gülbenk: Bir toplulukça bir ağızdan ve ezgiyle söylenen dua, tekbir. gülizar: Ağlayan gül. H hac: İmkânı olan Müslümanların zilhicce ayında ihram giyerek, Arafat’ta vakfe yaparak ve Kâbe’yi tavaf ederek yaptıkları farz ibadet, İslam’ın beş şartından biri. 133 SÖZLÜK Hacer-i Esvet: Kâbe’nin güneydoğu köşesinde bulunan, yerden 1.5 metre yüksekliğinde, oval biçiminde, hafif kırmızı ve sarı damarcıkları bulunan, 30 cm çapında oldukça parlak siyah bir taş. hadis-i şerif: Peygamber efendimizin söz ve davranışları. Hakîm: Her şeyi bilen, hikmetli bir biçimde yaratmasını sürdüren, dünyada ve ahrette adaletin kaynağı anlamındaki Allah’ın isimlerinden biri. halife: Allah’ın emir ve yasaklarının muhatabı olan üstün varlık, insan. Hz. Peygamberin vefatından sonra onun yerine devlet başkanlığına geçen yöneticilerin ortak adı. haram: Dinen sorumluluk çağında ulaşmış olan herkese, Allah’ın yapılmasını kesin olarak yasakladığı söz ve davranış. hasekilik: Bostancı ocağının küçük dereceli subayları. hatim: Kur’an-ı Kerim’i ilk suresi olan Fatiha’dan başlayıp en son suresi olan Nas’a kadar tek başına veya cemaatin huzurunda yüzüne veya ezberden okuma. Haydar: Hz. Ali’nin diğer adı. hayır: İyilik, karşılık beklenmeden yapılan yardım. İyi, hayırlı, yararlı, faydalı olan. helal: Dinin kurallarına aykırı olmayan, dinî bakımdan yasaklanmamış olan. Haram karşıtı. heyhat: “Yazık, ne yazık” anlamında kullanılan bir söz. Hızır: Halk inanışlarında ölümsüzlüğe kavuştuğuna inanılan ulu kimse. Hz. Musa zamanında yaşadığı rivayet edilen ve peygamber mi melek mi olduğu konusunda çeşitli görüşler olan kendisine ilahî ilim verilen kişi. hicran: Bir yerden veya bir kimseden ayrılma, ayrılık. hicret: Göç. İslam takviminde tarih başı sayılan Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göç etmesi. hidayet: Doğru yol, hak olan Müslümanlık yolu. Hilfu’l-Fudul: Hz. Muhammed’in peygamberliğinden önce Mekke’de can ve mal güvenliğini sağlamak için kurulan sivil toplum kuruluşu. hilm: 1. Sabırlı, hazımlı, akıllı ve ağır başlı olmak. 2. Akıllı ve kültürlü olmakla elde edilen, beşerî ilişkilerde bağışlayıcı, hoşgörülü ve uygarca davranmayı sağlayan ahlaki erdem. 134 hilye: Hz. Muhammed’in dış görünüşünü ve niteliklerini anlatan manzum ve mensur eser. hoyrat: Güneydoğu Anadolu’da ve Irak’taki Türkler arasında tek başına söylenen bir çeşit ezgili deyiş. hub: Güzel, hoş, iyi. hurafe: Batıl dinlerden ve halk arasında uydurulan masallardan kalma aslı esası olmayan inanışlar. huşu: Mutlak bir teslimiyetle Allah’ın isteklerini yerine getirme. hutbe: Bir topluluğa bir maksadı anlatmak, bir fikri açıklamak, öğüt vermek, bir görüşü benimsetmek, bir eyleme teşvik etmek gibi amaçlarla yapılan güçlü ve etkileyici konuşma veya güzel konuşma sanatı, retorik. hüküm: Allah’ın, sorumluluk çağına gelmiş insanların inanç, ibadet, ahlak ve davranışlarına dair yapınız veya yapmayınız şeklindeki emirleri, yasakları. I-İ ıslah: Dinî değerleri, inanç ve yaşama biçimini yeniden canlandırmayı, bozulan değer yargılarını tekrar Kur’an-ı Kerim ve sünnet çerçevesinde düzeltmeyi amaçlayan düşünce ve faaliyetler. icazet: İzin verme, onay, onaylama, müsaade etme, ruhsat verme. icma: Hz. Peygamberden sonra fıkıh âlimlerinin Kur’an-ı Kerim ve sünnetten hareketle bir konuda görüş birliğine varmaları. içtihat: İslam fıkıh bilginlerinin, hakkında bir emir veya yasak olmayan konularda Kur’an-ı Kerim ve sünnetten yeni hükümler çıkarmaları. ifa: Bir şeyi tam ve mükemmel bir biçimde yapma, yerine getirme, ödeme, eda etme. ihlas: Tutum ve davranışlarda sadece Allah’ın hoşnutluğunu gözetme, sözün öze uyması, riyakâr ve ikiyüzlülükten uzak olma. ihram: Hac veya umreye niyet eden kimsenin diğer zamanlarda yapması helal olan bazı davranışları, bu ibadetlerin esaslarını veya bütün adabını tamamlayıncaya kadar kendisine haram kılması. ihsan: İnsanın, Allah’ın huzurunda olduğunu hissetmeye çalışarak onu görüyormuşçasına ibadetlerini yerine getirmesi. ihtiyar: Yaşlı, kocamış olan, pir, genç karşıtı. Seçme. ikamet: Gerek tek olarak gerekse cemaatle namaz kılarken farz namazların öncesinde “hayye ale’l- SÖZLÜK felah”tan sonra ‘Namaz ibadeti başlamak üzeredir.’ anlamına gelen “kad kameti’s-salah” cümlesinin ezana eklenip okunması. ikrar: Allah’ın varlığına ve birliğine iman eden bir kimsenin Müslüman muamelesi görebilmesi için inanmış olduğu değerleri sözlü veya fiili olarak dışa yansıtması. ilahi: Allah’ı övmek, ona dua etmek için yazılıp makamla okunan nazım. ilham: Esin. Allah’ın, peygamberlerinin yüreğine doldurduğu ilahi âleme özgü duygu ve düşünceler. imamet: Camilerde Müslümanlara namaz kıldırma görevi. imarethane: Yoksullara ve öğrencilere yiyecek dağıtmak için kurulmuş hayır kurumu. inayet: İyilik, kayra, atıfet, ihsan, lütuf. inziva: Dış dünyayla bütün bağlantılarını keserek Allah’a ulaşma gayreti. isabet: 1.Hedefe varma, hedefi vurma. 2.Öneri, düşünce, söz yerinde olma. istişare: İnsanın yapmak istediği bir şeyin kendisi hakkında hayırlı olup olmadığını anlamak için olaylara vâkıf olan uzman kişilerle yapılan istişare ve fikir alışverişi. itikat: Dünyada ve ahirette insanların mutlu olmaları için Allah’ın göndermiş olduğu kuralların hepsini kesin bir şekilde kabullenme, iman etme. izzet: Büyüklük, yücelik, ululuk. K kabza: Silah, kılıç vb. şeylerde tutulacak yer, sap. kadırga: Hem yelken hem kürekle yol alan bir savaş gemisi. kâdir: Güç, kuvvet ve iktidar sahibi olarak istediği her şeyi bir ilim, hikmet ve ölçü dâhilinde dilediği gibi yaratması, her şeye gücünün yetmesi anlamında olan Allah’ın Esma-i Hüsna’sından biri. kâfi: Yeterli, yetecek ölçüde olan. kâfir: Allah’ın varlığını ve birliğini inkâr eden, yaratıcı olarak Allah’ı kabul etse bile onun göndermiş olduğu elçilerin hepsine ayrı ayrı inanmayan, elçilerin getirmiş olduğu kitapları toptan reddeden veya Allah’ın vahiyle bildirdiği hükümlerin bir tanesini dahi inkâr eden. kakmacılık: Ağaç üzerinde veya diğer ahşap malzemede, mobilyada belirlenmiş desen ve çizimlere göre oyulmuş yuvalara gümüş, sedef ve benzeri kakılıp oturtularak yapılan iş. kaside: Divan edebiyatında bir şiir türü. kefa: Zorluk, sıkıntı, kelime-i şehadet: İslam’ın beş şartından biri olan ve “Tanıklık ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur ve Muhammed onun kulu ve peygamberidir.” anlamındaki söz. kemter: Daha aşağı, daha kıymetsiz, eksik, tevazu amaçlı ben sözü. kerem: 1.Soyluluk, ululuk, büyüklük, asalet. 2.Bağış olarak verme, iyilik, cömertlik, eli açıklık, lütuf. kerim: Soylu, asil. Eli açık, cömert. Allah’ın adlarından biri. kerrar: Savaşta çekilip tekrar tekrar hücum eden. Hz. Ali’nin lakabı. kıyas: Hakkında açık hüküm bulunmayan bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak özellik ve benzerliğe dayanarak Kur’an-ı Kerim veya sünnette hükmü belirtilen bir meseleye göre belirleme. kibir: Kişinin, yaratılış amacını ve varlığının özünü kavrayamayarak kendini büyük görüp başkalarını küçük görmesi. kudret: Her şeye gücünün yetmesi, dilediğini dilediği zamanda var veya yok etmesi anlamında olan Allah’ın sıfatlarından biri. külli: Allah’ın istediğini istediği gibi dilemesi ve seçmesi anlamında Allah’ın mutlak ve sınırsız iradesi. külliye: Bir caminin çevresinde camiyle birlikte kurulmuş medrese, imaret gibi yapıların bütünü. kümbet: Kubbe. Koni, piramit biçiminde damı olan yuvarlak veya köşeli yapı. L latif: Yumuşak, hoş, ince bir güzelliği olan. letafet: Güzellik, hoşluk, yumuşaklık, incelik. levha: Bir yere asılmak için yazılmış yazı. Tablo, resim. lütuf: Önem verilen, sayılan birinden gelen iyilik, yardım, ihsan, inayet. 135 SÖZLÜK M mabet: Tapınak, ibadet yeri, ibadethane. Müslümanların toplu olarak ibadet edebilmeleri için yapılmış olan yer, cami, mescit, musalla. mahşer: Kıyamet günü ikinci kez sura üflendikten sonra bütün insanların diriltilerek mezarlarından kalkıp dünyada iken yaptıkları her şeyin hesabını vermek üzere toplanacakları yer. mahya: Birden çok minaresi bulunan camilerde özellikle ramazan aylarında minareler arasına yazılan dinî içerikli ışıklı yazı. manifesto: Bildiri. Bir düşüncenin amaçlarını açıklayan bildiri. masiva: Allah’tan başka bütün varlıklar. Dünya ile ilgili olan şeyler, meal: Kur’an ayetlerinin tam karşılıkları başka dillere aktarılamadığından, ayette anlatılmak istenileni kelimesi kelimesine değil de biraz eksiği ile başka bir dile çevirme, yakın anlamlar verme. Mecusilik: 1.Ateşe tapanların bağlı bulundukları din. 2.Temel inançları ateşe tapmak olan Zerdüştlük, Mithrailik, Zürvailik, Manilik, Mazdekilik dini gibi çeşitli fırka ve dinlerin ortak adı. mekanizma: Belli bir sonuca ulaşmak için karmaşık bir biçimde düzenlenmiş organ veya parçalar birleşimi, sistem, düzenek. merbut: Bağlı, bağlanmış. İlişik, ilişkin. merhamet: Şefkat gösterme, acıma, yumuşak huylu olma. mersiye: Ağıt. mescit: Genellikle minaresiz, küçük cami. mesnevi: Divan edebiyatında bir nazım biçimi. metanet: Metin olma, dayanma, dayanıklılık, sağlamlık. methetmek: Övmek. mevlit: Hz. Muhammed’in doğumunu, hayatını anlatan mesnevi. mezhep: Bir dinin görüş ve anlayış farklılıkları nedeniyle ortaya çıkan akımlardan her biri. meziyet: Bir kişiyi veya nesneyi benzerinden üstün gösteren nitelik. minhac: 1.Yöntem, metot, program, öngörülen işler bütünü. 2.Yol, Allah’ın göndermiş olduğu peygamberlerinin uymalarını ve ümmetlerine de açıklama yapmalarını istediği hayat tarzı. 136 minyatür: Çoğunlukla eski yazma kitaplarda görülen, ışık, gölge ve hacim duygusu yansıtmayan küçük, renkli resim sanatı. Miraç: Hz. Peygamberin, recep ayının 27. gecesinde, Mekke’den Kudüs’teki Mescid-i Aksa’ya götürülmesi ve oradan göğe yükseltilerek Allah’ın ayet ve olağanüstü nimetlerinin gösterilmesi. muamelat: İslam fıkhının; alım satım, kiralama, şirketler, anlaşmalar, yitik mallar, emanetler, kefalet, gasp, bağış, vasiyet, miras, davalaşma, suçlar ve cezalar gibi insanlar arası ilişkileri düzenleyen bölümü. muhacir: 1.Göç eden, hicret eden, yerleşmek üzere yurdundan başka bir yere giden kimse. 2.Mekke’den Medine’ye göç eden Hz. Muhammed ve arkadaşları. mukabele okumak: Hafızların cami ve mescitlerde cemaate dönerek Kur’an-ı Kerim okurken cemaatin de mushafları açarak takip etmeleri şeklinde gerçekleşen bir okuma biçimi. mukadder: Yazgıda var olan, yazgı ile ilgili olan, alında yazılı olan. muktedir: Bir şeyi yapmaya, başarmaya gücü yeten, erkli. murakka: Hattatların ayrı ayrı kağıtlara yazıp bir arada mecmua hâline getirdikleri yazı örneği. murtaza: Allah’ın razı olduğu kişi. Hz. Ali’nin lakabı. musibet: Ansızın gelen felâket, sıkıntı veren şey. mübah: Haram veya mekruh olmayan, yapılması dinen yasaklanmamış, Allah katında yapılıp yapılmaması eşit olan davranışlar. mübarek: Verimli, bereketli, kutlu, uğurlu, kutsal, çok saygı duyulan, beğenilen sevilen şeyler için söylenen bir söz. müçtehit: Kur’an-ı Kerim ve hadislerde açıkça karşılığı bulunamayan yeni konulara Kur’an-ı Kerim ve sünnetin denetiminde yeni çözümler bulabilmek için olanca gücü ile çalışan ve çözüm üreten İslam hukuk bilgini, fıkıh âlimi. mükellef: Yükümlü. münacat: Allah’a yalvarıp yakarma, sessizce ve içtenlikle dua etme. münafık: İnsanların arasını bozan, bölücülük yapan, toplumu karıştıran, fesatçı, nifak çıkaran, ikiyüzlü kimse. münezzeh: Temiz, arı, uzak. müptela: Düşkün, tutulmuş. SÖZLÜK müsahip: Candan dost, arkadaş. müstahak: Hak etmiş, hak kazanmış, layık. Bir kimsenin layık olduğu ödül veya ceza. müşavere: Danışma, danış. müşrik: Allah’a inandığını söylediği hâlde birçok tabiat olayının yaratılmasını ve idaresini Allah’ın dışında birtakım güçlere bağlayan ve bu güçleri kutsallaştırarak Allah’a ortak koşan kimse. müşterek: Ortak, birlik, ortaklaşa, el birliğiyle yapılan veya hazırlanan. mütefekkir: Düşünür. mütelezziz: Lezzet bulan, tat alan, mutlu olan, hoşlanan. müteşabih: Aralarında benzerlik olan, birbirine benzeyen, çok benzediğinden dolayı birbirinden ayırt edilemeyen. müyesser: Kolaylıkla ortaya çıkan. şey. Yiyecek, içecek, özellikle ekmek. nisap: Zekât ve fıtır sadakası verebilmek, hacca gidebilmek, kurban kesebilmek ve diğer bazı mali ibadetleri yerine getirebilmek için Allah ve Resulü tarafından belirlenen dinen mali yeterlilik ve zenginlik ölçüsü. niyaz: Yalvarma, yakarma. nübüvvet: Allah’ın gönderdiği vahiyleri, emir ve yasakları alıp insanlara dinin gerçeklerini duyurma; söz, tutum ve davranışlarıyla açıklama makamı olan peygamberlik. O oruç: İslam’ın beş temel şartından biri olarak sorumluluk çağına gelmiş olan Müslümanların ibadet niyetiyle imsak vaktinden itibaren, güneşin batışına kadar yemeden, içmeden ve cinsel yakınlıktan uzaklaşmaları. N naat: Hz. Muhammed’in niteliklerini övmek amacıyla yazılan şiir, kaside. nafaka: Bir şahsın normal ölçülerde, temel ihtiyaçlarının karşılanması için yapılan harcama, geçimi için ayrılan para. nafile: Farz ve vacip dışında sevap kazanmak amacıyla yapılan ve Hz. Peygamberin de yapmış olduğu ibadetler ve davranışlar. nakibü’l-eşraf: Peygamber soyundan olanların işlerine bakmak üzere kendi aralarından seçtikleri görevli. nankör: Kendisine yapılan iyiliğin değerini bilemeyen, iyiliğe kötülükle karşılık veren. nasihat: Öğüt, akıl verme, yol gösterme, doğruya yönlendirme, güzel tavsiyede bulunma. nasip: 1.Birinin payına düşen. 2.Bir kimsenin elde edebildiği, sahip olabildiği şey. Kısmet. nass: Anlaşılması konusunda yoruma ihtiyacı olmayan, anlamı açık, ihtimalden uzak, tek bir anlama işaret eden söz. nebi: Allah’ın kendisine vahyettiği şeyleri öğrenip olduğu gibi insanlara aktaran, onları vahye inanmaya ve itaat etmeye çağıran peygamber. nefes: Bektaşi ve Alevilerin görüş ve düşüncelerini belirtmek için yazılmış şiir. nimet: İyilik, lütuf, ihsan. Yaşamak için gerekli her P perver: Besleyen, yetiştiren, seven. pir: Bir tarikatın kurucusu durumunda olan kişi, tasavvuf yoluna giren ve kendini bu yolda geliştirmek isteyen insanlara yararlı ve zararlı şeyleri göstererek örnek olan kimse. psikolojik: Ruhi, ruhsal. put: Kendisine tapılmak, ibadet edilmek üzere taş, ağaç, maden, toprak vb. şeylerden yapılmış olan heykel, resim ve oymalar. putperest: Allah’a yapılması gereken ibadeti, ona gösterilmesi gereken saygı ve sevgiyi, Allah’ın dışında ilah kabul edilen herhangi bir varlığa gösteren, tapınan. R Rab: Allah, yaratan, yaşatan, büyüten ve yöneten. resul: Allah tarafından seçilip kendisine vahiy gönderilen, peygamberliğin özelliklerini taşıyan, Allah’ın kendisine bildirdiği emir ve yasakları, gönderildiği milletin dili ile onlara ulaştırmakla görevli peygamber. riayet: 1.Sayma, saygı, ağırlama, itibar etme. 2.Uyma, boyun eğme. ritüel: Ayin. rivayet: Bir olay veya bir haberi nakletme. 137 SÖZLÜK riyazet: Müminlerin, İslam dininin onaylamadığı kötü söz ve davranışlardan kurtulma, kendini eğiterek iyi olan özelliklerini geliştirme, Kur’an-ı Kerim ve sünnet çerçevesinde ahlaken olgunlaşma çabası. rükû: Namazın farzlarından olmak üzere, kıraatten sonra ellerin dizlerin üzerine konulup tespih dualarını okumak için eğilme. S sabit: Gerçekliği tespit edilmiş, kanıtlanmış olan. Değişmeyen, hep aynı kalan, önceden ayarlanmış. sağduyu: Doğru, akla uygun yargılar verme yeteneği, aklıselim, hissiselim. sahabe: Hz. Peygamber zamanında yaşamış, Müslüman olarak Peygamberi çok kısa bir süre olsa da görmüş, onun sohbetinde bulunmuş ve yine Müslüman olarak ölmüş kimse. Ashap. salavat: Namazlar. Hz. Muhammed’e saygı bildirmek için okunan dua. salih amel: İyi, güzel iş ve fiil, davranış. sebat: Sözünden veya kararlarından dönmeme, bir işi sonuna değin sürdürme, direşme. sebil: Karşılık beklemeden hayır için içme suyu dağıtılan taş yapı. secde: Namazda alnı, burnu, elleri, dizleri ve ayak parmaklarını yere koyup orada Allah’ın yüceliğini Hz. Peygamberin öğrettiği dualarla anma. sedefkârlık: Sedef işleyen usta. sekban: Osmanlılarda sınır boylarında görev yapan bir asker sınıfı. sertaç: Baş tacı olan, çok sevilen, sayılan. server: Baş, başkan, reis, ulu. seyyit: Hz. Hüseyin’in soyundan gelen. siyer: Hz. Muhammed’in hayatını, onun yaşayış biçimini, niteliklerini, ahlakını, savaşlarını anlatan ve İslam tarihi içinde yer alan özel bir ilim dalı. sülale: Soy, hısım, akraba. sünnetullah: Allah’ın evren ve evrenin içindeki canlı cansız tüm varlıklar ile ilgili koyduğu kurallar, tabiat kanunları. sünni: İnanç ve uygulama ile ilgili konularda ehl-i sünnet denilen Selefilik, Eş’arilik ve Maturidilik gibi inanç ekollerine veya Hanefilik, Malikilik, Şafiilik ve Hanbelilik gibi İslam fıkıh ekollerine göre hayatını düzenleyen kimse. 138 Ş şad olmak: Sevinmek, memnun ve mutlu olmak. şadırvan: Genellikle cami avlularında bulunan çevresindeki musluklardan ve ortasındaki fıskiyeden su akan üzeri kubbeli veya açık havuz. şah: İran veya Afgan hükümdarı. Alevilik, Bektaşilikte pir. şecere: Bir kişinin veya bir ailenin en uzak tasından başlayarak bütün kollarını belirten çizelge, soy ağacı, soy kütüğü. şefaat: Kendisinden tanıklık istenen kişinin görmüş olduğu bir olayı Allah’ın huzurunda bulunuyor gibi bir duyguyla dosdoğru haber vermesi, şahitlik yapması. şemail: Dış görünüş. Huy, karakter. şeref: Onur, izzet, erdem, gözü peklik ve yetenekle kazanılmış iyi şöhret. şerif: 1.Şerefli, asaletli, saygın, onurlu, yüce. 2.Allah’ın koymuş olduğu helal ve haram sınırlarına uyarak din bilincini yükselten kimse. Hz. Peygamberin torunu Hz. Hasan’ın soyundan gelen mümin. şeriye mahkemeleri: Osmanlı Devleti’nde fıkıh esasına göre yargılama yapan mahkemeler. Şeyhü’l-İslam: Osmanlıda, kabinede sadrazamdan sonra yer alan ve genellikle din işlerinden sorumlu olan üye. şirk: Zatında, sıfatlarında, fiillerinde, yaratma ve emretme konularında Allah’a başka bir varlığı denk görme. şivekâr: İşveli. şükür: Allah’a duyulan minneti dile getirme. Mutlu bir olay veya durumdan, yapılan bir iyilikten duyulan hoşnutluğu bildirme. T tabiin: Hz. Peygamberin sahabelerinin zamanına yetişen, onlarla görüşen, sohbette bulunan ve Müslüman olarak ölen kişiler. taç: 1.Soyluluk, iktidar, güç veya hükümdarlık sembolü olarak başa giyilen, değerli taşlarla süslü başlık. 2.Bazı tarikatlarda şeyhlerin giydiği başlık. takdir: Allah’ın uygun görmesi, Allah’ın isteği, kader. takva: Allah’ı görüyormuşçasına bir bilinç içerisinde farzları, vacipleri hakkıyla yerine getirme; Allah’ın SÖZLÜK hoşnutluğunu kazanmak amacıyla nafileleri çokça yapma; sünnete uyma. tatbik etmek: Uygulamak. tayyip: Tertemiz olan, temizliğinde şüphe bulunmayan, pis olmayan. tazim eylemek: Saygı gösterme, ululama. tebaa: Uyruk. tebliğ: Açıklanması gereken dinî bir hükmü, yerine göre örnekler vererek yerine göre nasihat ederek sözlü ve yazılı bir biçimde eksiksiz olarak anlatma; etkileyici bir dille insanlara duyurma. tefekkür: Allah’ın ayetleri, yarattığı tüm varlıklar ve onun tarafından meydana getirilen olaylar üzerinde kafa yorup düşünme; ibret alma, yaratan ile yaratılanlar arasında ilgi kurma, Allah’ın Rablığını kavramaya gayret etme. tefrika: Doğruluğu din ve akıl yoluyla belirlenmiş olan konularda ayrı hareket etme, farklı görüşler ileri sürme, doğrunun etrafında birleşmeme, muhalefet etme. tefsir: İnsanın bilgi birikimi ve Arap diline hâkimiyeti ölçüsünde Kur’an-ı Kerim metninin içerdiği manaları ortaya çıkarması, yorumlaması. tevdi: Emanet vermek, bırakmak. tevekkül: İnsanın, yapacağı işlerde kendisine düşen görevleri yapıp her türlü tedbiri aldıktan, yeterli ve gerekli çalışmaları en güzel biçimde yerine getirdikten sonra sonucu Allah’tan beklemesi. teyemmüm: Suyun bulunmadığı veya bulunsa bile kullanılmasının mümkün olmadığı durumlarda, kişinin niyet ederek abdest veya gusül abdesti yerine geçmesi için yaptığı manevi temizlik. tövbe: Müslüman bir kişinin, ibadetleri terk etmesinden ve işlediği günahlardan dolayı pişman olması; bir daha günaha dönmeme ve ibadetlerini aksatmama konusunda kesin karar vermesi. U-Ü-V ümmi: Okuyup yazması olmayan. vahiy: Peygamberler aracılığıyla insanlara, hayatın hangi ilkelere göre yönlendirilmesi ve nelere uyup nelerden sakınılması gerektiğini bildiren ilahî bilgi, bu bilginin gönderiliş tarzı. vakıf: Dinin kullanılmasına onay verdiği taşınan veya taşınmayan bir maldan yararlanma hakkını, Allah rızası için toplumun kullanımına verip bu malı satmayı veya bir başka şahsa mülkiyetini devretmeyi yasaklama, engelleme. Y yad etmek: Anmak, hatırlamak. yatır: Belli bir yerde mezarı olan, doğaüstü gücü bulunduğuna ve insanlara yardım ettiğine inanılan ölü, evliya. yazgı: Bütün olayları önceden ve değişmeyecek biçimde düzenlediğine inanılan doğaüstü güç, ezelî takdir, yazı, alın yazısı, hayat, kader, mukadderat. yörünge: Bir gök cisminin hareketi süresince izlediği yol. Z zaruret: Çaresizlik, muhtaçlık, aşırı sıkıntı, zorda kalma. zebercet: Sarı renkte ve cam parlaklığında doğal demir ve magnezyum silikat, krizolit. zekât: Müslümanlıkta zenginlerin sahip olduğu mal ve paranın kırkta birinin dağıtılmasını öngören İslam’ın beş şartından biri. Zerdüştlük: İranlı Zerdüşt (MÖ 551-479) tarafından kurulan inanç sistemi. zevat: Kişiler, zatlar. zikir: 1. Anma, söyleme, sözünü etme. 2. Allah’ı anmak amacıyla yapılan ve söylenen ibadet, tespih ve övgü sözleri. zikretmek: Anma, söyleme, sözünü etme, Allah’ın adını ibadet niyetiyle dille söyleme. Zülfikâr: Uhut Savaşı’nda Hz. Peygamberin Hz. Ali’ye hediye ettiği ucu iki çatallı ünlü kılıç. vaaz: Din görevlilerinin cami ve mescitlerde Müslümanları eğitmek ve güzel olan şeylere yöneltmek amacıyla, cuma ve bayram günlerinde, ramazan ayında ve mübarek gecelerde Kur’an-ı Kerim ve hadislere dayanarak yaptıkları dinî konuşmalar. 139 KAYNAKÇA KAYNAKÇA Ahmet bin Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. Ahmet Cevdet Paşa, Peygamber Efendimiz, Erkam Matbaası, İstanbul, 2003. AKGÜL, Mehmet, Kur’an’da Din Kavramı (Doktora Tezi), Sakarya, 2002. AKYÜZ, Ali, Yaşayan Kur’an Hz. Peygamber, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt 3, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1989. Atatürkçülük, Cilt 1-3, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1997. ATEŞ , Süleyman, Kur’an-ı Kerim’in Yüce Meali, Şura Yayınları. İstanbul, Tarihsiz. BERKİ, Ali Himmet; Osman KESKİOĞLU, Hatemü’l- Enbiya Hazreti Muhammed ve Hayatı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1997. BEYATLI, Yahya Kemal, Eski Şiirin Rüzgârıyla, (Söz Meydanı’ndan), İstanbul, 1962. Buharî, Sahih-i Buhari, Çağrı yayınları, İstanbul,1992. Cebbar Kulu, Kitab-ı Cebbar Kulu (hzl.: Hasan Yüksel; Saim Savaş), Sivas, 1997. ÇAKAN, İsmail Lütfi, Örnek Kul Son Resul, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005. ÇELEBİ, Süleyman, Musahhah Mevlidi Şerif, Tavaslı Yayınları, İstanbul, Tarihsiz. DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 1997. Dinî Terimler Sözlüğü, Millî Eğitim Bakanlığı Din Öğretimi Genel Müdürlüğü, Ankara, 2009. Ebu Ali Eminüddin Fazl Tabersi, Mekarimü’l-Ahlak, el-Matbaatü’l Ezheriyye, 1893. Ebu Davut, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. ERGİN, Osman, Türk Maarif Tarihi, Cilt 5, İstanbul, 1977. ERSOY, Mehmet Âkif, Safahat, (hzl.: M. Ertuğrul Düzdağ), İz Yayıncılık, İstanbul, 1991. ERSOY, Mehmet Âkif, Safahat, İnkılap Yayınları, 2003. ESED, Muhammed, Kur’an Mesajı (Meal-Tefsir), İşaret Yayınları, İstanbul, 2009. GÜRTAŞ, Ahmet, Atatürk ve Din Eğitimi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1997. GÜZEL, Abdurrahman, Kaygusuz Abdal (Alaattin Gaybi) Menakıbnamesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1999. Heyet, Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006. Hoca Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet, (hzl.: Hayati Bice) Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2001. HÖKELEKLİ, Hayati, Din Psikolojisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2005. Hünkar Hacı Bektaş Veli, Makâlât, TDV Yayınevi, Ankara, 2007. İbn Mace, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. İmam Malik, Muvatta, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 1-36, İstanbul, 1988/2009. 140 KAYNAKÇA İZUTSU, Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İnsan, (çev.: Prof. Dr. Süleyman Ateş), Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul. Tarihsiz. Komisyon, Orta Öğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı (9, 10, 11 ve 12. Sınıflar), Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2005. KUTLU, Sönmez, Din anlayışında Farklılaşmalar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003. Mevlânâ’dan Rubailer (hzl.: Hamza Tanyaş), Kaknüs Yayınları, İstanbul, 1998. Mevlânâ Şibli, Asrı Saadet, İslam Tarihi, Cilt 1-5, Eser Neşriyat ve Dağıtım, İstanbul, 1977. Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, İrfan Yayıncılık ve Ticaret, İstanbul, 1993. Müslim, Sahih-i Müslim, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. Nesimi Divanı (hzl.: Hüseyin Ayan), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1999. NUMANOĞLU, Cengiz, Şuur, Sahaflar Kitap Sarayı, İstanbul, 2006. ÖZMEN, İsmail, Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998. SARIÇAM, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2007. Taberani, Mucemü’l-Kebir, Cilt 20, Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut, Tarihsiz. Tirmizî, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007. ÜNLÜ, Nuri, İslam Tarihi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, İstanbul, 1992. Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007. YEPREM , Saim, Kader, (İslam’a Giriş İçinde), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006. Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig (hzl.: Reşit Rahmeti Arat), Ankara,1998. İnternet Kaynakları http://www.tdk.gov.tr. 141
