ortaöğretim - Antakya Ata Koleji

advertisement
ORTAÖĞRETİM
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ
DERS KİTABI
11. SINIF
YAZARLAR
Eyüp KOÇ
Musa ŞİMŞEKÇAKAN
Mehmet BAYDAŞ
Dr. Eşref ALTAŞ
DEVLET KİTAPLARI
BİRİNCİ BASKI
..............., 2012
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI ............................................................................: 5707
DERS KİTAPLARI DİZİSİ .......................................................................................................: 1532
12.?.Y.0002.4214
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metni, soru ve şekilleri
kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.
Editör
: Dr. Ahmet TÜRKAN
Dil Uzmanı
: Erdal ALTUN
Görsel Tasarım Uzmanı
: Dilek ANDER
İzzettin Yılmaz BAŞKAR
Rehberlik Uzmanı
Program Geliştirme Uzmanı
Ölçme Değerlendirme Uzmanı
: Davut YURTTAŞ
: Süleyman MUTLU
: Çetin TORAMAN
ISBN 978-975-11-3622-0
Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu’nun 28.11.2011 gün ve 178 sayılı kararı
ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 19.03.2012
gün ve 3398 sayılı yazısı ile birinci defa 138.172 adet basılmıştır.
İÇİNDEKİLER
ÖĞRENME ALANI: İNANÇ
ÜNİTE I: İNSAN VE KADERİ
1. Kader ve Kaza Kavramları .....................................................................................................10
2. İnsan İradesi ve Kader ...........................................................................................................12
3. Kaderle İlişkilendirilen Bazı Kavramlar ................................................................................15
3.1. Ecel ve Ömür .................................................................................................................15
3.2. Hayır ve Şer ...................................................................................................................16
3.3. Afet ................................................................................................................................16
3.4. Sağlık ve Hastalık ..........................................................................................................18
3.5. Rızık ...............................................................................................................................18
3.6. Başarı ve Başarısızlık .....................................................................................................20
3.7. Tevekkül..........................................................................................................................21
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM .........................................................................................22
ÖĞRENME ALANI: İBADET
ÜNİTE II: İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI
1. İbadetler ile İlgili Temel İlkeler .............................................................................................24
1.1. İsteklilik ve Samimiyet ..................................................................................................24
1.2. Gösterişten Uzak Olmak ................................................................................................26
1.3. Kolaylık ve Güç Yetirebilirlik ........................................................................................26
2. İslam’da İbadetlerin Faydaları ...............................................................................................28
2.1. İbadetlerin Bireysel Faydaları ........................................................................................28
2.2. İbadetlerin Toplumsal Faydaları ....................................................................................32
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM .........................................................................................37
ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED(s.a.v.)
ÜNİTE III: HZ. MUHAMMED’İN ÖRNEKLİĞİ
1. Kur’an’da Örnek İnsan ve Özellikleri ...................................................................................40
2. Hz. Muhammed Bizim İçin Bir Örnektir. ..............................................................................41
2.1. Hz. Muhammed’in Güvenilirliği ...................................................................................43
2.2. Hz. Muhammed’in Merhametli Oluşu ...........................................................................44
2.3. Hz. Muhammed’in Adaletli Oluşu .................................................................................46
2.4. Hz. Muhammed’in Kolaylaştırıcılığı .............................................................................47
2.5. Hz. Muhammed’in Hoşgörüsü .......................................................................................48
2.6. Hz. Muhammed’in Sabrı ve Kararlılığı .........................................................................49
3. Kültürümüzde Hz. Muhammed Sevgisi .................................................................................51
4. Kültürümüzde Ehl-i Beyt Sevgisi ..........................................................................................53
Okuma Metni: Şiirlerimizde Hz. Muhammed Sevgisine Örnekler ...........................................55
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM .........................................................................................57
ÖĞRENME ALANI: VAHİY VE AKIL
ÜNİTE IV: İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR
1. İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının Sebepleri ..........................................................60
2. İslam Düşüncesinde Siyasi-İtikadî Yorumlar .........................................................................64
2.1. Haricîlik .........................................................................................................................64
2.2. Şia ..................................................................................................................................65
2.3. Mu’tezile ........................................................................................................................66
2.4. Maturidilik .....................................................................................................................67
2.5. Eşarilik ...........................................................................................................................69
3. İslam Düşüncesinde Amelî-Fıkhî Yorumlar ...........................................................................70
3.1. Hanefilik ........................................................................................................................70
3.2. Malikilik ........................................................................................................................71
VII
3.3. Şafiilik ............................................................................................................................71
3.4. Hanbelilik ......................................................................................................................72
3.5. Caferilik .........................................................................................................................73
4. İslam Düşüncesindeki Yorumları Birleştiren U nsurlar ...........................................................74
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM .........................................................................................78
ÖĞRENME ALANI: AHLAK VE DEĞERLER
ÜNİTE V: AİLE VE DİN
1. Aile Toplumun Temelidir. ......................................................................................................80
2. Dinler Evliliğe Önem Verir. ...................................................................................................82
3. Kur’an’dan ve Hz. Peygamber’den Aile ile İlgili Öğütler .....................................................83
3.1. Ailenin Kurulması ve Korunması ile İlgili Öğütler .......................................................84
3.2. Aile İçi İletişim ile ilgili Öğütler ....................................................................................85
3.3. Aile İçi Görev ve Sorumlulukla İlgili Öğütler ...............................................................86
3.4. Hısım, Akraba ve Komşularla İlgili Öğütler ..................................................................88
Okuma Metni: Hz. Fatıma ve Onun Aile Fertleriyle İlişkileri ...................................................90
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM .........................................................................................91
ÖĞRENME ALANI: DİN VE LAİKLİK
ÜNİTE VI: ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ
1. Diyanet İşleri Başkanlığı ........................................................................................................94
1.1. Kuruluşu ........................................................................................................................94
1.2. Din Görevlileri ...............................................................................................................96
2. Dinî Yayınlar ..........................................................................................................................97
2.1. Türkçe Tefsir ve Meal Çalışmaları ................................................................................98
2.2. Türkçe Hadis Kitabı Çalışması ....................................................................................100
3. Hutbelerin Türkçe Okunması ...............................................................................................101
Okuma Metni: “Atatürk’ün Balıkesir H utbesi” ........................................................................103
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM .......................................................................................104
ÖĞRENME ALANI:DİN, KÜLTÜR VE MEDENİYETLER
ÜNİTE VII: İSLAM VE ESTETİK
1. Evrendeki Ölçü ve Ahenk ....................................................................................................107
2. İnsan ve Estetik ....................................................................................................................109
3. Kur’an ve Güzellik ...............................................................................................................110
4. Hz. Muhammed ve Güzellik ................................................................................................112
5. Yaşamda Güzellik ................................................................................................................113
5.1. Sözde Güzellik .............................................................................................................114
5.2. Davranışta Güzellik .....................................................................................................115
5.3. İş ve Üründe Güzellik ..................................................................................................117
6. İslam Medeniyetinde Estetik ................................................................................................118
6.1. Mimari .........................................................................................................................119
6.2. Edebiyat .......................................................................................................................121
6.3. Musikî ..........................................................................................................................123
6.4. Hat, Tezhip, Ebru ve Minyatür ....................................................................................124
Okuma Metni: Mimar Sinan ....................................................................................................129
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM .......................................................................................131
SÖZLÜK ..................................................................................................................................132
KAYNAKÇA ...........................................................................................................................140
VIII
ÖĞRENME ALANI: İNANÇ
1. ÜNİTE : İNSAN VE KADERİ
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. “Kader, kaza ve alın yazısı” kavramlarının anlamlarını sözlüklerden bulunuz.
2. “Ne ekersen onu biçersin.” sözünden ne anladığınızı açıklayınız.
3. Yaşanan felaketlerle kader arasındaki ilişkiyi araştırınız.
4. Kader konusunda toplumda var olan yanlış anlayışlara örnek veriniz.
5. İnsanların özellikle zor zamanlarında kaderci bir eğilime girmesinin sebeplerini araştırınız.
9
1. ÜNİTE
1. Kader ve Kaza Kavramları
“Doğa kanunları evrenin kaderidir” cümlesindeki “kader” sizce ne anlama gelmektedir?
İnsanın yaratılışından bitkilerin doğasına, hayvanların dünyasından tabiattaki elementlerin dengesine kadar her şey belli bir ölçü ve ahenk içindedir. Kur’an’da güneş, ay ve yıldızların yörüngeleri
içindeki hareketlerinden gece ve gündüzün ardı ardına gelişine, yeryüzünün ihtiyacı olan yağmur miktarından gemilerin suda yüzmesine kadar pek çok örnek verilerek bir uyum ve dengeden bahsedilir.
Böylece Allah her şeyi amacına uygun bir şekilde yaratmış, tabiatını belirleyip hedefine doğru
yöneltmiştir.1 Bu uyum ve dengeyi sağlayan ölçülere kader denir.
Sözlükte “gücü yetmek, planlamak, ölçü ile yapmak, bir şeyin şeklini ve niteliğini belirlemek,
kıymetini bilmek, rızkını daraltmak” gibi manalara gelen kader, “Allah’ın sonsuz ilmi ve kudretiyle
başlangıçtan sona kadar evrende olacak herşeyi planlaması, varlıkları istediği şekil ve biçimde
yaratması ve insanların özgün iradelerine göre yapacakları herşeyi Allah’ın önceden bilmesi,
takdir etmesi, bir plana göre düzenlemesi”2 olarak tarif edilir. Bu kavram, Allah’ın bütün evreni
ezelî ilmiyle belli bir ölçü ve uyum içerisinde yarattığını ifade eder. Kaza ise “Allah’ın nesne ve olaylara ilişkin ezelî planını gerçekleştirmesi” şeklinde tanımlanır.3 Burada kastedilen, Allah’ın takdir
ettiği şeylerin zamanı gelince bu plana uygun olarak meydana gelmesidir.
İLİŞKİLENDİRELİM
“Kuşkusuz biz her şeyi bir ölçüye göre yarattık.”
Kamer suresi, 49. ayet.
DENGE
Dünya ile Güneş
arasındaki
uzaklık
Atmofer
tabakasının
kalınlığı
Ay’ın
dünyaya
uzaklığı
DÜZEN
KURALLAR
Gece
gündüzün
oluşması
Her cismin
bir yörüngede
hareket etmesi
Gelgit olayı
Mevsimlerin
sürekliliği
Mevsimlerin
oluşması
Gece gündüzün
birbirini takip
etmesi
Allah’ın yaratmasındaki ölçüye ilişkin kavram haritasını yukarıdaki ayetle ilişkilendiriniz.
1 Furkân suresi, 62. ayet.
2 Dinî Terimler Sözlüğü, Heyet, s. 188.
3 Yusuf Şevki Yavuz, “Kader”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 24, s. 58.
10
İNSAN VE KADERİ
NOT EDELİM
EDELİM_______________
Kur’an’ın evrendeki düzenden bahsetmesinin sebeplerinden biri de insanda çevre bilinci oluşturmaktır. Rahmân suresinin 5-8. ayetlerinde şöyle buyrulur: “Güneş ve ay bir hesaba göre (hareket
etmekte)dir. Bitkiler ve ağaçlar secde ederler. Göğü Allah yükseltti ve mîzanı (dengeyi) O
koydu. Sakın dengeyi bozmayın.”
Allah, benzersiz yaratan, yarattıkları üzerinde tasarrufta bulunan ve yaşamın kaynağı olması açısından yaratılışı sürekli devam ettirendir. Enbiyâ suresinin 16. ayetinde; “Bir de, (şunu bilin ki) gökleri ve yeri ve bu ikisi arasında var olan hiçbir şeyi bir oyun, bir eğlence olsun diye yaratmadık.”
buyrularak yaratılışta bir hikmet olduğu vurgulanmıştır. Allah, hiçbir şeyi boşuna, gelişigüzel yaratmamış ve yaratılışta eksik bir şey de bırakmamıştır. Bu anlamda yaratılan varlıkların sahip oldukları
bütün ölçü ve özellikler onların kaderidir.
Allah, geceyi dinlenme, gündüzü ise çalışma vakti kılmıştır. Güneş ve ayı zaman ölçüsü olarak belirlemiş, insanların yaşam ve ölüm zamanlarını takdir etmiştir. Yeryüzündeki hayat, Allah’ın yarattığı
bu düzen ve denge sayesinde sürmektedir. Kur’an’da bu uyumu sağlayanın Allah olduğu şöyle vurgulanır: “Hiçbir şey yoktur ki kaynağı bizim katımızda olmasın ve biz hiçbir şey indirmeyiz ki kusursuzca belirlenmiş bir ölçüye, bir uyuma dayanmasın.”1 Bu anlamda kader; fizik, kimya ve biyoloji
sahalarında olduğu gibi sosyal ve psikolojik alanlarda da söz konusu olan değişmez yasalardır.
AÇIKLAYALIM _______________
Evrendeki biyolojik veya sosyolojik yasaların, Allah’ın takdir ettiği bir kader olmasının ne anlama geldiğini, açıklayınız.
1 Hicr suresi 21. ayet.
11
1. ÜNİTE
İnsanın fiziki yapısının yanı sıra
iyilik ve kötülük yapabilecek şekilde yaratılması, akıl ve irade gücünü kullanması gibi özellikleri onun
kaderini oluşturur. İnsan, yaratıcı
bir gücün varlığına inanmaya ve bu
doğrultuda hareket etmeye ihtiyaç
hissedecek şekilde yaratılmıştır.1
İnsanın bir anne ve babaya sahip
olması, ölümlü olması ve ten rengi
gibi değiştiremeyeceği fiziki özellikleri ve kabiliyetleri de onun kaderidir.
YORUMLAYALIM_______________
YO
YORU
ORU
RUML
MLAYAL
MLAY
AY
YAL
ALIM
LIM______
IM
M
_ __
__
____
_______
Deyim,
atasözü
şarkı
yazısı
veya
Deyi
De
yim
m, ata
atasö
sözü
zü ve
ve şa
şark
rkıı sözlerinde
sözl
sö
zler
erin
inde
de alı
aalın
lınn ya
yazı
zısı
sı vey
veyaa
kaderle ilgili ifadeleri araştırınız. Elde ettiğiniz sonuçları
doğru kader anlayışı çerçevesinde yorumlayınız.
2. İnsan İradesi ve Kader
“İnsanın akıl sahibi, özgür ve sorumlu bir varlık olması onun kaderidir.” sözüyle anlatılmak
istenen nedir?
İnsanın irade sahibi, akıllı ve özgür olması onun davranışlarında sorumlu olması anlamına gelir.
Bu yüzden kader, insanın akıl sahibi, özgür ve sorumlu olması ile yakından ilgilidir.
Akıl, insanın seçimlerini belirleyen önemli bir araçtır. İnsan aklını kullanarak doğru ile yanlışın,
güzel ile çirkinin, hak ile batılın arasındaki farkı anlar. Bu nedenle Kur’an aklımızı kullanmamızı
istemiştir.2 Kur’an’da aklını kullanmayanların kötü bir sonuçla karşılaşacakları belirtilmiştir. İnanan
bir insan, aklın Allah tarafından kendisine verilen bir lütuf olduğunu bilir. İnsan, Allah’ın kendisine
verdiği bu nimetin farkında olmalıdır. Kendisine ve çevresine zarar verecek davranışlardan kaçınmalıdır. Şûrâ suresinin 30. ayetinde, “Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle işledikleriniz yüzündendir…” buyrularak insanın düşüncesizce hareket etmesinin sonuçlarına katlanacağı
vurgulanmıştır.
Özgürlük; herhangi bir sınırlama veya zorlama olmadan düşüncelerini ifade edebilme, iyi veya kötü
yönde istediği gibi davranabilme durumudur. Allah, insana özgürce hareket edebileceği geniş bir alan
açmış ve onu özgürlüğü oranında da sorumlu tutmuştur. İnsanın kaderi, fiillerinde özgürlüğü oranında
sorumlu olmasıdır. Bu yüzden insan, baskı altında yapmak zorunda kaldığı şeyler için hesap vermez.
İnsan, Allah tarafından yeryüzünde iyi ve ahlaklı olma görevini gerçekleştirmek için özgür bırakılmış1 Rûm suresi, 30. ayet.
2 Yûnus suresi, 100. ayet.
12
İNSAN VE KADERİ
tır. İnsana iyiliği ve kötülüğü yapabilme gücü ve imkânı veren Allah’tır. Fakat özgür iradesiyle iyi ya da
kötü olanı seçen insandır. Bu seçimi insanın lehine veya aleyhine olabilir. Bu yüzden insan özgürlüğünü
doğru yönde kullanmalıdır.
BİLGİ KUTUSU
İNSANIN KADERİNİ ETKİLEYEN UNSURLAR
İnsan akıllı
bir varlıktır.
İnsan
eylemlerinden
sorumludur.
İnsana
düşünme
yeteneği
verilmiştir.
İnsan doğduğu yeri, anne babasının kim
olacağını, cinsiyetini ve hangi ırka ait olacağını seçemez. Ancak aklı ve özgür iradesiyle
düşünmek ve düşündükleri üzerinde tercih yapıp karar vermek konusunda özgürdür. İnsanı
diğer varlıklardan farklı kılan, özgür iradesiyle
hareket etmesidir. Allah, insanlara özgür iradesiyle tercihlerini doğru yapabilmesi için yardımcı olmak üzere peygamberler ve kitaplar
göndermiştir. Sonra da “…Şüphesiz biz ona
(doğru) yolu gösterdik. İster şükredici olsun, ister nankör.”1 ayetinde belirtildiği gibi
insanları tercihlerinde serbest bırakmıştır.
İnanan insana
vahiyle
doğru yol
gösterilmiştir.
İnsan özgür
bir varlıktır.
YORUMLAYALIM_______________
“…O gün hepiniz Allah’a döndürülüp götürüleceksiniz. Sonra herkese kazandığı amellerin karşılığı verilecek ve onlara asla haksızlık
yapılmayacaktır.”
Bakara suresi, 281. ayet.
Yukarıdaki ayeti insanın sorumluluklarını
yerine getirmesinin önemi açısından yorumlayınız.
1 İnsan suresi, 3. ayet; Kehf suresi, 29. ayet.
13
1. ÜNİTE
İnsanın sorumlu olması için hür olması gerekir. Sorumluluk; bir kimsenin üzerine aldığı, yaptığı
ya da yapması gerekirken yapmadığı bir işten dolayı gerektiğinde hesap vermek zorunda olmasıdır.
İnsan sorumlu olduğu bilinciyle hareket ederek söz ve davranışlarının hesabını verebilmelidir. Bu
yüzden insan sorumluluklarını başkalarına devredemez ve yok sayamaz. Allah, insanı doğru ve yanlış olanı ayırt edebilecek kabiliyette yaratmış, peygamberler ve kitaplar göndererek iyilik yapanları
ödüllendireceğini kötülük yapanları ise cezalandıracağını bildirmiştir. Dolayısıyla insan, özgür iradesiyle yaptığı eylemlerinden sorumludur.
İnsanın emek harcamadığı konularda bir beklenti içinde olması doğru
değildir. Bu konuda Kur’an’da şöyle
buyrulmuştur: “İnsan için ancak çalıştığının karşılığı vardır.”1 İnsan;
aklını kullanarak düşünür, planlar yapar, kararlar alır ve uygular. Mutlu ve
huzurlu olmak için gayret eden, gelişmek için çalışan, bir amaca ulaşmak
için emek harcayan insana bu faaliyetlerini yürütmesi için verilen ölçüler,
İnsanın çalışması karşılıksız kalmaz.
sunulan imkânlar ve sahip olduğu kabiliyetler onun kaderidir. Kur’an’da pek çok yerde, “Düşünmez misiniz?” veya “Akıl etmez misiniz?”
ifadeleriyle insanların ibret alması istenmiştir.2Aklı kullanma konusunda bu teşvik, insanın verdiği
kararların ve yaptığı tercihlerin geleceğini belirleme noktasında ne kadar etkili olduğunu gösterir.
Allah, insanı ancak gücü nispetinde sorumlu tutar.3 Bu yüzden insanın ailesine ve yaşadığı topluma karşı imkanları nispetinde sorumlulukları vardır. İnsanın ailesine değer vermek, temiz bir çevrede
yaşamak, insanlara yardım etmek ve yaşadığı toplumun gelişmesi ve ilerlemesi için elinden geleni
yapmak herkes için yerine getirilmesi gereken önemli bir sorumluluktur. İnsanın çaba harcamaksızın kendini olayların akışına bırakması düşünülemez. İnsanların kaderi, sorumluluklarını örten bir
sığınak olarak görmeleri doğru değildir. Ayrıca insan, yanlış anlayışların etkisinde kalarak
ÖRNEKLENDİRELİM_______________
değiştirme ve düzeltme imkânı bulamadığı ve
“İnsanın bir baskı ve zorlama olmaksızın sehoşuna gitmeyen durumlar karşısında, “Ne
çimlerinde özgür olması, eylemlerinden sorumyapalım kader böyleymiş.” diyemez. Zira bu
lu olmasını gerektirir.” sözünü örneklendiriniz.
tür yaklaşımlar insanın kendi sorumluluğundan kaçması anlamına gelir.
1 Necm suresi, 39. ayet.
2 Nahl suresi, 12. ayet.
3 Bakara suresi, 286. ayet.
14
İNSAN VE KADERİ
3. Kaderle İlişkilendirilen Bazı Kavramlar
Kader söz konusu edildiğinde onunla ilişkilendirilen bazı kavramlar vardır. Ecel, rızık, afet, sağlık ve
hastalık, başarı ve başarısızlık, tevekkül, hayır ve şer gibi kavramlar bunlardan bazılarıdır. İnsanın kader
konusunda sağlıklı bir anlayışa varabilmesi için de bu kavramların doğru anlamasına bağlıdır.
3.1. Ecel ve Ömür
“…Her biri bin yıl yaşamak ister…”
Bakara suresi, 96. ayet.
Allah doğal yaşam süresini belirleme hakkını insana bıraksaydı insanların daha çok yaşama arzusu nelere yol açardı?
Ecel kelimesi, sözlükte; hayatın sonu, müddet ve süre
gibi anlamlara gelmektedir. Bu kavram insanın ömrünün
bittiğini anlatır. Ömür ise insanın doğumundan ölümüne
kadar geçen süredir. Âl-i İmrân suresinin 185. ayetinde,
“Her canlı ölümü tadacaktır…” buyrulmuştur. Ayrıca
Kur’an’da canlıların olduğu gibi milletlerin de bir ömrünün olduğu anlatılır.1 Ölüm, hayatın bir gerçeğidir.
Yeryüzünde var olan herşey her gün biraz daha eksilerek
yok olmaktadır.2 Kur’an’da insana düşünüp tercihlerini
yapabileceği kadar bir ömür verildiği hatırlatılır.3 Allah,
yarattıkları için bir ecel tayin edendir. Ecel, Allah’ın bir
takdiri olarak onun izni olmadan gerçekleşmez. Bu anlamda kader, Allah’ın ömrün uzamasının da kısalmasının
da ölçülerini belirlemesidir. Bu konuda Kur’an’da, “...Bir
canlıya ömür verilmesi de onun ömründen azaltılması da mutlaka bir kitaptadır. Şüphesiz bunlar, Allah’a
kolaydır.”4 buyrulmuştur.
Eyüp Mezarlığı’ndan bir görünüm
DEĞERLENDİRELİM_______________
İnsanın doğal ömrünü tamamlamasına engel olan sebeplerin neler olabileceğini değerlendiriniz.
1 A’râf suresi, 34. ayet.
2 Âl-i İmrân suresi, 145. ayet; Enbiyâ suresi, 44. ayet; En’âm suresi, 2. ayet; Kasas suresi, 88. ayet.
3 Enbiyâ suresi, 44. ayet; Fâtır suresi, 37. ayet.
4 Fâtır suresi, 11. ayet.
15
1. ÜNİTE
3.2. Hayır ve Şer
“Allah’ın yapmamızı istediği şeyler bizim için hayırdır.” sözüyle anlatılmak istenen ne olabilir?
Hayır, sözlükte iyi ve faydalı iş demektir
demektir. Terim olarak Allah’ın emrettiği
emrettiği, razı olduğu ve sevdiği dav
davHayır
ranışlar anlamına gelir. Şer ise kötü ve fena iş demektir. Terim olarak ise Allah’ın yasakladığı ve hoşnut
olmadığı, sonuçta yerilen ve cezayı hak eden davranışlar anlamına gelir. Hayır ve şerrin her ikisi de insanın
kendi eylemleri sonucu ulaşabileceği değerlerdir.
İnsanın filleri iyi ya da kötü ve bu fillerinin sonuçları da hayır ve şer olarak bir değer taşır. Bu fiillere
bu değerleri takdir eden Allah’tır. İnsan aklı ise bunları kavrama ve bulma yeteneği ile donatılmıştır.1 Allah,
hayrı mükâfatlandıracak şerri ise cezalandıracaktır. Bu yüzden insanın hayır işlemesi ve şerden kaçınması
gerekmektedir.
Kur’an’da hayra ulaşmanın ya da şerre bulaşmanın insanın kendi elinde olduğu belirtilir.2 Dürüstlük,
adalet, iyilik, yardımlaşma insanlar için hayırdır. İnsana zarar verici olan davranışlar, haksızlıklar, yalanlar
ve kötülükler ise birer şer örnekleridir. Hayırlı işlerin yaygınlaşması için çaba harcamak herkesin görevi olmalıdır. Tevbe suresinin 71. ayetinde, “Erkek ve kadın bütün müminler birbirlerinin dostları ve
velileridirler. İyiliği emrederler, kötülükten sakındırırlar…” buyrulmuştur. İnsanların inançları gereği
birbirlerine hayırlı olanı tavsiye etmeleri ve birbirlerini şer kötü olan şeylerden de sakındırmaları gerekir.
Nitekim Mâide suresinin 2. ayetinde, “…İyilik ve (Allah’ın yasaklarından) sakınma üzerinde yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın…” buyrularak hayırlı işlerde yardımlaşmanın önemi vurgulanmıştır.
3.3. Afet
Tedbir almadığı için zarara uğrayan kimse sorumluluğu kadere yükleyebilir mi?
Afet sözlükte doğanın sebep olduğu yıkım anlamına gelmektedir. Doğal afetler, Allah’ın evrene koyduğu fiziksel yasaları sonucunda meydana gelir. Bu yasalar yeryüzünün kaderidir. Zira Allah, “Göğü
Allah yükseltti ve mizanı (dengeyi) o koydu. Sakın dengeyi bozmayın.”3 buyurmuştur.
Yeryüzünde deprem, sel ve erozyon gibi insanların karşılaştıkları pek çok doğal afetler meydana gelir.
Bunlar insanların kendi elleriyle yol açtıkları sorunlardan da kaynaklanabilmektedir. İnsanın açgözlülüğü
yeryüzü kaynaklarından doğru bir şekilde yararlanmaya engel olmaktadır. Plansız şehirleşmeler, kontrolsüz
yapılaşmalar, kaynakların israf edilmesi gibi pek çok sebep yüzünden insanların zarar görmesinin adı kader
1 Saim Yeprem, Kader, s. 187.
2 Nisâ suresi, 79. ayet.
3 Rahmân suresi, 7, 8. ayetler.
16
İNSAN VE KADERİ
değildir. Kader, Allah’ın koyduğu ölçüye denir. Bu ölçüleri dikkate almayan kişiler bedel ödemek zorunda
kalır. Bu anlamda doğa olaylarını durduramasak bile canlılar üzerindeki olumsuz etkilerini azaltabiliriz.
Allah hiç kimseye taşıyabileceğinden daha fazlasını yüklememiştir.1 Bu nedenle insanlar, afetleri oluşturan sebepleri ortadan kaldırmaya çalışmalı ve bu afetlerle mücadele edip onlardan en az zararla kurtulmanın yollarını aramalıdırlar. Afetler, insanların doğanın dengesini korumaları gerektiğini gösterir. Bu
koruma aynı zamanda insanın kendini de koruması anlamına gelir. Örneğin sağlam yapılaşma yöntemlerinin depreme karşı yeterince korunma sağladığı çok açıktır. Gerekli tedbirleri alıp can ve mal kaybının
önlenmesi mümkün iken bu afeti alın yazısı veya kader olarak nitelemek doğru değildir. İnsan aklını kullanarak bu tür afetlere karşı önlemler alabilir. Bu anlamda afetlere karşı gerekli önlemleri alarak insanlara
zarar vermesini önlemek, insanların sorumlulukları arasındadır. Allah’ın kanunlarına aykırı hareket eden
insanlar, doğa olaylarını afet hâline gelmesine neden olabilirler.
DEĞERLENDİRELİM_______________
DEĞ
ĞERLENDİRE
İ LİM_
İ _____________
____
__
__
“İnsanların bizzat kendi işledikleri yüzünden karada ve denizde düzen bozuldu, ki Allah yaptıklarının bir kısmını onlara tattırsın; belki de (tuttukları kötü yoldan) dönerler.”
Rûm suresi, 41. ayet.
Yukarıdaki ayeti insanın sorumluluğu açısından değerlendiriniz.
1 Bakara suresi, 286. ayet.
17
1. ÜNİTE
3.4. Sağlık ve Hastalık
Hastalıkları kadere bağlamak doğru mudur?
Hastalıklar; sağlıklı ve yeterli beslenmemek
beslenmemek, temizliğe önem vermemek ve sağlıkla ilgili önlemlere
yeterince uymamaktan kaynaklanır. Bu amaçla bedenimizi, giysilerimizi ve çevremizi temiz tutmamız
gerekir. Örneğin Müddessir suresinin 4. ayetinde, “Giysilerini temiz tut.” buyrularak bu konuya dikkat çekilmiştir. İslam’da kişinin temizliğine önem verilmiştir. Aynı uyarı yiyecek-içecek konusunda da
yapılmıştır. Konu ile ilgili bir ayette “Yeryüzündeki şeylerin helal ve temiz olanlarından yiyin!..”1
buyrulmuştur.
Allah, her hastalığın çaresini yaratmıştır. İnsan, bu çareleri bulmak ve tedavi olmak zorundadır. Nitekim Allah’a ibadet edebilmek için de sağlıklı olmak gerekir. İnsan, başına gelen sıkıntılarda sabretmeli
ve iyileşmek için çaba sarf etmelidir. Hastalıkları kadere bağlayarak hiçbir şey yapmamak doğru değildir.
Doğru olan tedbir almak ve tedavi olmaktır.
NOT EDELİM_______________
Hz. Ömer (r.a.), Şam’a yakın bir bölgede bulaşıcı veba salgını olduğu için oraya girmek istememiştir. Bazılarının, oradan uzaklaşarak kaderden kaçılamayacağı iddiası üzerine, “Oradan
uzak durmak da kaderdir.” cevabını vermiştir.
Buharî, Tıb, 30; Müslim, Selam, 98.
3.5. Rızık
“Rızık Allah’tandır.” sözünü nasıl anlamalıyız?
Rızık, sözlükte, nasip, pay, nimet ve bağış gibi anlamlara gelir. Terim olarak Allah’ın bütün canlılara
maddi ya da manevi olarak lütfettiği nimetlerdir. Kur’an’da, “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki rızkı
Allah’a ait olmasın…”2 buyrulmuştur. Allah, “…Yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan nasibinizi
arayın…”3 buyurarak insanları çalışmaya teşvik etmiştir. Aynı şekilde Allah’ın gönderdiği peygamberlerin tamamı bir meslek veya sanat sahibi olarak rızkını aramış, alın teri dökmüş anlattıklarına karşılık
insanlardan bir ücret istememiş ve bu konuda herkese örnek olmuşlardır.
Allah, yeryüzünün bütün nimetlerini insanın emrine vermiştir. Bu nimetleri kendisinden istenmesini varlığının ve kudretinin delillerinden saymıştır. Kur’an’da, “Allah’ın nimetlerini saymaya kalksanız asla böyle bir işin altından kalkamazsınız! Şüphesiz Allah, çok bağışlayan (ve) çok merhamet
edendir.”4 buyrularak nimetlerinin çokluğu, rahmetinin bir eseri sayılmıştır. Nitekim nimetler insanların
harama ihtiyaç duymayacakları kadar çoktur.
1 Bakara suresi, 168, 172. ayetler.
2 Hûd suresi, 6. ayet.
3 Cum’a suresi, 10. ayet.
4 Nahl suresi, 18. ayet.
18
İNSAN VE KADERİ
Her varlık kendi rızkını yer.
Allah, yeryüzünde yaşayan bütün canlılara yetecek kadar nimet yaratmıştır. Bu nimetleri elde etmek için
de çalışmayı emretmiştir. Bu konuda Hz. Peygamberin şöyle söylediği rivayet edilmiştir; “Hiç kimse,
elinin emeği ile kazandığını yemekten daha hayırlı bir kazanç yememiştir. İşte Allah’ın peygamberi
Davut da elinin emeğini yerdi.”1
Allah yeryüzündeki nimetleri adil bir şekilde paylaşılması için yüzlerce ayetle ekonomik, sosyal ve
ahlaki önerilerde bulunmuştur. Örneğin servetin sadece zenginler arasında dolaşan bir güce dönüşmemesi ve paylaşılması gerektiğini vurgulamıştır.2 Ayrıca Allah, infak edilerek ihtiyaç sahiplerine yardım
edilmesi hâlinde daha çok vereceğini söyleyerek yardımlaşmayı teşvik etmiştir.3 Bu yüzden Kur’an’da
nimetleri paylaşmamak bir hak ihlali olarak nitelenmiş ve rızkın Allah’tan olduğunu inkâr etmekle bir
tutulmuştur.4
İnsanların bir şeylere muhtaç olarak zor durumda kalması, kendilerinin ya da başkalarının tutumları
ile ilgilidir. Yeryüzündeki nimetler, üzerinde yaşayan herkese yetecek kadardır ve bunlardan faydalanmak
herkesin hakkıdır.
1 Buharî, Buyu, 15.
2 Haşr suresi, 7. ayet.
3 Bakara suresi, 268. ayet; İbrahim suresi, 7. ayet; Nahl suresi, 75. ayet.
4 Me,âric suresi, 24. ayet; Nahl suresi, 71. ayet.
19
1. ÜNİTE
3.6. Başarı ve Başarısızlık
“Gerçek başarı, başarısızlık korkusunu yenebilmektir.” sözüyle ne kastedilmektedir?
İnsan iradesini doğru yolda kullanırsa başarı kazanır. Allah, doğru ve güzel yönde davranışlarda bulunan kulunu işlerinde muvaffak kılar. Kur’an’da, “…Başarım ancak Allah’ın yardımı iledir. Ben sadece
ona güvenip dayanıyor ve her zaman, her konuda ona yöneliyorum!”1 buyrularak başarılı olmak
Allah’ın yardımına bağlanmıştır.
Başarı, bir kader ya da yazgı sonucu çalışmadan, kenTARTIŞALIM_______________
diliğinden gerçekleşen bir şey değildir. Kur’an’da, “İnİnsanların açlık veya yetersiz bessan için ancak çalıştığının karşılığı vardır.”2 buyrullenmeden ölmesinin sebepleri üzerinmuştur. Sorumluluklarının bilincinde olanlar başarmak
de arkadaşlarınızla tartışınız.
için ellerinden geleni yaparlar. Zümer suresinin 61. ayetinde, “Allah, kendisine karşı gelmekten sakınanları
(muttakileri) başarıları sebebiyle kurtarır. Onlara kötülük dokunmaz. Onlar üzülmezler de.” buyrulmuştur.
Ayrıca peygamberlerin başarılı olmak için gösterdikleri gayretler ve harcadıkları emekler de bu konuda
örnek oluşturmaktadır. Öyleyse başarılı olmak isteyen insan bunun için çaba sarf etmelidir. Kur’an’da,
“...Sonuç (Allah’tan korkup günahtan) sakınanlarındır.”3 buyrularak başarılı olmak için sorumluluklarını yerine getirmenin önemi üzerinde durulur. Çalışmadan başarılı olmak mümkün değildir.
Kader, insanı başarılı ya da başarısız kılan ölçülerdir. Bu ölçüleri özgür seçimleriyle kendi dünyasına
katan insanın kendisidir. Kur’an’da insanı başarısız ve mutsuz kılacak sebepler açıklanmıştır. Başarı gibi
başarısızlık da insanın çalışması ile ilgilidir. İnsanın başarısız olması kendisi dışında çevre faktörlerinden
de kaynaklanabilir. Ancak bu ilahî takdirin onu mecbur etmesi şeklinde olamaz. Başarısızlığımızın sebeplerini, birilerine veya bir şeylere yüklemek yerine kendimizde ararsak çözümleri bulmamız daha kolay
olur. Çünkü kendimizi değiştirmek, dış etkenleri veya başkalarını değiştirmekten daha kolaydır. Yeryüzünde ortaya çıkan gerek toplumsal gerek fiziki anarşi ya da bozulmaların sorumlusu insandır.4 Doğayı
kirleten, savaşlar çıkaran ve başkalarını düşünmeden hareket eden hep insandır.
Kur’an’a göre gerçek başarı, ahiret hayatını ve Allah’ın rızasını kazanmaktır.5 Bu anlamda başarılı
olmak için kişinin gayret göstermesi ve özellikle ahlaki sorumluluklarını yerine getirmesi gerekir. İnsan
yaptığı işlerde doğruluktan ayrılmamalı ve hileye başvurmamalıdır. Başkalarına zarar vererek elde edilen
bir başarı sonuçları itibariyle insanı mutlu etmeyecektir. Kur’an’da, “Yaptıklarından ötürü sevinen,
öbür taraftan yapmadıkları işlerden dolayı övülmek isteyen kimselerin sakın azaptan yakayı kurtaracaklarını sanma!...”6 buyrulmuştur. Bu anlamda inanan kişi, her şeyi kendisinin yaptığını iddia edecek kadar kibirli veya hiçbir şey yapmadan başarılı olmayı bekleyecek kadar tembel olmamalıdır. Allah,
kişinin yapmadığı şeylerle övünmesini doğru bulmaz.7
1 Hûd suresi 88. ayet.
2 Necm suresi, 39. ayet.
3 A’râf suresi, 128. ayet.
4 Rûm suresi, 41. ayet; Âl-i İmrân suresi, 182. ayet.
5 Tevbe suresi, 72, 89. ayetler; Mâide suresi, 119. ayet; Nisâ suresi, 13. ayet.
6 Âl-i İmrân suresi, 188. ayet.
7 Saff suresi, 2. ayet.
20
İNSAN VE KADERİ
YORUMLAYALIM_______________
Aşağıdaki ayette doğruluk ile başarı arasında kurulan ilişkiyi yorumlayınız.
“Allah, şöyle buyuracak: Bugün, doğrulara, doğruluklarının yarar sağlayacağı gündür. Onlara
içinden ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları cennetler vardır. Allah, onlardan razı olmuş, onlar
da Allah’tan razı olmuşlardır. İşte bu büyük başarıdır.”
Maide suresi, 119. ayet.
3.7. Tevekkül
“…Bir konuda karar verince (artık) Allah’a güven. Zira Allah, ona güven duyanları
sever.” (Âl-i İmrân suresi, 159. ayet.)
Tevekkül, sözlükte; güvenmek, dayanmak ve işi başkasına havale etmek demektir. Terim olarak kişinin gerçekleştirmek istediği işi konusunda elinden geleni yaptıktan sonra Allah’a güvenip dayanması ve onun yardımını
beklemesi anlamına gelir. Kur’an’da, “…Hiç kimse Allah kadar güvene layık olamaz.”1 buyrulmuştur. Allah,
kendisine inananları savunacağını ve hemen her konuda onlara yardım edeceğini söylemiştir.2 İnanan bir kişi,
Allah’ın mutlaka kendisine yardım edeceğini, gaybı, geleceği onun bildiğini ve bütün hayrın onun elinde olduğunu kabul eder. Âl-i İmrân suresinin 122. ayetinde şöyle buyrulmuştur: “…Müminler yalnız Allah’a güven
duymalıdırlar.” Bu güven; sonuçta Allah’ın sözlerinin, vaatlerinin ve uyarılarının her zaman doğru çıktığına
inanmaktır. Böylece insan dürüst, adil ve çalışkan olmayı asla ihmal etmez.
İnanan bir insan yaptığı ve yapacağı işlerde Allah’a güvenip dayanır. Zira inanmak bir anlamda hem güven
vermeyi hem de Allah’a güvenmeyi gerektirir. Bu güvenle ortaya çıkan tevekkül, öncelikle insanın işlerini yaparken Allah’ın rızasını gözeterek doğru ve dürüst davranması sonra da yaptığı işlerde onun yardımını umarak hayırlı
bir sonuç beklemesidir. Bu yaklaşım insanı kötü şeyler yapmaktan alıkoyar ve zor anlarında ona ümit aşılar. Doğru ve dürüst davranmaya yöneltir. Dürüst ve erdemli bir insan çalışmadan ya da hak etmeden bir şey elde etmenin
kendisi için hayırlı olmayacağını bilir. Bu yüzden her şeyden önce elinden geleni yapar. Sonra tevekkül eder. Allah
kendisine tevekkül edenlerin, önce üzerlerine düşen görevleri yapmalarını ister. Bir konuda hiç emek harcamadan
beklenti içinde olmak doğru değildir. Nitekim Allah, kendisine güvenerek çalışıp çabalayan hiçbir kulunu yalnız
ve yardımsız bırakmamıştır. Onun sınırsız rahmeti ve yüceliği bu güveni hiç boşa çıkarmamıştır. Bu konuda Hac
suresinin 38. ayetinde, “Allah inananları (bütün kötülüklere karşı) mutlaka koruyacaktır…” buyrulmuştur.
DEĞERLENDİRELİM
“Allah’a dayandım!” diye sen çıkma yataktan…
Dinlenmedi bir gün o büyük nesl-i mücâhid.
Ma’nâ-yı tevekkül bu mudur? Hey gidi nâdan!
Âlemde “tevekkül” demek olsaydı “atalet”,
Ecdâdını zannetme asırlarca uyurdu;
Nerden bulacaktın o zaman eldeki yurdu?
Mîrâs-ı diyânetle yaşar mıydı bu millet?
Üç kıt’ada, yer yer, kanayan izleri şahid:
Kur’an duramaz, nezd-i İlâhiye dönerdi.
Çoktan kürenin meş’al-i tevhîdi sönerdi;
Mehmet Âkif ERSOY, Safahat, s. 453.
Yukarıdaki şiiri tevekkül anlayışı çerçevesinde değerlendiriniz.
1 Nisâ suresi
suresi, 81
81. ayet
ayet.
2 Âl-i İmrân suresi, 160. ayet; Mâide suresi, 11. ayet; Enfâl suresi, 49, 61. ayet.
21
1. ÜNİTE
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Evrendeki yasaların kader olması ne demektir? Değerlendiriniz.
2. “Evrenin yaratılışı bir kaderdir.” cümlesinin ne anlama geldiğini açıklayınız.
3. İnsanın özgür olması ile sorumluluğu arasındaki bağlantıyı izah ediniz.
4. İnsanların daha uzun yaşaması ile kader arasındaki ilişkiyi kurunuz.
5. Doğru bir tevekkülün nasıl olması gerektiği konusunda bilgi veriniz.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Aşağıdaki cümlelerden hangisi insanın sahip olduğu özellikler bakımından doğru değildir?
A) İnsan, aklını kullanmak zorundadır.
B) İnsan, çalışmasının karşılığını görür.
C) İnsan, özgürlüğü oranında sorumludur.
D) İnsan, gücü nispetinde sorumlu tutulabilir.
E) İnsan, sorumluluklarını başkasına devredebilir.
2. Aşağıdakilerden hangisi evren açısından kader anlayışının bir görüntüsü değildir?
A) Güneşin doğması
B) Ayın hâlleri
C) Çevre kirlenmesi
D) Yağmurun yağması
E) Gök gürültüsü
3. “Davranışlarımızın ve yaşadığımız olumsuzlukların sorumluluğu…… aittir.” cümlesindeki boşluğa aşağıdaki sözcüklerden hangisi getirilebilir?
A) kadere
B) büyüye
C) şansa (talihe)
D) uğura
E) bize
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(çalışma, takva, kader)
1. Allah’ın evrende koyduğu yasalara ………………. denir.
2. “İnsan için ancak ………………. karşılığı vardır.” (Necm suresi, 39. ayet.)
Ç. Bu ünitede kaderle ilgili olarak öğrendiklerinizin düşüncelerinizde meydana getirdiği değişiklikleri kısaca yazınız.
22
ÖĞRENME ALANI: İBADET
2. ÜNİTE :
İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER
VE İBADETLERİN FAYDALARI
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. “Duanız olmasa Rabb’im size ne diye değer versin?” (Furkân suresi, 77. ayet.) ayetinin anlamı
üzerinde düşününüz.
2. Orucun toplumsal faydaları nelerdir? Belirtiniz.
3. Kur’an-ı Kerim mealinden namaz, oruç ve zekâtla ilgili birer ayet bulunuz.
4. Cemaatle namaz kılmanın birlik ve dayanışmaya katkısı konusunda gözlemlerinizi belirtiniz.
23
2. ÜNİTE
1. İbadetler ile İlgili Temel İlkeler
Bir ibadette hangi temel ilkeler yer alır?
İbadetlerde birtakım ilkeler vardır. Bu ilkelerin başında isteklilik, samimiyet, gösterişten
uzak olma, kolaylık ve güç yetirebilirlik gelir.
1.1. İsteklilik ve Samimiyet
“Gönülsüz yenen aş ya karın ağrıtır ya
da baş.” atasözünde vurgulanmak istenen
nedir?
SLOGAN BULALIM____________
Küçük bir tebessüm, içten bir selam,
Dosta hatır soran, bir iki kelam,
Kısaca diyor ki insana İslam,
İhlasla yaptığın, her şey ibadet.
Cengiz NUMANOĞLU, Şuur, s. 232.
İnsanın
en öönemli
birii iirade
İ
li öözelliklerinden
llikl i d bi
d
Yukarıdaki şiirden çıkarılabilecek uygun bir
sahibi olmasıdır. İnsan, iradesi sayesinde doğru slogan bulunuz.
olanı seçer ve seçimi doğrultusunda davranışlarına yön verir. İsteyerek yapılan davranışların
başında ibadetler gelir. İbadet isteksiz yapıldığında onun verdiği huzur hissedilemez. O hâlde
insan, Allah’a gönülden ve isteyerek ibadet etmelidir.
İbadet eden kişi, Allah’ın emirlerini yerine
getirmiş ve verdiği nimetlerden dolayı ona şükretmiş olur. İbadetini samimi duygularla yapan
kişi amacına ulaşır. Kur’an-ı Kerim’de bu durum şöyle ifade edilir: “...Allah’a (azabından)
korkarak ve (rahmetini) umarak dua edin.
Muhakkak ki iyilik edenlere Allah’ın rahmeti çok yakındır.”1 Gösteriş amacıyla ve isteksiz
bir şekilde yapılan ibadetler Kur’an’da kınanmıştır. Nisâ suresinin 142. ayetinde bu durum şöyle dile
getirilmiştir: “Münafıklar Allah’ı aldatmaya çalışırlar. Allah da onların hilelerini ve oyunlarını
1 A’râf suresi, 56. ayet.
24
İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI
bozar. Namaza kalktıkları zaman, isteksizce kalkarlar. İnsanlara gösteriş yaparlar ve Allah’ı çok
az anarlar.” İbadetler, ahlaken ve ruhen değişme meydana getirmiyorsa amacına ulaşmamış sayılır.
İbadetlerde sadece istekli olmak yeterli değildir, aynı zamanda samimi olmak da gerekir. Samimiyet, içten olmak demektir. Samimi olmak, aynı zamanda ihlaslı olma anlamına da gelir. İhlas ise
gönülden benimsemek demektir. Kur’an’ı Kerim’de bu durum şöyle ifade edilmektedir. “Biz sana
kitabı gerçeğin ta kendisi olarak indirdik. O hâlde sen de ihlâsla yalnız Allah’a ibadet et!”1Bir
hadisi şerifte ibadetlerde samimi olmanın önemi şöyle açıklanmaktadır: Bir şahıs Hz. Peygambere,
“Şayet biz mallarımızı şan, şöhret olsun diye dağıtırsak Allah bize bir mükâfat verir mi?” diye sorar.
Peygamber “Hayır.” diye cevap verince bu sefer o şahıs,“Hem Allah’ın rızası ve hem de şan şöhret
olsun diye dağıtırsak...”diye
sorar. Bunun üzerine Peygamber, “Allah samimi olarak
kendi rızası için yapılmamış
hiçbir ameli kabul etmez.”2
buyurur. Peygamberimiz samimiyetin önemini başka bir hadisinde şöyle açıklar: “Sizden
biriniz Allah’a kulluktaki
samimiyetini güzelleştirirse
yaptığı her iyilik onun için on
katından yedi yüz katına kadar çoğaltılarak yazılır…”3
Dua ibadetin özüdür.
DÜŞÜNELİM_______________
Peygamberimiz “...İhsan nedir?” sorusuna şu cevabı vermiştir: “İhsan, sanki Allah’ı görüyormuşsun gibi ibadet etmendir. Çünkü sen onu görmüyorsan da o seni görüyor.”
Buharî, İman, 37.
Yukarıdaki hadis çerçevesinde ibadette samimiyetin önemini düşününüz.
1 Zümer suresi
suresi, 22. ayet
2 Mehmet Akgül, Kur’an’da Din Kavramları, s. 146.
3 Buharî, İman, 31.
25
2. ÜNİTE
1.2. Gösterişten Uzak Olmak
İbadetlerde asıl olan, tam bir inanmışlık içinde,
bbilinçli, gösterişten uzak ve içtenlikle Allah’a yönel“Ameller niyetlere göredir…”
mektir. İbadetler, sadece Allah’ın rızasını, hoşnutlum
Buharî, İman, 41.
ğunu kazanmak için yapılır ve karşılığı da sadece
ğu
Yukarıdaki hadisin anlatılmak istenen
ondan beklenir. Kur’an-ı Kerim’de bu konuda şöyle
on
nedir?
buyrulur: “...Bana, din ve ibadetimi yalnız Allah’a
bu
has k
kılarak
kulluk
h
l k gönülden
ö üld k
ll k etmem emredildi.”
dildi 1İbadetin gösteriş amaçlı veya herhangi bir çıkar
elde etmek için yapılması, dinimizce çirkin bir davranış olarak görülür. Ayrıca ibadetlere gösterişin
yani riyanın karışması, onun manevi değerini azaltır. Yüce Allah Kur’an-ı Kerim’de ibadetlerde gösterişten uzak durulması konusunda bizi uyarır: “Yazıklar olsun o namaz kılanlara ki onlar namazlarını ciddiye almazlar. İbadetlerini gösteriş için yaparlar.”2 Gerek ibadetlerde gerek diğer davranışlarda Allah’ın rızasını ve hoşnutluğunu kazanmak amacıyla hareket etmek gerekir. Bu konuyla
ilgili olarak Kur’an-ı Kerim’de Yüce Allah şöyle buyurur: “De ki: Benim namazım, ibadetlerim,
hayatım ve ölümüm kesinlikle hep o âlemlerin Rabb’i olan Allah içindir.”3
YORUMLAYALIM___________
“Ey iman edenler! Yardım ettiğiniz kimseleri başa kakmak ve incitmek suretiyle o sadakalarınızı boşa çıkarmayın. Allah’a da ahirete de inanmadığı hâlde sırf insanlara gösteriş yapmak
için malını harcayan kimsenin durumuna düşmeyin!... Öyleleri işledikleri hiçbir şeyden sevap
ve mükâfat elde edemezler…”
Bakara suresi, 264. ayet.
Yukarıdaki ayeti ibadetlerde samimiyetin önemi açısından yorumlayınız.
1.3. Kolaylık ve Güç Yetirebilirlik
“Allah kimseye gücünün üstünde
birşey yüklemez...”
Bakara, 286. ayet.
Yukarıdaki ayette verilmek istenen
mesaj nedir?
1 Zümer suresi, 11. ayet.
2 Mâ’ûn suresi, 4-6. ayetler.
3 En’âm suresi, 162. ayet.
26
Yüce Allah insanlara güç yetiremeyecekleri sorumluluklar
yüklememiştir. Yalnızca güçlerinin yeteru
bileceği
ibadetler emretmiştir. Belli bir zamanı, şekli
b
ve
v şartları olan bu ibadetlerin hepsi, insanın yapabileceği davranışlardır. Yüce Allah Kur’an-ı Kerim’de
le
yyer alan “...Allah sizin için kolaylık ister; zorluk
İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI
istemez...”1 ve “...Din hususunda sizin üzerinize hiçbir zorluk yüklemedi...”2 şeklindeki ayetler
de bunu göstermektedir. Hz. Peygamber de,“Kolaylaştırınız zorlaştırmayınız, sevdiriniz nefret
ettirmeyiniz.”3 ve “Din kolaylıktır…”4 sözleriyle dinin özünde bir zorluğun olmadığını bildirmiştir.
DÜŞÜNELİM____________
“Rabb’imiz! Unutursak veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma. Ey Rabb’imiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır bir yük yükleme. Ey Rabb’imiz! Bize gücümüzün yetmediği işler
de yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize acı! Sen bizim Mevla’mızsın…”
Bakara suresi, 286. ayet.
Yukarıdaki ayet üzerinde insanın sorumluluklarının ölçüsü hakkında düşününüz.
İbadetler, insanı Allah’a yakınlaştırır ve mutlu eder. Allah, insanları varlığını tanısınlar ve huzura
ulaşsınlar diye ibadetleri emretmiştir. Yüce Allah emretmiş olduğu ibadetler de bazı özel durumlarda
insanlara çeşitli kolaylıklar sağlamıştır. Örneğin hasta olan kişiler ramazan oruçlarını erteleyebilir,
iyileştikten sonra tutabilirler. Yine abdest almak için su bulunmayan durumlarda teyemmüm ile namaz kılınabilir.
YAZALIM___________
Abdestte kolaylık
Namazda kolaylık
Suyun bulunmadığı durumlarda teyemmüm yapılır.
Yolcu olanlar dört rekâtlık
farzları iki rekât olarak kılarlar.
…………….
Oruçta kolaylık
Ramazanda oruç tutamayacak kadar hasta olanlar
oruçlarını sağlıklarına kavuşunca tutarlar.
…………..
………..
Yukarıdaki ibadetlerde başka hangi kolaylıkların olduğunu yazınız.
1
2
3
4
Bakara suresi, 185. ayet.
Hacc suresi, 78. ayet.
Buharî, İman 29.
Buharî, İman 1-15.
27
2. ÜNİTE
2. İslam’da İbadetlerin Faydaları
İbadetlerin bireysel ve toplumsal olarak pek
ççok faydası vardır. Bireysel olarak ibadetler, kiİbadetler insan hayatında ne tür farklılıkşşinin yaratanı ile bağlarını sağlamlaştırır ve iç
lar meydana getirir?
huzurunu
güçlendirir. Çünkü ibadet eden insan,
h
Allah’ın
emirlerini yerine getirmiş ve ona şükA
retmiş
olur. İbadet, insanda güven duygusunu ve
r
sorumluluk bilincini geliştirir. İbadet eden kişi, kötülüklerden sakınır ve ahlaken gelişir. Toplumda
faydalı ve saygın bir şahsiyet olarak yerini alır.
İbadetlerle sorumluluk bilinci gelişen bireylerin oluşturacağı toplumlarda güzel ahlak gelişir.
Haksızlık ve kötülükler asgari seviyeye iner, sabır ve diğerkâmlık gibi güzel davranışlar yaygınlaşır.
Böylece huzurlu bir toplum meydana gelir. Çünkü ibadetler sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı
teşvik eder. Örneğin zekât toplumda zenginle fakir arasında bir sevgi ve kaynaşma vesilesidir. Özellikle birlikte kılınan namaz, ifa edilen hac, büyük bir sevinç ve barış içinde yapılan bayramlaşmalar
toplumun huzur ve barışı için çok önemlidir.
2.1. İbadetlerin Bireysel Faydaları
Peygamberimiz İslam’ı tarif ederken, “İslam,
Allah’tan
başka ilah olmadığına ve MuhamA
“Allah’ın sevgisini kazanmak için yapımed
m (s.a.v.)’in Allah’ın kulu ve elçisi olduğulan her iş ibadettir.” sözünde verilmek istena
n şahitlik etmek (kelime-i şehadet getirmek),
nen mesaj nedir?
namaz
kılmak, zekât vermek, haccetmek ve
n
1
ramazan orucunu tutmaktır.”
t t kt ” buyurmak
b
k suretiyle
ti l belli başlı ibadetleri sıralamıştır. İbadetin anlam
ve kapsamı çok geniştir. İslam’ı öğrenmek, öğretmek, yaşamak, dua ve tefekkürle Allah’a gönülden
yönelmek bir ibadettir. Ailenin ihtiyaçlarını karşılamak, canı, malı, sağlığı, çevreyi, tabiatı ve doğal
dengeyi korumak, iyiliği tavsiye edip kişiye ve topluma zarar veren davranışlardan kaçınmak da ibadettir.
Allah, insanlar ile kendi arasındaki yakın ilişkiye dikkat çeker; onlara çok yakın olduğunu, dua
ettikleri zaman dualarına cevap vereceğini özellikle vurgular. Bu konuda Kur’an’da şöyle buyrulur:
“Kullarım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua
edenin dileğine karşılık veririm. O hâlde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulsunlar.”2
1 Buharî, İman, 1, 2; Müslim, İman, 19-22.
2 Bakara suresi, 186. ayet.
28
İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI
İNCELEYELİM___________
Kulun, inandığı yüce
varlığa karşı kulluk
borcunu yerine
getirmesidir.
Yaratıcı ile iletişimin
kurulmasını sağlayan
bir köprüdür.
Allah’ın buyruklarını
yerine getirmek
ve yasaklarından
kaçınmaktır.
İBADET
İnsanlara hizmet
etmek amacıyla
yapılan her çeşit
faaliyettir.
Allah’a
yönelik saygılı
davranışlardır.
Kişinin Allah’ın
rızasını kazanmak
için yaptığı her çeşit
faaliyettir.
Yukarıdaki tabloyu ibadetin anlamı açısından inceleyiniz.
Allah, yeryüzünde insanın yaşaması için
gerekli olan bütün nimetleri yaratmıştır. Dikkat
DEĞERLENDİRELİM_______________
edilirse kendi bedenimizde ve çevremizde say“…Biz insana şah damarından daha yakımakla bitirilemeyecek nimetler olduğunu gönız.”
rürüz. Bu nimetlere karşı şükretmemiz gerektiKâf suresi, 16. ayet.
ğini hissederiz. Şükür, nimeti yaratan Allah ile
o nimetten yararlanan insan arasında içten bir
Yukarıdaki ayeti insanın Allah ile ilişkisini
bağlılığa vesiledir. Şükrün en önemli göstergesi
güçlendirmesi açısından değerlendiriniz.
ise yerine getirilen ibadetlerdir. Namazda okunan Fâtiha suresinin ilk ayetleri Allah’a hamt
ve şükür ile başlar. Yine İbrahim suresinin 7.
ayetinde, “...Şükrederseniz elbette (nimetlerimi) arttırırım, eğer nankörlük ederseniz de azabım
çok çetindir…” buyrularak şükrün önemine dikkat çekilmiştir. Bizler de Allah ile ilişkimizi güçlendirmek için namaz, oruç gibi ibadetlerimizi yerine getirmeli, dua ve şükürle Allah’a yakınlığımızı
pekiştirmeliyiz.
29
2. ÜNİTE
İnsanın iç dünyası Allah’a ibadetle huzur bulur. Kur’an’da bu husus, “Onlar inanmışlar, kalpleri Allah’ı anmakla huzura kavuşmuştur. Dikkat edin kalpler ancak Allah’ı anmakla huzura
kavuşur.”1 şeklinde ifade edilmektedir.
Sıkıntılı zamanlarda Allah’a sığınmak insan tabiatının bir gereğidir. Hâlbuki insan her zaman
Rabb’ine yönelmeli ve onunla olan bağını güçlü tutmalıdır. Kur’an-ı Kerim’de huzuru sadece zenginlik, mal ve güç vasıtasıyla arayıp, yetime ve yoksula yardım etmeyen, sorumluluklarını yerine
getirmeyen insanların mutsuz olacağı anlatılır.2 Gerçek huzur, Allah’ın hoşnutluğunu kazanmaktır.
Nitekim Kur’an’da, “Ey huzura kavuşmuş insan! Sen ondan hoşnut, o
da senden hoşnut olarak Rabb’ine
dön. (Seçkin) kullarım arasına katıl
ve cennetime gir!”3 buyrularak gerçek huzurun Allah’ın hoşnutluğunu
kazanmaya bağlı olduğu belirtilir.
Allah, her şeye gücü yeten bir
varlıktır. İnsan dua ve ibadet yoluyla
Allah’a sığınır. İnsan, Allah’a yönelerek ondan yardım ister. Allah’ın kullarını çok sevdiğini, kendisine açılan
elleri boş çevirmeyeceğini bilir.
İnsan, çeşitli sebeplerle bilerek ya
İbadet bireyin kişiliğini olgunlaştırır.
da bilmeyerek bazı hatalar yapabilir,
günah işleyebilir. Ancak daha sonra
yaptıklarının yanlışlığını fark edip pişPAYLAŞALIM_______________
manlık duyar. Hatasından, günahından
Namaz, oruç, zekât, hac gibi İslam’ın temel ibadetledönmek için tövbe ve dua eder. Çünkü
rinin kötülükten, kibirden ve dedikodudan kaçınma; sainsan, pişmanlık duyduğu takdirde gübırlı, cömert, yardımsever olma gibi ahlaki davranışların
nahlarının Allah tarafından affedilecegelişimine katkısı konusunda örnekler bularak arkadaşlağini bilir. Bu bilgi onun umudunu canlı
rınızla paylaşınız.
tutar ve güven duygusu uyandırır. Bu
konuda Kur’an’da şöyle buyrulmuştur: “Allah’a güvenin, hiç kimse Allah kadar güvene layık olamaz.”4
1 Ra’d suresi, 28. ayet.
2 Fecr suresi, 15-20. ayetler.
3 Fecr suresi, 27-30. ayetler.
4 Ahzâb suresi, 3. ayet.
30
İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI
Namaz ve dua, insanın Allah ile kurabileceği en iyi iletişim yoludur. Bundan dolayı namaz,
NOT EDELİM_______________
diğer ibadetlerin özü ve özeti sayılmıştır. Na“Belaya uğramaktan korkan kişi Allah’a
mazda okunan ayet ve dualar, rükû ve secdede
dua etsin.”
okunan tesbihler insanın Allah ile ilişkisini güçCafer-i Sadık
lendirir. Namaz, Allah’ı sürekli hatırlamanın en
Tabersi, Mekârimü’l-Ahlak, C2, s. 10.
büyük vesilesidir. Günün belli zamanlarında
namaz kılan insan, hayatın sorun ve sıkıntılarından uzaklaşır. Allah ile baş başa kalır. Üstün
ve yüce bir güce yönelmek, ona sığınmak, onun
kendisine yardım edeceğini bilmek insana güven verir. Onu mutlu eder. Bu konuda Kur’an’da şöyle
buyrulmuştur: “İşte Rabb’iniz Allah odur. Ondan başka tanrı yoktur. O, her şeyin yaratıcısıdır.
Öyle ise ona kulluk edin, o her şeye vekildir (güvenilip dayanılacak tek varlık odur).”1 Diğer bir
ayette ise, “…Müminler, yalnız Allah’a dayanıp güvensinler.”2 İnsan, evreni ve içindekileri yaratan
ve yaşatan Allah’a sığınmak suretiyle hiçbir zaman yalnızlık duygusuna ve ümitsizliğe kapılmaz. Zorluklar ve sorunlar karşısında daha kararlı davranır. Böylece merhameti ve kudreti sonsuz olan Allah’a
sığınmanın huzurunu duyar.
Günlük ibadet olan namaz ile insan, zamanını planlar, gününü iyi değerlendirmeye, diğer dinî
buyrukları yerine getirmeye de önem verir. Her gün belirli aralıklarla Allah’ın huzuruna çıkan insan,
Allah’ın her an kendisini görüp gözettiğini bilir ve inanır. Bu bilinç onu dürüst, erdemli ve sorumluluklarının farkında bir insan olmaya yöneltir.
Bazı ibadetlerin, kişinin ilgi ve dikkatini başkalarının sorunlarına yöneltmesine, onlarla ilgilenme
sorumluluğunu kendisinde hissetmesine sebep olacak şekilde sosyal bir yönü vardır. Örneğin; zekât,
sadaka, oruç, hac ve kurban ibadetleri bu şekilde insanın sorumluluk duygusunun gelişmesinde etkilidir. Bu ibadetler, insanı kırıcı ve sorumsuz davranışlardan büyük ölçüde uzak tutar.3 Böylece ibadetler
sorumluluk bilincinin gelişmesine katkı sağlar.
BİLGİ KUTUSU_______________
Hz. Ali, günlük ibadetler konusunda da son derece titiz ve takva sahibi bir şahsiyettir. Hz. Ali,
ibadetlerin önemi ve yerine getirilmesi konusunda bazı tavsiyelerde bulunmuştur. Bu tavsiyelerden
biri de şudur:
“…Dininizin bir farzını terk ettiğiniz zaman size Allah da halk da iyi gözle bakmaz.”
Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı, s. 89.
1 En’âm suresi, 102. ayet.
2 Âl-i İmrân, 122. ayet.
3 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 243-245.
31
2. ÜNİTE
2.2. İbadetlerin Toplumsal Faydaları
İbadetler ile güzel ahlak arasında nasıl bir ilişki kurulabilir?
İİslam dininde emredilen ibadetlerin bireysel faydaları yanında toplumsal faydaları da vardır. Cuma,
bayram ve teravih namazları insanlar arası ilişkilerin güçlenmesini, birlik ve beraberliğin gelişmesini
sağlar. Ramazan orucu, zekât, sadaka ve kurban sosyal yönü olan ibadetlerdir. İbadetler sayesinde
bireyler, bir topluma mensup olmanın, din kardeşliğinin öneminin ve bu kardeşlikten doğan gücün
farkına varırlar. İbadetlerdeki Allah’a kulluk bilinci insanları; dürüst davranmaya, sözünde durmaya,
başkalarının hakkını gözetmeye ve insani ilişkilerde güzel ahlaklı olmaya yöneltir.
İbadetler, insana ahlaklı bir kişilik yapısı kazandırır. Onu gurur ve kibirden uzakYORUMLAYALIM_______________
laştırır, alçak gönüllü ve hoşgörülü yapar.
“Sana vahyedilen Kitap’ı oku ve namazı kıl.
Başkalarına zarar verici davranışlardan
Muhakkak ki namaz hayâsızlıktan ve kötülükten
alıkoyar. Diğer kişilere karşı sevgi, saygı
alıkoyar. Allah’ı anmak elbette en büyük ibadettir.
ve bağlılığı kuvvetlendirir. Sosyal dayaAllah yaptıklarınızı bilir.”
nışmayı, birlik ve beraberlik duygusunu
Ankebût suresi, 45. ayet.
geliştirir.
İslam ahlakını en iyi temsil eden Peygamberimizdir. Bu konuda Kur’an’da,
“Ey Resulüm, elbetteki sen en güzel ahlak üzeresin.”1 Hz. Aişe’ye Hz. Peygamberin ahlakı sorulduğunda, “Allah’ın elçisinin ahlakı Kur’an idi.”2 diyerek onun
ahlakının Kur’an ahlakı olduğuna dikkat
çekmiştir. Bizler de Hz. Peygamberi örnek
almalı ve ahlakımızı güzelleştirmeliyiz.
Kur’an okumak bir ibadettir. Kur’an’ı
anlayarak, üzerinde düşünerek ve hissederek okuyan bir kimse aynı zamanda ahlakını güzelleştirir. Çünkü Kur’an gıybeti,
dedikoduyu, yalanı ve meşru olmayan her
türlü kazanç yollarını yasaklayarak insana
doğru yolu gösteren bir kitaptır. Kur’an,
Ayette namaz ibadetiyle ahlakın gelişimi arasında
nasıl bir ilişki kurulmuştur? Yorumlayınız.
1 Kalem suresi, 4. ayet.
2 Müslim, Salatü’l-Müsafirîn, 139.
Kur’an okumak, insanın ahlakını
güzelleştirir.
32
İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI
insana; davranış ve sözleriyle dengeli olmayı, iyiliği ve güzelliği, salih amel işlemeyi tavsiye etmiş ve
bu şekilde davranan insanlara da mükâfat vadetmiştir.
Kur’an’da namazın insanı hayâsızlık ve kötülüklerden alıkoyan yönüne dikkat çekilmiştir. Namaz kılan insan, her an kendini Allah’ın huzurunda hisseder. Bilinçle kılınan namaz, müminin olgunlaşmasına, başkalarına zarar verici davranışlardan kaçınmasına ve ahlaki özelliklerinin gelişimine
katkı sağlar. Namaz insanın günahından dolayı pişmanlığını bildirmesinin, kirlerden arınmasının ve
Allah’ın huzuruna günahla çıkmama kararlılığının bir göstergesidir. Böylece abdestle maddi kirlerden
arınan insan, namazla da manevi kirlerinden arınmış olur. Bu şekilde kirlerden temizlenmiş insanların oluşturacağı bir toplum mutlu ve huzurlu olur. Nitekim Resulullah, “Söyleyin bakayım, sizden
birinizin kapısının önünde bir akarsu bulunsa ve onda her gün beş defa yıkansa ne dersiniz?
Bu yıkanma, onun kirinden pasından bir şey bırakır mı?” diye sorduğunda sahabeler, “Hayır, bu
onun kirinden hiçbir şey bırakmaz.’ diye cevap vermişlerdir. Bunun üzerine Resulullah, “Beş (vakit)
namaz da işte bunun gibidir. Onlarla Allah Teâlâ günahları siler, mahveder.”1 buyurmuştur.
Zekât ve sadaka, zenginlerle fakirler arsında bir köprü görevi görür. Zekâtı ve sadakayı veren kişi
Allah rızası için verir. Zekâtı alan kişi ise kendisini minnet altında hissetmez. Zekât alan kişi yaşadığı
toplumda yalnız olmadığını bilir. Kendisini anlayan, ona yardım eden hayırsever insanların olmasından dolayı Allah’a şükreder, yardım edene ise teşekkür eder. Böylece bu ibadetler, zengin ve fakir
arasında duygusal yakınlaşmaya, karşılıklı sevgi ve saygının gelişmesine, sosyal dayanışmanın, birlik
ve beraberlik duygularının artmasına, toplumsal barış ortamının oluşmasına katkı sağlar. Zengin her
Müslümanın, varlığından fakirlere ve ihtiyaç sahiplerine zekât vererek destek olması Kur’an’ın emridir. Kazancının belirli bir miktarını ihtiyaç sahiplerine zekât olarak veren kişi Allah’ın hoşnutluğunu
kazanır. İbadetler, dostlukları geliştirir, pekiştirir, diğerkâmlık duygusunu canlandırır.
Gelir dağılımındaki farklılıkların yol
açtığı sorunlar toplum barışını tehdit edebilir. Bu farklılıkların en alt seviyeye indirilmesi ve servetin belli kişilerin ellerinde
toplanmasını önleyip toplumun geneline
yaygınlaştırılmasında zekât ve sadaka gibi
ibadetlerin önemli rolü vardır.2 Varlıklı bir
müminin verdiği zekât vesilesi ile ihtiyaç
sahibi bir fakir, maddi sıkıntıdan kurtulur
ve bu durum insanlar arasında sevgi, saygı ve dostlukların gelişmesine sebep olur.
Nitekim Peygamberimizin de “Zekât,
Yardımlaşma, toplumsal dayanışmaya katkı sağlar.
İslam’ın köprüsüdür.”3 buyurduğu rivayet edilmiştir.
1 Buharî, Mevakıtü’s-Salat, 6.
2 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, s. 245, 246.
3 Taberani, Mecmau’l-Kebir, C 20, s. 270.
33
2. ÜNİTE
PAYLAŞALIM_______________
“Oruç kalkandır. Sizden biriniz oruçlu olduğu hâlde bir
günde kötü söz söylemesin, kavga etmesin. Ona biri kötü
söz söylerse ‘Ben oruçluyum.’ desin.”
Buharî, Savm, 9.
Orucun kötülüklere kalkan olması konusunda hadisten
anladıklarınızı arkadaşlarınızla paylaşınız.
Oruç ibadeti kötülüklerden korunma hususunda önemli bir yer tutar.
tutar Ayrıca oruç tutan kimse nini
metlerden mahrum olmanın ve açlığın ne demek olduğunu bizzat tatmış olduğundan açlık ve yoksulluk çeken insanların sıkıntılarını daha
iyi hisseder. Oruçlu kişi empati yaparak aç
insanların hâlini anlar ve ihtiyaç sahiplerine yardımcı olur. Onları sevindirir. Ramazanda kurulan iftar sofraları, komşular ve
akrabalar arasında samimiyeti pekiştirir,
dayanışmaya ve toplumun mutluluğuna
katkıda bulunur. Böylece oruç, insanın şefkat ve merhamet duygularını canlandırır.
Kötü davranışların oruçluya yakışmayacağını ve ibadetin Allah katındaki değerini
azaltacağını bilir. Çünkü sadece yememek
ve içmemek, oruç için yeterli değildir. Hz.
Peygamber, “Kim kötü söz ve davranışları bırakmazsa onun yeme içmesini
terk etmesine Allah’ın ihtiyacı yoktur.”1
buyurarak oruç tuttuğu hâlde kötü huyları
terk etmeyenlerin oruçlarına Allah’ın değer vermeyeceğini bildirmiştir.
İbadetler insanları birbirine yakınlaştırır.
1 Buharî, Savm, 8.
34
İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI
DÜŞÜNELİM-YAZALIM_______________
“Onlar, kendi canları çekmesine rağmen yemeği yoksula, yetime ve esire yedirirler. Biz sizi
Allah rızası için doyuruyoruz; sizden ne bir karşılık ne de bir teşekkür bekliyoruz (derler).”
İnsan suresi, 8-9 ayetler.
“Müminler birbirlerine merhamet etmekte, birbirlerini sevmekte ve birbirlerini korumakta
bir vücudun organları gibidir. Vücudun herhangi bir organı hastalandığında bütün vücut bundan rahatsız olur. Aynı şekilde bir mümin de sıkıntı içinde bulunduğunda diğer müminler onun
sıkıntısını, derdini ve üzüntüsünü paylaşırlar.”
Buharî, Edeb, 27.
Yukarıdaki ayet ve hadiste anlatılmak istenen ortak düşünceyi yazınız.
Hac ibadeti Müslümanı günahlarından arındırır, kötü davranışlardan uzaklaştırır. Arafat’ta toplanan müminler, günahlarına karşı bir özeleştiri fırsatı elde ederler. Şeytan taşlama esnasında bütün
kötülüklere karşı mücadele edeceklerine dair söz vermiş olurlar. Hac ibadeti esnasında saflığı, temizliği, günahlardan arınmışlığı temsil eden ihram giyen her insan tarağın dişleri gibi Allah’ın huzurunda
eşitlenmektedir. Dünyanın dört bir yanından gelmiş farklı kültür, dil, anlayış ve ırktan insanlarla birlikte ibadet eden müminler, birlikte yaşamayı öğrenirler. Hac ibadeti, farklılıklara saygılı olmayı, üstünlüğün ırkta ve renkte değil, takvada olduğunu öğretir. Kişinin sosyal ve kültürel açıdan gelişmesi,
başkalarıyla kaynaşması için iyi bir zemin oluşturur. Farklı ırk, dil ve kültürden insanların aynı amaç
için bir araya gelmiş olmaları ve birlikte hareket etmeleri, aralarındaki kardeşliğin artmasını sağlar.
İbadetlerin, insanın kötü düşünce ve davranışlardan uzaklaşmasında önemli bir yeri vardır. Kişi
Rabb’ine, kendisine, ailesine, topluma, insanlığa ve diğer bütün varlıklara karşı sorumluluk duygusuyla davranarak kötülüklerden kaçınır. Bu ahlaki özelliklerden ikisi de sabır ve diğerkâmlık duygularıdır. Diğerkâmlık, kişinin kendisinin de ihtiyacı olan bir şeyi başka insanlarla paylaşması, gerektiğinde başkalarına yardım etmesidir. Bu konuda Kur’an’da şöyle buyrulmaktadır: “…Kendileri zaruret
içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa
işte onlar kurtuluşa erenlerdir.”1
Hastane, okul, çeşme, cami ve köprü gibi toplumun yararlandığı mekânları yaptırmak dinimizce
“sadaka-i cariye” olarak nitelendirilmektedir. “Sadaka-i cariye”, kişi öldükten sonra da işlevi devam
eden hayırları ve yardımları ifade eder. Peygamberimizden rivayet edilen bir hadise göre bu tür yar1 Haşr suresi, 9. ayet.
35
2. ÜNİTE
dımlarda bulunanların öldükten sonra
da amellerine sevap verilmeye devam
PAYLAŞALIM_______________
edilir.1
Toplumdaki suçların azalmasında ibadetlerin rolü
İbadetlerin birçoğu cemaat hâlinde
nedir? Düşüncelerinizi nedenleriyle birlikte arkadaşlayapılır. Bu ise kişiler arasında birlik
rınızla paylaşınız.
şuurunun uyanmasına katkı sağlar. Cemaatle kılınan beş vakit namaz, cuma
ve bayram namazları, hac vesilesiyle
Mescid-i Haram’da kılınan namazlar, toplumsal dayanışmayı ve yardımlaşmayı geliştirir. Aynı safta
bulunan insanlar, birbirlerinin dert ve üzüntülerini paylaşarak bunların giderilmesinde iş birliği yaparlar. Bilmediklerini öğrenme, eksiklerini giderme ve hatalarını düzeltme fırsatı yakalarlar. İyilik yapma
konusunda yarışırlar. Böylece aralarındaki kardeşlik duyguları pekişir. Birlikte yapılan ibadetler, insanlar arasındaki her türlü makam, mevki, rütbe, ırk üstünlüğü anlayışını ortadan kaldırmak suretiyle
eşitlik duygusu oluşturur, toplumsal kaynaşmaya yardımcı olur.
İbadetlerin toplumsal faydalarından biri de kişide oluşturduğu sorumluluk duygusudur. İnsan, bu
sorumluluğun gereği olarak başkalarının ibadet etme hakkına saygı duyar. Çünkü farklı inanç ve düşünce biçimlerine saygı duymak, tahammül etmek ve onları olgunlukla karşılamak bir erdemdir.
İbadetler insanlar arasındaki yardımlaşmayı teşvik eder.
1 Müslim, Vasiyyet, 14.
36
İSLAM’DA İBADETLERDE İLKELER VE İBADETLERİN FAYDALARI
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Hangi davranışlar ibadet sayılır? Belirtiniz.
2. İbadetler insanın yaratanı ile ilişkisini nasıl güçlendirir? Anlatınız.
3. Oruç ve zekât ibadetinin toplumsal faydaları nelerdir?
4. İbadetler insanları kötülükten nasıl alıkoyar? Örneklerle açıklayınız.
5. Namaz, oruç ve hac ibadetleri insanların kaynaşmasına nasıl katkı sağlar?
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Peygamberimiz aşağıdaki ibadetlerden hangisinde kulun Allah’a en yakın olduğunu belirtmiştir?
A) Namaz
B) Oruç
C) Zekât
D) Hac
E) Kurban
2. “Onlar, kendi canları çekmesine rağmen yemeği yoksula, yetime ve esire yedirirler. Biz sizi
Allah rızası için doyuruyoruz; sizden ne bir karşılık ne de bir teşekkür bekliyoruz (derler).”
(İnsan suresi, 8,9 ayetler.)
Yukarıdaki ayetlerde vurgulanan ahlaki özellik aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
A) Sabır
B) Şükür
C) Diğerkâmlık
D) Tevazu
E) Cesaret
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(diğerkâmlık, Kur’an, zekât, oruç)
1. Hz. Aişe, Peygamberimizin ahlakını …………………....………..olarak tanımlamıştır.
2. Kişinin kendisinin de ihtiyacı olan bir şeyi başka insanlarla paylaşması, gerektiğinde başkalarına
yardım etmesi ………………………………… olarak adlandırılır.
3. İnsandaki sabır davranışının gelişimine en fazla katkıda bulunan ibadet ………..........…...........dır.
Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz.
(…) İslam bilginleri Allah’ın bütün emir ve yasaklarının insanların yararına yönelik olduğu konusunda görüş birliği içindedirler.
(…) İhlas, ibadetin sırf Allah rızası için yapılmasıdır.
(…) Riya, ibadetin özüdür.
(…) İbadetlerin temel ilkelerinden birisi de sürekliliktir.
37
2. ÜNİTE
D. Aşağıdaki tabloları doldurunuz.
1. İbadetler bireye ve topluma neler kazandırır?
Bireye Kazandırdıkları
Topluma kazandırdıkları
Kişinin Allah’a olan inancını pekiştirir.
Birlikte yaşama bilincini geliştirir.
2. Aşağıda verilen ibadetler hangi davranışların gelişimine katkıda bulunur. Buna göre ibadetleri ve
davranışları eşleştiriniz.
EŞLEŞTİRELİM
38
1
Namaz
Yardımseverlik
2
Oruç
Alçak gönüllülük
3
Zekât
Din kardeşliği ve hoşgörü
4
Hac
5
Dua
1
Kötülük ve çirkinlikten sakınma
Sabır
ÖĞRENME ALANI: HZ. MUHAMMED (S.A.V.)
3. ÜNİTE : HZ. MUHAMMED’İN ÖRNEKLİĞİ
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. Peygamberler hangi özelliklerinden dolayı insanlara örnek olmuşlardır? Araştırınız.
2. Toplumun barış ve huzuru için adalet neden önemlidir? Düşününüz.
3. Ehl-i beyt ne demektir? Araştırınız.
4. Hz. Muhammed’in güzel ahlakıyla ilgili birer ayet ve hadis meali bulunuz.
39
3. ÜNİTE
1. Kur’an’da Örnek İnsan ve Özellikleri
Örnek bir insanda hangi özellikler bulunmalıdır? Düşününüz.
Yüce Allah, insanı mükemmel bir varlık olarak yaratmıştır. Kur’an-ı Kerim’de, bu durum şöyle
ifade edilmiştir: “Biz, gerçekten insanı en güzel bir biçimde yarattık.”1 Bununla birlikte insanoğlu
söz ve davranışlarından sorumlu tutulmuştur. Nitekim bir ayette bu husus şöyle açıklanmıştır: “İnsan, kendisinin başıboş bırakılacağını mı sanır!”2
Yüce Allah, peygamberler ve kitaplar göndererek insanlara doğru yolu göstermiştir. Ayrıca gönderilen peygamberler insanlara örnek olmuşlardır. Allah, “Ve sen elbette yüce bir ahlâk üzeresin.”
buyurarak Hz. Muhammed’in güzel ahlakını övmüştür.3
Allah’ın emrettiği güzel davranışları öğrenip uygulayan ve yasakladığı kötü davranışları terk
eden her insan örnek insandır. Kur’an-ı Kerim’de örnek insanın özellikleri sayılmış ve bu güzel
özelliklere sahip olmamız istenmiştir. Bir ayette bu hususta şöyle buyrulur: “Onlar gayba inanırlar,
namaz kılarlar, kendilerine verdiğimiz mallardan Allah yolunda harcarlar.”4 Bunun yanında
boş ve yararsız işlerden uzak durmak, sözünde durmak, emanete riayet etmek,5 bollukta ve darlıkta
Allah yolunda harcamak ve affedici olmak6 Kur’an’da örnek insanın özelliklerinden bazıları olarak
sayılmıştır.
BULALIM_______________
Kur’an’da örnek insan ve özelliklerini aşağıdaki ayetlere bakarak bulunuz.
Kur’an’daki Yeri
İnsanın Özellikleri
“Yine onlar (o müminler) ki, emanetlerine ve ahitlierine riayet ederDoğruluk
ler.”
Mü’minun suresi, 8. ayet.
“Rabb’inizin bağışına ve takva sahipleri için hazırlanmış olup genişliği
gökler ve yer kadar olan cennete koşun!”
...................
“Onlar, harcadıklarında ne israf ne de cimrilik edenlerdir. Onların
harcamaları, bu ikisi arası dengeli bir harcamadır. ”
...................
“Onlar, yalana şahitlik etmeyen, faydasız boş bir şeyle karşılaştıkları
zaman, vakar ve hoşgörü ile geçip gidenlerdir.”
...................
Âl-i İmran suresi, 133. ayetler.
Furkân suresi, 67. ayet.
Furkân suresi, 72. ayet.
1 Tî
Tîn suresi,
i 44. ayet.
2 Kıyâme suresi, 36. ayet.
3 bk. Kalem suresi, 4. ayet.
4 Bakara suresi, 3. ayet.
5 bk. Mü’minûn suresi, 3 ve 8. ayetler.
6 bk. Âl-i İmrân suresi, 133. ayet.
40
HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ
2. Hz. Muhammed Bizim İçin Bir Örnektir
Peygamberler, Allah’ın gönderdiği dini bizzat yaşayarak uygulayan örnek insanlardır. Onlar, vahiy
yoluyla kendilerine bildirilen inanç, ibadet ve ahlak ilkelerini tebliğ etmelerinin yanı sıra bunların anlaşılması ve uygulanması hususunda insanlara model olma sorumluluğunu da taşımışlardır. Kur’an-ı
Kerim’de, bütün peygamberlerin kendilerine uyulması, dolayısıyla örnek alınmaları için gönderildiği
şöyle belirtilir: “Biz her peygamberi sırf, Allah’ın izni ile itaat edilmek üzere gönderdik…”1
Hz. Muhammed’in, Allah’a bağlılığı, inancındaki sebatı, ibadete düşkünlüğü, Allah yolundaki kararlılık ve
fedakârlıkları, düşmanlarına karşı gösterdiği sabrı birçok ayette anlatılmıştır. Hz.
Peygamber, insanlara ve diğer canlılara
karşı duyduğu sevgi ve şefkati, affediciliği, dürüstlük ve adaleti gibi pek çok meziyet ve erdemiyle insanlara bir örnek olarak gösterilmektedir.2 Onun güzel ahlakı
övülmekte ve ona itaat Allah tarafından
emredilmektedir. Bu konuda Allah şöyle
buyurur: “Allah’a ve Peygambere itaat edin ki size merhamet edilsin.”3 Hz. Peygamber ise,
“Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.”4 diyerek gönderiliş gayesini özetlemiştir.
Allah’ın mesajını doğru anlamak için
Hz. Peygamberi doğru anlayıp örnek almak
gerekir. Hz. Muhammed, dini anlamada ve
yaşamada yegâne örnektir.
Allah Resulü; insan ilişkilerinde son derece dürüst, açık sözlü, adaletli ve hoşgörülüydü. Konuşmalarında hakkı söylemekten
çekinmezdi. Kişileri hedef almaz, onların
davranışlarına dikkat çeker veya konular
hakkında genellemeler yapardı.
YORUMLAYALIM_______
“Beni namaz kılarken gördüğünüz şekilde
namaz kılınız.”
Buharî, Ezan, 18.
Hz. Peygamberin örnekliği açısından yukarıdaki hadisi yorumlayınız.
1 Nisâ suresi, 64. ayet.
2 Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, C 30, s. 445.
3 Âl-i İmrân suresi, 132. ayet.
4 İmam Malik, el-Muvatta, Hüsnü’l-Huluk, 8.
41
3. ÜNİTE
Hz. Muhammed’in ahlakı Kur’an ahlakı idi.
Bir sahabe Hz. Aişe’ye, Hz. Peygamberin ahlakı
hakkında sormuştu, Hz. Aişe şöyle dedi: “Sen,
hiç Kur’an okumuyor musun?” Sahabe, “Evet,
okuyorum.” deyince Hz. Aişe şöyle devam etti:
“İşte, Allah’ın Elçisinin ahlakı, Kur’an’dı.”1
Hz. Peygamber şefkatli bir baba, iyi bir aile
reisi ve akrabalarına önem veren bir insandı.
Onlarla ilgilenmek ve sıkıntılarını gidermek
onun yüce ahlakının bir gereği idi. Bu konuda,
“Müminler arasında imanca en olgun olanı,
ahlakça en güzel olanıdır. En hayırlınız da
ailesine hayırlı olandır.”2 diyerek müminlere
ışık tutmuştur.
DEĞERLENDİRELİM_______
“İnsanlara hidayet (Kur’an) geldikten sonra onların iman etmelerine ancak, ‘Allah, bir
beşeri mi peygamber olarak gönderdi?’ demeleri engel olmuştur. De ki: ‘Eğer yeryüzünde,
(insanlar yerine) yerleşip dolaşan melekler
olsaydı, elbette onlara gökten bir melek peygamber indirirdik.’ ”
İsrâ suresi, 94, 95. ayetler.
Yukarıdaki ayeti dikkate alarak peygamberlerin neden meleklerden seçilmediğini değerlendiriniz.
Hz. Peygamber, çalışkan bir insandı. Arkadaşlarına da daima çalışmayı tavsiye etmiştir.
Bu konuda, “Hiç kimse kendi elinin emeği ile kazandığından daha hayırlı bir lokma yiyemez.”3
buyurarak insanları üretmeye ve çalışarak kazanmaya teşvik etmiştir.
NOT EDELİM_______________
Kur’an’a göre Hz. Muhammed:
- En güzel örnektir.
“Andolsun, Allah’ın Resulünde sizin için Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı uman, Allah’ı
çok anan kimseler için güzel bir örnek vardır.”
Ahzâb suresi, 21. ayet.
- Son peygamberdir.
“Muhammed, sizden herhangi birinin babası değil; fakat Allah’ın Resulü ve nebilerin sonuncusudur...”
Ahzâb suresi, 40. ayet.
- Yüce ahlak sahibidir.
“Sen elbette yüce bir ahlak üzeresin.”
Kalem suresi, 4. ayet.
- Ölümlü bir beşerdir.
“(Ey Muhammed!) Şüphesiz sen de öleceksin onlar da ölecekler.”
1 Müslim
Müslim, Müsafirîn
Müsafirîn, 139
139.
2 Tirmizî, Rada, 11; Ebu Davut, Sünnet, 15.
3 Buharî, Buyu, 15.
42
Zümer suresi, 30. ayet.
HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ
2.1. Hz. Muhammed’in Güvenilirliği
Hz. Muhammed, asla yalan söylemeyen, emanetlere riayet eden ve son derece güvenilir bir insandı. O, gençliğinde her türlü cahiliye kötülüklerinden, putlardan, kumardan, içki meclislerinden
ve çirkin eğlencelerden uzak durmuştur. O, erdemli davranışlarıyla yaşadığı toplumun takdirini
kazanmıştır.
Mekkeliler, gençliğinde Hz. Muhammed’e en
değerli eşyalarını rahatlıkla teslim ederlerdi. Bu
güven peygamberlikten sonra da devam ediyordu. Nitekim hicret ederken yanındaki emanetleri sahiplerine vermek üzere evinde bıraktığı Hz.
Ali’ye teslim etmiştir.1
Hz. Muhammed, gençliğinde Erdemliler Birliği (Hilfu’l-Fudul)’ ne katıldı. Mekke’de zayıf
ve kimsesizlerin haklarını savunmak, adaleti tesis etmek ve zulme son vermek bu teşkilatın en
önemli göreviydi. Bu birlik, uzun süre etkin bir
biçimde faaliyetlerini sürdürmüştür. Allah Resulü, peygamberlikten sonra da bu sözleşmeden hep
övgüyle bahsetmiştir. “Böyle bir teklif gelse yine
katılırım.” demiştir.2 Hz. Muhammed, zekâsı,
güzel ahlakı, sağlam karakteri ve dürüstlüğü ile
herkesin güvenini kazanmıştır. Bu yüzden henüz
peygamber olmadan önce bile insanlar ona dürüst
ve güvenilir anlamına gelen “Muhammedü’lEmin” (Güvenilir Muhammed) lakabını vermiştir. Mekke’de “El-Emin” (Emin kişi) sadece onun
lakabı olmuştur.3
Tezhipli Hz. Muhammed hattı
Hat:Osman ÖZÇAY
NOT EDELİM_______
Hz. Muhammed şöyle buyurmuştur:
“Münafığın(ikiyüzlünün) belirtisi üçtür:
- Konuştuğu zaman yalan söyler.
- Söz verdiği zaman sözünde durmaz.
- Bir emanet kendisine bırakıldığında ihanet eder.”
Buharî, İman, 24.
Peygamberimiz, güvenirlilikle imanı, emanete ihanetle inançsızlığı bir tutmuş ve bu hususta şöyle buyurmuştur: “Kişinin kalbinde iman ve küfür bir arada bulunmaz. Doğruluk ile yalancılık,
güvenirlilik ile hainlik de bir arada olmaz.”4 Konuyla ilgili diğer bir hadiste Hz. Peygamber, “Mümin, insanların kendisine güven duyduğu kimsedir. Müslüman, Müslümanın dilinden ve elinden
zarar görmediği kişidir. Muhacir ise kötülüklerden kaçandır. Nefsim kudret elinde olan Allah’a
yemin ederim ki kötülüklerinden komşusunun emin olmadığı kimse cennete giremez.”5 buyurarak
dinimizin dürüstlüğe ne kadar önem verdiğini ortaya koymuştur.
1 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, C 1, s. 175.
2 Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 1, s. 317.
3 Ahmet Cevdet Paşa, Peygamber Efendimiz, s. 26; İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 79.
4 Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 2, s. 349.
5 Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 3, s. 154.
43
3. ÜNİTE
YORUMLAYALIM_______
Bazen düşmanları bile Resulü Ekremin üstün şahsiyetini övmek zorunda kalmışlardı. Ebu Süfyan
ticaret için gittiği Suriye’de Bizans İmparatoru Herakliyus’un Peygamber hakkındaki sorularına cevap verirken Hz. Muhammed’in asil bir aileden geldiğini, hiç yalan söylemediğini, insanları putlara
tapmaktan alıkoymaya çalıştığını, onları Allah’ın birliğine inanmaya, namaz kılmaya, zekât vermeye
davet ettiğini ve kendisine inananların asla dinlerini terk etmediklerini ifade etmişti. Hz. Peygamberin
en belirgin özelliklerinin doğruluk, iffet, ahde vefa ve emanete riayet olduğunu söylemişti.
Buharî, Bed ü’l-Vahiy, 6.
Yukarıdaki metni Peygamberimizin güvenilirliği açısından yorumlayınız.
2. 2. Hz. Muhammed’in Merhametli Oluşu
“Merhamet etmeyene merhamet edilmez.”
Buharî, Edeb, 18.
Yukarıdaki hadiste verilmek istenen mesaj nedir?
Merhamet; acımak, lütufta bulunmak, yufka yürekli olmak, iyilik yapmak, koruyup kollamak, ilgi
ve şefkat göstermek anlamlarına gelir. Bu güzel duygularla yapılan her türlü iyilik, evlat sevgisi, ana
babaya saygı ve itaat, akraba ziyaretleri, yaşlılara, yoksullara, hastalara, engellilere, yetim ve kimsesizlere yardım etmek gibi erdemlerin tamamı, merhamet duygusunun birer yansımasıdır.
Âlemlere rahmet olarak gönderilen Hz. Muhammed, son derece merhametli ve alçak gönüllü bir insandı. O , gençliğinden itibaren küçüklere şefkat gösterir, güçsüz yetim ve kimsesizleri
korurdu. Yaşlılara saygı gösterir, hastaları ziyaret eder, dost akraba ve misafirlerine çok önem
verirdi. Asla kibirlenmez, hiç kimseyi küçümsemezdi. İnsanlarla ilişkilerinde saygı, sevgi, dürüstlük ve nezaket kurallarına riayet ederdi. Aile
içi huzura çok önem verir, eş ve çocuklarına daima şefkat ve merhametle davranırdı. Kendisine
peygamberlik verildikten sonra da onun bu tevazusu, şefkat ve merhameti devam etmiştir.
44
BİLGİ KUTUSU_______
“...O, merhamet etmeyi kendi zatına farz
kıldı...”
En’âm suresi, 12. ayet.
“(Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere
rahmet olarak gönderdik.”
Enbiyâ suresi, 107. ayet.
HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ
Allah, rahmet peygamberi olarak göndermiş olduğu Hz. Muhammed’i sürekli vahiy ile destekleyip ona yol göstermiştir. Kur’an’da onun güzel ahlakı ve merhameti övülerek şöyle buyrulmuştur:
“Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi…”1
Hz. Peygamber daima Kur’an’a uygun hareket ederek herkese şefkat, merhamet ve adaletle muamele etmiştir. O, sadece inananlara değil, inanmayanlara karşı da merhametliydi. Kendisine kötülük yapan kavmi için, “Rabb’im, kavmimi bağışla çünkü onlar bilmiyorlar.”2 diye dua etmiştir.
Yine savaşlarda müşrik de olsalar kadın ve çocukların öldürülmelerini yasaklamış ve “…Kadınları
ve çocukları öldürmeyiniz.”3 buyurmuştur. Esirlere güzel muamele etmiş, kıyafeti kötü olanları
giydirmiş4 ve onları asla incitmemiştir. O, yardıma muhtaç herkesin yardımına koşmuş, yetimlerle
bizzat ilgilenmiş ve ilgilenilmesini teşvik etmiştir. Bu hususta, “Müslüman evlerinin en hayırlısı içinde yetim bakılıp iyilik edilen evdir; en kötüsü ise içinde yetime kötülük edilen evdir.”5
buyurmuştur. Dul kadınlara ve yoksullara yardım edenlerin Allah yolunda cihat etmiş gibi sevap
kazanacağını söylemiştir.6 Köleler hakkında, “Onlar sizin kardeşleriniz ve ellerinizin altında bulunan birer emanettir. Yanlarında kardeşleri bulunanlar yediklerinden onlara da yedirmeli,
giydiklerinden giydirmelidir. Güçlerinin yetmeyeceği işleri onlara yaptırmasınlar. Eğer böyle
bir iş yaptıracak olurlarsa kendilerine yardım etsinler.”7 buyurmuştur.
NOT EDELİM___________
Hz. Peygamber, hayvanlara karşı da son
derece merhametliydi. Mekke’nin fethine
giderken yolun kenarında yeni doğmuş
yavrularını emziren bir köpek gördü. Rahatsız edilmemesi için bir sahabeye orada
nöbet tutmasını emretti.
İsmail Lütfi ÇAKAN, Örnek Kul Son Resul, s. 40.
1 Âl-i İmrân suresi, 159. ayet.
2 İbn Mace, Fiten, 23.
3 İmam Malik, Muvatta, Cihad, 3.
4 Buharî, Cihad, 143.
5 İbn Mace, Edeb, 6.
6 Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 30, s. 426.
7 Buharî, İman, 22.
45
3. ÜNİTE
2.3. Hz. Muhammed’in Adaletli Oluşu
“Kur’an’ın iki temel konusu tevhit ve adalettir” sözüyle verilmek istenen mesaj nedir?
Adalet; insaflı ve doğru davranmak, zulmetmemek, eşit tutmak ve her şeyi yerli yerince yapmak
gibi anlamlara gelir. Dinî bir terim olarak adalet, hak yol üzere dosdoğru olmak, dinin emir ve yasaklarına uymak, haklıya hakkını, haksıza cezasını vermek, suç ve ceza oranına dikkat etmektir.
Kur’an-ı Kerim’de Allah; konuşmada, şahitlikte, yargıda, barışın sağlanmasında, borçlanmalarda,
senet düzenlemede ve aile hayatında adil olunmasını emretmiştir.1 Kur’an’da adaletle ilgili pek çok
ayetin olması Allah’ın adalet konusuna verdiği önemi göstermektedir. Bu konuda Allah şöyle buyurmaktadır: “Allah, size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz
zaman adaletle hükmetmenizi emrediyor. Doğrusu Allah, bununla size ne güzel öğüt veriyor!
Şüphesiz ki Allah, hakkıyla işitendir, hakkıyla görendir.”2 Öte yandan Allah, şahitlik yaparken
adaletli davranmayı emretmiş ve “Ey iman edenler! Kendiniz, ana babanız ve en yakınlarınızın
aleyhine de olsa Allah için şahitlik yaparak adaleti titizlikle ayakta tutan kimseler olun. (Şahitlik
ettikleriniz) zengin veya fakir de olsalar (adaletten ayrılmayın)…”3 buyurmuştur.
Bir toplumda adalet varsa orada dayanışma, barış, huzur ve mutluluk vardır. Adaletin güvencesi olan hukuk işliyorsa orada haksızlık ve zulüm olmaz.
Aksi durumda toplum daima, huzursuzluk ve adaletsizlikle karşı karşıya kalır.
Peygamberimiz, her konuda olduğu gibi
adalet konusunda da çok hassas davranmıştır. Gençliğinden itibaren insanlar
Hz. Muhammed’in adaletine güvenmiş
ve onun hakemliğine başvurmuştur.
Kendisine peygamberlik geldikten sonra da Allah’ın emirleri doğrultusunda
ayrım yapmadan herkese karşı adaletle
davranmıştır. O, kız ve erkek çocuklar
arasında ayrım yapmamış, bu ayrımı
yapanlara da, “Çocuklarınız arasında
adaleti uygulayınız.”4 diyerek uyarıda
bulunmuştur.
1 Dinî Kavramlar Sözlüğü, s. 5,6.
2 Nisâ suresi, 58. ayet.
3 Nisâ suresi, 135. ayet.
4 Buharî, Hibe, 12-13.
46
TARTIŞALIM_______
“Toplumlar sevgiyle kaynaşır, adaletle ayakta durur.”
İbrahim SARIÇAM,
Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 276.
Yukarıdaki cümlenin ifade ettiği anlam üzerinde
arkadaşlarınızla tartışınız.
HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ
Toplumun hakları söz konusu olduğunda suçlunun mevki ve itibarı ne olursa olsun Hz. Peygamber,
mutlaka adaleti uygulamıştır. Örneğin, Medine’nin önde gelen ailelerinden birine mensup olan bir kadın
hırsızlık yapmıştı. Bu olay Hz. Peygamber’e haber verilince aile üyeleri, onun bu kadını affetmesi için
aracı olacak birini aradılar. Fakat bu konuyu Hz. Peygamber’e söylemeye kimse cesaret edemedi. Sonunda Peygamberimizin sevdiği bir sahabe olan Üsame bin Zeyd’i buldular. Üsame, Hz. Peygamber’den
kadını affetmesini istedi. Onun böyle bir istekle gelmesine çok üzülen Peygamberimiz şunları söyledi:
“İsrail oğulları, aralarından mevki ve makam sahibi kişiler hırsızlık yaparsa onlara dokunmazlardı. Ama zayıf ve kimsesiz kişiler hırsızlık yaptığında onları cezalandırırlardı. Eğer hırsızlık yapan bu
YORUMLAYALIM_______
kadın Mahzumoğulları’ndan biri değil de kendi kızım Fatıma bile olsaydı, onu da cezalandırırdım.”1
Böylece Hz. Peygamber, suçlu olan kendi çocuğu dahi
olsa onu cezalandıracağını söyleyerek adalet konusunda ne kadar hassas olduğunu ortaya koymuştur.
Peygamberimiz, istemeden birinin canını incitecek
olursa karşı taraftan mutlaka helallik almıştır.2 Daha
önce İslam’a ve Hz. Peygamberin şahsına karşı ağır
hakaretlerde bulunan kimseler, Mekke’nin Fethi’nden
sonra onun huzuruna gelip Müslüman oldukları zaman
Hz. Peygamber onları affetmiş ve hayatlarını teminat
altına almıştır.3
“Şüphesiz Allah, adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi emreder; hayâsızlığı, fenalık ve azgınlığı da
yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size
öğüt veriyor.”
Nahl suresi, 90. ayet.
Adalet ve toplumsal kaynaşma açısından yukarıdaki ayeti yorumlayınız.
2.4. Hz. Muhammed’in Kolaylaştırıcılığı
“Şüphesiz ki bu din kolaylıktır. Dini zorlaştıran hiç kimse yoktur ki din onu yenmesin...”
Buharî, İman, 11.
Yukarıdaki hadiste verilmek istenen mesaj nedir?
İİslam dininin gayesi, insanların dünyada mutlu olmalarını, ahirette ise ebedî kurtuluşa ermelerini
sağlamaktır. Kur’an-ı Kerim, bunu şöyle ifade etmiştir: “…Allah sizin için kolaylık ister, zorluk
istemez…”4 Bir diğer ayette ise, “Allah hiç kimseye gücünün yeteceğinden başka yük yüklemez…”5
buyurmuştur. Dinin temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’i de kolay ve anlaşılır kıldığını, “Andolsun
biz Kur’an’ı, anlaşılıp öğüt alınması için kolaylaştırdık. O halde düşünüp öğüt alan yok mu? ”6
ayetiyle bildirmiştir.
1 Buharî, Fezailü Ashab, 18; Hudud, 11-12.
2 Ebu Davut, Sünen, 14.
3 İmam Malik, Muvatta, Nikâh, 20.
4 Bakara suresi, 185. ayet.
5 Bakara suresi, 286. ayet.
6 Kamer suresi, 17. ayet.
47
3. ÜNİTE
Hz. Muhammed, daima kolaylaştırıcı özelliğiyle bizlere örnek olmuştur. O, dini nasıl anlamış ve
nasıl yaşamışsa biz de öyle anlamalı ve yaşamaya çalışmalıyız. Çünkü Allah, onun rehberliğinde dinin
kolay olduğunu ve onun lisanıyla Kur’an’ı kolaylaştırdığını şöyle beyan etmiştir: “(Ey Muhammed!)
Biz onu (Kur’an’ı) senin dilinle kolaylaştırdık ki düşünüp öğüt alsınlar.”1 O da bu rehberliği ve
örnekliğini hakkıyla yerine getirmiştir.
Hz. Peygamber, “Allah beni zorlaştırıcı olarak değil, öğretici ve kolaylaştırıcı olarak
gönderdi.”2 buyurarak kendisinin bu hususta eğitici ve öğretici bir rehber olduğunu ifade etmiştir.
Ayrıca “Kolaylaştırın, zorlaştırmayın; müjdeleyin, nefret ettirmeyin.”3 diyerek de kolaylaştırıcılığı teşvik etmiştir. Din doğru anlaşılmadığı zaman, zorlaştırılarak yaşanmaz hâle gelebilir. Onun
kolay olanı tercih etmesiyle ilgili Hz. Aişe’den gelen bir rivayet şöyledir: “Resulullah iki işten birini
tercih etmek durumunda kaldığında günah olmamak şartıyla daima kolay olanını tercih ederdi.
Günah söz konusu olunca ondan en uzak olan kimseydi…”4
Hz. Peygamber, namaz sırasında ağlayan bir çocuğun sesini duyunca namazı çabuk kıldırmış ve “Annesine sıkıntı
vermekten korkup kısa kestim.”5 demiştir. Bizler de Peygamberimizin söz
ve uygulamalarını dikkate almalıyız.
İslam’daki kolaylık dinin özüne bir
müdahale değildir. Çünkü Allah zaten
kullarına taşıyamayacakları herhangi bir
yük yüklememiştir.
YORUMLAYALIM_______
“Sattığında, satın aldığında ve hakkını aradığında
kolaylık gösterene Allah rahmet etsin.”
Buharî, Buyu, 16; İbn Mace, Ticarat, 28.
Yukarıdaki hadisi Hz. Peygamberin kolaylaştırıcılığı
açısından yorumlayınız.
2.5. Hz. Muhammed’in Hoşgörüsü
“Yaratılanı hoşgör, yaratılandan ötürü” sözüyle verilmek istenen mesaj nedir?
H
ö ü müsamaha
ü
h ve anlayış
l
ö
k aykırı
k görüşlere
ö ü l sabırla
b l kkatlanmak,
l
k diğ
ü
Hoşgörü;
göstermek,
diğer iinanç ve dü
düşüncelere saygılı olmaktır. Fikirlerinden dolayı başkalarına karşı şiddet kullanmamaktır. Hoşgörü, beşerî
münasebetlerin temeli ve medeni dünyanın yükselen bir değeridir. İnsanlık bugün her zamankinden
daha fazla hoşgörüye muhtaçtır. Çünkü hoşgörü sadece aynı dinin mensupları arasında değil, farklı
dinin inananları arasında da olmalıdır.
Hoşgörülü olmak, Yüce Allah’ın emirlerindendir. Kur’an-ı Kerim’in birçok ayetinde hoşgörülü olmak, öfkeyi yenmek, affedici olmak ve kötülüğe iyilikle karşılık vermek gibi erdemli davranışlar emredilmiştir. Bu durum Kur’an’da şöyle anlatılmaktadır: “Sen af yolunu tut, iyiliği emret, cahillerden
yüz çevir.”6 Bir diğer ayette ise, “…Sen şimdi güzel bir şekilde hoşgörü ile muamele et.”7 ifadesiyle hoşgörünün önemine değinilmiştir.
1 Kamer suresi, 32. ayet.
2 Müslim, Talak, 29.
3 Buharî, İlim, 11; Müslim, Cihad, 6.
4 Buharî, Menakıb, 23.
5 Buharî, Ezan, 65.
6 A’râf Suresi, 199. ayet.
7 Hicr Suresi, 85. ayet.
48
HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ
Hz. Muhammed, bu ayetler doğrultusunda hareket edip insanlarla ilişkilerinde daima hoşgörülü olmuştur. Hiç kimseye kaba davranıp kırmamış, asla çirkin söz söylememiştir. Görgüsüz kimselerin kaba
davranışları karşısında gülümsemekle yetinmiş, onlara karşılık vermemiştir.1 Öte yandan arkadaşlarına da
anlayışlı ve hoşgörülü olmalarını tavsiye edip şöyle
buyurmuştur: “Hoşgörülü ol ki hoş görülesin.”2
DEĞERLENDİRELİM_______
Hz. Peygamber gayrimüslimlere de hoşgörülü davHz. Muhammed, huzurunda koranmıştır. Necran Hristiyanlarının Medine’deki
nuşurken korkup titreyen bir şahsa,
peygamber mescidinde kendi ibadetlerini yapma“Sakin ol! Ben bir kral değilim. Ben
larına müsamaha göstermiştir. Bu, bir inanç, ibadet
sadece kurutulmuş et yiyen bir kadıhürriyeti ve garantisi örneğidir.3 Mekke’nin fethinde
nın oğluyum.”
kendisine o kadar işkence ve düşmanlık yapmış olan
İbn Mace, Et’ime, 30.
Mekke müşriklerine Hz. Yusuf’un kardeşlerine deYukarıdaki hadisi Peygamberimizin
diği cümleye benzer bir hitapla, “Bugün hiçbir şetevazu ve hoşgörüsü yönünden değerkilde size herhangi bir kınama, aşağılanma olmalendiriniz.
yacaktır. Gidiniz! Hepiniz hür ve serbestsiniz!”4
diyerek tarihî bir insanlık dersi vermiştir.
2.6. Hz. Muhammed’in Sabrı ve Kararlılığı
“Ve Rabb’in için sabret.”
Müddessir suresi, 7. ayet.
Sizce Allah için sabretmek ne demektir?
Sözlükte sabır; dayanma ve dayanıklılık anlamına gelir. Dinî ve ahlaki bir kavram olarak sabır; inandığı hak yolda kararlılıkla yürüme azmi,
güçlüklere dayanma gücüdür. Hakkı savunmaktan vazgeçmemek ve başa gelen musibetlere Allah için göğüs germektir. Sabır, başarı ve zafere
olan kesin inanç ve bu uğurda gösterilen kararlı
tavırdır. Allah’a sığınıp kalp sükûnetiyle ve ruh
dengesini bozmadan ahiret ecrini beklemektir.
Başarılı olmak için sabır ve kararlılık gerekir.
1 Ebu Davut, Edeb, 1.
2 Ahmet bin Hanbel, C 1, s. 248.
3 İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 278.
4 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, C 1, s. 268.
49
3. ÜNİTE
Kur’an-ı Kerim’de sabırla ilgili
pek çok ayet vardır. Peygamberlerin
tümüne sabır tavsiye edilmiş onlar da
bu tavsiyeye uymuşlar ve ümmetlerine örnek olmuşlardır. Mesela, Hz.
Musa’nın kavmine sabır tavsiyesi
Kur’an’da şöyle ifade edilmiştir:
“Musa, kavmine dedi ki Allah’tan
yardım isteyin ve sabredin...”1 Yüce
Allah, Hz. Muhammed’e de sabrı bir
ayette şöyle öğütlemiştir: “Sabret!
Senin sabrın da ancak Allah’ın yardımı iledir. Onlardan dolayı kederlenme; kurmakta oldukları tuzaktan
Ahlakın başı hilmdir.
Hat:Osman ÖZÇAY
kaygı duyma!”2
Kur’an-ı Kerim’de karşılaştığımız bazı sıkıntı ve zorlukların birer imtihan olabileceği,
bu gibi durumlarda sabretmek gerektiği şöyle
anlatılmıştır: “Andolsun ki sizi biraz korku ve
açlık, mallardan, canlardan ve ürünlerden
biraz azaltma ile imtihan ederiz. Sabredenleri müjdele!”3 Hz. Muhammed, başladığı işi
asla yarım bırakmamış, onca baskı, sıkıntı ve
zorluklara rağmen büyük bir azim ve kararlılıkla yoluna devam etmiştir. On üç yıllık Mekke
Döneminde müşriklerin uyguladığı dinî, ekonomik ve sosyal baskılar ve ambargolar karşısında
o hiçbir zaman ümitsizliğe kapılmamıştır. Bütün bu baskı ve zorluklara büyük bir sabır ve
metanetle karşı koyup direnmiştir. Kötülüklere
boyun eğmemiş, asla aceleci davranmamış ve
Allah’a sığınmıştır. Sabır konusunda en güzel
şekilde örnek olmuş ve ashabına sabrı tavsiye
etmiştir.
1 A’râf suresi,128. ayet.
2 Nahl suresi, 127. ayet.
3 Bakara suresi, 155. ayet.
50
DEĞERLENDİRELİM_______
“Asra yemin olsun ki insan gerçekten
ziyan içindedir. Ancak, iman edip de salih
ameller işleyenler, birbirlerine hakkı tavsiye edenler, birbirlerine sabrı tavsiye edenler
müstesnadır. (Onlar ziyanda değillerdir.)”
Asr suresi, 1-3. ayetler.
Yukarıdaki sureyi iman, amel ve sabır açısından değerlendiriniz.
HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ
Hicret’ten sonra da Mekkeliler, Hz. Peygamberi rahat bırakmamış, ona karşı takipler ve baskılar
devam etmiştir. Neticede Bedir, Uhut ve Hendek savaşları olmuş ve büyük sıkıntılar yaşanmıştır. Uhut
Savaşı’nda Peygamberimizin amcası Hz. Hamza şehit edilince o, çok üzülmüştür. Bütün bu üzüntü ve
olumsuzluklara rağmen Hz. Peygamber sabırlı ve metanetli davranmıştır.
Hz. Peygamber, Mekke’nin fethinde “Eğer ceza verecekseniz, size yapılanın misliyle cezalandırın. Eğer sabrederseniz, elbette bu, sabredenler için daha hayırlıdır.”1 ayeti inince daha önce kendisine düşmanlık edenleri cezalandırma yöntemine gitmemiş ve “Biz sabrederiz, cezalandırmayız.”2
buyurarak tercihini sabırdan yana kullanmıştır. Başka bir hadiste ise “…Kim sabırlı davranırsa Allah
ona sabır verir. Hiç kimseye sabırdan daha hayırlı ve daha geniş bir ihsanda bulunulmamıştır.”3
buyurmuş ve sabırlı olmayı tavsiye etmiştir.
Hz. Muhammed, sabrıyla olduğu gibi kararlılığıyla da Müslümanlar için güzel bir örnek olmuştur.
Peygamberliğin ilk yıllarından itibaren hayatı pahasına İslam’ı yaymayı kararlılıkla sürdürmüştür.
Mekkeliler, önce onu tehdit etmişler, sonuç elde edemeyince de taktik değiştirerek amcası Ebu Talip
aracılığıyla İslam’a daveti bırakması karşılığında ona makam, mevki gibi cazip tekliflerde bulunmuşlardır. Hz. Peygamber, bir kararlılık ifadesi olarak onlara, “Güneşi sağ elime, ayı sol elime verseniz
yine de davamdan vazgeçmem.”4 diyerek tekliflerini reddetmiştir.
3. Kültürümüzde Hz. Muhammed Sevgisi
Allah’ın sevgisini kazanmanın ve bağışlanmanın yolu Hz. Peygamberi sevmek ve onun emirlerine uymaktan geçer. Hz. Muhammed’i sevmek ve ona itaat etmek, Allah’ın emridir. Bunun için
arkadaşları, Resulü Ekreme kendi canlarından daha fazla kıymet vermiş ve onu çok sevmişlerdir.
Resulullah kendilerine seslendiğinde ise, “Canım sana feda olsun, buyur ey Allah’ın Resulü!”5
DÜŞÜNELİM_______
Hz. Ebu Bekir’in Peygamberimize sevgisini ifade ettiği, “Analarımız, babalarımız sana feda olsun ey Allah’ın Resulü!” sözüyle anlatılmak istenen nedir? Düşününüz.
Buharî, Menakıbu’l-Ensar, 45.
1 Nahl suresi, 126. ayet.
2 Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 5, s. 135.
3 Buharî, Zekât, 50.
4 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, C 1, s. 101.
5 Buharî, Menakıbu’l-Ensar, 45; Ahmet bin Hanbel, Müsned, C 5, s. 286.
51
3. ÜNİTE
diyerek karşılık vermişlerdir. Hz. Peygamber de onlara karşı daima büyük bir
şefkat göstermiştir.
Hz. Muhammed’i sevmek tarih boyunca Müslümanlar tarafından dinî bir görev
olarak kabul edilmiş ve bu sevgiyi ifade
eden eserler kaleme alınmıştır. Türk milleti de İslam’ı kabul ettikten sonra büyük bir
sevgi ve saygıyla Hz. Muhammed’e bağlanmış, onun insanlığa sunduğu değerlere
sahip çıkmış ve asırlarca bu uğurda büyük
mücadeleler vermiştir. Binlerce yıldır milletimiz, onun sevgisini gönüllerde yaşatmış, güzel adını dillerden düşürmemiş
ve daima saygıyla onu anmıştır. KültürüKültürümüzde gül Hz. Muhammed’i temsil
eden bir sembol olarak kabul edilir.
müzde peygamber sevgisinin çok önemli
ve özel bir yeri vardır. Topkapı Sarayı’nda
özel olarak kurulan Mukaddes Emanetler Bölümünde asırlardır onun emanetleri özenle korunmaktadır.
Tasavvuf anlayışında peygamber sevgisinin yeri ve önemi çok büyüktür. Mesela Yunus Emre bir şiirinde Hz. Peygambere olan sevgisini şöyle belirtmiştir: “Canım kurban olsun senin yoluna/Adı güzel
kendi güzel Muhammed/Gel şefaat eyle kemter kuluna/Adı güzel kendi güzel Muhammed”1
Gül sembolü, kültürümüzde hem ilahî güzellikleri hem de Hz. Muhammed’i temsil eder.2 Bu sebeple
güle “Remz-i Muhammedi”, yani “Muhammed’in Sembolü” adı verilmektedir. Hz. Peygamberin cemali,
yüzünün güzelliği güle benzetilerek gülbenklerde, “Resulullahın gül cemaline salavat” getirilmektedir.
Mevlânâ, şiirlerinde Hz. Muhammed’e olan sevgisini şöyle dile getirmiştir: “Bu canım var oldukça
ben Kur’an’ın tutsağıyım./Muhammed Mustafa’nın yolundaki toprağım./Benden başkaca bir söz nakledenler olursa,/Hem onu söyleyenden hem o sözden uzağım.”3
Hacı Bektaş Veli, Makâlât adlı kitabında Hz. Muhammed’e
inanmadan Müslüman olmanın mümkün olamayacağını, Hz.
Muhammed’i sevmenin ve ona inanmanın gerekliliğini ifade etmiştir. Şiirlerinde Peygamber sevgisini vurgulamış ve Anadolu
halkının anlayacağı bir dil ile nefeslerini söylemiştir.4 Tasavvuf
kültürümüzün önderlerinden olan Hoca Ahmet Yesevi de Hz.
Muhammed’e olan sevgisini “Hikmetler”inde en güzel şekilde
1 Yunus Emre Divanı, s. 238.
2 Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, C 30, s. 457.
3 Mevlânâ, Rubailer, C 2, s. 216.
4 Abdulkadir Sezgin, Alevilik Deyince, s. 265, 266.
52
NOT EDELİM_______
Toplumumuzun en çok kullandığı isimlerden olan “Muhammed,
Ahmet, Mahmut ve Mustafa” Peygamberimizin isimlerindendir.
HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ
dile getirmiştir. Kaygusuz Abdal ise hacca gittiği zaman
Hz. Peygamberin kabrini ziyaret etmiş ve Hz. Peygamber’e
olan özlemini ve sevgisini Gevhername adıyla bilinen
eserinde dile getirmiştir.
Alevi-Bektaşi şairlerden Hatai de şiirlerinde Hz. Peygambere olan derin sevgi ve saygısını “Canım Mustafa
ve Ya Muhammed Mustafa” gibi ifadelerle dile getirmiş ve şiirlerinde Hz. Peygamberi güle benzetmiştir.”1
Bir şiirinde Hz. Muhammed’e olan sevgisini şu şekilde
ifade etmiştir: “Gül Muhammed’in yasıdır/Cümle çiçeğin hasıdır/Onu sevmeyen asidir/Bülbül gel bizim bağa
gel”2 Nesimî de bir beytinde şöyle der: “Alemin cism
ü cânı senden ötrü oldu bil/Seyyid-i kevneyn-i âlem yâ
Muhammed”3
Peygamber sevgisi ve saygısının kültürümüzdeki
yeri çok büyüktür. Mutasavvıflarımızın şiirlerinde dile
getirdikleri bu sevgi ve saygı her türlü övgüye layıktır.
Hz. Muhammed bizim için eşsiz bir örnektir. Olgunluğa ulaşmak ancak onu sevmek ve onun gibi yaşamakla
mümkün olur. Yüzyıllardır bütün Müslümanlar onun yolundan gitmektedirler. Tarihimizde olduğu gibi bugün de
toplumumuzda Hz. Muhammed sevgisi eksilmeden devam
etmektedir.
Hz. Peygamberin özelliklerini
anlatan Hilye-i Saadet
Hat: Mehmet ÖZÇAY
“Bu ikisi (Hasan ve Hüseyin) benim evlatlarım ve kızımın çocuklarıdır. Allah’ım ben
onları seviyorum. Sen de onları sev ve onları sevenleri de sev.”
Tirmizî, Menakıb, 30.
Yukarıdaki hadiste verilmek istenen mesaj nedir?
4. Kültürümüzde Ehl-i Beyt Sevgisi
Ehl-i beyt, ev halkı anlamına gelir.4 İslam’da ehl-i beyt Hz. Peygamberin ev halkı demektir. Ehl-i
beytle ilgili Kur’an da Ahzâb suresinin 33. ayetinde şöyle buyrulur: “…Ey ehl-i beyt! Allah sizden sadece çirkinlikleri gidermek ve sizi tertemiz yapmak ister.” Bu ayet indiğinde Peygamberimiz, hanımı
Ümmü Seleme’nin evinde idi. Orada bulunan damadı Hz. Ali ve kızı Hz. Fatıma ile torunları Hasan ve
Hüseyin’i abası altına alarak, “Allah’ım, bunlar benim ehl-i beytimdir. Onları günahlarından temizle!” diye dua etmiş, bunun üzerine Ümmü Seleme validemiz kendisinin ehl-i beytten olup olmadığını
sormuş, Peygamber Efendimiz de ona, “Sen zaten hayır üzeresin, Peygamber eşisin.” şeklinde cevap
vermiştir.5 Bir başka hadiste de Peygamberimizin eşlerinin de ehl-i beytten olduğu belirtilmiştir.6
1 Sönmez Kutlu, Din Anlayışında Farklılaşmalar Türkiye’de Alevilik Bektaşilik, s. 35,36.
2 Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, C 2, s.170.
3 Nesimi Divanı, ( Hzl.: Hüseyin Ayan) s. 69.
4 bk. Hûd suresi, 73. ayet; Kasas suresi, 12. ayet.
5 Tirmizî, Menakıb, 31.
6 Buhari, Tefsir 8; Müslim, Fezailü’s-Sahabe, 4.
53
3. ÜNİTE
Alevi-Bektaşi düşüncesinde Hz. Muhammed, Hz. Ali,
Fatıma, Hasan ve Hüseyin isimleri beş parmaktan oluşan el ile sembolleştirilmiş ve Ali Pençesi adıyla levhalaştırılmıştır. Bu levha, Hz. Peygamberin abasıyla üzerlerini örttüğü kendisi dâhil abasının altındaki beş kişiyi
sembolize etmektedir.
Hz. Peygamber; Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz. Hasan ve
Hz. Hüseyin’i çok sevmiş ve bu sevgisini her fırsatta dile
getirmiştir. Mesela, “Ben kimin dostuysam Ali de onun
dostudur.”1 ; “Fatıma benden bir parçadır. Kim ona
değer verirse bana değer vermiştir. Kim onu üzerse
beni üzmüştür.”2, “Hasan ve Hüseyin cennet gençlerinin efendileridir.”3 buyurmuştur. Bir başka hadisinde
ise “Size iki şey bıraktım, onlara sımsıkı sarıldığınız
sürece asla doğru yoldan sapmazsınız: Allah’ın kita-
Allah’ın adı çevresinde Hz. Peygamber ve ehl-i
beyt dediğimiz onun birinci derece yakınlarının
isimlerini gösteren tezhipli bir hat çalışması
bı ve ehl-i beytim.”4
Milletimiz, her zaman ehl-i beyte sevgi ve saygı göstermiştir. Muhammed isminden sonra en çok
Ali, Fatıma, Hasan ve Hüseyin gibi ehl-i beyt mensuplarının isimlerini çocuklarına vermiştir. Onların isimleri “Fatıma anamız, Şah-ı Merdan Ali, Allah’ın Arslanı Ali, Ali kerremellahu veche” gibi
sıfatlarla kullanılmıştır. Ayrıca kültürümüzde Hz. Ali’nin kılıcı “Zülfikâr”, adalet ve kahramanlığın
simgesi olarak bilinmektedir.
Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adlı eserinde, Türkistan’da ehl-i beyte nasıl davranılması gerektiği konusunda şu bilgileri vermektedir: “Hizmetkârlardan ve beyin adamları dışında, kendisiyle
ilgileneceğin kimselerden bazıları, Peygamberin neslidir. Bunlara hürmet edersen, devlet ve saadete
kavuşursun. Bunları pek çok ve gönülden sev; iyi bak ve yardımda bulun. Bunlar ehl-i beyttir... Ey
kardeş! Sen onları, sevgili Peygamber hakkı için sev!”5
Ehl-i beyt sevgisi milletimiz için birleştirici bir unsur olmuştur. Milletimiz, ehl-i beyti sevme konusunda tek yürektir. Şeyh Galip’e “Hz. Muhammed Mustafa’nın âl-i abasının ayağının tozuyuz.” dedirten işte bu sevgidir. Hoca Ahmet Yesevi, Mevlânâ, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre, Şah İsmail Hatayi,
Pir Sultan Abdal, Kul Ahmet ve Derviş Mehmet gibi birçok şair ve halk ozanı; ehl-i beyte duydukları
derin sevgiyi dizelerinde en içten duygularla ifade etmişlerdir.
1 Tirmizî, Menakıb, 19.
2 Tirmizî, Menakıb, 60.
3 Tirmizî, Menakıb, 30.
4 Müslim Fezailü’s-Sahabe, 3; Tirmizî, Menakıp, 31, 32, 77.
5 Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, s. 313.
54
HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ
OKUMA METNİ_______
Şiirlerimizde Hz. Muhammed
Sevgisine Örnekler1
Heyhat heyhat saadettir o Mustafa
Heyhat heyhat ganimettir o Mustafa
Heyhat heyhat inayettir o Mustafa
Kimler için geldi Resul bildiniz mi?
Kul Hoca Ahmet söyler sözüle dilim kefa
Ümmetlerim eyle vefa kılma cefa
Ümmetine böyle dedi Hakk Mustafa
Kimler için geldi Resul bildiniz mi?
Ahmed Yesevî
Canım kurban olsun senün yoluna
Adı güzel kendü güzel Muhammed
Gel şefâat eyle kemter kuluna
Adı güzel kendi güzel Muhammed
Aşık Yunus
Didiler oğlun gibi hiçbir oğul
Yaradılalı cihana gelmiş değil
Bu senin oğlun gibi kadri cemîl
Bir anaya vermemiştir ol celîl10
Ger Muhammed gelmeyeydi âleme
Tâc-ı izzet irmez idi âdeme
Süleyman Çelebi
Taze gülden desteler çin eyledüm
Her nefesi buy-i miskin eyledüm
Kıymetin bilür anun sarraf olan
Gıll u ğışdan kalbi daim saf olan
Gevher-name bunda hatm oldı tamam
Vir Resul’ün ruhına yüz bin selam
Kaygusuz Abdal
Zaman o gül gibi gül görmemiş zaman olalı
Gülün güzelliği dillerde dâstân olalı
Ne serve bakmadadır şimdi gözlerim ne güle
O şîvekâr bu kaamette nev-cihân olalı
Yahya Kemal
Şu âleme bir nûr doğdu
Muhammed doğduğu gece
Yeşil kandilden nur indi
Muhammed doğduğu gece
Melekler hazır hepisi
Doldu Muhammed tapusu
Açıldı cennet kapusu
Muhammed doğduğu gece
Şah Hatâyî’m der dervişler
Sağ olsun cümle kardeşler
Secdeye indi ağaçlar
Muhammed doğduğu gece
Hatayi (Şah İsmail)
Muhammed gönlümüzün aynası
Salavat vereniz nur olsun sesi
On sekiz bin âlemin Mustafa’sı
Ya Muhammed sana imdada geldim
Kâbe’nin yapısı bina yapısı
İman etse asileri hepsi
Beş vakit okunur ayetü’l-kürsi
Ya Muhammed sana imdada geldim
Pir Sultan Abdal
1 Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Proğramı, s. 79-80.
55
3. ÜNİTE
Okuma Metni
Hz. Peygamberin Hayatından Şefkat Örnekleri
İnsanlara anlayış düzeylerinin gerektirdikleri biçimde hitap edilmesini öneren Hz. Peygamber muhataplarının
anlayış seviyesini, yaş ve meşguliyet alanlarını dikkate alarak dini öğretiyordu. Bu anlayış içerisinde bir ömür
süren Peygamberimizin çocuklarla ilgili bazı davranış ve tavsiyelerini ifade etmekte yarar vardır.
Bir adam, Hz. Peygamberin yanında oturuyordu. Bir ara adamın yanına erkek çocuğu geldi. Adam çocuğu
öpüp dizlerinin üzerine oturttu. Biraz sonra da kız çocuğu geldi. Adam onu da yanına oturttu. Peygamberimiz, iki
çocuğunu bir tutmadığı için adamı eleştirdi.
Başka bir gün bir baba, Peygamberimizin yanına geldi, beraberinde bir çocuğu vardı. Adam ikide bir çocuğu
kucağına alıyordu. Hz. Peygamber adama:
“Sen ona acıyor musun?” dedi.
Adam,
“Evet.” dedi.
Hz. Peygamber:
“İşte sen, buna nasıl acıyorsan Cenabı Allah, senin bu acımandan daha çok sana acır.” buyurdu.
Bir gün Hz. Peygamber, minberde hutbe okurken küçük yaştaki Hz. Hüseyin, üzerinde uzun bir hırka ile mescide
girdi. Ayağı takılıp yüz üstü yere düştü. Peygamber Efendimiz, onu yerden kaldırmak için hemen hutbesini kesip minberden indiyse de onun indiğini gören ashap, daha önce davranıp onu yerden kaldırdı ve Peygamberimize getirip verdi.
Resulullah namaz kılarken secdeye vardığında Hasan ve Hüseyin gelip sırtına binince secdeyi uzattı. Oradakiler,
“Ya Resulullah secdeyi uzatmış olmadınız mı?” dediler. Peygamber Efendimiz de:
“Oğlum sırtıma binince acele etmekten çekindim.” şeklinde cevap verdi.
Peygamber Efendimiz, yanında Ebu’l-Âs’ın kızı Umame olduğu hâlde yanımıza geldi. O hâlde namaz kılmaya
başladı. Rükû ederken onu yere bırakıyor kalktığı zaman onu da beraber kaldırıyordu.
Namaz gibi huşu gerektiren bir ibadet sırasında bile Peygamberimizin çocuklara karşı duyduğu bu şefkat anlayışında, bütün insanlık için örnek alınması icap eden yönler vardır.
Hz. Peygamber, “Uzun kılmak niyetiyle namaza dururum, derken bir çocuk ağlaması işitir, annesine sıkıntı vermesin
diye namazı kısa keserim.” diyor. Peygamberimizin huzurunda geçen bir konuşmayı Hz. Aişe şöyle naklediyor: “Bir
defasında bedevilerden bir grup, Resulullahın huzuruna girdi. Bunlar, bir münasebetle “Çocuklarınızı öper misiniz?” dediler. Sahabeler “Evet.” dediler. Bedeviler, “Fakat Allah’a yemin olsun ki bizler öpüp sevmeyiz.” dediler. Bunun üzerine
Peygamberimiz, “Eğer Allah sizin gönüllerinizden rahmet ve şefkati çıkarmışsa ben ne yapabilirim?” buyurdu.
Yurdagül MEHMEDOĞLU, Diyanet Dergisi, s. 46.
56
HZ. MUHAMMED’ İN ÖRNEKLİĞİ
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Kuran’a göre örnek insanın vasıfları nelerdir? Belirtiniz.
2. “Hz. Muhammed’in ahlakı Kur’an’dı.” sözünden ne anlıyorsunuz? Açıklayınız.
3. Tarih boyunca kültürümüzde ehl-i beyt sevgisi nasıl yaşatılmıştır? Örneklerle anlatınız.
4. Hz. Peygamberin adalete nasıl önem vermiştir? Örnekler vererek izah ediniz.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi Peygamberimizin davranışlarından biri değildir?
A) Hoşgörülü olması
B) Adaletli olması
C) Cömert olması
D) Tutumlu olması
E) Bütün geleneklere bağlı kalması
2. Hz. Muhammed’e niçin “El-Emin” denilmiştir?
A) Sabırlı olduğu için
B) Güçlü olduğu için
C) Hoşgörülü olduğu için
D) Kimseyi küçümsemediği için
E) Dürüst ve güvenilir olduğu için
3. Hz. Muhammed için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Allah’tan vahiy alırdı.
B) Akrabalarını ziyaret ederdi.
C) Arkadaşlarıyla istişare ederdi.
D) Bizim gibi yer, içer, sevinir ve üzülürdü.
E) Her konuyu kendi görüşüne göre açıklardı.
57
3. ÜNİTE
4. Hz. Peygamberin, “Yemin ederim ki, güneşi sağ elime, ayı da sol elime koysalar yine de yolumdan dönmem.” sözü onun hangi yönünü göstermektedir?
A) Hoşgörüsünü
B) Merhametini
C) Ümmi olduğunu
D) Kararlılığını
E) Büyüklere olan saygısını
5. Aşağıdakilerden hangisi ehl-i beytten biri değildir?
A) Hz. Ali
B) Hz. Fatıma
C) Hz. Enes
D) Hz. Hasan
E) Hz. Hüseyin
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(ahlak, zorlama, rahmet, insan, adalet, kolaylık)
1. “( Resulüm!) biz seni âlemlere ancak ………. olarak gönderdik.” (Enbiyâ suresi, 107. ayet.)
2. “( Resulüm!) kesinlikle sen yüce bir ………. üzeresin.” (Kalem suresi, 4. ayet.)
3. “Biz, gerçekten ……… en güzel bir biçimde yarattık.” (Tîn suresi, 4. Ayet.)
4. “ Dinde ………. yoktur…” (Bakara suresi, 256. ayet.)
Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz.
(…) Kültürümüzde gül Hz. Muhammed’in sembolüdür.
(…) Peygamberimizin soyu, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin ile devam etmiştir.
(…) Allah, meleklerden peygamber gönderseydi daha çok insan dine inanırdı.
(…) Peygamberimiz güçlü olduğunda düşmanlarına karşı hiç müsamahalı davranmazdı.
(…) Peygamberimiz, çocukları çok severdi.
58
ÖĞRENME ALANI: AHLAK VE DEĞERLER
4. ÜNİTE: İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. “Fırka, mezhep ve tarikat” kelimelerinin anlamlarını araştırınız.
2. Din ve din anlayışları arasındaki farkı araştırınız.
3. Aynı olay üzerinde farklı düşünmek fikrî bir zenginlik sayılabilir mi? Bu konuda bir kompozisyon yazınız.
4. “Fikirlerin çarpışmasından hakikat ışığı doğar.” sözünün anlamı üzerinde düşünerek düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
59
4. ÜNİTE
1. İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının Sebepleri
“Farklılıklar zenginliktir.” sözü size ne anlatmaktadır?
İl
İslam
di
dininin
i i temell kkaynakları
kl K
Kur’an-ı
’
K
Kerim
i ve H
Hz. P
Peygamberin
b i sünnetidir.
ü
idi H
Hz. P
Peygamber
b
hayattayken Müslümanların inanç ve ibadet alanıyla ilgili tüm sorunlarına çözüm getirdiği için Müslümanlar arasında farklılaşmaya sebep olacak görüş ayrılıkları ortaya çıkmamıştır. Hz. Peygamberin
vefat etmesiyle birlikte Müslümanlar arasında dinî konularla ilgili ortaya çıkan sorunlar ve bunlara
verilen çeşitli cevaplar farklı yorumların ortaya çıkmasını da beraberinde getirmiştir. Yorum veya mezhep, dinin anlaşılması ve uygulanmasıyla ilgili olarak ortaya çıkan oluşumlardır. Müslümanlar arasında
farklı yorumların ortaya çıkmasının pek çok sebebi vardır.
YORUMLAYALIM
İslam Düşüncesinde Yorum Farklılıklarının Ortaya Çıkış Sebepleri
İnsanın Yapısından Kaynaklanan Sebepler
Sosyal Sebepler
Kültürel Sebepler
Coğrafi Sebepler
Siyasi Sebepler
Dinî Metinlerden Kaynaklanan Sebepler
Yukarıdaki tabloyu İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının ortaya çıkış
sebepleri açısından yorumlayınız.
İnsanların anlayış ve düşünceleri birbirinden farklıdır.
Bu farklılık Allah’ın onlara verdiği akıl, tefekkür ve düşünce kabiliyetinin doğal bir sonucudur. İnsanların kabiliyetleri, huyları, ilgileri, ihtiyaç ve beklentileri gibi temel
özellikleri birbirinden farklıdır. Mesela aynı resme bakan
kişiler, birbirinden farklı duygular hissedebilir, aynı kitabı
okuyanlar değişik yorumlar yaparak farklı sonuçlar elde
edebilirler. Aynı resim üzerinde farklı duyguların hissedilmesi ve aynı kitaptan farklı yorumlara gidilmesi insanların yapısındaki farklılığın önemli bir sonucudur. İnsan
yapısının bu çeşitliliği dinî konuları farklı yorumlamaya
etki etmiş ve çeşitli ekollerin ortaya çıkmasının sebeplerinden biri olmuştur.
60
DEĞERLENDİRELİM_______
“Andolsun, biz bu Kur’an’da insanlar
için her türlü misali değişik şekillerde
açıkladık. Fakat insan tartışmaya her
şeyden daha çok düşkündür.”
Kehf suresi, 54. ayet.
Yukarıdaki ayeti dikkate alarak insanın yapısından kaynaklanan sebeplerin
yorumlara etkisini değerlendiriniz.
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR
Müslümanlar arasında farklı yorumların ortaya çıkmasının
sebeplerinden biri de sosyal hayattır. Sosyal hayat sürekli bir değişme, gelişme ve yenilenme içindedir. Her zaman ve mekânda
geçerliliğini koruyan evrensel nitelikli ilkeler varlığını sürdürürken yerel nitelik taşıyan unsurlar zamanla varlıklarını yitirirler.
İşte bu değişen ve değişmeyen ilkelerin insanlar üzerinde etkili
olması yorumların farklılaşmasına zemin hazırlamaktadır. İnsan
toplum içinde yaşayan bir birey olduğu için sosyal sebeplere
bağlı olarak sürekli bir değişim ve yenilenme içindedir. Sosyal
hayatın kendine özgü yapısı, İslam düşüncesinde farklı yorum
biçimlerinin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Toplumların sosyal yapıları onların dinî anlayış ve yaşayışlarını önemli şekilde
etkilemesi, bazı dinî konuların farklı şekillerde anlaşılması ve
yorumlanması sonucunu doğurmuştur. Mesela köy yaşamı ile
şehir yaşamı ve sosyal yapısı birbirinden farklıdır. Bundan dolayı da şehirlerdeki dinî kavrayış ve yaşam köylerdeki dinî anlayış
ve yaşamdan farklılık gösterir. Ayrıca, savaş, doğal afet, siyasi
ve ekonomik krizler de toplumların sosyal yapılarını derinden
etkiler. Bu durum dinî konularla ilgili farklı yorumların ortaya
çıkmasına önemli ölçüde zemin hazırlayan sebeplerden biridir.
Müslümanlar arasında farklı yorumların ortaya çıkmasının
sebeplerinden biri de kültürel etkileşimlerdir. İslam dini kısa bir
zaman içinde Arap Yarımadası’nın dışına yayılmış ve Suriye,
İran, Irak, Mısır gibi bölgeler İslam coğrafyasının bir parçası
hâline gelmiştir. Bu bölgelerde Hristiyanlık, Yahudilik, Mecusilik ve Zerdüştlük gibi inançlar yaygın bir şekilde bulunmaktaydı. Müslümanlar fethettikleri bu bölgelerde karşılaştıkları din ve
inanç mensuplarıyla bir arada yaşamak durumunda kalmışlardır.
Dolayısıyla bazı Müslümanlar yaşadıkları coğrafyadaki kültür,
örf, âdet ve geleneklerinden etkilenerek İslam dininin anlaşılmasında ve yorumlanmasında farklı bir yaklaşım benimsemişlerdir. İslam dinini yeni benimseyen Müslümanlar dinî konuları
anlamada ve yorumlamada önceki din, kültür, örf ve âdetlerinin
etkisinden tamamen kurtulamamışlardır. Mesela insanın seçme
özgürlüğünün olup olmadığı, Allah’ın zatı ve sıfatları gibi konular, İslamiyetten önce diğer din mensupları tarafından tartışılmış,
hicri birinci asırdan itibaren de kelam tartışma konuları arasında
yer almıştır.
Hint mimarisine göre yapılmış bir minare
Türk mimarisine göre yapılmış bir minare
61
4. ÜNİTE
Müslümanların yaşamış oldukları bölgeler birbirlerinden tamamen farklı kültürel ortamlara
sahip olduğu için aynı dinî konular farklı anlaşılıp farklı yorumlanmış ve yaşanmıştır. Ancak
bu farklılık dinin değişmezleri olan ana konularıyla ilgili olmayıp zaman ve mekâna göre değişiklik gösteren değişebilir yönleriyle ilgilidir. Bu gibi kültürel sebepler yorum farklılığının
nedenleri arasında yer almıştır.
Fetihlerle birlikte İslam, farklı coğrafi özelliklere sahip, çeşitli dinlere mensup milletleri içine alan
geniş topraklara yayılmıştır. İslam dini, sıcak ve kurak bir coğrafyada doğmasına rağmen kısa bir süre
içerisinde birçok farklı iklim ve coğrafyaya ulaşmıştır. Akdeniz sahillerindeki iklim ile Kafkasya
ve Orta Asya coğrafyasındaki iklim birbirlerinden
farklıdır. Hindistan’ın yağmur ormanlarından oluşan coğrafyası ile kurak ve sıcak bir iklime sahip
ARAŞTIRALIM_______
“Sizin için de yolcular için de bir
geçimlik olmak üzere deniz avı yapmak ve deniz ürünlerini yemek sizlere
helal kılındı…”
Mâide suresi, 96. ayet.
Yukarıdaki ayetin deniz ürünlerinden
faydalanmak için nasıl farklı yorumlara konu olduğunu araştırınız.
olan Arap Yarımadası da birbirinden ayrı özelliklere
sahiptir. Farklı coğrafyalarda yaşayan Müslümanların yaşam şekilleri ve ihtiyaçları da bulundukları bölgenin özel koşullarından etkilenmiştir.
Dolayısıyla coğrafi sebeplere dayanan yaşam biçimlerindeki çeşitlilik dinin uygulamaya yönelik alanlarına farklı şekilde yansıyarak değişik yorum ve uygulamaların ortaya çıkmasında
etkili olmuştur. Mesela coğrafi sebeplere bağlı olarak kıyafet, yemek kültürü ve diğer alanlardaki örf ve âdetlerin çeşitlilik arz etmesi İslam düşüncesindeki yorumlar üzerinde de belirgin
bir biçimde etkisini göstermiştir.
Müslümanlar arasında farklı yorumların ortaya çıkmasının sebeplerinden biri de siyasi
farklılıklardır. Siyasi sebepler dinin anlaşılmasında ve uygulanmasında doğrudan veya dolaylı
olarak etkisini göstermiştir. Belirli bir dinî yorumun öne çıkarılması, diğer yorumların görmezlikten gelinmesi veya siyasi iktidarın zaaflarını herhangi bir dinî yorumla meşrulaştırması
gibi hususlar bu sebepler arasında yer almaktadır. Hz. Peygamber ve ilk Dört Halife Döneminde meydana gelen bazı olayların farklı şekillerde yorumlanması Müslümanlar arasında çeşitli
mezheplerin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Mesela Peygamberimizin vefatından sonra kimin halife olacağıyla ilgili tartışmalar, ileri sürülen görüşler ve her görüşün ayet ve hadislerle
delillendirilmesi çabaları birçok mezhebin ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
62
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR
NOT EDELİM_______
“Bütün insanlık bir zamanlar tek bir topluluktu;
(sonra ihtilafa düşmeye başladılar), bunun üzerine Allah, müjdeci ve uyarıcı olarak peygamberler gönderdi
ve onlar aracılığıyla hakikati ortaya seren vahiy(ler)
bahşetti ki bununla insanların farklı görüşler edinmeye
başladıkları her konuda karar verebilsin. Buna rağmen
kendilerine hakikatin bütün kanıtları geldikten sonra
aralarındaki kıskançlıktan dolayı onun anlamı hakkında ihtilafa düşenler bizzat bu (vahy)in tevdi edildiği aynı
insanlardı. Ancak Allah, insanları, kendi iradesiyle,
üzerinde ihtilafa düştükleri hakikate sevk etmiştir. Çünkü Allah, (ulaşmak) isteyeni doğru yola ulaştırır.”
Bakara suresi, 213. ayet.
İnsanlar arasında sebeplerden kaynaklanan yorum
farklılıkları bir yönüyle zenginliktir. Ancak bu farklılıklar
ihtilafa ve ayrışmaya neden olmamalı, insanlar arasındaki
dostluk ve kardeşliği bozmamalıdır.
Hz. Ali ile Hz. Aişe arasında meydana gelen Cemel Vakası ile Hz. Ali ve Muaviye bin Ebu Süfyan
arasında meydana gelen Sıffin Savaşı Haricîlik ve Şiilik gibi siyasi-itikadi ekollerin ortaya çıkmasında
etkili olmuştur. Ayrıca bu savaşlarda ölen ve öldürülen Müslümanların dünya ve ahiretteki durumlarının ne olacağıyla ilgili tartışmalar da Mürcie ve Mu’tezile gibi itikadi yorumların doğmasına zemin
hazırlamıştır.
Kur’an-ı Kerim ve hadisler, İslam dininin kaynakları olan dinî metinlerin başında gelir. Bu metinlerde geçen bazı kavram ve ifadeler farklı anlaşılarak çeşitli yorumların ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Kur’an-ı Kerim’de müteşabih olarak isimlendirilen ve farklı şekillerde anlaşılan ancak
Kur’an’ın bütünü göz önünde bulundurulduğunda doğru anlaşılması mümkün olan bazı ifadelerle
ilgili yapılan açıklamalar yorum farklılığına zemin hazırlamıştır. Mesela Kur’an’da, “Allah’ın eli”1
ve “Allah’ın yüzü”2 gibi ifadeler yer almaktadır. İslam âlimlerinden bazıları bu ifadeleri herhangi bir
yoruma tabi tutmadan olduğu gibi anlayarak Allah’ın,
insan gibi eli ve yüzü olduğunu ileri sürerken bazı
BELİRTELİM_______
âlimler de bu ifadeleri “Allah’ın kudreti” ve “Allah’ın
“İslam nedir? İslam’ın farklı yorumlazatı” şeklinde yorumlamayı tercih etmişlerdir. İslam
rı nelerdir?” sorularından hareketle dinin
düşüncesinde farklı yorumların ortaya çıkmasına seaslı ve yorumları arasındaki farkı
bep olan olaylar ayrışma nedeni olarak değil birer zenbelirtiniz.
ginlik olarak anlaşılmalıdır.
1 Fetih suresi, 10. ayet.
2 Kasas suresi, 88. ayet.
63
4. ÜNİTE
2. İslam Düşüncesinde Siyasi-İtikadi Yorumlar
Mezhepler hakkında neler biliyorsunuz?
İslam düşüncesindeki yorum farklılıklarının sistematik bir biçimde şekillenmesi mezhepleri doğurmuştur. Mezhep kelimesi sözlükte görüş, tutum, fikir, takip edilen ve gidilen yol anlamında kullanılır.
Terim olarak ise mezhep, kendi içinde tutarlı bir metot ve
düşünce sistemine sahip olup belli fikir ve şahıslar etrafında
BİLGİ KUTUSU_______
oluşan hareketlerdir.
İslam düşüncesinde mezhepler siyasi-itikadi ve amelîfıkhi olmak üzere ikiye ayrılır. İtikadi mezhepler dinin
inanç alanıyla ilgili konular üzerinde yoğunlaşırken amelî
mezhepler dinin uygulama alanıyla ilgili konuları ele alır.
Fikir ve düşünce özgürlüğünü benimseyerek akla önem veren İslam düşüncesinde farklı yorum ve mezheplerin ortaya çıkması doğal bir durumdur.
Mezhepler;
-Din değil dinin yorumudur.
-Düşünce zenginliğidir.
-Kolaylıktır.
-İnsan ürünüdür.
-Değişime açıktır.
-Sorunlara çözüm arayışıdır.
Tüm bu farklı yorumların hakikatin ortaya çıkmasına
katkı sağlayan çabalar olarak görülmesi gerekir. Bunun için
de İslam dünyasında ortaya çıkan ve vahyin özüne ters düşmeyen tüm
ü mezhepler,
h l ffarklılıkları
kl l kl temsil
il
eden bir kültürün zenginliği olarak görülmeli ve hoşgörü temelinde değerlendirilmelidir. Haricîlik, Şiilik, Mu’tezile, Maturidilik ve Eş’arilik gibi oluşumlar İslam dininin inanç alanıyla ilgili konularında
farklı görüş ve düşünceler ileri sürmüş başlıca itikadi mezheplerdir.
2.1. Haricîlik
Sizce bazı mezhepler neden varlığını sürdürememiştir?
Müslümanlar
Haricîliktir.
Sıffin
Savaşı’nda
Hz. Ali’
Ali’yii ddestekleMü
lü
l arasında
d ortaya çıkan
k ilk iitikadi
ik di ffırka
k H
i îlik i S
ffi S
’ d H
kl
yen bir grup, savaşın sonlarında gündeme gelen Hakem Olayı ile birlikte ondan desteğini çekerek ayrılmıştır. Haricîler, “Lâ hükme illâ lillâh” (Hüküm yalnızca Allah’a aittir.) sloganıyla ortaya çıkmış, hakem
kabul ettiği için Hz. Ali’yi de reddetmiş ve daha sonraları itikadi bir boyut kazanmış bir gruptur. Bu
olayın devamında kendi aralarında da siyasi ve itikadi birçok konuda ihtilafa düşerek çok farklı fırkalara
ayrılmışlardır. Haricîlere göre İslam’ın en ideal uygulaması Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer dönemlerinde
gerçekleşmiştir. Hz. Osman’ın, hilafetinin ilk altı yılından sonraki uygulamalarıyla Hz. Ali’nin de Muaviye karşısındaki haklı davasını hakeme götürmeyi kabul ettiği için küfre düştüğünü iddia etmişlerdir.
Onlara göre halife olmak için Kureyşli olmak diye bir şart yoktur. Köle bile olsa ilim ve cesaret sahibi her
Müslüman halife olabilir. Ayrıca iman ve ameli birbirinden ayrılmaz bir bütün kabul ettikleri için büyük
günah işleyen bir kimsenin İslam dairesi dışına çıktığını söylemişlerdir.
64
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR
Haricîlik, pek çok konuda benimsemiş olduğu değişik fikir, düşünce
ve tutumlarından dolayı İslam dünyasında fazla tutunamamıştır. Ancak
Haricîliğin bir alt kolu olarak ortaya
çıkan İbadiyye ekolü günümüze kadar varlığını devam ettirerek gelmiştir. Günümüzde İbadiler, daha çok
Kuzey Afrika’nın bazı bölgeleriyle
Madagaskar, Zengibar ve Umman
Sultanlığı’nda yaşamaktadırlar.
BULALIM_______
Haricîlerin yaşadıkları bölgeler aşağıdaki hangileridir? Bulunuz.
Madagaskar
Zengibar
Umman Sultanlığı
Somali
Tanzanya
Nijer
2.2. Şia
Şiîlik hakkında neler biliyorsunuz?
Hz. Ali’nin Hz. Peygamberden sonra nass ve tayinle imam olduğuna inanan, imametin kıyamete
kadar onun soyuna ait olduğunu ileri süren, bu imamların masum olduklarını iddia eden topluluklara
Şia denir. Şiiler, imamet konusunu inanç esaslarından biri olarak kabul ederler. Onlara göre imamet
konusu hem ayetlerle hem de Hz. Peygamberin vasiyetiyle sabit olmuştur ve her ikisi de Hz. Ali için
gerçekleşmiştir. Tarih içinde gelişerek itikadi, siyasi ve fıkhi konularda kendine özgü fikirleriyle bağımsız bir ekol olarak varlığını sürdürmüştür.
Şiilik zamanla kendi içinde birçok konuda farklı tutum
ve görüşler benimseyerek değişik kollara bölünmüştür. Zeydiye, İsmailiye ve İsna Aşeriye-İmamiye gibi kolları günümüze ulaşarak varlığını devam ettirmişlerdir. Günümüzde
Şiilik denildiği zaman İmamiye ekolü anlaşılır. İmam olanların sayısının on iki olduğuna inandıkları için “İsna Aşeriye” olarak da isimlendirilen İmamiye İran’da resmi mezhep
olarak benimsenmiştir. İmamiye ekolüne göre dinin temel
esasları tevhit, adalet, nübüvvet, imamet ve ahiret (mead) olmak üzere beştir. İman esasları içinde yer alan imamet inancına göre imamların sayısı on ikidir. On ikinci imam hâlen
sağdır ve günü geldiğinde tekrar dönerek yeryüzünü adaletle dolduracaktır. Şia’nın diğer önemli bir ekolü olan Zeydiye, İmamiye’nin dördüncü imam olarak kabul ettiği Ali
Zeynelabidin’in oğlu olan Zeyd’i imam olarak kabul eder.
BİLGİ KUTUSU_______
On iki imam şu isimlerden
oluşmaktadır:
1. Hz. Ali
2. Hz. Hasan
3. Hz. Hüseyin
4. Ali Zeynelabidin
5. Muhammed Bakır
6. Cafer-i Sadık
7. Musa Kazım
8. Ali er-Rıza
9. Muhammed Taki
10. Ali Naki
11. Hasan Askeri
12. Muhammed Mehdi
65
4. ÜNİTE
Bugün Yemen’de yoğun olarak yaşayan Zeydiler, imamet konusunda diğer Şii fırkalardan
ayrılırlar. Onlara göre Hz. Peygamber isim ve
şahıs belirterek kimseyi imam olarak tayin etmemiştir. Haşimoğullarına mensup, ilim, cesaret
ve takva sahibi bir kimse imametini ilan ederek
ayaklanırsa imamlığı hak etmiş olur. İmamlar
hatasız ve günahsız değillerdir. İsmailiye ekolü
ise Cafer-i Sadık’ın ölümünden sonra imametin
oğlu İsmail’e ve onun soyundan gelenlere ait olduğunu iddia eder. İsmaililer, Fatımi Devleti’nin
kurulmasıyla birlikte güçlenmişler ancak bu devletin yok olmasıyla zayıflamışlardır.
2.3. Mu’tezile
Tezhipli Hz. Ali hattı
Hat: Şefik Bey
Mu’tezile hakkında neler biliyorsunuz?
İİslam toplumunu derinden etkileyen iç savaşlar ve
TARTIŞALIM_______
savaşlarda ölenlerin durumları gibi konularla ilgili yaKur’an’ın iyiliği tavsiye etmek, kötüpılan tartışmalar sonucu ortaya çıkan fırkalardan biri de
lükten alıkoymak ilkesini tartışınız.
Mu’tezile’dir. Hasan Basri’nin ilim meclisinde iç savaşa
katılanlar ile büyük günah işleyenlerin durumları tartışılırken Vasıl bin Ata büyük günah işleyenlerin ne mümin
ne de kâfir olup ikisi arasında bir yerde oldukları fikrini ileri sürerek Mu’tezile’nin ilk temellerini atmıştır.
Emeviler, kendi iktidarlarını sağlam temellere oturtmak ve toplumdaki muhalif hareketlerin direncini kırmak için her şeyi Allah’ın iradesiyle ilişkilendirmek istiyorlardı. İlahî irade sonucu iktidara geldiklerini,
toplumdaki buhranların ve yönetimdeki olumsuzlukların kendileriyle bir ilgisinin olmadığını ve her şeyin
Allah’ın takdiriyle olduğunu ileri sürüyorlardı. İşte Emevi iktidarının bu olumsuz yaklaşımları ve insan
iradesini yok saymaları Mu’tezile’nin savunduğu fikirlerin yaygınlaşmasına zemin hazırlamıştır.
İslam dünyasının genişlemesi, farklı din ve kültürlerle karşılaşılması ve başlayan tercüme faaliyetleri,
başka fikir ve düşüncelerin İslam dünyasına taşınması gibi olaylar Mu’tezile’nin gelişimini hızlandırmıştır. Mu’tezile, İran ve Hint kökenli inançlar ile Yahudilik ve Hristiyanlık gibi diğer dinlere karşı İslam’ın
inanç ve ibadetle ilgili esaslarını açıklayarak savunmuştur. Abbasiler Dönemi’nde faaliyetlerini artıran
Mu’tezile, İslam’ın inanç esaslarını açıklamada ve savunmada naklî delillerin yanında akli ve felsefi delilleri de kullanarak Kelam ilminin ilk temellerini atmıştır. Mu’tezile en önemli fikirlerini tevhit, adalet,
vaad ve vaid, el- menzile beyne’l-menzileteyn, el-Emru bi’l-ma’ruf ve’n-nehyu ani’l-münker olmak üzere
toplam beş ilkede bir araya getirmiştir. Ayrıca Mu’tezile, Allah’ın ahirette kesinlikle görülemeyeceğini ve
bir şeyin iyi ya da kötü olduğunun akıl yoluyla bilinebileceğini söylemiştir.
66
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR
BİLGİ KUTUSU_______
Mu’tezile’nin Beş Temel Esası
1. Tevhit: Allah zatında, sıfatlarında ve fiillerinde birdir. Kıdem, Allah’a mahsus en özel sıfattır.
Allah’ın diğer sıfatları onun zatının aynısıdır. Allah zatı ile bilir, zatı ile görür ve zatı ile işitir.
2. Adalet: Allah, çirkin ve kötü olan şeyleri yaratmaz. İnsan özgür ve sorumlu bir varlıktır, kendi
fiillerinin yaratıcısıdır. Eğer insan fiillerinin yaratıcısı Allah olsaydı, Allah’ın iradesine uymayan
fiillerinden dolayı bu insanı cezalandırması anlamsız olurdu. İnsanın yaptıklarından sorumlu tutulması için tam bir irade ve eylem hürriyetine sahip olması gerekir. Dolayısıyla insanın özgür bir
iradesi vardır ve Allah bu iradeye müdahale etmez. Çünkü insanın iradesine müdahale onun ilahi
adaletiyle bağdaşmaz.
3. Vaad ve vaid: Dünyada amelleri güzel olanların ahirette mükâfatlandırılmasına vaad, amelleri
kötü olanların cezalandırılmasına da vaîd denir. Bu durum adalet ilkesinin doğal bir sonucudur. İyilik yapana mükâfat, kötülük yapana da ceza vermek Allah için vaciptir. Çünkü Allah ne vaadinden
ne de vaîdinden döner.
4. el-Menzile beyne’l-menzileteyn: Büyük günah işleyen kimse ne mümindir ne de kafirdir, iman
ile küfür arasında bir yerdedir.
5. el-Emru bi’l-ma’ruf ve’n-nehyu ani’l-münker: İyiliği emredip kötülükten sakındırmak her
Müslüman için farz olan bir görevidir.
2.4. Maturidilik
Maturidilik hakkında neler biliyorsunuz?
Akaid konusunda İİmam Maturidi’nin görüşlerini benimseyenlerin oluşturduğu ehl-i sünnet mezheplerinden bir diğeri de Maturidilik’tir. Maturidi mezhebi, dinî konularda nakli öne çıkaran Selef ile aklı
öne alan Mu’tezile arasında orta bir yolu tercih etmiştir. Bunun için de akaid alanında ayet ve hadislerle
birlikte dinin anlaşılması için aklı da bir temel olarak kabul etmiştir. İmam Maturidi, İmam-ı Azam Ebu
Hanife’nin anlayışı doğrultusunda gelişen ehl-i sünnet çizgisini sistemleştirerek Sünni düşünceye yeni
bir ruh katmıştır. Maturidi, dinî konularda akla önem vermekle Mu’tezile’ye yakın bir çizgide yer almışsa da akıl ve nakil arasında kendine özgü bir denge kurmayı başarmıştır. Ona göre iman, dil ile ikrar
ve kalp ile tasdikten ibarettir. Amel imana dâhil edilemez. Çünkü yüce Allah, Kur’an’ın birçok ayetinde
iman ve amele ayrı ayrı değinmiştir. Maturidilik’in genel prensipleri şöyledir: Allah vardır, birdir, eşi ve
benzeri yoktur. İnsanın, akıl yoluyla Allah’ın varlığına ulaşması mümkündür. Çünkü Allah, insandan
67
4. ÜNİTE
aklını kullanmasını, düşünmesini ve ibret almasını istemektedir. Kur’an-ı Kerim Allah kelamıdır ve Allah’ın kelam
sıfatı onun zatıyla birlikte var olan ezelî
bir sıfattır. İnsanın fiilleri yaratma bakımından Allah’a, kesp (kazanma) yönünden ise insana aittir. İnsana cüz’i irade
verilmiştir. Bundan dolayı da insan tüm
fiillerinden sorumlu olan bir varlıktır.
İnsan bir şeyi yapmak istediği zaman
Allah, bu fiilin gerçekleşmesi için kudret yaratır ve insan da bu kudretle o fiili
gerçekleştirir.
Maturidi’nin dini anlama ve yorumlama sistemi, kendisinden sonraki
birçok din bilginine ilham kaynağı olmuştur. Maturidi’nin ekolü, ilk önceleri
Horasan ve Maveraünnehir’de sonraki
dönemlerde ise Afganistan, Pakistan,
Hindistan, Doğu Türkistan, Malezya,
Endonezya, Kafkaslar, Rusya, Türkiye,
Ortadoğu ve Balkanlarda yaşayan Müslümanların büyük bir kısmı tarafından
benimsenmiştir.
BİLGİ KUTUSU_______
Arkadaşı ve öğrencisi Hakim Semerkandi,
Maturidi’nin mezar taşına şunları yazmıştır: “Burası
bütün hayatını ilme adayan, gücünü ilmin yaygınlaşması ve öğretilmesi yolunda tüketen, din yolundaki eserleriyle anılan ve ömrünün meyvelerini devşiren kişinin
mezarıdır.”
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 28. s. 147.
NOT EDELİM_______
İmam Maturidi Kimdir?
Türk kökenli bir aileye mensup olan İmam Maturidi, M 852 yılında Semerkant’ta doğmuş ve
M 944’te aynı yerde vefat etmiştir. Maturidi’nin yetiştiği Semerkant, Ebu Hanife’nin görüşlerinin
yaygın olduğu bir ilim merkeziydi. Maturidi, genç yaşta ilim tahsil ettiği medresenin başına geçmiştir. Maturidi kelam, mezhepler tarihi, tefsir ve fıkıh alanında birçok eser vermiş ve Kur’an-ı
Kerim’i tefsir eden “Te’vilatu’l-Kur’an” isimli kitabıyla önemli tefsirciler arasında yer almıştır. Ayrıca Maturidi’nin “Kitabu’t-Tevhid” isimli eseri günümüze kadar ulaşmıştır. Büyük siyasi çalkantıların
yaşandığı bir coğrafyada yetişen Maturidi, Müslüman Türkler arasında etkili olmuş ve kendi adıyla
anılan Maturidilik mezhebinin kurucusu sayılmıştır.
68
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR
2.5. Eşarilik
Eşarilik hakkında neler biliyorsunuz?
Ebu’l-Hasan el-Eşari’nin itikadi konularla ilgili görüşlerini benimseyenlere Eşariye denilmiştir.
Ehl-i sünneti meydana getiren mezheplerden biri Eşariliktir. Gazali ve Fahrettin Razi gibi âlimler
Eşarilik’in temel görüşlerini benimseyerek yazdıkları eserlerle bu mezhebin geniş bir şekilde yaygınlaşmasını sağlamışlardır.
İmam Eşari, itikadi konuların açıklanmasında akla değer vererek ayet ve hadislerin yanında akli delilleri de kullanmıştır. Eşarilik’in temel görüşleri şunlardır: Allah birdir, eşi ve benzeri yoktur. Allah’ın
zatı ile var olan ezelî sıfatları vardır. Kur’an-ı Kerim Allah’ın kelamıdır. Allah ahiret gününde müminler tarafından görülebilecektir. İnsanların fiilleri Allah tarafından yaratılmaktadır.
Eşari’ye göre iman, bilgi ve kalp ile tasdikten ibarettir. Kendilerine dinî tebliğ ulaşmayan kimseler,
akıllarıyla Allah’ı bulmak ve iman etmekle yükümlü değildir. İyi ve kötü, güzel ve çirkin akıl ile değil
vahiyle bilinebilir. Bir şey Allah emrettiği için güzel, yasakladığı için çirkindir. Allah, kulları arasından seçtiği kişileri peygamber olarak gönderir. Ahiret hayatıyla ilgili konular ancak nassla bilinir ve
akıl ise bunların imkân dâhilinde olduğunu kabul eder.
Malikilerin hemen hemen hepsi, Şafiilerin büyük bir kısmı Hanbeli ve Hanefilerin de çok az bir
kısmı itikadi konularda Eşarilik’i benimsemişlerdir. Eşarilik daha çok Hicaz, Kuzey Afrika, Mısır,
Irak, Suriye ve Endonezya’da yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır.
BİLGİ KUTUSU_______
İmam Eşari Kimdir?
Ebu’l-Hasan el-Eşari, M 874 yılında Basra’da doğmuş ve M 936 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. Yemenli meşhur sahabi, Ebu Musa el-Eşari’nin soyundan gelen Eşari, Mu’tezile âlimlerinden
olan üvey babasının himayesinde ilim tahsilini sürdürdü. Onun etkisinde kalarak gençlik yıllarında
Mu’tezile mezhebinin görüşlerini benimsedi ve bu mezhebi savunan eserler kaleme aldı. Ancak daha
sonraları, hocasıyla yaptığı ilmî tartışmalarla yeni fikir arayışlarına girdi ve bu mezhebin görüşlerini
eleştirmeye başlayarak Mu’tezile mezhebini terk etti. Selefiye’nin imamı olarak kabul edilen Ahmet
bin Hanbel’in yanında bir süre kaldıktan sonra Eşarilik olarak ortaya çıkan mezhebin temellerini
oluşturan görüşleri savunmuştur.
69
4. ÜNİTE
3. İslam Düşüncesinde Amelî-Fıkhi Yorumlar
İslam düşüncesindeki fıkhi yorumlar, İslam dininin ibadet alanıyla ilgili olarak ortaya çıkan mezheplerdir. Fıkhi mezhepler büyük fakihlerin yetiştiği hicri ikinci asrın başlarından itibaren ortaya çıkmaya başlamıştır. Fıkhi mezhepler genellikle kurucuları kabul edilen müçtehit imamların isimleriyle
anılmaktadır. İmam Ebu Hanife, İmam Malik, İmam Şafii, İmam Ahmet bin Hanbel ve İmam Cafer
Sadık gibi büyük fakihler bugün İslam dünyasında yaşamakta olan Hanefi, Maliki, Şafii, Hanbeli ve
Caferi mezheplerinin oluşmasına öncülük yapmışlardır.
3.1. Hanefilik
İslam dünyasında en yaygın fıkhi mezhep hangisidir?
Hanefi mezhebi, Sünni fıkıh ekollerinden biri olup İİmam Ebu Hanife’nin görüşlerine dayanır. Ebu
Hanife, kendinden önceki fıkhi görüş ve rivayetleri, dönemindeki şartları ve ihtiyaçları dikkate alarak
değerlendirmiştir. Dinin genel ilkelerini göz önünde bulunduran Ebu Hanife, nakil ile akıl ve hadis
ile re’y arasında dengeli bir yol benimsemeye çalışmıştır. Dinin genel ilkelerini, toplumun geleneklerini ve insan için faydalı olanları dikkate alarak yapmış olduğu içtihatlar, Hanefi mezhebinin yaygınlaşmasını sağlamıştır. Ebu Hanife’nin önde gelen öğrencilerinden İmam Muhammed ve Ebu Yusuf
gibi âlimlerin bu mezhebin gelişmesine ve yayılmasına önemli katkıları olmuştur. Ebu Hanife’nin en
meşhur eseri Fıkh-ı Ekber’dir. Irak’ta doğan Hanefi mezhebi, Abbasiler Dönemi’nden itibaren İslam
coğrafyasının özellikle doğu bölgelerinde yaygınlaşarak büyük bir gelişme göstermiştir. Hanefilik,
günümüzde daha çok Türkiye, Balkanlar, Hindistan, Pakistan, Afganistan, Irak, Suriye ve Türk Cumhuriyetlerinde yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır.
NOT EDELİM_______
İmam Ebu Hanife Kimdir?
Asıl adı Numan bin Sabit olan Ebu Hanife 699 yılında Kûfe’de doğmuş ve 767 yılında vefat etmiştir. Irak’ın ünlü âlimlerinden ders alarak bilgisini geliştirdi. Hocası Hammad bin Ebu Süleyman’ın
vefatı üzerine onun yerine geçti ve ders vermeye başladı. Kısa sürede ünü tüm ilim çevrelerinde yayıldı ve öğrencileri arttı. Ticaretle de uğraşan Ebu Hanife, müçtehit düzeyinde birçok talebe yetiştirdi.
Fıkıh bilgisi ve birçok konudaki pratik çözümleri sayesinde İmam-ı Azam ismiyle anıldı. Yetmiş yıllık ömrünü ilim ve öğrenci yetiştirmekle geçiren Ebu Hanife, kendisine teklif edilen kadılık görevini
tüm baskılara rağmen kabul etmemiştir.
70
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR
3.2. Malikilik
Maliki mezhebi, büyük hadis ve fıkıh âlimi olan Malik bin Enes’in görüşlerine dayanır. Görüş ve
uygulamalarında Kur’an, sünnet, sahabe ve tabiin sözlerini kaynak kabul eder. Maliki mezhebinin
en önemli özelliği, Medine halkının uygulamalarına diğer mezheplerden daha fazla önem vermesidir. Bunun için de Medine halkının örfü, dinin anlaşılmasında önceliklidir. Çünkü Hz. Peygamber,
yaklaşık on yıl burada yaşamış, onların örf ve âdetlerinden dine aykırı olanları kaldırmış, bir kısmını
düzeltmiş ve bazılarına da dokunmamıştır.
İmam Malik’in görüşleri Hicaz bölgesinde yayılmış, ardından öğrencileri aracılığıyla Mısır, Kuzey
Afrika ve Endülüs’e taşınmıştır. İspanya’da kurulan Endülüs Emevi Devleti, bir dönem Malikilik resmî
mezhep olarak benimsemiştir. Günümüzde Maliki mezhebi Mısır, Tunus, Cezayir, Fas ve Sudan’da
yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır.
BİLGİ KUTUSU_______
İmam Malik Kimdir?
Malik bin Enes, 712 yılında Medine’de dünyaya geldi. İlmî tahsilini burada tamamladı. Medine,
o dönemde Hz. Peygamberin hadisleri, sahabe ve tabiin fetvalarını öğrenme bakımından önemli
bir merkezdi. Dönemin büyük âlimlerinden ilim öğrenen İmam Malik, Mescid-i Nebevi’de ders ve
fetva vermeye başladı. Medine fıkhının imamı olarak tanınan Malik bin Enes, 795 yılında vefat etti.
İmam Malik’in Muvatta isimli kitabı hadislerden ve sahabe sözleriyle tabiin fetvalarından derlediği
en önemli eseridir.
3.3. Şafiilik
Şafii mezhebi, Muhammed bin İdris eş-Şafii’nin dinî yorum ve görüşlerini esas alır. Dönemin birçok
ilim merkezlerini gezen ve buralardaki gelenekler hakkında bilgi sahibi olan İmam Şafii, bazı fetvalarını bulunduğu çevrenin şartları doğrultusunda zaman zaman gözden geçirmiştir. Bundan dolayı da onun
Bağdat’ta bulunduğu dönemde yaptığı içtihatlar için “eski görüşü”, Mısır’daki içtihatları için de “yeni görüşü” tabirleri kullanılmıştır.
Şafii mezhebi de diğer mezhepler gibi herhangi bir meselenin çözümü için ilk önce Kur’an ve sünnete
başvurur. Eğer bir mesele hakkında hüküm Kur’an ve sünnette varsa başka delile başvurulmaz yoksa önce
icma ardından da kıyas deliline gidilir. Şafii mezhebi, ülkemizin Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile
Mısır, Suriye, Filistin, Irak ve Endonezya gibi ülkelerde yaşayan Müslümanlar arasında yaygındır.
71
4. ÜNİTE
NOT EDELİM_______
İmam Şafii Kimdir?
İmam Şafii, 767 yılında Filistin’in Gazze şehrinde doğdu. Küçük yaşlarda Medine’ye yerleşerek
tahsilini burada tamamladı. Döneminde Hicaz ve Irak olarak belirginleşen fıkıh ekollerinin yaklaşımlarını ve yöntemlerini öğrenerek bu iki fıkhı birleştirmeye çalıştı. Hem ehl-i re’yin hem de ehl-i
hadisin metotlarına derinlemesine vakıf olan İmam Şafii, fıkıhta kendi yöntemini ortaya koyarak
birçok öğrenci yetiştirmiştir. Ömrünün sonlarına doğru Mısır’a yerleşen, buranın örf ve âdetlerini göz
önünde bulunduran İmam Şafii, bazı fetvalarından vazgeçerek bunların yerine yeni görüşler ortaya
koymuştur. Fıkıh usulünün temellerini er-Risale isimli eserinde kaleme alan İmam Şafii, 820 yılında Mısır’da vefat etti.
3.4. Hanbelilik
Hanbeli mezhebi, ünlü hadis ve fıkıh âlimi Ahmet bin Hanbel’in görüşlerini esas alan fıkhi bir yorumdur. Hanbeli mezhebi, rivayetlere önem vermekle birlikte nasslardan hüküm çıkarma konusunu da ihmal
etmemiştir. İbadet konularında dinî metinleri ve önceki âlimlerin eserlerini önceleyen Hanbeli mezhebi,
muamelat konularında da “Eşyada asıl olan mubahlıktır.” ilkesine dayanmıştır. Tabiin fetvalarını da kaynak
olarak benimser ve hakkında hüküm bulunmayan konularda icma ve sahabe kavline başvurur.
Hanbeli mezhebinin en önemli özelliği re’y ve kıyastan daha çok ayet, hadis ve sahabe kavlî (sözü) gibi
naklî delillere dayanmasıdır. Bunun için de mezhepte hadise dayalı bir fıkıh anlayışı hâkimdir. Bağdat’ta
ortaya çıkan Hanbeli mezhebi, Ahmet bin Hanbel’in önde gelen öğrencileri tarafından İslam dünyasının
diğer bölgelerine de yayılmıştır. Bu mezhep günümüzde daha çok Hicaz bölgesi, Irak, Suriye, Filistin ve
Mısır’da yaygınlaşmıştır. Ayrıca Hanbeli mezhebi, Suudi Arabistan’da resmi mezhep konumundadır.
BİLGİ KUTUSU_______
İmam Ahmet Bin Hanbel Kimdir?
781 yılında Bağdat’ta doğan Ahmet bin Hanbel küçük yaşlardan itibaren İmam Muhammed, Ebu
Yusuf ve İmam Şafii gibi dönemin âlimlerinden ilim tahsil etmiştir. İslam dünyasının birçok bölgesini dolaşarak hadis derlemiş ve bunları el-Müsned isimli hadis kitabında bir araya getirmiştir. İmam
Şafii’nin fıkıh bilgisini ve hüküm çıkarma yöntemini benimseyen Ahmet bin Hanbel, sadece rivayetlerle yetinmemiş ve bunların fıkhi amaçlarını da araştırmıştır. Ahmet bin Hanbel 855 yılında
vefat etmiştir.
72
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR
3.5. Caferilik
Caferilik, İmam Cafer-i Sadık’ın inanç, ibadet ve muamelat konusundaki görüşlerini esas
alan bir oluşumdur. Caferiler, dinî konularda
Kur’an-ı Kerim ve sünnetin yanı sıra masum
kabul ettikleri on iki imamın sözlerini de delil olarak kabul ederler. Dinî konularda içtihat
etme yetkisine sahip olmayanlar hayatta olan
bir müçtehidi kendisine rehber edinerek taklit etmek zorundadır. On iki imamın sözleriyle
birlikte diğer hadisleri de içinde barındıran dört
temel eser Caferi mezhebinin ana kaynaklarını
oluşturur. Caferilere İsna Aşeriye veya İmamiye
de denilmektedir. Caferi denmesinin sebebi ise
İmam Cafer-i Sadık’a nispet edilmesindendir.
Günümüzde İran, Azerbaycan, Irak, Suriye,
bazı körfez ülkeleri ile Afganistan ve Pakistan
gibi yerlerde yaşayan Müslümanlar arasında
yaygın olan Caferilik, ülkemizin bazı yörelerinde de benimsenen bir mezheptir.
Caferilik mezhebine göre namazın rükünlerini sırasıyla ve peş peşe yapmak farzdır.
Ayrıca namazda ikinci rekâtta rükûya varmadan Kunut okumak, ayaktayken elleri aşağıya salmak, rükû ve secde zikirlerinden sonra
Hz. Muhammed ve ehl-i beyti için salavat
getirmek sünnettir.1
Bahçelievler Merkez Mehdiye Camii / İstanbul
NOT EDELİM_______
İmam Cafer-i Sadık Kimdir?
Cafer-i Sadık Medine’de doğmuştur. İsna Aşeriyye’nin
beşinci imamı Muhammed el-Bakır’ın oğludur. İlk tahsilini dedesi ve babasından almıştır. Babasından sonra
imamet görevini üstlenerek Şia’nın altıncı imamı olmuştur. İmamet konusunda Şia’nın tüm kolları Cafer-i
Sadık’ın imam olduğu konusunda ittifak etmişlerdir.
Fazilet ve takva sahibi olan İmam Cafer-i Sadık, tüm
Müslümanların saygı ve sevgisini kazanmıştır. Hadis
ve fıkıh ilminde büyük bir yeri olan Cafer-i Sadık, döneminin önemli âlimleriyle de görüşerek ilmî konular
hakkında görüş alışverişinde bulunmuş ve 765 yılında Medine’de vefat etmiştir.
BİLGİ KUTUSU_______
Caferilere göre; İslam’ın önemli on farzı şunlardır:
1- Namaz 2- Oruç 3- Hacc 4- Cihad (nefsin kötü arzularına karşı direnmek, ülke için
çalışmak ve vatanı savunmak.) 5- Zekat 6- Humus (mal varlığından yıllık artışın 1/5 ini
vererek, yetkili kurumun toplumu sosyal ve kültürel açıdan ilerletme ve geliştirme çalışmalarına katkıda bulunmak. 7- İnsanları iyiliğe yönlendirmek 8- İnsanları kötülükten sakındırmak 9- Hz. Muhammed ve onun ehl-i beyt’ine gönülden bağlanıp onların tarafında olmak
10- Hz. Peygamber ve ehl-i beyt’ine karşı olanlardan uzak durmak.
Kur’an-ı Kerim ve Sünneti Seniyye’de çokça üzerinde durulan bu on farza
Caferiler”Furûu’d-din” (dinin dalları) derler.
1 Mehmet Keskin, Caferi İlmihâli, s. 192-213.
73
4. ÜNİTE
4. İslam Düşüncesindeki Yorumları Birleştiren Unsurlar
Müçtehitlerin ayet ya da hadisi yorumladıktan sonra sözlerini “En doğrusunu Allah bilir.” diyerek tamamlamalarının sebebi ne olabilir?
Peygamberimizin vefatından sonra gerek siyasiitikadi gerekse amelî noktalarda farklı görüşler gündeme gelmiş ve bunun sonucu olarak çeşitli mezhepler
ortaya çıkmıştır. Mezhepler arasındaki anlayış farklılıkları dinin temel ilkelerine ait konularda olmamıştır.
BULALIM_______
Tüm mezheplerin ortak kabul ettikleri ana kaynak nedir?
İslam dünyasında teşekkül eden mezhepler, inanç ve
ibadetlerin esaslarında değil ancak bu ibadetlerin yapılış şekli üzerindeki ayrıntılarda farklılık gösterir
gösterir.
Söz gelimi mezhepler, imanın ve İslam’ın şartları, namaz ve orucun farz oluşu gibi konuları tartışma
konusu yapmamışlar, sadece bu ibadetlerin nasıl yapılacağı konusunda farklı yorumlar getirmişlerdir.
Mezheplerin, ayet ve hadisleri her asır ve dönemde yorumlamaya çalışmaları İslam dininin bütün zaman ve mekânlara hitap etmesinin bir sonucudur. Tevhit, nübüvvet, Kur’an-ı Kerim ve ahiret konuları
İslam düşüncesini birleştiren temel unsurlardır. İslam düşüncesinde ortaya çıkan bütün itikadi ve fıkhi
yorumlar bu ana prensiplerde ittifak etmişlerdir.
İslam düşüncesini birleştiren temel unsurlardan biri tevhittir. Lâ ilâhe illallah (Allah’tan başka İlah
yoktur.) şeklinde ifade edilen tevhit, Allah’ı birleme, onun varlığını ve birliğini kabul etme, Allah’ın
bütün yetkin sıfatları taşıdığına inanma demektir. İhlâs suresinde bu durum tam olarak anlatılmaktadır: “Ey Resulüm! De ki: O Allah’tır, birdir. Allah samet (her varlığın kendisine muhtaç olduğu)
tir. Doğurmamış, doğrulmamış, hiçbir şey de ona denk olmamıştır.”1
Tevhit anlayışı, İslam çatısı altında birleşen bütün mezheplerde temel esastır. Tevhit inancı İslam’ın
en temel konusudur. Kur’an yalnızca Allah’ın varlığına inanılmasını istemez. Kur’an her şeyin varlığını mümkün kılan, her şeye anlam ve hayat kazandıran tek bir ilaha inanılmasını ister. Her şeyi yaratan,
kudret sahibi, rahmeti her şeyi kuşatan Allah inancı, hayatın bir bütünlük içinde kavranmasını sağlar.
İLİŞKİLENDİRELİM_______
“Eğer yer ile gökte Allah’tan başka ilahlar olsaydı bunların ikisi de muhakkak fesada uğrar,
yok olurdu...”
Enbiyâ suresi, 22. ayet.
Yukarıdaki ayeti dikkate alarak evrendeki ahenk ve düzeni tevhit prensibiyle ilişkilendiriniz.
1 İhlâ
İhlâs suresi,
i 11-4.
4 ayetler.
l
74
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR
İslam bilginlerinin tamamı tevhit ilkesinde hemfikirdir. Onlara göre Allah
vardır, birdir. İsim, sıfat ve fiillerinde eşi,
benzeri yoktur. Allah’ın varlığını ve birliğini insan aklıyla da bulabilir. Allah’a
ait isim ve sıfatlar başka varlıklara yakıştırılamaz. Allah’tan başkasına ibadet
edilemez. Görüldüğü gibi tevhit ilkesi
mezhepler arasında tartışma konusu
yapılmamıştır. Hiçbir mezhep, Allah’ın
varlığı ve birliği üzerinde ihtilaf edilecek bir konu olarak algılamamıştır.
YORUMLAYALIM_______
Aşağıdaki şemayı Allah, nübüvvet ve insan ilişkisi
açısından yorumlayınız.
İnsan
Kulluk-İbadet
İman
İslam düşüncesini birleştiren temel
Peygamberler
Allah
unsurlardan biri de nübüvvettir. Allah,
Vahiy
emir ve yasaklarını bildirmek, koyduğu
kuralları uygulamalarıyla insanlara göstermek, tüm insanlara önder ve örnek
olmaları için peygamberler göndermiştir. Kur’an’da, hiçbir toplumun peygambersiz bırakılmadığı belirtilmiştir. Gönderilen peygamberler; yalan söylemeyen, günahsız, emanete
riayet eden, akıllı, Allah’tan aldığı emirleri eksiksiz olarak insanlara ulaştıran ve bu özellikleriyle
toplumda dürüstlüğün sembolü olmuş seçkin kimselerdir.
İslam düşüncesinde ortaya çıkan bütün yorumlar, İslam dininin temel unsurlarından biri olan nübüvvet ilkesini birleştirici bir faktör olarak benimsemişlerdir. İslam’ı yorumlarken yaptıkları çalışmalarda peygamberlerin getirdikleri prensipleri anlamaya gayret etmişlerdir. Bu sebeple nübüvvet, bütün
mezhep imamlarının kabul ettikleri birleştirici, bütünleştirici bir konu olmuştur.
75
4. ÜNİTE
Kur’an-ı Kerim, kâinatın inceliklerinden bahseden ve onlar üzerinde düşünmeyi emreden bir kitaptır.
İslam düşüncesini birleştiren temel unsurlardan biri de Kur’an’dır. Allah, insanlara doğru yolu göstermek, onlara kendisini tanıtmak amacıyla insanlar arasından peygamber seçmiş ve onlara ilahî kitaplar göndermiştir. İşte semavi kitapların sonuncusu da Hz. Peygambere gönderilen Kur’an-ı Kerim’dir.
Müslümanlar; kâinatın inceliklerini, Allah’ın sıfatlarını, inanç ve ibadet esaslarını, toplumsal ilişkilerde uyulması gereken ahlaki kuralları ondan öğrenir.
Kur’an-ı Kerim lafız ve mana bakımından Allah’a aittir. Ona peygamberin veya başkasının
sözü asla karışmamıştır. Kur’an-ı Kerim günümüze kadar Hz. Peygambere indiği şekliyle gelmiştir. Bugün elimizde mevcut olan Kur’an, Cebrail’in Hz. Peygambere getirdiği ve Hz. Peygamberin
de vahiy kâtiplerine yazdırdığı Kur’an’ın aynısıdır. Yine İslam bilginlerine göre Kur’an, hem lafız
hem mana itibariyle bir mucizedir. Çünkü Kur’an; mana, söz ve anlatım bakımından insan kudretinin üstündedir.
İslam dininin temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim, Müslümanlar arasında ortaya çıkan ihtilafların
çözümünde başvurulması gereken bir hidayet ve rahmet kaynağıdır. Allah, “Biz bu kitabı sana sırf
hakkında ihtilafa düştükleri şeyi insanlara açıklayasın ve iman eden bir topluma da hidayet ve
rahmet olsun diye indirdik.”1 buyurarak Kur’an’ın bu temel özelliğine dikkat çekmiştir. İşte bu
birleştirici, bütünleştirici özelliği sebebiyle Kur’an-ı Kerim’in dil, renk, ırk gibi tüm ayırıcı unsurların
üstünde bir konumu vardır. Kuran-ı Kerim hem itikadi hem de fıkhi yorumların temel kaynağıdır.
Müslümanlar arasında ortaya çıkan bütün mezhepler Kur’an’dan hareketle ilkelerini temellendirmeye
çalışmışlardır. Bundan dolayı da Kur’an-ı Kerim, İslam düşüncesindeki yorumları birleştiren temel
unsurlar arasında yer almaktadır.
1 Nahl suresi, 64. ayet.
76
İSLAM DÜŞÜNCESİNDE YORUMLAR
İslam düşüncesindeki yorumları birleştiren temel unsurlardan bir diğeri de ahirete iman etme ilkesidir. Ahiret inancı, üzerinde yaşadığımız dünyanın bir gün son bulacağını, kıyametten sonra hesap
vermek üzere yeni bir hayatın başlayacağını kabul etmek demektir. Kur’an-ı Kerim kıyametin kopmasıyla başlayacak olan ahiret hayatına, “kavuşma günü, hesap günü, din günü” gibi isimler vermiştir.
Sonsuz yaşam isteği duyan insanlar için ahirete inanmanın büyük bir önemi vardır. Bundan dolayı
Kur’an, ahiret hayatı üzerinde çokça durarak delil ve örneklerle bu hayatın gerçekleşeceğini insanın
zihnine yerleştirmeye çalışır. Ahiret hayatının gerçekleşeceğine inanmak, insandaki adalet fikrinin de
bir gereğidir. Dünyada haksızlığa uğrayan insanlar haklarının iade edilmesini isterler. Hakların iadesinin ahiret hayatında tam anlamıyla gerçekleşeceğine inanmak insanı hayata bağlar ve ona yaşama
sevinci kazandırır. Kur’an-ı Kerim’in pek çok ayetinde ahiret hayatından söz edilir. Bunlardan birinde
ahiretin varlığı şöyle ifade edilir: “…Ey Muhammed, sana indirilen kitaba ve senden önce indirilen
kitaba inanan müminlere, namaz kılan ve zekât verenlere, Allah’a ve ahiret gününe inananlara
elbette büyük ecir vereceğiz.”1 İslam düşüncesindeki yorumların ortak anlayışına göre ahiret hayatı
haktır. Allah’ın vadettiği cennet ve cehennem gerçektir. Allah iyilik yapanları mükâfatlandıracak, kötülük yapanları da tövbe etmezlerse ahirette cezalandıracaktır.
İslam inancını paylaşan Müslümanlar; ırkı, dili, mezhebi, yaşam
şekli ne olursa olsun tevhit, nübüvvet, Kur’an-ı Kerim ve ahiret
inancı konularında aynı düşünceye
sahiptirler.
DEĞERLENDİRELİM_______
İslam düşüncesinde birleştirici olarak yer alan unsurların etkilerini değerlendiriniz.
İslam düşüncesindeki yorumları birleştiren temel kaynak Kur’an-ı Kerim’dir.
1 Nisâ suresi, 162. ayet.
77
4. ÜNİTE
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Mezhep ne demektir? Açıklayınız.
2. İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının ortaya çıkış sebeplerini açıklayınız.
3. Mu’tezile’nin beş temel esası nedir? Açıklayınız.
4. İslam düşüncesinde yorum farklılıklarının bir zenginlik olması ne demektir? Değerlendiriniz.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi yorum farklılıklarını doğuran sosyal sebeplerden değildir?
A) Köy hayatı ve sosyal yapısı
B) Şehir hayatı ve sosyal yapısı
C) Ekonomik krizler
D) Doğal afetler ve sonuçları
E) İnsan yapısı
2. Aşağıdakilerden hangisi İslam düşüncesinde yorumları birleştiren unsurlardandır?
A) Sosyal yapı
B) Kültür
C) Çevre
D) Tevhit
E) Coğrafya
3. Aşağıdakilerden hangisi Maturidiliğin genel prensiplerinden biri değildir?
A) Allah’ın eşi ve benzeri yoktur.
B) İnsanın akıl yoluyla Allah’ın varlığına ulaşması mümkündür.
C) Kur’an-ı Kerim Allah kelamıdır.
D) Büyük günah işlemek insanı dinden çıkarır.
E) İnsana cüz’i irade verilmiştir.
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(tasdik, Cafer-i Sadık, düşünce, vaat)
1. İman dil ile ikrar kalp ile ………...............tir.
2. Mezhepler ………………. ..zenginliğidir.
3. …………….....Caferi mezhebinin imamı sayılmaktadır.
78
ÖĞRENME ALANI: AHLAK VE DEĞERLER
5. ÜNİTE : AİLE VE DİN
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. Sağlıklı bir toplumun oluşmasında ailenin önemi nedir? Düşüncelerinizi yazınız.
2. Aile bireylerinin birbirlerine karşı ne tür hak ve sorumlulukları olabilir? Büyüklerinizle konuşunuz.
3. Peygamberimizin aile ve akrabalarıyla ilişkilerine dair araştırma yaparak edindiğiniz bilgileri
not ediniz.
4. Komşulukla ilgili hadis, özdeyiş ve deyimler bularak defterinize yazınız.
79
5. ÜNİTE
1. Aile Toplumun
p
Temelidir
“Kaynaşmanız için size kendi (cinsi)nizden eşler yaratıp aranızda sevgi ve merhamet oluşturması da onun varlığının delillerindendir...”
Rûm suresi, 21. ayet.
Yukarıdaki ayette verilmek istenen mesaj nedir?
Aile, evlilik
en kü
küçük
Ail
lilik ve kkan bbağına
ğ
ddayanan; anne, bbaba,
b çocuklardan
kl d oluşan
l
ük sosyall gruptur.
t
Toplum, ailelerden oluşur. Bu nedenle, aile toplumun temeli olarak kabul edilir.
Ailenin temel amacı, sağlıklı nesiller yetiştirerek insan soyunun devamına katkıda bulunmak
ve topluma faydalı bireyler kazandırmaktır. “Kaynaşmanız için size kendi(cinsini)nizden eşler
yaratıp aranızda sevgi ve merhamet oluşturması da onun(varlığının) delillerindendir...”1 ayeti
de bu duruma işaret etmektedir.
Sevgi, saygı, gelenek ve görenek gibi değerler öncelikle ailede kazanılır. Aile; inançların,
ahlaki davranışların, yardımlaşma, dayanışma ve paylaşma gibi değerlerin öğrenildiği yerdir. Aile
kurumunun en önemli niteliği, sevgi odaklı bir ilişkiler dünyası olmasıdır. Bu yönüyle aile, bireyleri
sevgi ve şefkatle toplumsal hayata hazırlayan bir okuldur.
Aile bireylerinin huzurlu bir ortamda iyi yetişmesi, toplum için de
hayati önem taşır. Çünkü ailenin huzuru ve mutluluğu, toplumun huzur
ve mutluluğu demektir. Aile yapısının sağlıklı bir şekilde devam etmesi
için aile bireylerinin davranışları çok
önemlidir. Öncelikle ailede huzur,
mutluluk ve güven ortamının oluşması gerekir. Bu da ancak aile bireylerinin büyüklerine karşı saygı, küçüklerine karşı ise sevgiyle davrandıkları
bir ortamda gerçekleşir.
TARTIŞALIM______________
Aileyi eğitmek toplumun eğitimine nasıl katkıda bulunur? Arkadaşlarınızla tartışınız.
Hak ve sorumluluk bilincinin aile
içinde gelişmesi, bu bilincin toplumda
da yerleşmesini sağlar. Aileye önem veren dinimiz, bütün aile bireylerinin birbirlerine karşı olan hak ve sorumluluklarını yerine getirmelerini öğütlemiştir.
1 Rum suresi, 21. ayet.
80
Eğitim ailede başlar.
DEĞERLER VE AİLE
TAMAMLAYALIM_______________
Aşağıda boş bırakılan yerleri verilenlerden hareketle tamamlayınız.
Fedakârlık
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
.......................
Anne
BİREY
DUYGU
AİLE
YAKINLAR
.......................
.......................
.......................
Dayı
İnsan haklarına sa
saygı,
gı hak vee sorumluluk
sor ml l k bilinci öncelikle ailede öğrenilir
öğrenilir. Aileler
Aileler, çoc
çocuklarına
klarına
değerlere saygı göstermeyi öğretirlerse toplumda huzur ve güven egemen olur. Anne ve babamız
bizleri hiç karşılık beklemeden severler. Hastalandığımızda veya başımıza kötü bir şey geldiğinde
bizden daha fazla üzülür ve acı çekerler. Bizi geleceğe hazırlamak için hiçbir fedakârlıktan
kaçınmazlar. Bizim elde edeceğimiz başarılar, bizden fazla onları sevindirir. Aile hayatının mutlu bir
şekilde devamı için bizler de bu ortamı bozacak davranışlardan kaçınmalıyız. Sevgi ve saygı ortamını
zedeleyecek söz ve davranışlardan uzak durmalıyız. Peygamberimiz bir hadisinde bu durumu şöyle
ifade etmiştir: “Küçüklerimizi sevmeyen, büyüklerimize saygı göstermeyen bizden değildir.”1
Aile içinde zaman zaman birtakım anlaşmazlık ve huzursuzluklar olabilir. Bunları anlayışla
karşılamalıyız. Anne, baba ve büyüklerimize kırıcı sözler söylememeliyiz. Yüce Allah’ın Kur’an-ı
Kerim’deki emirlerine ve Peygamberimizin tavsiyelerine dikkat ederek anne ve babalarımıza iyi
davranmalı, olumsuz tavırlardan kaçınmalıyız. Onların öğüt ve uyarılarını dikkate almalıyız.
Ailenin toplumun temeli olduğunu, ona verilecek zararın topluma zarar vermek anlamına geldiğini
unutmamalıyız.
1 Tirmizî, Birr, 15.
81
5. ÜNİTE
KONUŞALIM_______________
Aşağıdaki kavram haritasında verilen yargılar üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz.
KALBİDİR.
TOPLUMUN
AYNASIDIR.
TOPLUMUN
AİLE
TOPLUMUN
TEMELİDİR.
TOPLUMUN
KENDİSİDİR.
2. Dinler Evliliğe Önem Verir
Evlilik müessesi zayıflayan toplumlarda ne gibi sonuçlar ortaya çıkabilir?
Evlilik, erkek ve kadının, hayatlarını paylaşmak
şmak üzere yaptıkları bir sözleşmedir. Bu sözleşmeye
nikâh denilir. Nikâh bir kadınla bir erkeği eş olarak birbirine bağlar ve doğacak çocuklara hukuki
statü sağlar.
Tarihin ilk devirlerinden beri varlığını sürdürmüş
dürmüş olan evlilik
toplumsal bir kurumdur. Toplumun çekirdeği olan aile evlilikle kurulur. Evlilik, Hz. Âdem ile Hz. Havva’dan
’dan başlayarak günümüze kadar ailenin kurulmasında tek
ek meşru
yoldur. Allah, evliliğin bu sürecini Kur’an-ı Kerim’de
şöyle anlatmıştır: “Sizi bir tek candan yaratan,
tan, ondan da yanında huzur bulsun diye eşini yaratan
odur…”1
Genel olarak bütün dinlerin, evliliğe önem
m verdikleri
ve aileyi korudukları görülür. Bütün dinler, insanların
sanların huzur içinde yaşamalarını ve sağlıklı nesiller
yetiştirmelerini hedeflemiştir. Aile, bireyin temel
mel ihtiyaçlarının karşılandığı sıcak bir yuva olarak
görülmüştür. Örneğin Yahudilikte evlilik, kutsal bir birliktelik olarak görülmekte ve buna son derece
önem verilmektedir. Yahudilikte evlenme, dinî bir hükümdür ve nikâh Sinagogda kıyılır. On emirde
de yasak olan zina, evliliğe zarar verici davranışlar arasında yer alır.2
1 A’râf suresi, 189. ayet.
2 Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 189.
82
DEĞERLER VE AİLE
Hristiyanlıkta evlilik, Hz. İsa ve kilise birliğinin sembolü
olarak görülmektedir. Hristiyanlara göre iki insan Tanrı huzurunda evlendiklerinde Tanrı’nın nazarında onların bir tek varlık oldukları kabul edilmektedir.1 Evlilik, Hristiyanlarca dinî
bir kurum sayılıp teşvik edilmiştir.2
İslam dini evliliğe önem vermiş ve aile hayatını korumayı
istemiştir. Kur’an’da evliliği teşvik eden, ailenin kurulmasını
ve korunmasını öğütleyen birçok ayet vardır. Bunlardan birinde şöyle buyrulmuştur: “...Aranızdaki evlilik çağına gelmiş
olanları evlendirin...”3 Peygamberimiz de evliliğin önemini
şu şekilde dile getirmiştir: “Gençler! Ailesini geçindirebilecek olanlarınız hemen evlensin. Çünkü evlenmek gözü haramdan daha fazla sakındırır. Nefsi daha fazla korur.”4
Kur’an’da ve sünnette evlilik çağına gelen kişilerin evlenmesi teşvik edilirken diğer yandan evlilik dışı ilişkiler,
“Zinaya yaklaşmayın. Çünkü o, bir hayâsızlıktır ve çok
kötü bir yoldur.”5 ayetiyle yasaklanmıştır.
TARTIŞALIM_______
Dinler evliliğe niçin önem vermiştir? Tartışınız.
ütler
3. Kur’an’dan ve Hz. Peygamberden Aile ile İlgili Öğütler
“Nikâh sünnetimdir...”
İbn Mâce, Nikâh, 8.
Yukarıdaki hadiste anlatılmak istenen nedir?
Aile, toplumun en önemli yapı taşıdır. Ailenin sağlam olması toplumun da sağlam olması demektir. Kur’an-ı Kerim’de ve Hz. Peygamberin hadislerinde ailenin kurulması ve korunması, aile içi
iletişim, aile içi görev ve sorumluluklar, hısım ve akrabalarla ilgili birçok ilke ve öğüt yer alır.
1
2
3
4
5
Asife Ünal, Yahudilik Hristiyanlık ve İslam’da Evlilik, s. 19, 74.
Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 264.
Nûr suresi, 32. ayet.
Buharî, Nikâh, 2; Savm, 10.
İsrâ suresi, 32. ayet.
83
5. ÜNİTE
3.1. Ailenin Kurulması ve Korunması ile İlgili Öğütler
Ailenin korunmasıyla ilgili olarak neler yapılabileceği hakkında hiç düşündünüz mü?
İslam dini, ailenin kurulması ve korunmasını, aile fertlerinin aralarında huzur ve mutluluğun var
olmasını ister. Dinimizde ailenin kurulmasında nikâh şart koşulmuştur. Peygamberimiz bu konuda
şöyle buyurmuştur: “İçinizden gücü yeten evlensin. Çünkü iffeti ve namusu korumanın en etkili
yolu evliliktir.”1 Evlenemeyenlerin de iffet ve namuslarını korumaları öğütlenmiştir. Bir ayette bu
durum şöyle ifade edilmiştir: “Evlenme imkânını bulamayanlar ise Allah, lütfu ile kendilerini
varlıklı kılıncaya kadar iffetlerini korusunlar...”2
İslam dini ailede huzur ve mutluluğun hâkim olmasını ister. Kur’an’da ailede huzur ve mutluluğun eşler arasında iyi
geçinmeye bağlı olduğu vurgulanmış ve Nisâ suresinin 19.
ayetinde, “… Eşlerinizle hoşça geçinin…” buyrulmuştur.
Peygamberimiz de bir hadisinde, “İnsanların en iyisi eşlerine karşı iyi davrananlardır...”3 buyurmuştur.
TARTIŞALIM_______
Ailenin toplumun huzuruna
katkısını tartışınız.
Aile içerisinde çıkabilecek sorunların öncelikle aile içinde çözülmesi gerekir. Bir ayette bu duruma şöyle işaret edilmiştir: “Eğer eşlerin aralarının açılmasından korkarsanız, erkeğin ailesinden bir hakem ve kadının ailesinden bir hakem gönderin. Bunlar barıştırmak isterlerse Allah
aralarını bulur. Şüphesiz
Allah her şeyi bilen, her
şeyden haberdar olandır.”4
Bütün çaba ve gayretlere rağmen eşlerin aile hayatını sürdürmeleri mümkün değilse
kendilerine boşanma imkânı
verilmiştir. Nitekim, “Allah
katında en sevimsiz helal,
boşanmadır.”5 hadisi boşanmanın son çare olduğunu bildirmektedir.
Ailenin korunmasında sevgi önemlidir.
1
2
3
4
5
84
Müslim, Nikâh, 1.
Nûr suresi, 33. ayet.
Tirmizî, Radâ, 11.
Nisâ suresi, 35. ayet.
Ebu Davut, Talak, 3.
DEĞERLER VE AİLE
3.2. Aile İçi İletişim ile İlgili Öğütler
“Kişiye günah olarak sorumluluğunda olan aile fertlerini ihmal etmesi yeter.”
Ebu Davut, Zekât, 45.
Yukarıdaki hadiste verilmek istenen mesaj nedir?
Aile yapısının sağlıklı
bir şekilde
ortamının
Ail
ğl kl bi
kild ddevam etmesi
t
i iiçin
i ailede
il d hhuzur, mutluluk
tl l k ve güven
ü
t
oluşması gerekir. Bu da aile bireylerinin birbirlerine karşı saygı ve sevgi göstermeleri sonucunda
gerçekleşir. Aile bireylerinin birbirini anlamaları sağlıklı bir iletişimle mümkündür. Böyle bir ortam
yardımlaşma, dayanışma ve paylaşma ile desteklenince mükemmele ulaşır. Bu nedenle Kur’an-ı
Kerim’de öncelikli olarak çocukların anne ve babalarına iyi davranmaları öğütlenmiştir. Onlara karşı
kötü tutum ve davranışlar bir yana, kırıcı ifadeler bile yasaklanmıştır. “Rabb’in, sadece kendisine
kulluk etmenizi, ana-babanıza da iyi davranmanızı kesin bir şekilde emretti. Onlardan biri
veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa kendilerine ‘öf!’ bile deme, onları azarlama, ikisine de
güzel söz söyle.”1 ayeti bu gerçeği vurgulamıştır. Peygamberimiz de anne ve babaya iyi davranmanın
önemini şöyle ifade etmiştir: “Allah’ın rızası, anne ve babanın rızasındadır. Allah’ın öfkesi de
anne ve babanın öfkesindedir.”2
Kur’an-ı Kerim’de ve hadislerde genellikle Allah’a kulluk görevinden sonra anne babaya saygılı
olma ve iyi davranma öğütlenmiştir. Ayrıca onlara şefkat ve merhametle yaklaşmamız ve onlar için
dua etmemiz emredilmiştir. Bu durum Kur’an-ı Kerim’de şöyle ifade edilmiştir: “Onları esirgeyerek
alçak gönüllülükle üzerlerine
kanat ger ve de ki: ‘Rabb’im!
Küçüklüğümde onlar beni
nasıl yetiştirmişlerse şimdi de
sen onlara (öyle) rahmet et!’
”3 Ayrıca Hz. Peygamber, anne
babaya saygısızlığın büyük günahlardan olduğunu şu şekilde
ifade etmiştir: “Günahların
en büyükleri; Allah’a ortak
koşmak, anne babaya saygısızlık ve yalancı şahitlik
yapmaktır.”4
Anne ve babamıza sevgimizi her fırsatta göstermeliyiz.
1 İsrâ suresi, 23. ayet.
2 Tirmizî, Birr, 3.
3 İsrâ suresi, 24. ayet.
4 Buharî, Edeb, 1.
85
5. ÜNİTE
Aile içi etkili bir iletişimin en güzel yolu büyüklerin küçüklere sevgi, şefkat ve merhamet
göstermesidir. Küçükler ise büyüklerine daima saygılı ve itaatkâr davranmalıdır. Peygamberimiz bir
hadisinde bu konuda, “Küçüklerine merhamet etmeyen, büyüklerine saygı göstermeyen bizden
değildir.”1 buyurmuştur.
Anne babanın çocuklarını sevip onlara
merhamet göstermesinin yanı sıra onları en
güzel şekilde terbiye etmeleri, aile içi iletişimin
bir başka yönünü oluşturur. Peygamberimiz bu
konuda şöyle buyurmuştur: “Çocuklarınıza
hoşça davranın ve onları güzel terbiye edin.”2
Gerekirse çocuklarla en iyi şekilde iletişim
kurabilmek için onların seviyelerine uygun
davranmayı önermiş ve bir hadisinde, “Kimin
küçük çocuğu varsa onun gibi çocuklaşsın.”3
buyurmuştur.
YORUMLAYALIM_______________
“… Evlere girdiğiniz zaman, Allah tarafından mübarek ve pek güzel bir yaşama dileği olarak birbirinize selam verin. İşte Allah,
düşünüp anlayasınız diye size ayetleri böyle
açıklar.”
Nûr suresi, 61. ayet.
Yukarıdaki ayeti aile içi iletişim bakımından
yorumlayınız.
3.3. Aile İçi Görev ve Sorumluluklarla İlgili Öğütler
“Müminlerin iman bakımından en mükemmeli, ahlak yönünden en güzel olanlarıdır. En iyileri de eşlerinize karşı en iyi şekilde davrananlarıdır.”
Ebu Davut, Sünnet, 16.
Yukardaki hadiste verilmek istene mesaj nedir?
Ailede
Ail d her
h bireyin,
bi i yerine
i getirmesi
ti
i gereken
k birtakım
bi t k görevleri
ö l i vardır.
d Herkes
H k görevinin
ö i i bilincinde
bili i d
olmalı ve onu yerine getirmelidir.
Öncelikle eşler birbirlerine iyi davranmalı, birbirlerinin haklarını gözetmelidir. Kur’an-ı Kerim’de
eşlerin birbirleri üzerinde hakları olduğu şöyle ifade edilmiştir: “...Erkeklerin kadınlar üzerindeki
hakları gibi kadınların da erkekler üzerinde hakları vardır...”4 Bu nedenle eşler, birbirlerinin
hakkına saygı duymalıdırlar. Peygamberimiz de bir hadisinde, “İnsanların en iyisi eşlerine karşı iyi
davrananlardır...”5 buyurmuştur. Eşlerin bu şekilde davranması çocuklar için de önemlidir. Çünkü
çocuklar büyüklerini örnek alırlar. Bu nedenle Kur’an-ı Kerim’de çocuklara öğretilecek herhangi bir
şeyin önce anne ve baba tarafından uygulanması ve çocuklara örnek olunması ise şöyle öğütlenmiştir:
1 Buharî, Talak, 25.
2 İbn Mace, Edeb, 3.
3 Suyûti, Camiu’s-Sagir, C 2, s. 551.
4 Bakara suresi, 228. ayet.
5 Tirmizî, Radâ, 11.
86
DEĞERLER VE AİLE
“Ailene namaz kılmalarını emret,
kendin de namaz kılmaya sabırla
devam et...”1
Anne babanın da çocuklarına karşı
birtakım görevleri vardır. Anne ve babalar; ahlaki, insani ve dinî değerlerle
çocuklarını donatmalı, toplum hayatına
hazırlamalı ve onların geleceğe güvenle bakmalarını sağlamalıdırlar. Peygamberimiz (s.a.v.) bu hususu, “Allah
rızasını gözeterek ailenin ihtiyacına
harcadığın nafakadan, hatta yemek
yerken eşine sunduğun lokmadan
bile mükâfat göreceksin.”2 şeklinde
dile getirmiştir.
Hediyeleşmek aile fertlerini birbirine yakınlaştırır.
Çocukların eğitim ve terbiyesinden anne ve baba sorumludur. Çünkü eğitim beşikte başlar.
Bu konuda Hz. Peygamber, “Hiçbir baba çocuğuna güzel terbiyeden daha değerli bir miras
bırakmaz.”3 buyurmuştur.
Anne ve baba çocuklarının arasında ayrım gözetmemelidir. Peygamberimiz bu duruma şöyle
dikkat çekmiştir: “Allah’tan korkunuz ve çocuklarınız arasında adaletli olunuz.”4
NOT EDELİM_______________
Bir adam Peygamberimize gelerek: “Ey
Allah’ın Resulü! İnsanlar içinde iyi davranmama en layık olan kimdir?” diye sordu. Peygamberimiz üç kez, “Annen.” dedi.
Adam tekrar, “Sonra kimdir?” diye sorunca,
Peygamberimiz, “Babandır.” buyurdular.
Buharî, Edeb, 2.
Çocukların da anne ve babalarına karşı
görevleri vardır. Hem Kur’an-ı Kerim’de hem
gö
de hadislerde anne babaya saygılı olma ve iyi
davranma
öğütlenmiştir. Bu durum Kur’an-ı
da
Kerim’de
şöyle ifade edilmiştir: “Biz insana
K
anne
an babasına iyi davranmayı öğütledik…”5
Hz. Muhammed ise anne ve babaya saygısızlığın
H
büyük günahlardan olduğunu şu şekilde
bü
ifade etmiştir: “Günahların en büyükleri:
if
Allah’a ortak koşmak, anne babaya
A
saygısızlık ve yalancı şahitlik yapmaktır.”6
sa
1 Tâ-Hâ suresi, 132. ayet.
2 Müslim, Vasiyet, 5.
3 Tirmizî, Birr, 33.
4 Ebu Davut, Buyu, 83.
5 Ahkâf suresi, 15. ayet.
6 Buharî, Edeb 1.
87
5. ÜNİTE
LİSTELEYELİM_______________
Ailede anne baba ve çocuklardan her birine düşen görev ve sorumluluklar nelerdir? Listeleyiniz.
Anne baba:
• Çocuklarının rızkını temin eder.
• .......................................................
• .......................................................
Çocuklar:
• Ev eşyalarını ve aile sırlarını korurlar.
• .......................................................
• .......................................................
3.4. Hısım, Akraba ve Komşularla İlgili Öğütler
Kişinin evlilik yoluyla bağlı bulunduğu yakınlarına hısım,
bbir aileden meydana gelen ve zamanla genişleyen yakınlara
iise akraba denilir. Hısım ve akrabalarımıza karşı birtakım sorrumluluklarımız vardır. Bu sorumluluklarımızın başında onlarla iyi ilişkiler içinde olmak ve yardımlaşmak gelir. Kur’an’da konuyla ilgili ayetlerin birinde bu
durum şöyle ifade edilmiştir: “…Allah’a karşı gelmekten ve akrabalık haklarına riayetsizlikten
sakının. Şüphesiz Allah sizin üzerinizde gözetleyicidir.”1 Bir başka ayette ise akrabaya yardım
etmenin önemi şu şekilde dile getirilmiştir: “Akrabaya, yoksula, yolda kalmışa hakkını ver. Gereksiz yere de saçıp savurma.”2 Peygamberimiz de akrabanın gözetilip kollanması hakkında şunları dile getirmiştir: “İyiliğin en mükemmeli bir adamın baba dostunu, hısım ve akrabalarını
gözetmesidir.”3
Bireyselleşmek toplumsal
dayanışmayı nasıl etkiler?
Kur’an’da hısım ve akrabaya yardım etmek dinin temel şartlarıyla birlikte zikredilmiştir. Allah
(c.c.)4 bir ayette şöyle buyurmuştur: “… İyilik, o kimsenin yaptığıdır ki Allah’a, ahiret gününe,
meleklere, kitaplara, peygamberlere inanır. (Allah’ın rızasını gözeterek) yakınlara, yetimlere,
yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, namaz kılar,
zekât verir...”5 Hz. Peygamber de akrabayı gözetip kollamanın önemini şu şekilde dile getirmiştir:
“Allah’a ve ahiret gününe inanan kişi misafirine ikram etsin. Allah’a ve ahiret gününe inanan
kişi akrabasını görüp gözetsin.”6
1 Nisâ suresi, 1. ayet.
2 İsrâ suresi, 26. ayet.
3 Müslim, Birr, 11-13.
4 Celle celaluhu: Şanı yücedir.
5 Bakara suresi, 177. ayet.
6 Buharî, Edeb, 85.
88
DEĞERLER VE AİLE
Sosyal hayatımızın en önemli öğelerinden
biri komşuluktur. Komşuluk ilişkilerini canlı
tutmak birlik ve beraberliğimizi pekiştirir. İslam
dini de komşuluk ilişkilerine büyük önem verir.
Komşularla iyi geçinmeyi ve her türlü dayanışma
içinde bulunmayı öğütler. Bu konuda Yüce Allah
şöyle buyurmaktadır: “Allah’a ibadet edin…
yakın ve uzak komşuya iyi davranın…”1
NOT EDELİM_______________
“Cebrail bana komşu hakkında o kadar
çok tavsiyede bulundu ki; Allah komşuyu
komşuya mirasçı kılacak zannettim.”
Buharî, Edeb, 28.
Peygamberimiz Hz. Muhammed de komşularına karşı duyarlı olmuş; onları ziyaret etmiş,
kendilerine nazik ve güler yüzlü davranarak aralarındaki bağı güçlendirmiştir. Onların bir ihtiyacı
olduğunda hemen yardımlarına koşmuş, komşularını sevinçli ve üzüntülü anlarında yalnız
bırakmamıştır. Komşuluk ilişkilerine çok önem veren Peygamberimiz bu konuda şöyle buyurmuştur:
“Allah katında arkadaşların en hayırlısı, arkadaşlarına en hayırlı olandır. Komşuların en
hayırlısı da komşusuna en hayırlı olandır.”2 Bir başka hadisinde ise şöyle buyurmuştur: “Allah’a
ve ahiret gününe iman eden kimse komşusunu rahatsız etmesin. Allah’a ve ahiret gününe iman
eden kimse misafirine ikram etsin. Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimse ya faydalı söz
söylesin veya sussun!”3
KONUŞALIM_______________
Bir adam Peygamberimize gelerek, “Ey
Allah’ın Resulü! Beni cennete götürecek bir
davranış söyle!” dedi.
Peygamberimiz (s.a.v.) de “Allah’a ibadet
et, ona hiçbir şeyi ortak koşma. Namazı kıl,
zekâtı ver ve akrabanı gözet!” buyurdu.
Buharî, Zekât, 1.
Yukarıdaki hadiste akrabalığın önemine
yapılan vurgu üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz.
1 Nisâ suresi, 36. ayet.
2 Tirmizî, Birr, 28.
3 Buharî, Nikah, 80, Edeb 31, 85; Müslim, İman, 74, 75.
89
5. ÜNİTE
Okuma Metni
Hz. Fatıma ve Aile Fertleriyle İlişkileri
Hz. Fatıma, Hz. Peygamberin kızlarının en küçüğüdür. Kendisine, “Beyaz, parlak ve
aydın yüzlü kadın” anlamına gelen “Zehra” denilmiştir. Ayrıca, “namuslu kadın” anlamına gelen
“Betül” de denilmektedir. Çocukluğu Mekke’de geçmiştir. Annesi vefat ettiğinde Hz. Fatıma 10
yaşlarındaydı.
Hz. Fatıma, Mekke’den Medine’ye, güç şartlar altında hicret eden babasıyla birlikte hicret
edemedi ve Mekke’de kaldı. Bir müddet sonra, kız kardeşi Ümmü Gülsüm, Hz. Ebu Bekir’in
ailesi, ileride kayınvalidesi olacak Fatıma bint Esed’in de aralarında bulunduğu bir grupla birlikte
Medine’ye hicret etti. Bir müddet sonra da Hz. Ali onu babasından istedi. Hz. Peygamber de
kızından izin aldı ve Hz. Ali ile evlendirdi. Hz. Fatıma, evlendikten bir yıl kadar sonra ilk çocuğu
Hasan’ı, ondan bir yıl sonra da ikinci çocuğu Hüseyin’i dünyaya getirdi. Daha sonraki yıllarda
Ümmü Gülsüm ve Zeynep adlı kızları ile Muhsin adlı oğlu dünyaya geldi. Ancak bu sonuncusu
küçükken vefat etti.
Hz. Fatıma’nın İslam kültüründe ün kazandığı hususlardan birisi, sağlık ve sosyal yardım
alanındaki hizmetleridir. Uhut Savaşı’nda gazilere su ve yiyecek taşımış, yaralıları tedavi etmiştir.
Dişi kırılan babasının yüzündeki kanları temizlemiştir. Hz. Fatıma’nın en büyük özelliklerinden
birisi, kanaatkâr olması ve sade bir hayat sürmesidir. Evlenirken çeyizi bir kadife örtü, iki su kabı ve
bunların yanında birkaç sade eşyadan oluşmuştu. Ev eşyası, giyim ve yiyecek bakımından da son
derece sade bir hayat yaşadığı bilinmektedir. O, hayatında maddi eşyalardan ve imkânlardan daha
çok, iyiliğe, ahlak güzelliğine, sevgi ve saygıya önem vermiştir.
Babasının terbiyesiyle büyüyen ve onu çok seven Hz. Fatıma, onun ahlaki özelliklerine de
sahipti. Söz gelişi Hz. Aişe, onun doğru ve açık sözlü olduğunu söylemiştir. Bazı fiziki özellikleri
de babasına benzerdi. Mesela konuşması ve yürüyüşünün babasına benzediği bilinmektedir.
Fatıma bint Esed, Hz. Peygamberi sekiz yaşından itibaren evinde büyüten, himaye eden
Ebu Talip’in hanımıdır. O, bir bakıma Hz. Peygambere annelik yapmıştı. Hatta öyle ki kendi
çocuklarından önce onu doyurduğu söylenir. Hz. Fatıma’nın, kayınvalidesi ile birlikte yaşaması,
onun babasına yapılan iyiliği unutmamasını, kocasının annesine derin saygısını ve aynı zamanda
uyumlu geçimini ortaya koyması bakımından anlamlıdır.
Hz. Fatıma, sık sık babasını ziyaret eder, onun hizmetinde bulunurdu. Peygamberimiz kızı
Fatıma’yı görünce sevinir, onu ayakta karşılar ve yanına oturturdu. Hem Hz. Fatıma’ya ve hem de
Hz. Ali’ye derin bir sevgi besleyen Hz. Peygamber, zaman zaman onların evine giderek kızı ile
damadının arasına otururdu. Bazen aralarında meydana gelen ufak tefek anlaşmazlıklarda aralarını
bulur, kendilerine nasihat ederdi. Hz. Fatıma da babasının evine geldiğinde, onu sevgi ve saygıyla
karşılayıp ağırlardı.
Peygamberimizin soyu, Hz. Fatıma’nın çocuklarıyla devam etmiştir. Hz. Peygamber diğer
çocukları sevdiği gibi Hz. Fatıma’nın çocuklarını da çok sever ve sevgisini ölçülü bir şekilde açıkça
ifade ederdi. Onlara ilgiyi camide ve ibadet esnasında bile ihmal etmezdi. Bir gün Hz. Peygamber
minberde iken Hz. Hasan ve Hüseyin düşe kalka Mescid’e girerler. Hz. Peygamber konuşmasını
yarıda keserek aşağı iner ve onları dizine oturtarak konuşmasını bıraktığı yerden sürdürür.
İbrahim SARIÇAM,
Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 293.
90
DEĞERLER VE AİLE
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Aile kurumunun toplum açısından önemi nedir? Belirtiniz.
2. Anne, baba ve akrabalarımıza karşı görev ve sorumluluklarımızı nasıl yerine getirebiliriz? Arkadaşlarınızla konuşunuz.
3. Kur’an’da ve Hz. Peygamberin sünnetinde hısım ve akrabalarla ilgili ne tür öğütler yer alır? Örneklerle açıklayınız.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Ağıdakilerden hangisi İslam dininin evlilikle ulaşmak istediği sonuçlardan biridir?
A) Nesli korumak
B) Eşlerin birbirlerine aşırı bağlılığını sağlamak
C) Sadece eşler arasında sevgi ve merhameti oluşturmak
D) Toplumda tek düzen oluşturmak
E) Toplumda bireyselliği artırmak
2. Aşağıdaki haklardan hangisi olmadığı zaman diğerleri bir anlam taşımaz?
A) İbadet hürriyeti
B) İnanma hakkı
D) Mülkiyet hakkı
E) Düşünce hürriyeti
C) Hayat hakkı
3. “Eğer eşlerin aralarının açılmasından korkarsanız erkeğin ailesinden bir hakem ve kadının
ailesinden bir hakem gönderin. Bunlar barıştırmak isterlerse Allah aralarını bulur. Şüphesiz
Allah her şeyi bilen ve her şeyden haberdar olandır.” (Nisâ suresi, 35. ayet.) ayetine göre eşlerin
aralarında problem meydana gelir ve boşanma tehlikesi baş gösterirse ilk atılacak adım nedir?
A) Kadının mehir ve takılarını erkeğe sunup onun gönlünü razı etmesi
B) Hukuki mahkemeye başvurup boşanma davası açması
C) Eşlerin boşanma yetkisini kullanarak evliliği sona erdirmesi
D) Her iki aileden bir hakem tayin edip eşleri barıştırması
E) Eşlerin anlaşarak belli bir süre ayrı kalması
91
5. ÜNİTE
4. Aşağıdakilerden hangisi aile değerleri ve neslin güvenliği için alınmış önlemlerden biri değildir?
A) Evlilik akdinin kutsallığı
B) Konut dokunulmazlığı
D) Zinanın haram oluşu
E) Evlere girerken izin alınması
C) Boşanma yetkisi
5. Aşağıdakilerden hangisi İslam aile ve komşuluk ilişkilerini olumsuz yönde etkiler?
A) Doğruluk ve adalet
D) Gıybet ve iftira
B) Sevgi ve saygı
C) Merhamet ve hoşgörü
E) Cömertlik ve yardım severlik
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanları ile
doldurunuz.
(nikah, insan, boşanma, bizden, ‘öf!’ , aile)
1. Toplumun temeli, çekirdeği yani en küçük birimi ................. dir.
2. Farklı cinsten iki yabancı kişinin meşru bir şekilde bir araya gelerek bir aile yuvası kurmaları
…………… akdi ile olur.
3. “Ana babadan biri veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa kendilerine ….. bile deme, onları
azarlama!” (İsrâ suresi, 23. ayet.)
4. “Küçüklerimizi sevmeyen, büyüklerimize saygı göstermeyen ………….. değildir.”
5. “Allah katında en sevimsiz helal, ………………… dır.”
Ç. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanları “D”, yanlış olanları “Y” ile işaretleyiniz.
(…) İnsan haklarına saygı, hak ve sorumluluk bilinci gibi değerlerin ilk öğrenildiği yer ailedir.
(…) Anne-baba ve kardeşlerden meydana gelen küçük topluluğa akraba; amca, hala, dayı ve teyze
gibi yakınlardan meydana gelen büyük akraba topluluğuna ise aile denir.
(…) Evlilik, erkek ve kadının hayatlarını paylaşmak üzere yaptıkları bir sözleşmedir.
(…) Nikah akdi ile evlenen insanlar boşanamaz.
92
ÖĞRENME ALANI: DİN VE LAİKLİK
6. ÜNİTE :
ATATÜRK VE CUMHURİYET
DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. Diyanet İşleri Başkanlığı ne zaman ve niçin kurulmuştur? Araştırınız.
2. Diyanet İşleri Başkanlığı hangi görevleri yürütmektedir? Araştırınız.
3. “Tefsir, meal, hadis ve hutbe” kavramlarının anlamlarını öğreniniz.
4. Ülkemizde Kur’an-ı Kerim’in Türkçeye ilk kez ne zaman ve niçin çevrildiğini araştırınız.
93
6. ÜNİTE
Diyanet İşleri Başkanlığı resmî internet sitesinin ana sayfası
1. Diyanet İşleri Başkanlığı
Türkiye Cumhuriyeti Devleti, dileyen vatandaşlarımıza Diyanet İşleri Başkanlığı aracılığıyla dinî
konularda hizmet götürmektedir. Başbakanlığa bağlı olan bu kamu kuruluşu, İslam dini ile ilgili işlerin yürütülmesi, toplumun din konusunda aydınlatılması ve ibadet yerlerinin yönetimi gibi hizmetleri
gerçekleştirmektedir.
1.1. Kuruluşu
Genel idare içinde yer alan Diyanet İşleri Başkanlığı, laiklik ilkesi doğrultusunda, bütün siyasi
görüş ve düşünüşlerin dışında kalarak ve milletçe dayanışma ve bütünleşmeyi amaç edinerek özel
kanununda gösterilen görevleri yerine getirir. (Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, 136. madde.)
Din, insanlık tarihinin bütün dönemlerinde var olan ve bireyleri kutsal duygu ve ortak bilinç etrafında birleştiren bir kurumdur. Toplumları yücelten, onların insani ve ahlaki yönden gelişmelerini
sağlayan bir değerdir. Bu bakımdan dinin insan ve toplum hayatında önemli bir yeri vardır. Evrensel
bir olgu olan dinin doğru anlatılması ve anlaşılması gerekir. Bunun gerçekleşmesi de din hizmet-
94
ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ
lerinin sağlıklı bir şekilde yürütülmesine bağlıdır. Bu durum din hizmetlerini organize eden çeşitli
kuruluşların günümüze kadar var olmasında etkili olmuştur.
Din işleri, Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislamlık makamı tarafından yürütülmekteydi. Bu kurumun
yargı, eğitim, öğretim ve vakıflar gibi birçok alanda geniş yetki ve görevleri bulunuyordu. Tanzimat
Fermanı ile başlayan yenileşme hareketleri, kurumun yeniden şekillenmesinde etkili olmuştur. Yetki
alanı fetva işleri, medreselerdeki öğretim ve şeriye mahkemeleri ile sınırlandırılmıştır. Daha sonra Şeyhülislamlık, 1920 yılında Ankara’da kurulan Birinci Meclis Hükûmeti’nde “Şeriye ve Evkâf
Vekâleti” adıyla bakanlık olarak yer almıştır.
Cumhuriyetin ilanı ile birlikte birçok alanda olduğu gibi dinî kurumlarda da yeni düzenlemelere
gidildi. Bu yeniliklerin bir gereği olarak 3 Mart 1924 tarihinde Halifelik ile birlikte Şeriye ve Evkâf
Vekâleti de kaldırıldı. Böylece halka din hizmetlerini sunan bir kurum kalmamış oldu. Ancak Atatürk, halkın dinî inancını yaşaması ve dinin günlük politikanın dışında tutularak istismar edilmemesi
gerektiğine inanıyordu. Dini, siyasete alet etmenin toplumda gruplaşmalara neden olabileceğini düşünüyordu. Nitekim o, “Din ve mezhep herkesin vicdanına kalmış bir iştir. Hiçbir kimse, bir diğerini
ne bir din ne de bir mezhebi kabul etmeye zorlayabilir. Din ve mezhep hiçbir zaman politika aleti
olarak kullanılamaz.”1 diyerek dinin baskı aracı ve kötü amaçlar için kullanılmaması gerektiğini
vurgulamıştır.
BİLGİ KUTUSU_______________
Diyanet İşleri Başkanlığının Yürüttüğü Kamu Hizmetleri
Fetva: Dinî konularla ilgili olarak çeşitli kişi ve kuruluşlarca yöneltilen soruların cevaplanması.
Tebliğ: Vaaz, hutbe, konferans, seminer, kurs ve panel gibi yollarla dinimizin anlatılması ve
Müslümanların aydınlatılmasına yönelik faaliyetler.
İbadet ve Cami: İmamet, hitabet, ezan, ikâmet, mukabele, dinî gün ve gecelerde mevlit okunması ve özel program düzenlenmesi, cemaatin din konusunda aydınlatılması, isteyenlere Kur’an-ı
Kerim ve ilmihâl bilgilerinin öğretilmesi yanında camilerin bakımı.
Eğitim: Eğitim merkezlerinde din görevlilerinin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitim görmeleri.
Kur’an kurslarında Kur’an’ı yüzünden okuma ve ilmihâl bilgilerinin öğretilmesi yanında isteyenlere hafızlık yaptırılması.
Yayın: Toplumun din konusunda aydınlatılması hususunda yazılı, sesli ve görüntülü yayımların
yapılması.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 9, s. 458.
1 Atatürkçülük
Atatürkçülük, C III
III, ss. 237
237.
95
6. ÜNİTE
Atatürk, din hizmetlerinin sağlıklı yürütülmesi konusunda çok hassas davranmıştır. Bir sözünde
“Hükûmet-i Cumhuriyetimizin bir Diyanet İşleri Riyaseti makamı vardır. Bu makama merbut müftü,
hatip, imam gibi muvazzaf birçok memurlar bulunmaktadır. Bu vazifedâr zevatın ilimleri, faziletleri,
derecesi malumdur…”1 demiştir. Bu sebeple başbakanlığa bağlı Diyanet İşleri Başkanlığı kurulmuş,
din işleriyle ilgili bütün yetki ve görevler de bu kuruma devredilmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığına da
Millî Mücadele’ye büyük katkıları olan zamanın Ankara Müftüsü Börekçizade Mehmet Rıfat Efendi
getirilmiştir.
Diyanet İşleri Başkanlığı; yurt içinde il ve ilçe müftülükleri, Türk vatandaşlarının yoğun olarak
yaşadığı ülkelerde ise müşavirlik ve ataşelikler şeklinde teşkilatlanmıştır. Din hizmetlerini bu teşkilat
yapısıyla sürdürmekte olan Diyanet İşleri Başkanlığı, kuruluşundan günümüze kadar her türlü siyasi
görüş ve düşüncenin dışında kalmıştır. Bilhassa mezhepler üstü bir anlayışla halkımızı dinî konularda aydınlatmakta, Müslüman toplumun her kesimine eşit olarak din hizmeti vermeye çalışmaktadır.
1.2. Din Görevlileri
Cami hizmetlerini kimler ve ne şekilde yürütür?
Müslümanlar, ibadetlerini aracıya ihtiyaç duymadan yerine getirir, diledikleri zaman ve mekânda
Allah’a dua edebilirler. Bununla birlikte toplumda din hizmetleri sağlıklı bir şekilde din görevlileri
ile yürütülür.
Ülkemizde din hizmetleri, Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesinde çalışan din görevlileri tarafından yürütülür. Din görevlisi toplumda bilgisi,
güzel ahlakı, dürüstlüğü, güvenilirliği ile halkın
saygınlığını kazanmış biri olmalıdır. Diyanet İşleri Başkanlığı, din hizmetlerini, değişik unvanlardaki görevlileriyle yerine getirir. Başkanlığın
en üst düzey görevlisi Diyanet İşleri başkanıdır.
İlgili başkanlık bünyesinde hizmet veren başlıca
din görevlileri ise müftü, vaiz, imam-hatip ve müezzindir.
1 Ahmet Gürtaş, Atatürk ve Din Eğitimi, s. 56.
96
PAYLAŞALIM____________
Din görevlisinde bulunması gereken özellikler neler olmalıdır? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ
BİLGİ KUTUSU_______________
Diyanet İşleri Başkanlığı
Başkan: Başbakanın teklifi ve cumhurbaşkanının onayı ile atanır. Teşkilatın
tüm çalışmalarını kanunlar çerçevesinde düzenleyen, yürüten ve denetleyen
kimsedir.
Müftü: Görevli oldukları il veya ilçelerde Müslümanların din işlerine bakan ve din görevlilerinin
idari işlerinden sorumlu, Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı din görevlisidir.
Vaiz: Cami ve mescit gibi yerlerde Kur’an’dan, hadis, fıkıh ve ahlak kitaplarından örnekler
veren, dinî konularda halkı aydınlatan din bilginidir. Genellikle cuma namazı, bayram namazları
öncesi ve kandil gecelerinde halka vaaz ederek onları dinî ve ahlaki konularda bilgilendirir. Bunun yanında cezaevleri ve tutukevlerinde bulunan mahkûm ve tutuklulara nasihat eder onları din
konusunda aydınlatır.
İmam-Hatip, Müezzin: Cami hizmetlerini yürütürler. İmamlar vakit, cuma ve teravih namazlarını kıldırırlar. Cuma namazı öncesinde ve bayram namazları sonrasında hutbe okurlar. Müezzinler
namaza çağrı olan ezanı usulüne göre okurlar. Namazların farzlarından önce kamet getirirler.
Bu görevliler ramazanlarda mukâbele okurlar. Dinî gün ve gecelerde uygulanmak üzere özel
programlar hazırlarlar. Cami içinde toplumu din konusunda aydınlatırlar. İsteyen vatandaşlara
Kur’an-ı Kerim öğretirler. Kendilerine görev verilmesi hâlinde cenaze işlerini de yürütürler. Ayrıca camilerin iç ve dış temizliğinden de sorumludurlar.
2. Dinî Yayınlar
Dinî yayınların, toplumu din konusunda aydınlatmada önemli bir yeri
vardır. Bundan dolayı Diyanet İşleri
Başkanlığı kuruluşunun ilk yıllarından
itibaren dinî yayın faaliyetlerinde bulunmaktadır. Hurafe ve yanlış inançlardan
korunmanın yolu, din konusunda aydınlanmak ve dinimiz hakkındaki bilgileri
esas kaynaklardan öğrenmekle mümkündür.
97
6. ÜNİTE
2.1. Türkçe Tefsir ve Meal Çalışmaları
Meal ve tefsir kelimelerinden ne anlıyorsunuz?
İslam bilginleri, Kur’an’ı belirli bir metot dahilinde
açıklamışlardır. Kur’an’ı anlama konusunda yapılan bu
çalışmalar, tefsir ilminin konusunu oluşturur. Bir sözün
anlamını yaklaşık olarak vermek olan meal ise Kur’an’ın
kısa açıklamalarla bir başka dile çevrilmesidir. Türkçe tefsir ve meal alanında, Cumhuriyet’in kurulmasıyla
birlikte bazı çalışmalar yapılmıştır. Böylece halkımızın
İslam dini hakkında doğru bilgiler edinmesi ve sağlam
kaynaklardan yararlanması sağlanmıştır.
Atatürk, halkımızın dinini ana kaynaklarından ve
doğru bir şekilde öğrenmesini istiyordu. Bundan dolayı
İslam’ın temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’in Türkçeye
Elmalılı M. Hamdi Yazır’a ait
Türkçe tefsir kitabı
çevrilmesi ve tefsirinin yapılmasını gerekli görüyordu. Bu
düşüncesini, “Türk, Kur’an’ın arkasından koşuyor; fakat onun ne dediğini anlamıyor, içinde neler
var, bilmiyor ve bilmeden tapınıyor. Benim maksadım arkasından koştuğu kitapta neler olduğunu
Türk anlasın.”1 şeklinde dile getirmekteydi.
Atatürk, Kur’an’ın Türkçeye çevrilmesi düşüncesini ilk kez 14 Ağustos 1923’te devletin eğitim
politikasını belirleyecek olan bilimsel bir heyet onuruna verdiği çay toplantısında dile getirmiştir.
Onun bu isteği, 21 Şubat 1925 tarihinde TBMM gündemine gelmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığının
bütçesi görüşülürken eksik ve hatalı Kur’an çevirilerinin yayınlandığı, mevcut Türkçe tefsirlerin de
yetersiz olduğu ifade edilmiştir. Verilen bir önerge ile;
-Kur’an-ı Kerim’in çeviri ve tefsirinin uzmanlardan oluşan bir heyet tarafından yapılması,
-Gerekli görülen İslami eserlerin telif ve tercüme edilmesi,
-İslamiyet aleyhine yapılan yabancı yayınlara karşılık verilmek üzere dinî yayınların yapılması
istenmiştir.
Bu istekler, meclis üyeleri tarafından uygun görüldü. Kur’an-ı Kerim’in dilimize tercüme edilmesi ve Türkçe tefsirinin yapılmasına karar verildi. Diyanet İşleri Başkanlığı da tercüme görevini
İstiklâl Marşı Şairi Mehmet Âkif Ersoy’a, tefsirin yapılmasını Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’a
verdi. Bir müddet tercüme işiyle ilgilenen Mehmet Âkif, daha sonra bu işten vazgeçtiğini ilgilile1 Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, C 5, s.1950.
98
ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ
re bildirdi. Bunun üzerine Diyanet işleri yetkilileri, bu
görevi de Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’a teklif etTARTIŞALIM_______
tiler. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır tercüme değil,
Kur’an’ın anlaşılmasında meal ve
yalnızca meal olarak tefsirden önce bir ilavenin konutefsir neden önemlidir? Arkadaşlarılabileceğini söyledi ve onun bu görüşü kabul edildi. Elnızla tartışınız.
malılı Muhammed Hamdi Yazır, 1926 yılından 1938’e
kadar hem dinî ilimlerden hem de fen ve matematik
bilimlerinden faydalanarak “Hak Dini Kur’an Dili” adındaki
hazırladı. Elmalılı Muhammed
ndaki tefsiri hazırladı
Hamdi Yazır’ın, mealiyle birlikte 1935-1939 yılları arasında dokuz cilt olarak yayınlanan tefsiri,
Türkçe yapılmış tefsirlerin en önemlilerinden biri kabul edilmektedir.
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, esere yazdığı ön sözde klasik tefsir kaynakları ışığında Kur’an’ı
doğru biçimde tanıtmayı hedeflediğini ifade etmiştir. Tefsir bölümünde ayetlerin iniş sebeplerini belirterek önemli gördüğü kelime ve kavramların açıklamalarını verir. Ayetlerin içerdiği hükümleri,
tarihsel verilerden de yararlanarak ilmî ve felsefi olarak genişçe açıklar. Batılı yazarların yanlış yorumladıkları konularla ilgili açıklamalar yaparak okuyucuya doğru bilgiler vermeye çalışır.
Cumhuriyet Döneminde pek çok Kur’an çevirisi yapılmış ve tefsir yazılmıştır. Konyalı Mehmet
Vehbi Efendi tarafından 1923-1927 yılları arasında on beş cilt hâlinde yayımlanan “Hulasatü’l-Beyan
fi Tefsiri’l-Kur’an” adlı eser, bu dönemde yazılan tefsirlerden biridir. Bu eserin yeni baskısı Latin
harfleri ile 1968-1969 yıllarında yapılmıştır. Bir diğer çalışma ise 1927 yılında İsmail Hakkı İzmirli
tarafından kaleme alınan “Türkçe Kur’an-ı Kerim Tercümesi”dir. İki cilt olarak yazılan bu eser, 1932
yılında Latin harfleriyle yeniden yayımlanmıştır.
BİLGİ KUTUSU_______________
Atatürk’ün Kur’an-ı Kerim’e olan ilgisi sadece onun Türkçeleştirilmesi konusuyla sınırlı değildi. O, Kur’an’ı zevk ve huşu ile dinlerdi. Bu konuda Hafız Yaşar Okur şunları anlatır: “Ramazanların Ata’m için çok büyük bir önemi vardı. Ramazan gelir gelmez incesaz heyeti Çankaya
Köşkü’ne giremezdi. Kandil geceleri de saz çaldırmazdı. Sadece beni huzurlarına çağırır, Kur’an-ı
Kerim’den bazı sureler okuturlardı. Ben okurken gözleri bir noktaya takılır, derin bir huşu ile dinlerdi. Ruhen çok mütelezziz olduğu her hâlinden anlaşılırdı.
Ramazanlarda bir ay müddetle Hacı Bayram Veli ve Zincirlikuyu camilerinde şehitlerimizin
ruhuna hatm-i şerif okumamı emrederlerdi…”
Ahmet GÜRTAŞ,
Atatürk ve Din Eğitimi, s. 50, 51.
99
6. ÜNİTE
2. 2. Türkçe Hadis Kitabı Çalışması
Kur’an-ı Kerim’den sonra İslam dininin en önemli kaynağı hadislerdir. Hz. Peygamberin söz ve
davranışlarının önemi hakkında pek çok ayet vardır. Kur’an’da, “Andolsun ki Resulullah, sizin
için Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir
örnektir.”1 ifadesiyle Müslümanların onu örnek alması istenmektedir. Böylece, dinin doğru anlaşılmasında Hz. Muhammed’in hayatını ve hadislerini öğrenmenin gerekli olduğu anlaşılmaktadır.
Atatürk, halkın İslam’ı daha iyi anlayabilmesi için sağlam bir hadis kaynağına ihtiyacı olduğunu görmüştü. Bu nedenle hadislerin
Türkçeye tercüme görevini Babanzade Ahmet
Naim Efendi’ye vermişti. Ahmet Naim Efendi, Buharî’nin “el-Camiu’s-Sahih” adlı kitabının kısaltılmış şekli olan Zebidi’ye ait olan
Tecrid-i Sarih’inin ilk üç cildini Türkçeye tercüme etmiştir. Ahmet Naim Efendi’nin vefatı
üzerine eserin geri kalan tercümesi ise Kâmil
Miras tarafından tamamlanmıştır.
PAYLAŞALIM_______________
“Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih
Tercemesi” adlı eseri inceleyiniz. Edindiğiniz
bilgileri arkadaşlarınızla paylaşınız.
Eserin dördüncü cildinden on ikinci cildine
kadar olan kısmını tercüme eden Kâmil Miras,
gerekli gördüğü yerlere açıklamalar da eklemiştir.
Diyanet İşleri Başkanlığınca on iki cilt
hâlinde, “Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi” adıyla 1932 yılında yayınlanan
bu eser; iman, ibadet, ahlak ve siyer gibi konularda eşşiz bir ilim hazinesidir. Eser, Cumhuriyet toplumunun İslam’ı öğrenmesinde önemli
bir yere sahiptir. Günümüzde de birçok cami ve
müftülüklerin kitaplıklarında bulunmakta olup
imam, vaiz ve müftü gibi din görevlilerinin temel başvuru kaynaklarından biri olmuştur.
En güvenilir hadis kaynağı kabul edilen
Sahih-i Buhari’nin Türkçe tercümesi
1 Ahzâb suresi, 21. ayet.
100
ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ
3. Hutbelerin Türkçe Okunması
Hutbe, halka hitap etmek ve söz söylemektir. Terim anlamı ise cuma namazı ve bayram namazlarında minbere veya yüksekçe bir yere çıkıp Allah’ı anıp
Peygambere salavat getirerek toplumun çeşitli konularda bilgilendirilmesidir. Bu bakımdan İslam’da hutbenin önemli bir yeri vardır.
TARTIŞALIM_______
Hutbelerin güncel konuları ve sosyal olayları içermesi neden önemlidir? Tartışınız.
Hutbe, dua ve öğüt olmak üzere iki bölümden
oluşmaktadır. Osmanlıda olduğu gibi Cumhuriyet’in
ilk yıllarında da hutbenin hem dua kısmı hem de öğüt kısmı Arapça olarak okunmaktaydı.
Halkın büyük çoğunluğunun
anlamadığı bir dille hutbe okunması eleştirilmekteydi. Bundan
dolayı hutbelerin Türkçe okunması isteği dile getirilmekteydi.
Atatürk de yaptığı konuşmalarda
hutbelerin Türkçe okunmasının
gerekliliği üzerinde durmaktaydı. Bu konudaki düşüncelerini 1
Mart 1922’de Meclis’te yaptığı
konuşmada, “Camilerin mukaddes minberleri, halkın ruhi,
ahlaki gıdalarına en yüksek, en
verimli kaynaklardır. Minberden
halkın anlayacağı dilde ruh ve
beyne hitap olunmakla Müslümanların vücudu canlanır, beyni
temizlenir, imanı kuvvetlenir,
kalbi cesaret bulur.”1 diyerek
dile getirmiştir. Bununla birlikte Atatürk’ün kendisi de 7 Şubat
1923 tarihinde Balıkesir’in Zağnos Paşa Camii’nde Türkçe bir
hutbe okuyarak bu konuda öncülük etmiştir.
1 Atatürkçülük, C I, s. 459.
Hutbeler, Müslümanların dinî bilgilerinin
gelişmesine katkı sağlar.
101
6. ÜNİTE
21 Şubat 1925’te TBMM’de Diyanet İşleri Başkanlığının bütçesinin görüşülmesi esnasında hutbelerin Türkçe okunması gündeme gelir. Meclis’te yapılan görüşmelerin sonucunda Diyanet İşleri
Başkanlığı tarafından Türkçe hutbe kitabı hazırlatılması kararı alınır. 1926 yılı sonunda uzmanlarca
hazırlanan Türkçe hutbe örnekleri, Diyanet İşleri Başkanlığına sunulur. Zamanın Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Rıfat Börekçi bu hutbe örneklerini uygun bulurak bir emirle imamlara gönderir. Emirde hutbelerin dua kısımının Arapça, öğüt kısmının ise Türkçe olarak okunması istenmiştir.
Kur’an ve hadislerin dilimize çevrilmesi, hutbelerin öğüt ve bilgilendirme kısmının Türkçe
okutulması gibi çalışmalar, halkın İslam’ı doğru bir şekilde öğrenmesinde oldukça etkili olmuştur.
Bu durum İslam dininin daha iyi anlaşılmasına ve doğru bir şekilde uygulanmasına zemin hazırlamıştır.
DÜŞÜNELİM_______________
“Hutbeden amaç, ahalinin aydınlatılması
ve ona yol gösterilmesidir… Yüz, iki yüz hatta bin yıl önceki hutbeleri okumak, insanları
cahillik içinde çağın gerisinde bırakmak demektir. Hatipleri normal olarak halkın günlük
kullandığı dil ile konuşmaları gereklidir…
Hutbeyi verenlerin siyasi olayları, sosyal ve
medeni olayları her gün izlemeleri zorunludur. Bunlar bilinmediği taktirde halka yanlış
telkinler verilmiş olur. Bu nedenle, hutbeler
tamamen Türkçe ve günün gereklerine uygun
olmalıdır…”
M. Kemal ATATÜRK
Atatürkçülük, C 1, s. 459.
Atatürk’ün yukarıdaki sözlerinden hareketle hutbelerin Türkçe okunması neden önemlidir? Düşününüz.
102
ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ
Okuma Metni
Atatürk’ün Balıkesir Hutbesi
“Ey millet! Allah birdir, şanı büyüktür.
Allah’ın selameti, sevgi ve iyiliği üzerinize
olsun.
Peygamberimiz
Efendimiz
Hazretleri, Cenab-ı Hak tarafından
insanlara dinî hakikatleri tebliğe memur
edilmiş ve resul olmuştur. Temel nizamı,
hepimizin bildiği Kur’an-ıAzimüşşan’daki
açık ve kesin hükümlerdir.
İnsanlara manevi mutluluk vermiş olan
Mustafa Kemal ve arkadaşları dua ederken görülüyor.
dinimiz, son dindir, mükemmel dindir.
Çünkü dinimiz; akla, mantığa ve gerçeklere tamamen uymakta ve uygun gelmektedir. Eğer
akla, mantığa ve gerçeklere uymamış olsa idi bununla diğer ilahî tabiat kanunları arasında
birbirine zıtlık olması gerekirdi. Çünkü bütün tabiat kanunlarını yapan Cenab-ı Hak’tır.
Arkadaşlar! Cenab-ı Peygamber çalışmalarında iki yere, iki eve sahipti. Biri kendi evi, diğeri
Allah’ın evi idi. Millet işlerini Allah’ın evinde yapardı. Hazret-i Peygamberin mübarek yollarını
takip ederek bu dakikada milletimize ve milletimizin şimdiki ve geleceğine ait konuları görüşmek
maksadıyla bu kutsal yerde, Allah’ın huzurunda bulunuyoruz. Beni bu şerefe kavuşturan Balıkesir’in
dindar ve kahraman insanlarıdır. Bundan dolayı çok memnunum. Bu vesile ile büyük bir sevaba
nail olacağımı ümit ediyorum.
Efendiler! Camiler birbirimizin yüzüne bakmaksızın yatıp kalkmak için yapılmamıştır.
Camiler, söylenenleri dinleme ve ibadet ile beraber din ve dünya için neler yapılması lazım
geldiğini düşünmek, yani birbirimizin görüş ve düşüncelerini almak için yapılmıştır. Millet
işlerinde her ferdin zihninin başlı başına faaliyette bulunması lazımdır. İşte biz de burada din
ve dünya için, geleceğimiz için her şeyden önce hâkimiyetimiz için neler düşündüğümüzü
meydana koyalım.
Ben yalnız kendi düşüncemi söylemek istemiyorum. Hepinizin düşüncelerini anlamak
istiyorum. Millî emeller, millî irade yalnız bir şahsın düşünmesinden değil, millet fertlerinin
tamamının arzularının, emellerinin bileşkesinden ibarettir. Bundan dolayı benden ne öğrenmek,
ne sormak istiyorsanız serbestçe sormanızı rica ederim.”
07 Şubat 1923, Zağnos Paşa Camii, Balıkesir
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C 2, s. 93.
103
6. ÜNİTE
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. Diyanet İşleri Başkanlığı kurulmadan önce din işlerini yürüten kurum hangisidir? Söyleyiniz.
2. Diyanet İşleri Başkanlığının kuruluş amacını açıklayınız.
3. Hutbelerin Türkçe okutulmasına neden ihtiyaç duyulmuştur? Belirtiniz.
4. Kur’an’ın ve hadislerin Türkçeye çevrilmesinin ne gibi faydaları olmuştur? Açıklayınız.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. Diyanet İşleri Başkanlığının yürüttüğü kamu hizmetleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Kur’an kurslarına Kur’an öğreticisi tayin etmek.
B) Camilere din görevlisi tayin etmek.
C) Halkı aydınlatmak için vaiz tayin etmek.
D) Din görevlilerini denetlemek.
E) Din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmenlerini tayin etmek.
2. Aşağıdakilerden hangisi vaizin görevleri arasında yer almaz?
A) Belirli yer ve zamanlarda dinî konular üzerinde konuşur, nasihat eder.
B) Genellikle cuma namazı, bayram namazları öncesi ve kandil gecelerinde halka vaaz eder.
C) Ceza ve tutukevlerinde mahkûm ve tutukluları din konusunda bilgilendirir.
D) Görevli olduğu il veya ilçede dinî hizmetlerin sağlıklı yürütülmesinden sorumludur.
E) Cami, mescit gibi yerlerde Kur’an, hadis, fıkıh ve ahlak kitaplarından örnekler vererek halkı aydınlatır.
3. Aşağıdaki din bilginlerinden hangisi Kur’an’ın Türkçe tefsirini yapmak üzere görevlendirilmiştir?
A) Mehmet Âkif Ersoy
B) Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır
C) Kâmil Miras
D) Babanzade Ahmet Naim Efendi
E) Börekçizade Mehmet Rıfat Efendi
104
ATATÜRK VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİN HİZMETLERİ
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(tefsir, hutbe, vaiz, müezzin)
1. Kur’an’ın surelerini açıklayarak görüşler ileri sürme, bunları yazma ve yorumlamaya
.................. denir.
2. Cuma ve bayram namazlarında minberde okunan dua ve öğütlere .................. denir.
3. Belirli yer ve zamanlarda dinî konular üzerinde konuşan ve öğüt verenlere ................. denir.
Ç. Aşağıdaki bilgilerin doğrularını “D”, yanlışlarını “Y” ile işaretleyiniz.
(…) Diyanet İşleri Başkanlığı anayasa gereği olarak genel idare içinde yer alan bir kuruluştur.
(…) Din; toplumları yücelten, onların insani ve ahlaki yönden gelişmelerini sağlayan bir değerdir.
(…) Din işleri, Osmanlı Devleti’nde Halifelik makamı tarafından yürütülmekteydi.
(…) İmam, görevli olduğu il veya ilçede din görevlilerinin verimli çalışmasından sorumludur.
105
ÖĞRENME ALANI: DİN KÜLTÜR VE MEDENİYET
7. ÜNİTE : İSLAM VE ESTETİK
ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM
1. “Estetik, hat ve tezhip” kavramlarının anlamları sözlüklerden bulunuz.
2. Mimarinin insan psikolojisi üzerindeki etkilerinin neler olabileceğini düşününüz.
3. Süslemeli bir hat eserini bularak inceleyiniz.
106
İSLAM VE ESTETİK
1. Evrendeki Ölçü ve Ahenk
Yaratılışta nasıl bir ölçü ve ahenk
görüyorsunuz?
Allah, evreni bir ölçü ve ahenk içinde yaratmıştır.
Kur’an’da, “…Her şeyi yaratıp ona bir nizam veren ve
K
mükadderatını tayin eden Allah, yüceler yücesidir.”1
m
bbuyrulmaktadır.
Evrendeki bütün varlıklar bir düzen içinde hareket eder. Gözle görülemeyen atomlardan en büyük
varlıklara kadar her şeyde hassas bir ölçü, şaşmaz bir düzen ve belirli bir uyum vardır. Evrende gece
ve gündüzün oluşumu, mevsimlerin değişmesi, yerçekiminin işlevi ve yeryüzüne inen yağmurun
miktarı gibi belirli bir ölçüyle hareket eden kusursuz bir yapı mevcuttur.2 Uzayda bulunan ve kendi
yörüngelerinde yüzen gök cisimleri arasında da benzer bir uyum ve denge vardır. Evrendeki ölçü ve
ahenk rahmet sahibi güçlü bir yaratıcının varlığına işaret eder. Bu yüzden Allah, yarattığı şeylerde
koyduğu ölçüyü kendi varlığının delilleri arasında saymıştır.Evren ve içindekiler insanın işine yarayacak şekilde ayarlanmıştır. Bu konuda Kur’an’da: “(Ve hatırlayın ki) Allah’tır gökleri ve yeri
yoktan var eden, gökten su indirip onunla size rızık olsun diye ürünler çıkaran, bağlı kıldığı
yasalar uyarınca denizde seyretmek üzere gemileri hizmetinize veren ve sizi nehirlerden yararlandıran ve her ikisi de kendi yörüngelerinde seyreden güneşi ve ayı sizin (yararlanmanız) için
(koyduğu yasalara) bağlı kılan ve gece ile gündüzü (yine) sizin (yararlanmanız) için (koyduğu
yasalara) bağlı tutan ve size kendisinden isteyebileceğiniz her türlü şeyden veren odur; (öyle
ki) Allah’ın nimetlerini saymaya kalksanız sayamazsınız…”3 denilmektedir.
Kâinatta hiçbir şey gelişigüzel ve amaçsız yaratılmamıştır. Bu anlamda yaratılan her şey değerlidir. Allah; yaratan, şekil veren, amacına uygun hedefler belirleyen ve yaratmayı sürekli tekrar
edendir.4 Allah, yaratılıştaki ölçü ve uyumun iyi gözlemlenmesini ister. Bu konu Kur’an’da şöyle
anlatılır: “Yedi göğü birbiriyle tam bir uyum içinde yaratan o, (ne yüce)dir. Rahmanın yaratışında hiçbir aksaklık göremezsin. Gözünü bir kez (ona) çevir. Hiç kusur görüyor musun?
Evet, gözünü tekrar tekrar (ona) çevir; (her seferinde) bakışın, şaşkın ve bezgin bir şekilde
önüne geri dönecektir.”5 Bu gözlem sonucunda insanın evrende bulunan uyum ve dengeye saygı
duyması ve onu elinden geldiği kadar da koruması gerekir. Çünkü evrende var olan bu ölçü ve ahengin bozulması bizzat insan hayatı için de tehlike oluşturacaktır. İnsan, evrenin bir parçasıdır. Kendi
yaşamında da ölçülü olmak zorundadır. Nitekim insan hayatının, gerek bireysel gerekse toplumsal
açıdan belirli kurallar içinde devam etmesi kaçınılmazdır. Örneğin insanlar ihtiyaçlarını karşılamak
için birbirlerine yardım etmek zorundadırlar. Kötülüklerden uzaklaşmak ve iyilik yapmak için çaba
harcamalıdırlar.
1 Furkân suresi, 2. ayet.
2 Mü’minûn suresi, 18. ayet; En’âm suresi, 96. ayet.
3 İbrahim suresi, 32-34. ayetler.
4 Yûnus suresi, 34. ayet; Neml suresi, 64. ayet; Rûm suresi, 11. ayet; Bürûc suresi, 13. ayet.
5 Mülk suresi, 3, 4. ayetler.
107
7. ÜNİTE
NOT EDELİM_______________
Kur’an’da sözü edilen yaratılıştaki düzen
ve ahenk, ikinci yaratılışın gerçekleşeceğinin
delili sayılmıştır. Bu yaklaşım; insanı, evren
içindeki uyuma katılması konusunda ikna etmek ve ölçülü davranmasını sağlamak içindir.
“Kendi yaratılışını unutarak bize karşı
misal getirmeye kalkışıyor ve: “Şu çürümüş kemikleri kim diriltecek?” diyor.”
Yasin suresi, 78. ayet.
“De ki: Yeryüzünde gezip dolaşın da, Allah ilk baştan nasıl yaratmış bir bakın. İşte
Allah bundan sonra (aynı şekilde) ahiret
hayatını da yaratacaktır. Allah her şeye kadirdir.”
Ankebût suresi, 20. ayet.
Allah’ın bireysel konularda olduğu gibi toplum açısından da belirlediği ölçüler vardır.1 Allah,
benzersiz bir yaratıcıdır. Geceyi dinlenmek gündüzü ise çalışmak için birbiri ardınca getiren, güneşi
ve ayı zaman ölçüsü kılan, gemilerin yüzmesi için suya kaldırma kuvveti takdir eden, yeryüzünde
çeşitli renk ve biçimlerle yarattığı şeyleri bizim
hizmetinize veren odur. Bulutu, rüzgârı, yağmuYORUMLAYALIM____________
ru ve canlandırıp ürünler verdirdiği toprağıyla
yediğimiz ve içtiğimiz şeylerin hepsini değişik
Evrendeki ahenk ve ölçü ile ilgili bir belgetatlarda yaratıp emrimize sunması evrende bulusel izleyip yorumlayınız.
nan ölçü ve ahengin sonucudur.
BUNLARI BİLİYOR MUYDUNUZ?_______________
Yer çekiminin normalden daha güçlü olması durumunda atmosferdeki metan ve amonyak gazları artacak, bu durum canlılar için önemli bir tehlike oluşturacaktı. Eğer yer çekimi daha düşük
olsaydı atmosferdeki su kaybından ötürü yaşam sona erecekti. Ayın çekim gücünün yüksek olması
durumunda ise okyanuslardaki gelgitler büyük dalgalarla şiddetli kasırgalara neden olabilecekti.
Bütün evren, her şeyi yaratıp onu idare eden Allah’ın kudreti ve rahmeti ile dengede durmakta
ve görevini yapmaktadır.
1 Fâtır suresi
suresi, 43
43. ayet; Fetih suresi
suresi, 23
23. ayet
ayet.
108
İSLAM VE ESTETİK
2. İnsan ve Estetik
İnsandaki estetik duyusunun kaynağı ne olabilir?
Estetik, güzellik duygusuna karşılık gelir. İnsanın güzel olanı fark etmesi, hissetmesi ve algılamasıdır. İnsan güzel yaratılmış ve güzelliği fark edecek şekilde donatılmıştır. Allah, “Gerçek şu ki
biz insanı en güzel şekilde yarattık.”1 buyurmuştur. Bu yüzden güzellik, insan ruhunu etkiler. İnsandaki güzellik, bir yönüyle onun vücut yapısındaki ölçü ve ahengin mükemmelliğini ifade ederken
diğer yönden düşünme, seçme, beğenme ve sorumluluk alma gibi kabiliyetlerini de kapsar. İnsan bakan, gören, gördükleri üzerinde düşünen ve düşüncelerinden yeni fikirler üretebilen bir yapıya sahiptir. Ancak insan sadece maddi bir varlık değildir. Doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden, güzeli çirkinden
ayırt eden vicdanı ve sezgileri de vardır. Nitekim güzele ve güzelliğe olan ilgisi onun estetik yönünü
oluşturmaktadır. İnsandaki estetik duygusunun hayata yansıyan somut örnekleri pek çoktur. Mimariden sanata, edebiyattan musikiye kadar uzanan geniş bir sahada bu örnekleri bulmak mümkündür.
Güzel düşünmek ve güzel bakmak insan fıtratının bir özelliğidir. Güzel gören güzel düşünür, güzel düşünen hayattan zevk alır. İnsan yaratılıştaki güzellikleri düşünerek kendine anlamlı ve güzel bir
dünya görüşü oluşturabilir. Allah, insanlardan kendileri için yarattığı güzelliklerin farkına varmalarını ve teşekkür etmelerini ister.2 Böylece insan güzeli arayarak heyecanlanan, güzel olanı gördüğünde ise mutlu olan biri olur. İnsanın yaşamındaki güzellikleri fark etmesi hayatını renklendirir. Zira
Allah, insanın huzur bulması ve mutlu olması için yeterince sebep yaratmıştır. Bu konuda Kur’an’da
şöyle buyrulur; “(De ki: Hayatımız) Allah’ın rengi (ile renklenir.) Kim (hayata) Allah’tan daha
güzel renk verebilir ve biz ancak ona kulluk ederiz.”3
İnsanın, yaşantısındaki titizliğin kaynağı Allah’ın yaratmasındaki inceliğe duyduğu hayranlıktır.
Bu anlamda insanın estetik duygusu ve bu konuda gösterdiği gayret, tarih boyunca çeşitli sanat eserlerinin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Güzel olandan aldığı ilhamlarla hayatını
İLİŞKİLENDİRELİM_______________
renklendirmiş ve zenginleştirmiştir. İnsan,
taşı ve toprağı şekillendirerek yaşadığı şeh“... Sizi şekillendirdi ve şekillerinizi de güzel
ri, mahalleyi ve evini süslemiş, ibadet ettiği
yaptı…”
mekânları görkemli ve göz alıcı hâle getirTeğâbun suresi, 3. ayet.
miştir. Elbisesinden, evine serdiği halıya,
okuduğu kitabın cildinden kalemle yazdığı
“Çirkin insan yoktur.” cümlesi ile yıkarıdaki
yazıya kadar güzelliğe önem vermiş ve her
ayet arasında ilişki kurunuz.
şeyi güzelleştirmeye çalışmıştır.
1 Tîn suresi, 4. ayet.
2 Secde suresi, 9. ayet.
3 Bakara suresi, 138. ayet.
109
7. ÜNİTE
3. Kur’an ve Güzellik
Güzel bir şeyin farkına nasıl varırsınız?
Kur’an, güzelliği bir değer olarak görür.
Bizzat kendisi de sözün en güzelidir. Üslubu,
anlatımında kullandığı edebî sanatlar ve tasvirleriyle ile eşsiz bir kitaptır. Zümer suresinin 23. ayetinde, “Allah, bütün öğretilerin
en güzelini, kendi içinde tutarlı, (gerçeğin)
her türlü ifadesini çeşitli biçimlerde tekrarlayan bir ilahî kelam şeklinde indirir;
(bir ilahî kelam ki) Rablerinden korkanların ondan tüyleri ürperir; (fakat) sonunda Allah’ı(n rahmetini) hatırlayınca
kalpleri ve tenleri yumuşar, sakinleşir.
İşte Allah’ın rehberliği böyledir…” buyrulmuştur. Kur’an ayetleri inmeye başladığı
ilk günden itibaren muhataplarını derinden
etkilemiş ve insanın bütün estetik değerlerine kaynaklık etmiştir. Tarih boyunca
Kur’an’ın gerek lafzı gerekse anlamından
beslenen gönüller pek çok güzelliğin üretilmesinde öncülük etmişlerdir. Kur’an, hayatın güzelliklerinin paylaşılması gerektiği üzerinde durur. Güzel davrananlara ahirette daha
güzel bir karşılığın beklediği müjdesini verir.
Kur’an’da geçen bütün emir, yasak ve öğütler
insanın hayatını güzelleştirmek içindir.
Kur’an’da insanın dünyada güzel bir hayat
sürmesi istenir. Başkalarına yardım ederken
sahip olduklarımızın en güzelinden vermemiz tavsiye edilir.1 İnsana güzel söz ve davranışları karşılığında yurtların en güzeli olan
cennet vaat edilir.2 İnananlar için hem dün1 Bakara suresi, 267. ayetler.
2 Âl-i İmrân suresi, 14,195. ayetler; Nisâ suresi, 95. ayet.
110
ANLATALIM____________
Çevrenizde gördüğünüz güzelliklerden birini
seçerek sınıfta arkadaşlarınıza anlatınız.
Kur’an âlemlere rahmet olsun diye gönderilmiştir.
DEĞERLENDİRELİM____________
“Kullarıma söyle sözün en güzelini söylesinler...” (İsra suresi 53. ayet.) ayetini dikkate alarak
güzel söz söylemenin önemini değerlendiriniz.
İSLAM VE ESTETİK
yanın hem de ahiretin güzellikleri hazırlanmıştır.1
Bu yüzden onların, “…Ey Rabb’imiz! Bize bu
dünyada da güzellik ver, ahirette de ve bizi
ateşin azabından koru!”2 diye dua etmeleri istenmiştir.
AÇIKLAYALIM____________
Kur’an ve güzellik denildiğinde onun hangi özellikleri aklınıza geliyor? Açıklayınız.
Kur’an’da en güzel isimlerin Allah’a ait olduğu vurgulanır.3 Bu yaklaşım en yetkin ve kusursuz vasıfların Allah’a ait olduğu anlamına gelir. Allah, güzelliğin kaynağıdır. Nitekim yaratılıştaki
mükemmel ve bilinçli tasarımlar onun ne kadar güzel yarattığını doğrulamaktadır. Allah’ın bizim
için yarattığı nimetler sadece midemize yarar sağlamakla kalmaz; çeşitli renk, koku ve şekilleriyle
gözümüze ve gönlümüze de hitap eder.4 Yeryüzünde ve gökyüzünde duygularımızı coşturan, hayaller
kurmamızı sağlayan, bizi derin düşüncelere yönelten sayısız güzellikler vardır. Kur’an’da, yaratılan
güzel nimetlerden bahsedilirken, “Ey Âdemoğulları! Her mescitte ziynetinizi takının (güzel ve
temiz giyinin). Yiyin için; fakat israf etmeyin. Çünkü o, israf edenleri sevmez... Allah’ın kulları
için yarattığı süsü (zinet) ve güzel rızıkları kim haram kıldı?...”5 buyrulur.
Kur’an’da iman etmekle sevgi arasındaki
ilişkiden bahsedilerek Hucurât suresinin 7.
ayetinde, “...Allah size imanı sevdirdi ve
onu sizin kalplerinizde süsledi…” buyrulmuştur. Burada iman, evren ve içindekileri
Allah’ın yarattığı birer sanat harikası olarak
kabul etmenin adıdır. Allah’ı sevmek, onun
gücü karşısında teslim olmak aynı zamanda
yarattığı şeylere saygı duymayı da gerektirir.
Böylece insanın iman etmesi, gözlemlediği
varlık ve olaylar karşısında estetik duygularını besleyerek canlandırması anlamına gelir. Bu durumda inanan bir kişi için yağmur
rahmete, güneş bir kandile ve kanatlarını
çırparak uçan bir kuş Allah’ın varlığını gösteren bir delile dönüşür. İman aynı zamanda
estetik bir bakışın ifadesidir. Nitekim güzelliklerin farkına varmak güzel davranmanın ilk şartıdır.
1 Âl-i İmrân suresi, 148. ayet.
2 Bakara suresi, 201. ayet.
3 A’râf suresi, 180. ayet; İsrâ suresi, 110. ayet; Tâ-Hâ suresi, 8. ayet; Haşr suresi, 24. ayet.
4 Nahl suresi, 6. ayet.
5 A’râf suresi, 31, 32. ayetler.
111
7. ÜNİTE
4. Hz. Muhammed ve Güzellik
Sizce bir peygamberin örnek alınması niye önemlidir?
Hz. Muhammed her yönüyle güzel bir insandır. Hz. Peygamber, Kalem suresinin 4. ayetinde, “Ve sen pek yüksek bir ahlak üzerindesin!” buyrularak övülür. Onun, dürüst, erdemli
ve güven veren biri olarak üstün bir hayat tarzına sahip olduğu vurgulanır. Hz. Peygamber,
her durumda güzel olanı hayatına taşımıştır. Bu
yüzden Allah, onun örnek alınmasını ister. O,
söz ve davranışlarında kimseyi incitmemeyi
esas almış, asla yalan söylememiş ve insanlara güzel davranmayı kendisine ilke edinmiştir.
Kur’an’da onun için, “Andolsun, size kendi
içinizden öyle bir peygamber gelmiştir ki
sizin sıkıntıya düşmeniz ona çok ağır gelir.
O, size çok düşkün, müminlere karşı çok şefkatli ve merhametlidir.”1 buyrulmuştur. Onun
hayatı, insanların iyiliği ve mutluluğu için
yaptığı fedakârlıklarla doludur. Hz. Peygamber,
arkadaşlarına ve çevresine her açıdan güzel bir
örnek olmuştur. Onlara diş temizliğinden, saçların taranıp düzeltilmesine kadar pek çok konuda tavsiyelerde bulunarak sağlıklı ve güzel görünmelerini istemiştir.2 “Allah, nimetinin izini
ve eserini, kulunun üzerinde görmek ister.”3
diyerek aşırıya ve gösterişe kaçmadan insanları
sade ve güzel giyinmeye teşvik etmiştir. O, temizliğe de oldukça önem vermiş ve temizliği
imanın yarısı olarak ifade etmiştir.4 Bu konuda
şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Allah temizdir,
1 Tevbe suresi, 128. ayet.
2 Buharî, Cum’a, 8; Müslim, Taharet 42; Ebu Davut, Tereccül, 3.
3 Ebu Davut, Libas, 14.
4 Müslim, Taharet, 1.
112
Mescid-i Nebi’den bir görünüm
BELİRTELİM____________
“Andolsun ki Resulullah, sizin için
Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı
umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için
güzel bir örnektir.”
Ahzâb suresi, 21. ayet.
Yukarıda verilen ayeti dikkate alarak Hz.
Peygamberin hangi yönlerini örnek aldığınızı belirtiniz.
İSLAM VE ESTETİK
temizliği sever; güzeldir, güzelliği sever; merhametlidir, merhameti sever; cömerttir, cömertliği
sever; öyle ise avlularınızı ve çevrenizi temiz tutun...”1
Hz. Peygamber, Kur’an’da sözü edilen genel ilkelerle çelişmediği sürece toplumda yer etmiş
güzel âdetlere uyulması konusunda da hassas davranmıştır. Bu anlamda çevrenin temiz tutulması,
misafirlere ve elçilere gereken önemin verilmesi, yolda bulunan engellerin kaldırılması, yolculara
ve yolda kalmışlara yardım edilmesi gibi pek çok hasletin yerine getirilmesini sağlamıştır. Bunun
yanı sıra yüksek sesle konuşulmasını, toplum içinde başkalarını rahatsız eden yiyeceklerin yenmesini, su kaynaklarının kirletilmesini, yiyeceklerin açıkta saklanmasını engelleyecek tavsiyelerde
bulunmuştur.
Hz. Muhammed özellikle ağaç dikmeyi tavsiye etmiş; meyvesinden ve gölgesinden yararlanılan ağaçların dikiminin sadaka olduğunu ve
bunun kişiye sevap kazandırdığını belirtmiştir.
Ölü arazilerin yeşillendirilmesini ve toplumun
yararına sunulmasını istemiştir. “Elinizdeki
bir ağaç fidanını, kıyamet kopmaya başlasa
bile eğer onu dikecek kadar vaktiniz varsa
mutlaka dikin.”2 buyurarak çevreye ve diğer
canlıların hukukuna duyarlı olacak kimsenin
elindeki imkânı son ana kadar değerlendirmesini ve iyilik yapma ümidini asla kaybetmemesi
gerektiğini vurgulamıştır.
5. Yaşamda Güzellik
Ağaç sevgisi büyükten küçüğe geçen miras gibidir.
Hayatı güzelleştiren şeyler neler olabilir?
Kur’an’da,
d “O (Allah) ki yarattığı her şeyi güzel yapmıştır...”3 buyrularak varlıklardaki güzelliklere dikkat çekilir. Allah, bütün güzelliklerin kaynağıdır. Bu kaynaktan beslendiği sürece insan için
güzellikler bitmez. İnsan, sözünde ve davranışlarında güzelliği yakalamanın yanı sıra yaptığı işlerde ve
ürettiği ürünlerde de güzelliği aramalıdır. Böylece hayatına anlam ve değer katar. Hayata renk katan ve
insana huzur veren güzel değerleri arayan, yaşayan ve başkalarıyla paylaşan insan mutlu olur. İnsanın
sorumluluğu her açıdan güzel olanı seçmektir. Güzel olan şeyler, insanı etkiler. Bu yüzden yaşandıkça
yayılır ve yayıldıkça çoğalır.
1 Tirmizî, Edeb, 41.
2 Buharî, Edebu’l-Müfred, 479,480.
3 Secde suresi, 7. ayet.
113
7. ÜNİTE
5.1. Sözde Güzellik
“Güzel söz, yılanı deliğinden çıkarır.” sözüyle anlatılmak istenen nedir?
İnsanlar arasında güzel sözlerle iletişim kurulması İslam’ın temel amaçlarından biridir. Allah, Hz.
Peygamberi tebliğle görevlendirdiğinde, “… Onlara öğüt ver, kendileri hakkında etkili ve güzel
söz söyle.”1 diyerek ona tavsiyede bulunmuştur. Bu anlamda Hz. Peygamber, kısa zamanda ve çok
geniş bir coğrafyada İslam dinini yaymayı başarmıştır. İnsanların hayatlarındaki köklü değişimi sağlarken onların kalplerini kazanmaya çalışmış ve bunları yaparken güzel sözün etkisinden de yararlanmıştır. Allah, sözde güzelliğin önemini bir başka ayette ise şöyle belirtmektedir: “…Herkese güzel
sözler söyleyeceksiniz...”2 Kur’an’nın bu üslubu, insanların ona yaklaşmasını ve onu kabul etmesini
sağlamıştır. Kur’an, eşsiz ve güzel ayetleriyle önce Allah’ı tanıtmış, sonra da insanların birbirlerini
sevmesini temin etmiştir.3
Güzel söz, çok etkilidir. Sözün gücü, doğru ve güzel olmasındadır. Örneğin “kelime-i şehadet” dediğimiz “tevhit” sözü böyledir. Çünkü Allah’ın tek olması gerçeğini en güzel şekilde ifade eder. Bunun
gibi insanları doğruluğa, iyiliğe ve güzelliğe çağıran onlara değer veren ve onları incitmeyen sözler
muhataplarını her zaman etkilemiştir. İbrahim suresinin, 24, 25. ayetlerinde, “Görmedin mi Allah
güzel bir sözü nasıl misal getirdi? (Güzel bir söz), kökü sağlam, dalları göğe yükselen bir ağaç
gibidir. Bu ağaç, Rabb’inin izniyle her zaman meyvesini verir. Öğüt alsınlar diye Allah insanlara
misaller getirir.” buyrulmuştur. Güzel sözün yerini hiçbir şey tutamaz. İnsanların gönlünü kazanmak
ve onları mutlu edecek güzel sözler söylemek her zaman en doğru davranıştır. Örneğin İslam dininde
sadaka vermek önemlidir. Ama daha önemlisi bu sadakanın sevabını yok edecek davranışlardan uzak
durmaktır. Bakara suresinin 263. ayetinde, “Güzel bir söz ve bağışlama, peşinden gönül kırma gelen
bir sadakadan daha hayırlıdır…” buyrularak sözün önemine vurgu yapılmıştır.
Dini doğru anlama ve anlatmada Türkçeyi doğru ve etkili kullanmak da çok önemlidir. İnsan,
Allah’ın kendisine verdiği yetenekleri doğru
kullanmalıdır. Bu yeteneklerin başında keliDEĞERLENDİRELİM____________
me ve kavramları doğru ve yerinde kullanarak düzgün cümleler kurmak ve sözün gü“Allah’a ve ahiret gününe inanan kimse ya
zelliğini yakalamak gelir. Her türlü konuşma
hayır konuşsun ya da sussun.”
güzel bir amaç taşımalı ve güzel bir üslupla
Tirmizî, Kıyamet 51.
sunulmalıdır. Bu anlamda insan üslubuna,
Yukarıdaki hadisi sözün güzelliği açısından dekonuşma düzeyine ve içeriğine dikkat etmeğerlendiriniz.
lidir. Kur’an’da, “Kullarıma söyle, sözün en
1 Nisâ suresi, 63. ayet.
2 Bakara suresi, 83. ayet.
3 Enfâl suresi, 62, 63. ayetler.
114
İSLAM VE ESTETİK
güzelini söylesinler. Sonra şeytan aralarını bozar. Çünkü şeytan, insanın apaçık düşmanıdır.”1
buyrularak insanlar arasında olması muhtemel kötü bir iletişimden nasıl sakınılacağı açıklanmıştır.
Hz. Peygamber de güzel sözü bir sadaka olarak görmüş ve teşvik etmiştir. Hz. Peygamber, konuşurken samimi ve öz konuşmuş, sözcükleri özenle seçmiştir. Konuştuğu kimsenin veya topluluğun seviyesini dikkate almış, herkese anlayacağı dille hitap etmiştir. Konuşmalarında ses tonunu iyi ayarlamış, tane tane, anlaşılır ve nazik bir üslup benimsemiştir. Kendisiyle konuşmak isteyen kimseye göz
ucuyla değil, bütün bedeniyle yönelmiş ona ve sözüne değer verdiğini muhatabına hissettirmiştir.
Güzel söz, Allah’ın bir nimeti gibidir ve insanları mutlu eder. Boş ve gereksiz konuşmak, laf
taşımak, dedikodu yapmak, iftira etmek, alaya almak gibi kötü huylar dinimizin yasakladığı davranışlardandır. “Söz gümüşse sükût altındır.” sözü bu gerçeği güzel bir şekilde ifade etmektedir. Bizler
sözlü ve yazılı kültürümüzde sevinçlerimizi değil, acılarımızı dahi güzel ve etkili sözlerle anlatmış
duygularımızı sözün güzelliğinin gücüyle edebî eserlere dönüştürmüşüzdür.
5.2. Davranışta Güzellik
Davranış güzelliği denince ne anlıyorsunuz?
Kur’an’da güzel davranışta bulunanların
ve güzel iş yapanların ödüllendirileceğine
ilişkin pek çok ayet vardır. Bunlardan biri
Nahl suresinin 97. ayetinde geçen şu ifadedir: “Erkek veya kadın, mümin olarak
kim iyi amel işlerse onu mutlaka güzel
bir hayat ile yaşatırız. Ve mükâfatlarını,
elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile veririz.” Allah, Kur’an’da pek çok
ayette imandan sonra salih amelin geldiğini söyler. Salih amel, kişinin inancına
uygun güzel davranışlar geliştirerek bunu
ahlak hâline getirmesidir. Ahlak ise bir
insanın hayatı boyunca kazanabileceği en
önemli hazinedir. Bu hazine, insanın ortaya koyacağı güzel söz ve davranışlarla elde
edilir. Davranıştaki güzellik; insanın kişiliğini şekillendirir, vicdanını canlandırır ve
DEĞERLENDİRELİM____________
“Ve (ey Peygamber,) onlara yumuşak davranman, Allah’ın rahmetinin bir eseriydi. Zira eğer
onlara karşı kırıcı ve sert olsaydın, doğrusu senden koparlardı. Artık onları bağışla ve affedilmeleri için dua et. Ve toplumu ilgilendiren her konuda onlarla müşavere et; sonra bir hareket tarzına
karar verince de Allah’a güven. Zira Allah, kendisine dayanıp güvenenleri sever.”
Âl-i İmrân suresi, 159. ayet.
Yukarıdaki ayeti hoşgörülü davranmanın önemi
açısından değerlendiriniz.
1 İsrâ suresi, 53. ayet.
115
7. ÜNİTE
merhametini harekete geçirir. Böylece kul
olgunlaşarak seviye kat eder ve Allah’a yaklaşır. Nitekim Allah, kulunun sadece kalbine
bakar ve ona değer verir. Kur’an’da, “…Ona
ancak güzel sözler yükselir (ulaşır). Onları
da Allah’a salih ameller ulaştırır…”1 buyrulmuştur. Güzel sözlerin arkasından gelen
güzel davranışlar başarılı ve mutlu olmanın
ilk adımıdır.
YORUMLAYALIM____________
“...Onlar yaptıklarını insanlardan gizleyebildiler; ama Allah’tan gizleyemezler.”
Nisâ suresi. 108. ayet.
Yukarıdaki ayet çerçevesinde insanın iyi davranışlar geliştirmesinin önemini yorumlayınız.
İnsanın, davranışlarını kontrol etmesi ve
güzelleştirmeye çalışması için gayret etmesi gerekir. İnsanın zihnini iyi düşüncelerle ve kalbini güzel davranışlarla beslemeye ve olgunlaştırmaya ihtiyacı vardır. Bu anlamda iyi insanlarla beraber olmak, doğru
arkadaş seçimleri yapmak ve güzel ortamlarda bulunmak çok önemlidir.
Dünyada mutlu olmak için olduğu gibi ahiret hayatını kazanmak için de güzel davranışlar ortaya
koymak bir zarurettir. Bu konuda Kur’an’da, “Fakat ahiret hayatını(n güzelliğini) isteyen ve bunun
için gösterilmesi gereken çabayı gösterenlere gelince(gerçek) müminler bunlardır; çabalarına
(Allah katında) değer verilen kimseler de işte böyleleridir!”2 buyrulmuştur.
Güzel davranışlar geliştirmek, kişinin geleceğine ümitle bakmasını sağlar. Böylece sevilen biri olarak çevresiyle iyi iletişim kurabilir. İnsanın mutluluğu ve toplumun huzuru, bireylerin davranışlarının
iyi, doğru ve güzel olmasına bağlıdır. Aile içinde, okulda, yolculukta, alışverişte ve her türlü sosyal
ortamda doğru davranmak, güzel ilişkiler geliştirmek kişiye önemli kazanımlar sağlar. Bakara suresinin
223. ayetinde, “…Kendiniz için (geleceğe hazırlık olarak) güzel davranışlar takdim edin. Allah’a
karşı gelmekten sakının ve her hâlde onun huzuruna varacağınızı bilin. (Ey Muhammed!) Müminleri müjdele.” denilerek böyle davrananlar müjdelenmiştir. Hz. Peygamber de aile hayatında ve
sosyal ilişkilerinde doğru olanı uygulamış, insanlara sevgi, nezaket ve şefkatle yaklaşmış;
NOT EDELİM____________
orta yolu, sabrı ve dengeli davranmayı tavsiye
etmiştir. Güzel sözlerini güzel davranışlarıyla
desteklediği için de sözleri kısa zamanda etkisini göstermiştir. O, arkadaşlarıyla şakalaşan
ve hediyeleşen, ailesinin sorunlarıyla ilgilenen bir peygamber olarak çevresine örnek olmuş, güler yüzlü, vefalı, cömert ve yardımsever biri olarak arkadaşlarına güzel davranma
konusunda öncülük etmiştir.
1 Fâtır suresi, 10. ayet.
2 İsrâ suresi, 19. ayet.
116
Güzel davranışlar sergilemek insanın özünün ve
sözünün bir olmasını gerektirir. “Ey iman edenler!
Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz? Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz, Allah katında büyük bir nefretle karşılanır.” (Saff suresi, 2, 3. ayetler.) ayetleri bu konuda bizlere önemli bir uyarıda
bulunmaktadır.
İSLAM VE ESTETİK
5.3. İş ve Üründe Güzellik
İşini güzel yapmanın kişiye kazandıracağı şey nedir?
İnsan, yaşamını devam ettirebilmek için çalışmak zorundadır. İhtiyaçlarını karşılamak, hayatı
kolaylaştırmak ve üretmek için gayret etmelidir. Kur’an’da, “İnsan için kendi çalışmasından başka
bir şey yoktur. Ve çalışması da ileride görülecektir. Sonra ona karşılığı tastamam verilecektir.”1
buyrularak çalışmak ve üretmek teşvik edilmiştir.
Kur’an’da, “…İyi ve güzel işlerde yarışın…
.” buyrularak hayırda yarışmak övülmüştür.
KONUŞALIM____________
Allah, iman etmenin güzel işler yapmak için
Ayinesi iştir kişinin lafa bakılmaz
önemli bir gerekçe olduğunu belirterek insanın
Şahsın görünür rütbe-i aklı eserinde.
yaptığı güzel işlerin karşılığını mutlaka alaca3
ğını söylemiştir. Örneğin Kur’an’da, sahip olZiya Paşa
duğu nimetleri başkalarıyla paylaşmak en güzel
Yukarıdaki sözün vermek istediği mesaj
hakkında konuşunuz.
işlerden sayılarak şöyle buyrulmuştur: “Allah
yolunda harcama yapın, nimetleri paylaşın;
kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın.
Güzel düşünüp güzel işler yapın. Çünkü Allah, güzel davrananları sever.”4
2
Güzel işler, sürekli ve kalıcı hâle gelirse salih amellere dönüşür. İnsanın yaptığı işi tam yapması
önemlidir. Doğru işler yapan dürüst insanlara her zaman ihtiyaç vardır. Onlar sayesinde hak ve hukukun
üstünlüğüne olan inanç korunur ve adalete olan güven sarsılmaz. Yaptığı işin hakkını vermesi kişinin
olgunluğunu ve dürüstlüğünü gösterir. Nitekim insandan yapılması istenen ibadetlerin tamamı onun iç
ve dış disiplinini sağlamaya yöneliktir. İnsan, söz ve davranışlarında güzel ve estetik olanı uygulamaya
özen gösterir. Bu özen, gerek çalışan gerekse çalıştıran olsun kişinin yaptığı işi tam yapmaya gayret
etmesini sağlar. Ailesi içinde ya da meslektaşları arasında, iş yerinde düzgün ve dürüst bir çabayla artı
değer üretmenin zevki çok az şeyde bulunur.
Doğru bir inanç, iyi bir niyet ve güzel amaçla birleşen aktif bir çalışmayla her zaman güzel işler üretilir. Bu anlamda insana ve topluma faydalı olan çabaların hepsi İslam dininin teşvik ettiği
amellerden sayılır ve ibadet hükmündedir. Bireyin kendisine, ailesine ve yaşadığı topluma karşı sorumlulukları Allah’a karşı kulluk görevinin önemli bir parçasıdır. Çalışmak, işinin hakkını vermek
ve bunun sonucunda güzel ürünler elde etmek iyi bir insan olmanın yanında iyi bir kul olmanın da
gereğidir. Güzel ahlaka sahip bir kimse tüm işlerinde Rabb’ine kul olma ve hesap verme bilinciyle
1 Necm suresi 39-41. ayetler.
2 Bakara suresi, 148. ayet.
3 Âl-i İmrân suresi, 57, 148. ayetler; Bakara suresi, 25, 82, 277. ayetler.
4 Bakara suresi, 195. ayet.
117
7. ÜNİTE
hareket eder. Allah’ın yaratmadaki sanatının
eşsizliğini bizzat işlerine de yansıtmayı amaç
YORUMLAYALIM____________
edinir. Esası unutmadan ayrıntılara da dikkat
ederek ortaya çıkaracağı ürünlerde titiz dav“Allah, kendisine karşı gelmekten sakınanları esenliğe kavuşturup kurtuluşa erdirir. Onlara
ranır ve hassas düşünür. İnsanların en güzel
kötülük dokunmaz. Onlar üzülmezler de.”
ürünlere layık olduklarını bilerek hareket
Zümer suresi, 61. ayet.
eder. Kimseyi kandırmaz. Haksız bir kazanç
Yukarıdaki ayeti davranışlardaki güzelliğin iş
elde etme yolunu tutmaz. Bir işi doğru ve
ve
ürünlere yansıması açısından yorumlayınız
düzgün sonuçlandırmanın bir onur meselesi
olduğunu kabul eder. İbadet aşkıyla çalışır.
Sağlam, kaliteli ve estetik açıdan güzel ürünler ortaya çıkarmaya çalışır. Sonuçta kendisine bütün bu imkânları veren Rabb’ine şükretmenin karşılığını bir şekilde alacağını bilir. Nitekim
işini iyi yaparak şükrettiği için kendisi de teşekkürü hak eder.
Hz. Peygamberin hayatı bu konuda örnektir. O, bütün diğer peygamberler gibi kimseden bir şey
istemeden çalışarak geçimini sağlamıştır. Alan değil, veren el olmak için çalışıp üretmeyi teşvik etmiştir. Hz. Peygamber huzurlu ve mutlu olmak adına ticareti övmüş ve helal kazanmanın önemini sıklıkla
vurgulamıştır.
6. İslam Medeniyetinde Estetik
İslam medeniyetinde; mimari, edebiyat, musiki,
hhat, tezhip ve minyatür sanatı gibi hayatın çeşitli alanİslam medeniyetinin katkısıyla ortallarına yansıyan güzellikler vardır. Bunların her biri diya çıkan sanatlar nelerdir?
nnin temel değerlerinden etkilenerek ortaya çıkmış ve
gelişmiştir. İslam medeniyetinde ortaya çıkan bu güzel eserlerin hepsi özenle muhafaza edilmiştir.
İslam medeniyeti adı altında birbirinden farklı çevrelerin oluşturduğu bu değerler ortak bir kültür
meydana getirmiştir. Bizlere kadar gelen bu miras sayesinde hala yeni eserler meydana getirilmektedir. İslam medeniyetinde sanat ve sanatçıya değer verilmiştir. Sanatta, Allah’ın birliği (tevhit) vurgusu öne çıkarılmış çokluktan birliğe doğru seyreden bir anlatım izlenmiştir. Süslemede somut şekil ve
kavramlar yerine soyut şekil ve kavramlarla sembol ifadelere daha çok yer verilmiştir. Dış görünüşün
sade, sağlam, kullanışlı ve estetik olmasına dikkat edilmiş; buna karşılık renklendirme ve bezeme
işleri daha çok iç mekânlarda kullanılmıştır. Kullanılan malzemelerin kalıcı, tabii ve estetik olmasına
dikkat edilmiş, doğal dengeyi bozacak çalışmalardan kaçınılmıştır. Eserlerin ayrıntı sayılabilecek
bölümleri asla ihmal edilmemiş, her parça üzerinde özenle ve dikkatle çalışılmıştır. Bu eserleri ortaya çıkaran kimseler, Allah’ın yeryüzünde yarattığı şeyleri gözlemleyerek hissedebildiklerini kendi
eserlerinde yansıtmaya çalışmışlardır.
118
İSLAM VE ESTETİK
İNCELEYELİM____________
Aşağıda verilen kavram haritasını inceleyiniz.
KÜLTÜR VE MEDENİYETİMİZ
EDEBİYAT
MUSİKİ
MİMARİ
SOSYAL
GÜZELLİKLER
DİN
ŞİİR
EZAN
CAMİİ
SÜNNET VE
NİŞAN / DÜĞÜN
TÖRENLERİ
ALLAH
DESTAN
TEKBİR
MEDRESE
HİLYE
İLAHİ
TEKKE
NAAT
NAAT
DERGÂH
ŞEMAİL
KASİDE
HAMAM
DAVETE İCABET
GAZAVATNAME
MERSİYE
KERVANSARAY
BÜYÜKLERE
SAYGI
ORUÇ
DARU’Ş-ŞİFÂ
KÜÇÜKLERE
SEVGİ
ZEKÂT
ŞADIRVAN VE
KÖPRÜ
YARDIMLAŞMA
AMEL DEFTERİ
KONUKSEVERLİK
PEYGAMBER
ASKER
UĞURLAMA
GÜZEL AHLAK
HASTA ZİYARETİ
CENNET /
CEHENNEM
NAMAZ
66.1.
1 Mimari
İslam’ın estetiğe verdiği önem ve değer
mimaride de kendini göstermiştir. Hayırlı
Mimaride estetik deyince ne anlıyorsunuz?
işler yaparak sevap kazanma düşüncesi, birçok mimari eserin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Mescit, cami, külliye, ev, yol, bahçe, sebil ve diğer
sosyal mekânların inşasında iyiliklerin yayılması ile güzelliklerin çoğalması anlayışından hareket
edilmiştir. İnsanların ihtiyaçları dikkate alınmış, savurganlıktan kaçınılmış, yapılan mimari eserlerin fonksiyonel ve estetik olmasına dikkat edilmiştir. İslam’ın tavsiyesi doğrultusunda hasta, yaşlı,
kimsesiz ve yetimlerin yararlanabileceği çok sayıda hastane, imarethane, aşevi, darülaceze, yetimhaneler yapılmıştır. Bütün bu eserlerin yapımında ve korunmasında “vakıf kurmak-vakfetmek” anlayışı
önemli bir yer tutmuştur. İnsanların genel olarak kullanacakları mekânlar ve ibadet yerleri, şehrin
merkezinde veya en görünen yerinde büyük, görkemli ve kalıcı olması düşünülerek inşa edilmiştir.
119
7. ÜNİTE
Misafir kabul etmeye ve ağırlamaya uygun
odalar onların rahat edebileceği şekilde düşünülmüştür. Evler; bahçeli, birbirinin ışığını
kesmeyecek yükseklikte ve mesafede inşa
edilmiştir. Meskenlerin giriş çıkış ve pencere
mesafelerinin komşuların birbirini rahatsız
etmeyeceği bir uzaklıkta olmasına özen gösterilmiştir.
Hz. Peygamber Medine’ye varmadan
önce Kuba Mescidi’ni, hicretle birlikte de
Mescid-i Nebi denilen camii inşa etmiştir.
Cami mimarisinin ilk örneği sayılan bu yapının inşasında Peygamberimiz bizzat çalışmıştır. Ayrıca mescidin bitişiğinde öğrenciler
için eğitim-öğretim ve barınma odaları da
düşünülmüş, Peygamberimizin evi de aynı
mescidin yanı başında yer almıştır. Namazın
cemaatle kılınması, cami yapımının sevap olmasıyla ilgili tavsiye ve teşvikler, camilerin
inşa edilmesine, ilim öğrenmeyi teşvik eden
ayet ve hadislerin varlığı da medreselerin yapılmasına vesile olmuştur. İbadet mekânları;
temizlik için hamam ve eğitim için medrese
(okul) binalarıyla yan yana inşa edilerek külliye denilen ortak bir alan oluşturulmuştur.
GEZELİM - GÖRELİM____________
Çevremizdeki İslam uygarlığına ait herhangi
bir mekâna gezi düzenleyiniz. Gezi sonrasında
gezilen yerin tarihi, mimari ve kültürel değerleri
hakkında bir kompozisyon yazarak gördüklerinizi anlatınız.
PAYLAŞALIM____________
Aşağıdaki fotoğrafta İstanbul Süleymaniye
Camii’ni görüyorsunuz. Siz de Mimar Sinan’ın
ustalık eserim dediği Edirne Selimiye Camii’nin
mimari özellikleriyle tarihçesini öğrenerek elde
edeceğiniz bilgileri fotoğraf, kroki ve resimlerle
destekleyiniz. Bu eserin kültür dünyamıza katkılarını bir dosya hâline getirip arkadaşlarınızla
paylaşınız.
Mimari özellik taşıyan yapıların hepsinde
insanın rahat etmesi ve huzur bulması amaçlanmıştır. Örneğin camilerde iç hacim geniş
ve parçalı olmayan bir şekilde kullanılmış;
pencereler gün ışığını olabildiğince içeri taşıyacak biçimde ayarlanmıştır. Cami içlerinde temiz hava dolaşımını sağlayacak düzenlemeler yapılmıştır. Bahçelerine ve etrafına
büyük yapraklı ağaçlar dikilerek dışarıdan sesin gelmesi engellenmiştir. Avlularına mezar
yerleri açılarak camiye gelen kişilerin ölümü
hatırlamaları amaçlanmıştır. Cami içlerinden
Süleymaniye Camii / İstanbul
120
İSLAM VE ESTETİK
duyulacak mesafede havuzlar yapılarak akan su sesinin insanları rahatlatması planlanmıştır. Şam
Ümeyye, Kudüs’teki Mescid-i Aksa, İspanya’daki Kurtuba, İstanbul’daki Sultanahmet, Süleymaniye
ve Beyazıt camileri bu konuda örnek mimari özelliklere sahip yapılar arasındadır. Ayrıca İslam’ın
temizliğe verdiği önem hamamlar, su kemerleri ve su yollarının yapımını sağlamıştır. Zira su içirmenin sevap kabul edilmesi, sebil ve çeşmelerin çoğalmasına sebep olmuştur. Tarih içerisinde çok
sayıda cami, medrese, saray, konak, han, kervansaray, hastane, çarşı, türbe, hamam köprü, çeşme gibi
mimari eserler yapılmıştır. Mimar Sinan, Mimar Hayrettin, Mimar Hacı İvaz Paşa, Mimar Mehmet
Ağa, Mimar Kasım Ağa, Mimar Vedat ve Kemalettin adları da mimarlık tarihimizde öne çıkan isimlerdendir.
Medeniyetimizin eşsiz bir parçası olan mimari eserlerdeki ölçü, uyum, sanat, estetik, ustalık ve
işçiliğin en seçkin örnekleri, görenleri daima derinden etkilemiştir. En küçük ayrıntının dahi ihmal
edilmediği bu eserlerdeki sanatsal özellikler dünyanın her tarafında kendini göstermekte ve hayranlık uyandırmaktadır. İslam medeniyetinin insana verdiği değer, adeta mimari eserlere de yansımış ve
Müslümanların ulaşabildiği her yerde bu bakış açısını yansıtmıştır.
6.2. Edebiyat
İslam dininin ana kaynağı olan kitap Kur’an-ı
Kerim’dir.
Kur’an, aynı zamanda bir edebiyat şaK
heseridir.
Onun ayetleri, edebî anlatımın zirvesi
h
kabul
edilmiştir. Kur’an, bu yönüyle dilin ve edek
biyatın gelişmesine, değer kazanmasına sebep olmuştur. Böylece İslam dünyasında pek çok edebî
tür gelişmiş ve yayılmıştır. İslam medeniyetinde okuma, yazma, ilim öğrenme ve bunların yaygınlık
kazandırılmasına çok önem verilmiştir. Bunun yanı sıra edebî eserlerin oluşması ve gelişmesinde Hz.
Peygamberin sözlerinin tesiri de büyük olmuştur. Hz. Peygamber sözün güzel olanını teşvik etmiş,
güzel ve yararlı olan şiir ve hikâyeleri dinlemiş ve bu amaçla şair ve yazarları övmüştür. Ayrıca dilin
doğru kullanılması ve dil öğrenimiyle ilgili tavsiyeleri de edebiyatın gelişmesinde rol oynamıştır.
Özellikle şiir söyleme geleneği, Peygamberimizin yaşadığı dönemden bu güne kadar önemini korumuştur.
İslami Türk Edebiyatına ait eserlerden
bildikleriniz nelerdir?
Müslümanlar ilk dönemlerden itibaren çeşitli şehirlerde kütüphaneler kurmuşlar, kitaplar yazmışlar, başka dillerden tercümeler yapmışlar, ilim adamlarını ve öğrencileri desteklemişlerdir. İslam
dünyasında kütüphanecilik hiçbir yerde olmadığı kadar yaygınlık kazanmıştır. Hatta bu anlamda
oluşturulan şahıs kütüphaneleri de meşhur olmuştur. Sözlü kültür ile başlayan edebiyat, kitaba verilen değerle kısa zamanda yazılı kültüre dönüşmüştür. Edebiyatın her alanında pek çok yazar, güzel ve
kalıcı eserler ortaya koymuştur. Şiir, hikâye, masal ve destan okuma geleneği uzun zaman varlığını
sürdürmüştür.
121
7. ÜNİTE
NOT EDELİM____________
11. yüzyıldan itibaren, İslam’ın kabulünden sonra yazılmış eserlerin ilki, Yusuf Has
Hacip’in Karahanlı Türkçesiyle yazmış olduğu “Kutadgu Bilig” (Mutluluk Bilgisi) adlı
kitabıdır. Kaşgarlı Mahmut’un, ansiklopedik
sözlük şeklinde hazırladığı, “Divanü Lügati’tTürk”ü ve Edip Ahmet’in, din ve ahlak konularını içeren “Atabetü’l-Hakâyık” adlı eserleri de aynı dönemlerde yazılmışlardır. 12.
yüzyılda yazılmış olan Divan-ı Hikmet adlı
değerli eser de Hoca Ahmet Yesevi’ye aittir.
Edebiyatımız, 13. yüzyıldan sonra hitap ettiği çevre yönüyle divan edebiyatı, halk edebiyatı ve
tasavvuf edebiyatı şeklinde üç yönde gelişmiştir. Divan edebiyatının en müstesna örnekleri arasında
kaside, münacat, tevhit, naat, gazel, mesnevi ve mersiyeyi gösterebiliriz. Osmanlı Döneminin 16 ve
18. yüzyılları arasında yaşamış olan meşhur şairlerinden bazıları, Fuzuli, Baki, Nabi, Nedim ve Şeyh
Galip’tir. Sanata ve edebiyata önem veren padişahlar şair, yazar ve sanatçıları desteklediği gibi bir kısmı
da şiir ve edebiyatla ilgilenmiştir.
Edebiyatımızın önemli alanlarından biri Tasavvuf edebiyatıdır. Tasavvuf edebiyatında ilahi, gazel, mevlit, naat, nefes gibi eserler yer almaktadır. Ahmet Yesevi’nin hikmetleri bu sahanın ilk örneklerini oluşturmuştur. Hacı Bayram Veli, Mevlânâ Celalettin gibi tasavvuf büyükleri sözlerini edebî
üslup içinde sunmuşlardır. Yunus Emre, dilimizin ve dinimizin güzelliklerini sözleri ve ilahileri ile
günümüze ulaştıran şahsiyetlerdendir. Süleyman Çelebi’nin Hz. Peygamberi öven “Vesiletü’n-Necat
(Kurtuluş Sebebi)” adlı şiiri halkımız tarafından mevlid-i şerif olarak adlandırılmıştır.
Halk edebiyatı ve şiiri, sözlü edebiyat geleneğimizin devamı olarak gelişmiştir. Saz eşliğinde söylenen sözler dilden dile yayılmış ve ezberlenmiştir. Türkü, mani, hoyrat, koşma, masal, hikâye, bilmece, ninni ve atasözleri bu şekilde yaygınlık kazanarak günümüze gelmiştir. Meddahlık, KaragözHacivat ve Orta Oyunu geleneği de halk edebiyatı türlerinden sayılabilir. Köroğlu, Kaygusuz Abdal,
Seyyid Nesimî, Eşrefoğlu Rumî, Karacaoğlan, Pir Sultan Abdal gibi şahsiyetler akla ilk gelen halk
edebiyatı şairlerimizdendir. Cumhuriyet’ten sonra dil, sanat ve edebiyat alanında birçok insan yetişmiş, üniversitelerin ilgili bölümlerinde farklı çalışma ve araştırmalar yapılmıştır. Roman, tiyatro,
senaryo, hikâye, masal ve şiir türü eserlerin yazımı ve çevirileri bu dönemde de çoğalmıştır.
122
İSLAM VE ESTETİK
6.3. Musiki
Müzik türlerinden bildikleriniz nelerdir?
M
iki kulağa
k l ğ hhoş gelen
l sesler
l dizisi
di i i olarak
l k İİslam
l medeniyetinde
d i ti d öönem verilen
il sanatlardan
tl d bi
i
Musiki,
biridir. Duyguların, düşüncelerin belli bir ritim ve ahenk içinde ifade edilmesiyle ortaya çıkan musiki,
etkili bir anlatım dilidir. İnsan; ahenkli, kulağa hoş gelen güzel sesleri dinlemekten hoşlanır ve onlardan etkilenir. Heyecanlarını, sevgisini, ümitlerini ve üzüntülerini dile getirmek insanı rahatlatır.
Bu duygu ifadeleri, insanların birbirini daha iyi anlamasına yardımcı olur ve kaynaşmayı sağlar.
Sözlerin duygu ve heyecan yüklenerek ifade edilmesi, insanlar arasında daha etkili bir ilişki biçimi
doğurur. Bütün farklı kültürler, sevinç ve üzüntülerini kendilerine özgü bir şekilde müzikle ortaya
koymuşlardır. Müzikle oluşturulan bu yerel anlatım şekilleri ortak duyguların meydana çıkmasını
ve bu duyguların etrafında birleşilmesini sağlar. Bu anlamda dilin ve müziğin bozulması, insanları
kendi kültür ve değerlerinden uzaklaştırır. Ayrıca bütün yerel motiflerin buluştuğu evrensel bir dil de
vardır. Müzik bu evrensel dille bütün insanların anlaşmasına yarayan ortak noktaların da yakalanmasına yardımcı olur.
Kur’an, insanın yaratılış amacına uygun davranışlar geliştirmesi ve sorumluluklarının bilincinde olmasını, zamanını, sağlığını ve akli melekelerini doğru yönde ve etkili bir biçimde kullanmasını bekler.
İnsanın iyiliklere olduğu kadar kötülüklere de
meyli vardır. Bu yüzden insan, Kur’an’da kötü düşünBİLGİ KUTUSU____________
ce ve davranışlara sevk eden olumsuz şeylerden uzak
durması gerektiği konusunda uyarılmıştır. Kur’an’da
Ülkemizde ezanlar beş vakit genellikle
müziği ve onunla ilgili sanatları yasaklayan herhangi
şu makamlarda okunmaktadır:
bir ifade yoktur. Ancak yapılan müzik ve sanatın inSabah Ezanı: Saba, dikeşhaveran
sanda kötü duygu ve düşünceler uyandırmaması geÖğle Ezanı: Uşşak, hicaz
rekir. Tabiatta bulunan su ve kuş sesleri gibi pek çok
İkindi Ezanı: Hicaz
nağme de bir müzik türüdür. Örneğin medeniyetimiz
Akşam Ezanı: Segâh
suyu, temizleyiciliğinin yanında dinlendiriciliği ve
Yatsı Ezanı: Hicaz, rast
akışındaki musikisiyle de değerlendirmiştir. Mimari
eserlerimizde bulunan şadırvan, havuz ve fıskiyeler,
kurulan bend ve suni çağlayanlar bu amaca hizmet etmiştir. Kuş sesleri, cenneti hatırlatan nağmeler
olarak sevilerek dinlenmiştir. Bu yüzden insanı bilinçli hareket etmekten alıkoymadığı ve ahlaki bir
zaaf içine düşürmediği sürece müzik, insan için yararlıdır. Burada önemli olan insanın bizzat kendisidir.
Onu iyi ve güzel yönde motive eden şey makbuldür. Kötü ve çirkin yönlere sevk edenler ise reddedilmelidir. İnsan her konuda olduğu gibi bu konuda da seçici davranmasını bilmeli ve kendisine faydalı
olacak kaliteli ürünlere yönelmelidir.
123
7. ÜNİTE
Peygamberimiz düğünlerde, bayramlarda
tef çalıp şarkı söyleyenlere karşı çıkmamıştır.
TARTIŞALIM____________
O, insanların ölçülü bir şekilde eğlenmelerine ve hoşça vakit geçirmelerine müsamaha
Kültürümüzün önemli bir parçası olarak müzigöstermiştir. Kur’an’ın anlaşılır şekilde ve
ğin oynadığı olumlu ya da olumsuz rolü karşılaştırarak arkadaşlarınızla tartışınız.
güzel bir sesle okunmasını tavsiye etmiştir.
Bunun sonucunda ezan, tekbir, tesbih, mevlit, çeşitli salatü selamlar, ilahi, naat, deyiş,
nefes ve mersiye gibi musiki çeşitleri doğmuş ve gelişmiştir.
Müziğin dinlendirici, rahatlatıcı ve bu yönleriyle tedavi edici bir yönü vardır. Üzüntülü bir insanı
neşelendirebilen, küskün bir gönlü ümitle dolu bir kalbe dönüştürebilen bir etkiye sahiptir. Bu etki
tarihimizde ninni, ağıt, bozlak, türkü, şarkı, marş gibi formlarda ortaya çıkmış ve pek çok besteye
kaynak teşkil etmiştir. Bu anlamda Dede Efendi, Itri, Hafız Post, III. Selim, Sadullah Ağa, Hacı Arif
Bey gibi güfte yazarı ve bestecilerimiz musikinin gelişmesine önemli katkıda bulunmuşlardır.
6.4. Hat, Tezhip, Ebru ve Minyatür
Hattat olmak ister miydiniz?
Hat, güzell yazı yazma sanatıdır.
d Arapçada
d çizi
gi ya da bir satır yazı anlamına gelen hat sözcüğü, Arap harfleriyle yazılmış güzel el yazısı anlamında kullanılmaktadır. Belli kurallar ve ölçüler
içerisinde yapılan bu sanat, estetik değerlerimiz
arasında sayılır. Bu sanatla uğraşanlara “hattat”
denir. Yabancı kültürlerde “kaligrafi” diye ünlenmiş olan bu sanat, harflerle yapılan soyut bir
anlatımdır. Hat; hat kalemi denilen kamış, kalemtıraş, makta, kâğıt, is mürekkebi, hokka, mistar
(satırlık), yazı altlığı gibi malzemelerle yapılır.
Tezhipli “Edep ya Hû” hattı
Hat sanatında birçok yazı çeşiti vardır. Onlardan biri olan “Kufi”, en eski yazı çeşididir. Halı bordürlerinden madeni paraya kadar çok çeşitli
alanlarda kullanılır. “Nesih” yazıtlarda, Kur’an ve divan yazmalarında, “sülüs” iri harfli olduğu için
duvar yazılarında ve kitapların bölüm başlıklarında yer alır. “Reyhanî ve muhakkak” din kitaplarında
ve murakkaların başındaki besmelelerde geçer. “Tevki” devlet belgelerinde “rik’a” ise hattatların öğ-
124
İSLAM VE ESTETİK
rencilerine verdikleri icazetnamelerin altındaki üstat imzalarında kullanılan yazı
tiplaridir. Bu yazı çeşitleri, “aklam-ı sitte”
diye adlandırılan en önemli altı yazı türünü oluşturur. Bunlardan başka talik, nestalik, divani, siyakât, menşur, zülf-ü arus,
hilali, muini, şikeste, müselsel gibi yazı
türleri de vardır. Yazı türlerinin çokluğu
ve kullanıldığı yerlerdeki farklılık, bu sanata ve estetiğe verilen değeri yeterince
göstermektedir. Bu yazı türleri; harflerin
büyük ya da küçüklüğü, biçimi, aralıkları, bazı harflerin birbirlerine bitiştirilip bitiştirilmemesi, birtakım yazı işaretlerinin
kullanılıp kullanılmaması gibi özellikleriyle birbirlerinden ayrılır.
DEĞERLENDİRELİM____________
İslam dininin estetiğe verdiği önemi hat, tezhip
veya minyatür sanatı örnekleri üzerinden değerlendiriniz.
İslam kültüründe; yazıya ve kaleme oldukça fazla değer verilmiştir. Bu
anlamda yazıyla ilgili olarak hat sanatı
üzerinde titizlikle durulmuş özellikle Osmanlı kültürü içinde bu sanat çok ilerlemiştir. Batı’daki resim sanatının yerini Osmanlı’da hat sanatı
almıştır. Hat sanatı; kâğıt üzerinde tablolar oluşturmanın yanı sıra el yazması kitaplarda, fermanlarda, diplomalarda, yazıtlarda, mezar taşlarında, pencere veya kapı gibi mimari ögelerin üzerinde
ve halı bordürleri, vazo, tabak gibi gündelik eşyalarda da kullanılmıştır. Özellikle cami, mescit,
kütüphane, saray gibi yapıların dış duvarlarında, giriş kapılarının üstünde, kubbelerde, iç detay
süslemelerinde, levhalarda ve ahşap kısımlarda kullanılmıştır. Evlerde ve diğer mekânlarda değerli
tablolar hâlinde muhafaza edilmiştir. Hat sanatı, kendisiyle birlikte diğer sanatların gelişmesini
de sağlamıştır. Bu sanat beraberinde ebru, bezeme, çinicilik, kâğıt, mürekkep, ciltçilik, ahşap,
sedefkârlık, kakmacılık, kitapçılık, tezhipçilik, porselencilik, kehribarcılık, mürekkepçilik, kemik
ve metal işlemeciliğine de katkı sağlamıştır. Ayrıca yazıyla oluşturulan resimler arasında en çok
sevilen ve rastlanan konular kayık, kuş, aslan, sancak, cami, ibrik, çiçek, insan başı vb.dir.
Kur’an yazmanın sevap kazandıracağı düşüncesi, cami ve diğer dinî yapıları güzelleştirmenin ve
süslemenin teşvik edilmesi hat sanatının gelişmesini hızlandırmış ve muhteşem eserlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu sanatla ilgili olarak yetişen hattatlarımızın maharetleri ve ortaya koydukları
eserler kültürümüzde “Kur’an, İstanbul’da yazılmıştır.” dedirtecek kadar zengin bir birikime sahiptir.
Nitekim her hattat yaşadığı müddetçe bir Kur’an nüshasını kendi hattıyla yazmayı arzu etmiştir. Yine
Hz. Peygamberin özelliklerini anlatan hilye-i şerif yazmak hattatlar tarafından önemli görülmüştür.
125
7. ÜNİTE
Amasyalı Şeyh Hamdullah, Ahmet Karahisari, Hafız Osman, Mustafa Rakım, Kazasker Mustafa
İzzet, Ünyeli İsmail Efendi, Mehmet Esat Yesari, Tuğrakeş İsmail Hakkı Altunbezer, Kamil Akdik,
Emin Barın, Hattat Hamit Aytaç, Hasan Çelebi ve Halim Özyazıcı gibi hattatlar bu sanatın bugüne
kadar gelmesini sağlamışlardır.
Tezhip, süslemek demektir. Bezeme sanatının kâğıt üzerindeki uygulamasıdır. Çizilen motif ve desenler altın tozu ve doğal boyalar kullanılarak
renklendirilir. Sabır, incelik ve yetenek
gerektiren, usta ve öğrenci ilişkisiyle
aktarılıp öğretilen geleneksel sanatlarımızdandır. Tezhip sanatıyla uğraşan
kişiye “müzehhip” denir. Tezhip sanatı, daha çok yazı ile birlikte kullanılan
bir sanat olarak kitap kapaklarında,
başlangıç ve bitiş sayfalarında, satır
ve sütun kenarlarında uygulanmıştır.
Ayrıca çiçek ve yapraklarla birlikte
işlenen motifler, simetri ve renklerin
ahengi yansıtılarak ortaya çıkan tezhip sanatının Kur’an-ı Kerim’in dış
kapağı üzerinde ve ilk sayfalarında,
sure başlarında ve cüz işaretlerinde de
örnekleri görülebilir.
Bir tezhip örneği
Ebru, kitreli su üzerine serpilen boyalarla bezenmiş kâğıt süsleme sanatlarından biri ve bunu hazırlama sanatıdır. Renklerin suyla ahengi olan ebru, Farsçada su yüzü anlamına gelen ab-ru sözcüğünden, Orta
Asya dillerinden Çağatayca’da damarlı kumaş ve kâğıt anlamına gelen ebre kelimesinden geldiği rivayet
edilir. Osmanlı Döneminde revaç bulan bu sanat, son yüzyılda Türkçede ebruya dönüşmüştür.
Geleneksel el sanatlarımızdan biri olan ebru genellikle kâğıt süsleme amacıyla kullanılır. Osmanlı sanatlarında olduğu gibi usta-çırak yöntemi ile öğrenilmektedir. Bir defa yapılan ebrunun aynısı bir daha tekrarlanamaz ancak benzeri yapılabilir. Emek ve sabır isteyen bu sanat, suda çözülebilen kıvamlaştırıcı kitre ve
suda çözülmeyen toprak boyalarla gerçekleşir. Ebru yapımında kullanılan tekne, kâğıdın enine ve boyuna
uygun ebatta hazırlanır. Dikdörtgen şeklindeki bu tekneler genellikle 6 cm derinliğinde çinko, galvaniz ve
çelik gibi metallerden elde edilir.
Ebru yapımında suyun yüzeyine serpilen boyaların teknenin dibine çökmemesi için geven isimli bitkinin salgısı olan kitre kullanılır. Hazırlanması kitreye göre daha kolay olan deniz kadayıfı da aynı amaçla
126
İSLAM VE ESTETİK
kullanılmaktadır. Kitreli suyun üstüne serpilen renklerin birbirine karışmadan yayılmasını sağlamak için
toprak boyalara sığır ödü eklenir. Ödün az ya da fazla kullanılması boyanın kitre üzerinde yayılmasını
etkiler. Ayrıca ödün kullanılması renklerin birbirine karışmamasını ve iç içe yayılmasını sağlar.
Toprak boyanın ebru teknesinde serpilmesi at kuyruğu kılından yapılmış fırçayla sağlanır. İnce tellerin
tahta çıta üstüne belirli aralıklarla saplanmasıyla elde edilen tarak, taraklı ebrunun yapımında kullanılır.
Öte yandan serpilmiş boyalara şekil vermek için ve boya damlatmak için muhtelif kalınlıkta biz denilen
tel çubuklar kullanılır.
Günümüzde bu sanatla uğraşanlar süratle çoğalmakta olup ebrunun zamanımızda kumaş, cam ve fayans
üzerine de yapıldığı hatta mücerret resim anlayışı dışında figüratif resim üslubuyla dahi çalışıldığı görülmektedir. Bu sanat 17. asırdan itibaren Batı dünyasının ilgisini çekmiş, Roma’da 1646 yılında “Türk kâğıdı” adıyla
yapılan ilk neşriyattan beri ebruculuk üzerine pek çok eser yazılmıştır. Ebru çeşitleri arasında battal, gelgit, şal,
somaki, taraklı, akkase, kumlu-kılçıklı, yazılı, hatip ve çiçekli ebru yer almaktadır.
BİLGİ KUTUSU____________
Ebru Yapımı
Ebru yapımında kullanılacak kâğıdın ölçüsüne
göre bir teknenin seçimi ve kitreli suyun tekneye doldurulmasıyla başlanır. Ebru teknesi baklava tepsisine benzeyen bir görünüme sahiptir.
İki çorba kaşığı kitre iki litre su içinde yaklaşık
3 gün bekletilir. Hamur gibi kabaran kitre el ile
yoğrularak boza kıvamına gelmesi sağlanır. Hazırlanan sıvı ince bir bez ile süzülür ve tekneye
boşaltılır.
Ebrunun yapılacağı tekne hazırlandıktan sonra
sıra boyalara gelir. Toprak boyalar birbirine karıştırılmadan tek tek desteseng adı verilen el taşı
yardımı ile mermer üzerinde iyice ezilir. Bu sırada boyanın ezilmesini kolaylaştırmak için birkaç damla su ilave edilir. Elde edilen boyanın içine
sığır ödü katılır. Yaklaşık 15 gün bekletilen boyanın öd asidiyle pişmesi sağlanır. Su ile sulandırılan
toprak boyalar kullanıma hazır hâle getirilir.
Hazırlanan toprak boyalar fırça yardımıyla daha önce hazırlanmış olan kitreli suyun yüzeyine damlatılır. Boyaların ebru teknesinde şekillenmesinden sonra kâğıt tekneye serilir. Kâğıt düzgünce tekne
üzerine bırakılır, görüntünün kâğıda işlemesi sağlanır. İki ucundan tutulan ebru dikkatlice teknenin
kenarından sıyrılarak alınır ve kâğıt sergen adı verilen kurutma tezgahında kurumaya bırakılır.
127
7. ÜNİTE
Minyatür, çoğunlukla eski yazma kitaplarda görülen,
ışık, gölge ve hacim duygusu yansıtılmayan, küçük, renkli
resim sanatıdır. Bu şekilde işlenmiş resimlere minyatür denir. Bu resimleri yapan sanatçılara da “nakkaş” denilmektedir. Minyatür, kâğıt veya deri üzerine, sulu boya veya
altın suyu kullanılarak çok ince fırçalarla yapılır. İslam
dünyasında yaygın olan minyatürler, derinliği olmayan ve
gölgeye yer verilmeyen resimlerdir. Minyatürler resimden
farklı algılanmış ve kullanılmıştır. Minyatürlerde renklerin
parlaklığı ve tazeliği dikkati çeker. İnsan resimleri Orta
Asya tipini hatırlatır. Bunun sebebi İslam’ı seçmeden önce
Uygur Türkleri arasında yaygın olan minyatür sanatının,
yine Uygur sanatkârları tarafından Türk İslam dünyasına
tanıtılmasıdır. Selçuklular, Babürlüler ve Osmanlılar döneminde en güzel minyatür örnekleri verilmiştir. Özellikle
Fatih Devrinde minyatür sanatı gelişme göstermiştir.
Minyatürler, estetik değerlerinin yanında tarihî belge
özelliği de taşımaktadırlar. Padişah alayları, şenlikler,
Mevlânâ ve semazenlerini gösteren temsilî bir
sünnet, düğün, cenaze merasimleri, savaş sahneleri, şeminyatür örneği
hir tasvirleri gibi konuların işlendiği bu eserlerde yaşanılan zaman ve mekân hakkında önemli bilgilere ulaşırız. Sanatçıların, kitaplarını minyatürlerle desteklemeleri ve süslemelerinin amacı, anlatılan konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır. Özellikle
tıp, coğrafya, astronomi, botanik gibi kitaplarda minyatürlere daha çok yer verilmiştir. 16 ve 17.
yüzyıllarda yaşamış olan Levni, Nigâri ve Nakşi gibi nakkaşların minyatürleri, el yazması kitaplarımızı süslemektedirler. Bütün bu eserler İslam’ın estetik anlayışının söz ve davranışların yanı sıra
iş ve ürünlerde, mimaride, edebiyatta, müzikte ve diğer sanat dallarında geçerliliğini koruduğunu
göstermektedir.
PANO OLUŞTURALIM____________
1. Kültür ve medeniyetimizle ilgili İslam’ın hayata yansıyan güzelliklerinden örnekler (hat, tezhip, ebru, minyatür, fotoğraf, afiş ve yazı vb.) bulup getiriniz.
2. Bulduğunuz bilgi, belge ve fotoğrafları sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız.
3. Fotoğrafların, her bir sınıf arkadaşlarınız tarafından görülmesini sağlayınız.
4. Bulunan resim, fotoğraf ve materyallerden oluşan bir “kültür ve medeniyet panosu” oluşturunuz.
128
İSLAM VE ESTETİK
Okuma Metni
Mimar Sinan (1489 - 1588)
Kayseri’nin
Ağırnas
köyünde
doğdu. 1511’de Yavuz Sultan Selim zamanında devşirme olarak
İstanbul’a geldi. Üç sene sonra mimar olarak Yavuz Sultan
Selim’in Mısır Seferi’ne katıldı. 1521 yılında Kanuni Sultan
Süleyman’ın Belgrad Seferi’nde
yeniçeri olarak yer aldı. 1522’de
Rodos Seferi’ne Atlı Sekban olarak katılıp 1526 Mohaç Meydan
Muharebesi’nden sonra, gösterdiği yararlıklar sebebiyle takdir
edilerek Acemi Oğlanlar Yayabaşılığına (Bölük Komutanı) terfi
ettirildi.
1533 yılında Kanuni Sultan
Süleyman’ın İran Seferi sırasında
Van Gölü’nde karşı sahile gitmek
için Sinan iki haftada üç adet ka-
Selimiye Camii / Edirne
dırga yapıp donatması ile büyük
itibar kazandı. İran Seferi’nden dönüşte Yeniçeri Ocağı’nda itibarı yüksek olan hasekilik rütbesi
verildi. Bu rütbeyle 1537 Korfu, Pulya ve 1538 Moldavya seferlerine katıldı. 1538 yılında Hassa
baş mimarı oldu.
Mimar Sinan’ın, mimarbaşılığa getirilmeden evvel yaptığı üç eser dikkat çekicidir. Bunlar:
Halep’te Husreviye Külliyesi, Gebze’de Çoban Mustafa Külliyesi ve İstanbul’da Hürrem Sultan
için yapılan Haseki Külliyesi’dir. Halep’teki Hüsreviye Külliyesi’nde, tek kubbeli cami tarzı ile
bu kubbenin köşelerine birer kubbe ilave edilerek yan mekânlı cami tarzı birleştirilmiş ve böylece Osmanlı mimarlarının İznik ve Bursa’daki eserlerine uyulmuştur. Külliyede ayrıca, avlu,
medrese, hamam, imaret ve misafirhane gibi kısımlar bulunmaktadır. Gebze’deki Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nde renkli taş kakmalar ve süslemeler görülür. Külliyede cami, türbe ve diğer
unsurlar ahenkli bir tarzda yerleştirilmiştir. Mimar Sinan’ın İstanbul’daki ilk eseri olan Haseki
129
7. ÜNİTE
Külliyesi, devrindeki bütün mimari unsurları taşımaktadır. Cami, medrese, sıbyan mektebi, imaret, darüşşifa ve çeşmeden oluşan külliyede cami diğer kısımlardan tamamen ayrıdır.
Mimar Sinan’ın mimarbaşı olduktan sonra verdiği üç büyük eser, onun sanatının gelişmesini
gösteren basamaklardır. Bunların ilki İstanbul Şehzade Camii ve Külliyesi’dir. Dört yarım kubbenin ortasında merkezî bir kubbe tarzında inşa edilen Şehzade Camii, daha sonra yapılan bütün
camilere örnek teşkil etmiştir.
Süleymaniye Camii, Mimar Sinan’ın İstanbul’daki en muhteşem eseridir. Kendi tabiriyle kalfalık
döneminde, 1550-1557 yılları arasında yapılmıştır.
Mimar Sinan’ın en güzel eseri, seksen yaşında yaptığı ve “ustalık eserim” diye takdim ettiği,
Edirne’deki Selimiye Camii (1575)’dir.
Mimar Sinan, mimarbaşı olduğu sürece birbirinden çok değişik konularla uğraştı. Zaman
zaman eskileri restore etti. Bu konudaki en büyük çabalarını Ayasofya için harcadı. 1573’te
Ayasofya’nın kubbesini onararak çevresine, takviyeli duvarlar yaptı ve eserin bu günlere sağlam
olarak gelmesini sağladı. Eski eserlerle abidelerin yakınına yapılan ve onların görünümlerini
bozan yapıların yıkılması da onun görevleri arasındaydı. Bu sebeplerle Zeyrek Camii ve Rumeli
Hisarı civarına yapılan bazı ev ve dükkânların yıkımını sağladı.
İstanbul caddelerinin genişliği, evlerin yapımı ve lağımların bağlanmasıyla uğraştı. Sokakların darlığı sebebiyle ortaya çıkan yangın tehlikesine dikkat çekip bu hususta ferman yayınlattı.
Mimar Sinan 84 cami, 52 mescit, 57 medrese, 7 darül-kurra, 20 türbe, 17 imaret, 3 darüşşifa
(hastane), 5 su yolu, 8 köprü, 20 kervansaray, 36 saray, 8 mahzen ve 48 de hamam olmak üzere
364 eser vermiştir.
Eserlerinin bir kısmı İstanbul’dadır. Osmanlı ülkesinde damgasını vurmadığı bir köşe yok
gibidir. 1588’de İstanbul’da vefat eden Mimar Sinan, Süleymaniye Camii’nin yanında kendi
yaptığı sade türbeye gömüldü.
130
İSLAM VE ESTETİK
ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM
A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.
1. İnsandaki estetik duygusunun kaynağı nedir? Yazınız.
2. Evrende bir ölçü ve ahenk olması ne anlama gelir? Açıklayınız.
3. İşlerini güzel yapmak kişiye öncelikle ne kazandırır? Açıklayınız.
4. Ahirete inanmak, kişinin davranışlarını güzelleştirmesine nasıl katkı sağlar? Açıklayınız.
5. Estetik, bir arada yaşayan insanların hayatına nasıl katkı sağlayabilir? Söyleyiniz.
B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.
1. İnsanın estetik duygusuyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğru değildir?
A) Güzel söz yılanı deliğinden çıkarır.
B) İyi ve güzel işlerde yarışmak gerekir.
C) Güzel bakan güzel görür.
D) Söz gümüşse sükut altındır.
E) Birinin güzel gördüğü herkes için güzeldir.
2. Aşağıdakilerden hangisi güzel yazı örneklerinden değildir?
A) Sülüs
B) Kufi
C) Nesih
D) Rik’a
E) Bezeme
3. Yazıları ve kitapları süslemede kullanılan sanat türüne ……....…… denir.
A) Çini
B)Tezhip
C) Mersiye
D) Kaside
E) Musiki
C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.
(kader, hattat, tezhip)
1. Allah’ın evrende koyduğu yasalara …………......... denir.
2. Güzel yazı yazma sanatına hat, bu işle uğraşan kimseye de …………......... denir.
131
SÖZLÜK
SÖZLÜK
A
aba: Dervişlerin dünyaya gereğinden fazla önem vermediklerini göstermek amacıyla giyindikleri kalın,
yünden elbise.
abide: Anıt.
ahit: Kendi kendine söz vererek bir işi üzerine alma,
ant. Antlaşma.
akait: İslam dininin temel inanç esasları ve hükümleri.
akide: Bir şeye inanarak bağlanış, inanç, din inancı.
âl: Aile.
âlim: Allah’ın kitabı Kur’an-ı Kerim başta olmak
üzere Hz. Peygamberin hadislerini ve sünnetini
bilen, diğer İslami ilimlerden gerektiği şekilde haberdar olup ileri seviyede bir bilgi birikimine ulaşan
kimse.
Arafat: Haccın farzlarından biri olan vakfenin yapıldığı Mekke’nin doğusunda bulunan yer.
ârif: Düşünmeye gerek kalmaksızın gördüğünü bilen
ve anlayan, irfan sahibi.
arlanma: Utanma, utanç duyma.
arş: İslam inancına göre göğün en yüksek katı.
aşkın: 1.Belli bir süreyi aşmış, ötesine geçmiş.
2.Benzerlerinden üstün.
azat etmek: Serbest bırakma. Özgür, hür. Dünya ve
dünya ile ilgili bütün bağlardan kurtulma, manevi
özgürlüğüne kavuşma.
azim: Bir işteki engelleri yenme kararlılığı.
B
batıl: Yok olup giden, gerçek ve doğru olmayan, boş
şey, hükümsüz, hikmetsiz, temelsiz.
bedii: Güzellik ölçülerine uyan, gözü gönlü okşayan, beğenilen. Estetik.
Bektaşi: Bektaşi tarikatına giren ve bu tarikatın ilkelerine bağlı kalan kişi.
belagat: 1.İyi konuşma, sözle inandırma yeteneği.
2.Sözün düzgün, kusursuz ve yerinde söylenmesini
öğreten ilim, söz sanatlarını inceleyen bilim dalı.
bent: 1.Su biriktirmek için akan suyun önüne yapılan set. 2.Bir şiirdeki dörtlüklerin her biri. Kanun
maddesi.
bezeme: Süsleme.
bozlak: Orta ve Güney Anadolu’nun birçok bölgelerinde bir türkü ezgisi.
132
bühtan: İftira, suçlama. Bir kimseye günah yahut kusur sayılan bir söz, davranış veya nitelik yakıştırma,
çamur atma.
büyü: Tabiat kanunlarına aykırı sonuçlar elde etmek
iddiasında olanların başvurdukları gizli işlem ve
davranışlara verilen genel ad, afsun, sihir.
C
cahiliye: Hz. Muhammed’in peygamberliğinden önce, insanların yaşadıkları ve özünde, putlara tapma,
soy-sopla övünme, hukuksuzluk, kibir ve zayıfları
ezme gibi olumsuzlukları barındıran sosyal ve kültürel ortam.
cefa: Büyük sıkıntı, üzgü, eziyet, zulüm.
celil: Ululuk sahibi, her şeyi kudretiyle kuşatan, zatında ve sıfatlarında büyük ve eşsiz anlamındaki Allah’ın
Esma-i Hüsnası’ndan biri.
cemaat: 1.Namaz kılmak için bir araya gelen ve imama uyan topluluk. Aynı düşünce etrafında bir araya
gelen topluluk. 2.Müslümanlığın din kardeşliği esasına dayalı olarak sevgi ve saygı temelli gerçekleştirilmesini istediği birlik, beraberlik.
cemal: Allah’ın mutlak güzelliğine, iyiliğine işaret
eden, mutlak güzelliğinin yaratılışta mükemmellik
olarak varlıklara yansıması anlamındaki Allah’ın sıfat
isimlerinden biri.
cemil: Tüm güzellikleri kendisinde toplayan Allah.
Güzel.
cüz’i: Az, azıcık, pek az.
D
dalalet: Doğru yoldan sapma, sapkınlık, şaşırma.
Haktan yüz çevirip batıla yönelme, ilahî buyruklara
aykırı davranma.
devşirme: Asker yetiştirilmek üzere Yeniçeri Ocağına alınacak çocukları seçip toplama işi.
dide: Şiirde göz, kalp, yürek yerine kullanılan sözcük.
diğerkâmlık: Kendisinden önce başkasını düşünmek.
divan: Devlet işleri ile alakalı yüksek düzeydeki devlet adamlarından oluşan en yüksek idari makam.
divane: Deli, kaçık, budala. Bir şeye çok düşkün
olan.
SÖZLÜK
dua: İbadet ve yakarma amacıyla okunan dinî metin.
Dileme, yardım isteğinde bulunma.
düldül: Hz. Ali’ye Peygamber tarafından armağan
edilen bineğin adı.
E
ecir: İbadetlere ve güzel davranışlara verilen ahiret
mükâfatı, sevap.
eda etmek: Borcunu ödemek, namaz kılmak.
edep: İyi ahlak, güzel terbiye, eğitim. Allah’ın razı
olmadığı her türlü işten el çekme, günahlardan sakınma yollarını bilme ve kulluğun hakikatini kavrayarak
ibadet etme.
ehl-i beyt: Hz. Peygamberin ev halkı ve yakın akrabaları. Hz. Muhammed’in kızı, damadı ve torunlarından oluşan beş kişi.
ehl-i kitap: Yahudiler ve Hristiyanları müşriklerden
ayırt etmek için elde bulunan Tevrat, Zebur ve İncil’e
inanan kimseler.
ehl-i sünnet: İslam dininin temel konularında Hz.
Peygamberin sünnetine ve sahabelerinin yoluna uymayı ilke edinenlerin izlediği yolu ve yöntemi benimseyenler.
ekol: Bir bilim ve sanat kolunda ayrı nitelik ve özellikleri bulunan yöntem veya akım.
ekoloji: Canlıların hem kendi aralarındaki hem de
çevreleriyle olan ilişkilerini tek tek veya birlikte
inceleyen bilim dalı.
empati: Duygudaşlık.
erdem: Ahlakın övdüğü iyilikçilik, alçak gönüllük,
yiğitlik, doğruluk vb. niteliklerin genel adı, fazilet.
eşraf: Bir yerin zenginleri, söz geçenler, ileri gelenler.
etba: Birinin sözüne, işine, mesleğine uyanlar.
etnik: Kavimle ilgili, budunsal, kavmi.
evliya: Allah’ın özel ilgisini, sevgisini ve yardımını
elde eden sevgili kulları, dostları; onun övgüsüne
layık olan veliler, ermişler, erenler.
evrensel: Evrenle ilgili, bütün insanlığı ilgilendiren,
cihanşümul.
eyer: Binek hayvanlarının sırtına konulan, oturmaya
yarayan nesne.
cak sezgi gücü ile ulaşılabilen bilgi; ilham, keşif,
kalp gözüyle görme.
ferman: Buyruk, emir. Osmanlı Devleti’nde padişahın verdiği, uyulması gerekli hükümleri taşıyan
yazılı buyruk.
fesahat: Anlatışta düzgünlük ve açıklıkla birlikte
amaca uygunluk.
fesat: Kokuşma, yozlaşma, çürüme, orta yoldan ayrılma, insanlar arasında fitne çıkarıp onların durumunu ve hayat tarzlarını doğruluktan saptırma.
fetva: İslam hukuku ile ilgili bir sorunun, dinî hukuk
kurallarına göre çözümü.
fıkıh: İslam hukukunda din ve devlet işleriyle ilgili
ana kaynaklardan yararlanarak konulmuş olan kuralların bütünü.
fıtrat: İnsanın doğuştan sahip olduğu ahlak, huy,
karakter, tabiat.
F
fazilet: Olgunluk, erdemlilik, üstünlük, değer, kıymet.
feraset: Akıl ve duyu organlarıyla bilinemeyen an-
H
hac: İmkânı olan Müslümanların zilhicce ayında
ihram giyerek, Arafat’ta vakfe yaparak ve Kâbe’yi
tavaf ederek yaptıkları farz ibadet, İslam’ın beş şartından biri.
G
ganimet: Savaş sırasında Müslüman olmayan düşman ordusundaki askerlerden alınan her türlü mal ve
esirler.
gayb: Akıl ve duyular yoluyla hakkında bilgi edinilemeyen varlık alanı.
gayrimüslim: İslam dinini hak din olarak kabul etmeyen, mümin olmayan.
gazel: Divan edebiyatında genellikle lirik konularda
yazılan nazım biçimi.
gevher: Cevher.
gıllıgış: Kin, gizli ve kötü amaç.
gıpta: 1.İmrenme, özenme, beğenme, hoşlanma.
2.Kişinin başkasının elindeki nimetin yok olmasını
istemeksizin aynısının kendi elinde de olmasını istemesi.
gusül: Cünüplük, hayız ve nifas gibi manevi kirlilikten kurtulmak için niyet ederek ağız ve burun içleri
de dâhil hiçbir kuru yer kalmadan bütün vücudu
yıkama, boy abdesti.
gülbenk: Bir toplulukça bir ağızdan ve ezgiyle söylenen dua, tekbir.
gülizar: Ağlayan gül.
133
SÖZLÜK
Hacer-i Esvet: Kâbe’nin güneydoğu köşesinde bulunan, yerden 1.5 metre yüksekliğinde, oval biçiminde,
hafif kırmızı ve sarı damarcıkları bulunan, 30 cm
çapında oldukça parlak siyah bir taş.
hadis-i şerif: Peygamber efendimizin söz ve davranışları.
Hakîm: Her şeyi bilen, hikmetli bir biçimde yaratmasını sürdüren, dünyada ve ahrette adaletin kaynağı
anlamındaki Allah’ın isimlerinden biri.
halife: Allah’ın emir ve yasaklarının muhatabı olan
üstün varlık, insan. Hz. Peygamberin vefatından sonra onun yerine devlet başkanlığına geçen yöneticilerin
ortak adı.
haram: Dinen sorumluluk çağında ulaşmış olan herkese, Allah’ın yapılmasını kesin olarak yasakladığı
söz ve davranış.
hasekilik: Bostancı ocağının küçük dereceli subayları.
hatim: Kur’an-ı Kerim’i ilk suresi olan Fatiha’dan
başlayıp en son suresi olan Nas’a kadar tek başına
veya cemaatin huzurunda yüzüne veya ezberden
okuma.
Haydar: Hz. Ali’nin diğer adı.
hayır: İyilik, karşılık beklenmeden yapılan yardım.
İyi, hayırlı, yararlı, faydalı olan.
helal: Dinin kurallarına aykırı olmayan, dinî bakımdan yasaklanmamış olan. Haram karşıtı.
heyhat: “Yazık, ne yazık” anlamında kullanılan bir
söz.
Hızır: Halk inanışlarında ölümsüzlüğe kavuştuğuna
inanılan ulu kimse. Hz. Musa zamanında yaşadığı
rivayet edilen ve peygamber mi melek mi olduğu
konusunda çeşitli görüşler olan kendisine ilahî ilim
verilen kişi.
hicran: Bir yerden veya bir kimseden ayrılma, ayrılık.
hicret: Göç. İslam takviminde tarih başı sayılan Hz.
Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göç etmesi.
hidayet: Doğru yol, hak olan Müslümanlık yolu.
Hilfu’l-Fudul: Hz. Muhammed’in peygamberliğinden önce Mekke’de can ve mal güvenliğini sağlamak
için kurulan sivil toplum kuruluşu.
hilm: 1. Sabırlı, hazımlı, akıllı ve ağır başlı olmak.
2. Akıllı ve kültürlü olmakla elde edilen, beşerî ilişkilerde bağışlayıcı, hoşgörülü ve uygarca davranmayı sağlayan ahlaki erdem.
134
hilye: Hz. Muhammed’in dış görünüşünü ve niteliklerini anlatan manzum ve mensur eser.
hoyrat: Güneydoğu Anadolu’da ve Irak’taki Türkler
arasında tek başına söylenen bir çeşit ezgili deyiş.
hub: Güzel, hoş, iyi.
hurafe: Batıl dinlerden ve halk arasında uydurulan
masallardan kalma aslı esası olmayan inanışlar.
huşu: Mutlak bir teslimiyetle Allah’ın isteklerini
yerine getirme.
hutbe: Bir topluluğa bir maksadı anlatmak, bir fikri
açıklamak, öğüt vermek, bir görüşü benimsetmek, bir
eyleme teşvik etmek gibi amaçlarla yapılan güçlü ve
etkileyici konuşma veya güzel konuşma sanatı, retorik.
hüküm: Allah’ın, sorumluluk çağına gelmiş insanların inanç, ibadet, ahlak ve davranışlarına dair yapınız
veya yapmayınız şeklindeki emirleri, yasakları.
I-İ
ıslah: Dinî değerleri, inanç ve yaşama biçimini yeniden canlandırmayı, bozulan değer yargılarını tekrar
Kur’an-ı Kerim ve sünnet çerçevesinde düzeltmeyi
amaçlayan düşünce ve faaliyetler.
icazet: İzin verme, onay, onaylama, müsaade etme,
ruhsat verme.
icma: Hz. Peygamberden sonra fıkıh âlimlerinin
Kur’an-ı Kerim ve sünnetten hareketle bir konuda
görüş birliğine varmaları.
içtihat: İslam fıkıh bilginlerinin, hakkında bir emir
veya yasak olmayan konularda Kur’an-ı Kerim ve
sünnetten yeni hükümler çıkarmaları.
ifa: Bir şeyi tam ve mükemmel bir biçimde yapma,
yerine getirme, ödeme, eda etme.
ihlas: Tutum ve davranışlarda sadece Allah’ın hoşnutluğunu gözetme, sözün öze uyması, riyakâr ve
ikiyüzlülükten uzak olma.
ihram: Hac veya umreye niyet eden kimsenin diğer
zamanlarda yapması helal olan bazı davranışları, bu
ibadetlerin esaslarını veya bütün adabını tamamlayıncaya kadar kendisine haram kılması.
ihsan: İnsanın, Allah’ın huzurunda olduğunu hissetmeye çalışarak onu görüyormuşçasına ibadetlerini
yerine getirmesi.
ihtiyar: Yaşlı, kocamış olan, pir, genç karşıtı. Seçme.
ikamet: Gerek tek olarak gerekse cemaatle namaz
kılarken farz namazların öncesinde “hayye ale’l-
SÖZLÜK
felah”tan sonra ‘Namaz ibadeti başlamak üzeredir.’
anlamına gelen “kad kameti’s-salah” cümlesinin
ezana eklenip okunması.
ikrar: Allah’ın varlığına ve birliğine iman eden bir
kimsenin Müslüman muamelesi görebilmesi için
inanmış olduğu değerleri sözlü veya fiili olarak dışa
yansıtması.
ilahi: Allah’ı övmek, ona dua etmek için yazılıp makamla okunan nazım.
ilham: Esin. Allah’ın, peygamberlerinin yüreğine
doldurduğu ilahi âleme özgü duygu ve düşünceler.
imamet: Camilerde Müslümanlara namaz kıldırma
görevi.
imarethane: Yoksullara ve öğrencilere yiyecek dağıtmak için kurulmuş hayır kurumu.
inayet: İyilik, kayra, atıfet, ihsan, lütuf.
inziva: Dış dünyayla bütün bağlantılarını keserek
Allah’a ulaşma gayreti.
isabet: 1.Hedefe varma, hedefi vurma. 2.Öneri, düşünce, söz yerinde olma.
istişare: İnsanın yapmak istediği bir şeyin kendisi
hakkında hayırlı olup olmadığını anlamak için olaylara vâkıf olan uzman kişilerle yapılan istişare ve fikir
alışverişi.
itikat: Dünyada ve ahirette insanların mutlu olmaları
için Allah’ın göndermiş olduğu kuralların hepsini kesin bir şekilde kabullenme, iman etme.
izzet: Büyüklük, yücelik, ululuk.
K
kabza: Silah, kılıç vb. şeylerde tutulacak yer, sap.
kadırga: Hem yelken hem kürekle yol alan bir savaş
gemisi.
kâdir: Güç, kuvvet ve iktidar sahibi olarak istediği
her şeyi bir ilim, hikmet ve ölçü dâhilinde dilediği
gibi yaratması, her şeye gücünün yetmesi anlamında
olan Allah’ın Esma-i Hüsna’sından biri.
kâfi: Yeterli, yetecek ölçüde olan.
kâfir: Allah’ın varlığını ve birliğini inkâr eden, yaratıcı olarak Allah’ı kabul etse bile onun göndermiş
olduğu elçilerin hepsine ayrı ayrı inanmayan, elçilerin getirmiş olduğu kitapları toptan reddeden veya
Allah’ın vahiyle bildirdiği hükümlerin bir tanesini
dahi inkâr eden.
kakmacılık: Ağaç üzerinde veya diğer ahşap malzemede, mobilyada belirlenmiş desen ve çizimlere göre
oyulmuş yuvalara gümüş, sedef ve benzeri kakılıp
oturtularak yapılan iş.
kaside: Divan edebiyatında bir şiir türü.
kefa: Zorluk, sıkıntı,
kelime-i şehadet: İslam’ın beş şartından biri olan ve
“Tanıklık ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur ve
Muhammed onun kulu ve peygamberidir.” anlamındaki söz.
kemter: Daha aşağı, daha kıymetsiz, eksik, tevazu
amaçlı ben sözü.
kerem: 1.Soyluluk, ululuk, büyüklük, asalet. 2.Bağış
olarak verme, iyilik, cömertlik, eli açıklık, lütuf.
kerim: Soylu, asil. Eli açık, cömert. Allah’ın adlarından biri.
kerrar: Savaşta çekilip tekrar tekrar hücum eden.
Hz. Ali’nin lakabı.
kıyas: Hakkında açık hüküm bulunmayan bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak özellik ve benzerliğe
dayanarak Kur’an-ı Kerim veya sünnette hükmü belirtilen bir meseleye göre belirleme.
kibir: Kişinin, yaratılış amacını ve varlığının özünü
kavrayamayarak kendini büyük görüp başkalarını küçük görmesi.
kudret: Her şeye gücünün yetmesi, dilediğini dilediği zamanda var veya yok etmesi anlamında olan
Allah’ın sıfatlarından biri.
külli: Allah’ın istediğini istediği gibi dilemesi ve seçmesi anlamında Allah’ın mutlak ve sınırsız iradesi.
külliye: Bir caminin çevresinde camiyle birlikte
kurulmuş medrese, imaret gibi yapıların bütünü.
kümbet: Kubbe. Koni, piramit biçiminde damı olan
yuvarlak veya köşeli yapı.
L
latif: Yumuşak, hoş, ince bir güzelliği olan.
letafet: Güzellik, hoşluk, yumuşaklık, incelik.
levha: Bir yere asılmak için yazılmış yazı. Tablo,
resim.
lütuf: Önem verilen, sayılan birinden gelen iyilik,
yardım, ihsan, inayet.
135
SÖZLÜK
M
mabet: Tapınak, ibadet yeri, ibadethane. Müslümanların toplu olarak ibadet edebilmeleri için yapılmış
olan yer, cami, mescit, musalla.
mahşer: Kıyamet günü ikinci kez sura üflendikten
sonra bütün insanların diriltilerek mezarlarından kalkıp dünyada iken yaptıkları her şeyin hesabını vermek
üzere toplanacakları yer.
mahya: Birden çok minaresi bulunan camilerde
özellikle ramazan aylarında minareler arasına yazılan
dinî içerikli ışıklı yazı.
manifesto: Bildiri. Bir düşüncenin amaçlarını açıklayan bildiri.
masiva: Allah’tan başka bütün varlıklar. Dünya ile
ilgili olan şeyler,
meal: Kur’an ayetlerinin tam karşılıkları başka dillere aktarılamadığından, ayette anlatılmak istenileni
kelimesi kelimesine değil de biraz eksiği ile başka
bir dile çevirme, yakın anlamlar verme.
Mecusilik: 1.Ateşe tapanların bağlı bulundukları
din. 2.Temel inançları ateşe tapmak olan Zerdüştlük,
Mithrailik, Zürvailik, Manilik, Mazdekilik dini gibi
çeşitli fırka ve dinlerin ortak adı.
mekanizma: Belli bir sonuca ulaşmak için karmaşık
bir biçimde düzenlenmiş organ veya parçalar birleşimi, sistem, düzenek.
merbut: Bağlı, bağlanmış. İlişik, ilişkin.
merhamet: Şefkat gösterme, acıma, yumuşak huylu
olma.
mersiye: Ağıt.
mescit: Genellikle minaresiz, küçük cami.
mesnevi: Divan edebiyatında bir nazım biçimi.
metanet: Metin olma, dayanma, dayanıklılık, sağlamlık.
methetmek: Övmek.
mevlit: Hz. Muhammed’in doğumunu, hayatını anlatan mesnevi.
mezhep: Bir dinin görüş ve anlayış farklılıkları nedeniyle ortaya çıkan akımlardan her biri.
meziyet: Bir kişiyi veya nesneyi benzerinden üstün
gösteren nitelik.
minhac: 1.Yöntem, metot, program, öngörülen işler
bütünü. 2.Yol, Allah’ın göndermiş olduğu peygamberlerinin uymalarını ve ümmetlerine de açıklama
yapmalarını istediği hayat tarzı.
136
minyatür: Çoğunlukla eski yazma kitaplarda görülen, ışık, gölge ve hacim duygusu yansıtmayan küçük, renkli resim sanatı.
Miraç: Hz. Peygamberin, recep ayının 27. gecesinde,
Mekke’den Kudüs’teki Mescid-i Aksa’ya götürülmesi ve oradan göğe yükseltilerek Allah’ın ayet ve olağanüstü nimetlerinin gösterilmesi.
muamelat: İslam fıkhının; alım satım, kiralama, şirketler, anlaşmalar, yitik mallar, emanetler, kefalet,
gasp, bağış, vasiyet, miras, davalaşma, suçlar ve cezalar gibi insanlar arası ilişkileri düzenleyen bölümü.
muhacir: 1.Göç eden, hicret eden, yerleşmek üzere
yurdundan başka bir yere giden kimse. 2.Mekke’den
Medine’ye göç eden Hz. Muhammed ve arkadaşları.
mukabele okumak: Hafızların cami ve mescitlerde
cemaate dönerek Kur’an-ı Kerim okurken cemaatin
de mushafları açarak takip etmeleri şeklinde gerçekleşen bir okuma biçimi.
mukadder: Yazgıda var olan, yazgı ile ilgili olan,
alında yazılı olan.
muktedir: Bir şeyi yapmaya, başarmaya gücü yeten,
erkli.
murakka: Hattatların ayrı ayrı kağıtlara yazıp bir
arada mecmua hâline getirdikleri yazı örneği.
murtaza: Allah’ın razı olduğu kişi. Hz. Ali’nin lakabı.
musibet: Ansızın gelen felâket, sıkıntı veren şey.
mübah: Haram veya mekruh olmayan, yapılması
dinen yasaklanmamış, Allah katında yapılıp yapılmaması eşit olan davranışlar.
mübarek: Verimli, bereketli, kutlu, uğurlu, kutsal,
çok saygı duyulan, beğenilen sevilen şeyler için söylenen bir söz.
müçtehit: Kur’an-ı Kerim ve hadislerde açıkça karşılığı bulunamayan yeni konulara Kur’an-ı Kerim ve
sünnetin denetiminde yeni çözümler bulabilmek için
olanca gücü ile çalışan ve çözüm üreten İslam hukuk
bilgini, fıkıh âlimi.
mükellef: Yükümlü.
münacat: Allah’a yalvarıp yakarma, sessizce ve
içtenlikle dua etme.
münafık: İnsanların arasını bozan, bölücülük yapan,
toplumu karıştıran, fesatçı, nifak çıkaran, ikiyüzlü
kimse.
münezzeh: Temiz, arı, uzak.
müptela: Düşkün, tutulmuş.
SÖZLÜK
müsahip: Candan dost, arkadaş.
müstahak: Hak etmiş, hak kazanmış, layık. Bir kimsenin layık olduğu ödül veya ceza.
müşavere: Danışma, danış.
müşrik: Allah’a inandığını söylediği hâlde birçok
tabiat olayının yaratılmasını ve idaresini Allah’ın dışında birtakım güçlere bağlayan ve bu güçleri kutsallaştırarak Allah’a ortak koşan kimse.
müşterek: Ortak, birlik, ortaklaşa, el birliğiyle yapılan veya hazırlanan.
mütefekkir: Düşünür.
mütelezziz: Lezzet bulan, tat alan, mutlu olan, hoşlanan.
müteşabih: Aralarında benzerlik olan, birbirine benzeyen, çok benzediğinden dolayı birbirinden ayırt
edilemeyen.
müyesser: Kolaylıkla ortaya çıkan.
şey. Yiyecek, içecek, özellikle ekmek.
nisap: Zekât ve fıtır sadakası verebilmek, hacca
gidebilmek, kurban kesebilmek ve diğer bazı mali
ibadetleri yerine getirebilmek için Allah ve Resulü
tarafından belirlenen dinen mali yeterlilik ve zenginlik ölçüsü.
niyaz: Yalvarma, yakarma.
nübüvvet: Allah’ın gönderdiği vahiyleri, emir ve
yasakları alıp insanlara dinin gerçeklerini duyurma;
söz, tutum ve davranışlarıyla açıklama makamı olan
peygamberlik.
O
oruç: İslam’ın beş temel şartından biri olarak sorumluluk çağına gelmiş olan Müslümanların ibadet
niyetiyle imsak vaktinden itibaren, güneşin batışına
kadar yemeden, içmeden ve cinsel yakınlıktan uzaklaşmaları.
N
naat: Hz. Muhammed’in niteliklerini övmek amacıyla yazılan şiir, kaside.
nafaka: Bir şahsın normal ölçülerde, temel ihtiyaçlarının karşılanması için yapılan harcama, geçimi için
ayrılan para.
nafile: Farz ve vacip dışında sevap kazanmak amacıyla yapılan ve Hz. Peygamberin de yapmış olduğu
ibadetler ve davranışlar.
nakibü’l-eşraf: Peygamber soyundan olanların
işlerine bakmak üzere kendi aralarından seçtikleri
görevli.
nankör: Kendisine yapılan iyiliğin değerini bilemeyen, iyiliğe kötülükle karşılık veren.
nasihat: Öğüt, akıl verme, yol gösterme, doğruya
yönlendirme, güzel tavsiyede bulunma.
nasip: 1.Birinin payına düşen. 2.Bir kimsenin elde
edebildiği, sahip olabildiği şey. Kısmet.
nass: Anlaşılması konusunda yoruma ihtiyacı olmayan, anlamı açık, ihtimalden uzak, tek bir anlama işaret eden söz.
nebi: Allah’ın kendisine vahyettiği şeyleri öğrenip
olduğu gibi insanlara aktaran, onları vahye inanmaya
ve itaat etmeye çağıran peygamber.
nefes: Bektaşi ve Alevilerin görüş ve düşüncelerini
belirtmek için yazılmış şiir.
nimet: İyilik, lütuf, ihsan. Yaşamak için gerekli her
P
perver: Besleyen, yetiştiren, seven.
pir: Bir tarikatın kurucusu durumunda olan kişi, tasavvuf yoluna giren ve kendini bu yolda geliştirmek
isteyen insanlara yararlı ve zararlı şeyleri göstererek
örnek olan kimse.
psikolojik: Ruhi, ruhsal.
put: Kendisine tapılmak, ibadet edilmek üzere taş,
ağaç, maden, toprak vb. şeylerden yapılmış olan
heykel, resim ve oymalar.
putperest: Allah’a yapılması gereken ibadeti, ona
gösterilmesi gereken saygı ve sevgiyi, Allah’ın dışında ilah kabul edilen herhangi bir varlığa gösteren,
tapınan.
R
Rab: Allah, yaratan, yaşatan, büyüten ve yöneten.
resul: Allah tarafından seçilip kendisine vahiy
gönderilen, peygamberliğin özelliklerini taşıyan,
Allah’ın kendisine bildirdiği emir ve yasakları, gönderildiği milletin dili ile onlara ulaştırmakla görevli
peygamber.
riayet: 1.Sayma, saygı, ağırlama, itibar etme.
2.Uyma, boyun eğme.
ritüel: Ayin.
rivayet: Bir olay veya bir haberi nakletme.
137
SÖZLÜK
riyazet: Müminlerin, İslam dininin onaylamadığı
kötü söz ve davranışlardan kurtulma, kendini eğiterek
iyi olan özelliklerini geliştirme, Kur’an-ı Kerim ve
sünnet çerçevesinde ahlaken olgunlaşma çabası.
rükû: Namazın farzlarından olmak üzere, kıraatten
sonra ellerin dizlerin üzerine konulup tespih dualarını okumak için eğilme.
S
sabit: Gerçekliği tespit edilmiş, kanıtlanmış olan.
Değişmeyen, hep aynı kalan, önceden ayarlanmış.
sağduyu: Doğru, akla uygun yargılar verme yeteneği, aklıselim, hissiselim.
sahabe: Hz. Peygamber zamanında yaşamış, Müslüman olarak Peygamberi çok kısa bir süre olsa da
görmüş, onun sohbetinde bulunmuş ve yine Müslüman olarak ölmüş kimse. Ashap.
salavat: Namazlar. Hz. Muhammed’e saygı bildirmek için okunan dua.
salih amel: İyi, güzel iş ve fiil, davranış.
sebat: Sözünden veya kararlarından dönmeme, bir
işi sonuna değin sürdürme, direşme.
sebil: Karşılık beklemeden hayır için içme suyu dağıtılan taş yapı.
secde: Namazda alnı, burnu, elleri, dizleri ve ayak
parmaklarını yere koyup orada Allah’ın yüceliğini
Hz. Peygamberin öğrettiği dualarla anma.
sedefkârlık: Sedef işleyen usta.
sekban: Osmanlılarda sınır boylarında görev yapan
bir asker sınıfı.
sertaç: Baş tacı olan, çok sevilen, sayılan.
server: Baş, başkan, reis, ulu.
seyyit: Hz. Hüseyin’in soyundan gelen.
siyer: Hz. Muhammed’in hayatını, onun yaşayış
biçimini, niteliklerini, ahlakını, savaşlarını anlatan ve
İslam tarihi içinde yer alan özel bir ilim dalı.
sülale: Soy, hısım, akraba.
sünnetullah: Allah’ın evren ve evrenin içindeki canlı
cansız tüm varlıklar ile ilgili koyduğu kurallar, tabiat
kanunları.
sünni: İnanç ve uygulama ile ilgili konularda ehl-i
sünnet denilen Selefilik, Eş’arilik ve Maturidilik gibi
inanç ekollerine veya Hanefilik, Malikilik, Şafiilik ve
Hanbelilik gibi İslam fıkıh ekollerine göre hayatını
düzenleyen kimse.
138
Ş
şad olmak: Sevinmek, memnun ve mutlu olmak.
şadırvan: Genellikle cami avlularında bulunan çevresindeki musluklardan ve ortasındaki fıskiyeden su
akan üzeri kubbeli veya açık havuz.
şah: İran veya Afgan hükümdarı. Alevilik, Bektaşilikte pir.
şecere: Bir kişinin veya bir ailenin en uzak tasından
başlayarak bütün kollarını belirten çizelge, soy ağacı,
soy kütüğü.
şefaat: Kendisinden tanıklık istenen kişinin görmüş
olduğu bir olayı Allah’ın huzurunda bulunuyor gibi
bir duyguyla dosdoğru haber vermesi, şahitlik yapması.
şemail: Dış görünüş. Huy, karakter.
şeref: Onur, izzet, erdem, gözü peklik ve yetenekle
kazanılmış iyi şöhret.
şerif: 1.Şerefli, asaletli, saygın, onurlu, yüce.
2.Allah’ın koymuş olduğu helal ve haram sınırlarına
uyarak din bilincini yükselten kimse. Hz. Peygamberin torunu Hz. Hasan’ın soyundan gelen mümin.
şeriye mahkemeleri: Osmanlı Devleti’nde fıkıh
esasına göre yargılama yapan mahkemeler.
Şeyhü’l-İslam: Osmanlıda, kabinede sadrazamdan
sonra yer alan ve genellikle din işlerinden sorumlu
olan üye.
şirk: Zatında, sıfatlarında, fiillerinde, yaratma ve
emretme konularında Allah’a başka bir varlığı denk
görme.
şivekâr: İşveli.
şükür: Allah’a duyulan minneti dile getirme. Mutlu
bir olay veya durumdan, yapılan bir iyilikten duyulan
hoşnutluğu bildirme.
T
tabiin: Hz. Peygamberin sahabelerinin zamanına yetişen, onlarla görüşen, sohbette bulunan ve Müslüman
olarak ölen kişiler.
taç: 1.Soyluluk, iktidar, güç veya hükümdarlık sembolü olarak başa giyilen, değerli taşlarla süslü başlık.
2.Bazı tarikatlarda şeyhlerin giydiği başlık.
takdir: Allah’ın uygun görmesi, Allah’ın isteği, kader.
takva: Allah’ı görüyormuşçasına bir bilinç içerisinde
farzları, vacipleri hakkıyla yerine getirme; Allah’ın
SÖZLÜK
hoşnutluğunu kazanmak amacıyla nafileleri çokça
yapma; sünnete uyma.
tatbik etmek: Uygulamak.
tayyip: Tertemiz olan, temizliğinde şüphe bulunmayan, pis olmayan.
tazim eylemek: Saygı gösterme, ululama.
tebaa: Uyruk.
tebliğ: Açıklanması gereken dinî bir hükmü, yerine
göre örnekler vererek yerine göre nasihat ederek
sözlü ve yazılı bir biçimde eksiksiz olarak anlatma;
etkileyici bir dille insanlara duyurma.
tefekkür: Allah’ın ayetleri, yarattığı tüm varlıklar ve
onun tarafından meydana getirilen olaylar üzerinde
kafa yorup düşünme; ibret alma, yaratan ile yaratılanlar arasında ilgi kurma, Allah’ın Rablığını kavramaya
gayret etme.
tefrika: Doğruluğu din ve akıl yoluyla belirlenmiş
olan konularda ayrı hareket etme, farklı görüşler ileri
sürme, doğrunun etrafında birleşmeme, muhalefet
etme.
tefsir: İnsanın bilgi birikimi ve Arap diline
hâkimiyeti ölçüsünde Kur’an-ı Kerim metninin içerdiği manaları ortaya çıkarması, yorumlaması.
tevdi: Emanet vermek, bırakmak.
tevekkül: İnsanın, yapacağı işlerde kendisine düşen
görevleri yapıp her türlü tedbiri aldıktan, yeterli ve
gerekli çalışmaları en güzel biçimde yerine getirdikten sonra sonucu Allah’tan beklemesi.
teyemmüm: Suyun bulunmadığı veya bulunsa bile
kullanılmasının mümkün olmadığı durumlarda, kişinin niyet ederek abdest veya gusül abdesti yerine geçmesi için yaptığı manevi temizlik.
tövbe: Müslüman bir kişinin, ibadetleri terk etmesinden ve işlediği günahlardan dolayı pişman olması; bir
daha günaha dönmeme ve ibadetlerini aksatmama konusunda kesin karar vermesi.
U-Ü-V
ümmi: Okuyup yazması olmayan.
vahiy: Peygamberler aracılığıyla insanlara, hayatın
hangi ilkelere göre yönlendirilmesi ve nelere uyup
nelerden sakınılması gerektiğini bildiren ilahî bilgi,
bu bilginin gönderiliş tarzı.
vakıf: Dinin kullanılmasına onay verdiği taşınan veya
taşınmayan bir maldan yararlanma hakkını, Allah rızası için toplumun kullanımına verip bu malı satmayı
veya bir başka şahsa mülkiyetini devretmeyi yasaklama, engelleme.
Y
yad etmek: Anmak, hatırlamak.
yatır: Belli bir yerde mezarı olan, doğaüstü gücü
bulunduğuna ve insanlara yardım ettiğine inanılan
ölü, evliya.
yazgı: Bütün olayları önceden ve değişmeyecek
biçimde düzenlediğine inanılan doğaüstü güç, ezelî
takdir, yazı, alın yazısı, hayat, kader, mukadderat.
yörünge: Bir gök cisminin hareketi süresince izlediği yol.
Z
zaruret: Çaresizlik, muhtaçlık, aşırı sıkıntı, zorda
kalma.
zebercet: Sarı renkte ve cam parlaklığında doğal
demir ve magnezyum silikat, krizolit.
zekât: Müslümanlıkta zenginlerin sahip olduğu
mal ve paranın kırkta birinin dağıtılmasını öngören
İslam’ın beş şartından biri.
Zerdüştlük: İranlı Zerdüşt (MÖ 551-479) tarafından
kurulan inanç sistemi.
zevat: Kişiler, zatlar.
zikir: 1. Anma, söyleme, sözünü etme. 2. Allah’ı
anmak amacıyla yapılan ve söylenen ibadet, tespih
ve övgü sözleri.
zikretmek: Anma, söyleme, sözünü etme, Allah’ın
adını ibadet niyetiyle dille söyleme.
Zülfikâr: Uhut Savaşı’nda Hz. Peygamberin Hz.
Ali’ye hediye ettiği ucu iki çatallı ünlü kılıç.
vaaz: Din görevlilerinin cami ve mescitlerde Müslümanları eğitmek ve güzel olan şeylere yöneltmek
amacıyla, cuma ve bayram günlerinde, ramazan ayında ve mübarek gecelerde Kur’an-ı Kerim ve hadislere
dayanarak yaptıkları dinî konuşmalar.
139
KAYNAKÇA
KAYNAKÇA
Ahmet bin Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
Ahmet Cevdet Paşa, Peygamber Efendimiz, Erkam Matbaası, İstanbul, 2003.
AKGÜL, Mehmet, Kur’an’da Din Kavramı (Doktora Tezi), Sakarya, 2002.
AKYÜZ, Ali, Yaşayan Kur’an Hz. Peygamber, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt 3, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1989.
Atatürkçülük, Cilt 1-3, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1997.
ATEŞ , Süleyman, Kur’an-ı Kerim’in Yüce Meali, Şura Yayınları. İstanbul, Tarihsiz.
BERKİ, Ali Himmet; Osman KESKİOĞLU, Hatemü’l- Enbiya Hazreti Muhammed ve Hayatı,
Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1997.
BEYATLI, Yahya Kemal, Eski Şiirin Rüzgârıyla, (Söz Meydanı’ndan), İstanbul, 1962.
Buharî, Sahih-i Buhari, Çağrı yayınları, İstanbul,1992.
Cebbar Kulu, Kitab-ı Cebbar Kulu (hzl.: Hasan Yüksel; Saim Savaş), Sivas, 1997.
ÇAKAN, İsmail Lütfi, Örnek Kul Son Resul, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005.
ÇELEBİ, Süleyman, Musahhah Mevlidi Şerif, Tavaslı Yayınları, İstanbul, Tarihsiz.
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları,
Ankara, 1997.
Dinî Terimler Sözlüğü, Millî Eğitim Bakanlığı Din Öğretimi Genel Müdürlüğü, Ankara, 2009.
Ebu Ali Eminüddin Fazl Tabersi, Mekarimü’l-Ahlak, el-Matbaatü’l Ezheriyye, 1893.
Ebu Davut, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
ERGİN, Osman, Türk Maarif Tarihi, Cilt 5, İstanbul, 1977.
ERSOY, Mehmet Âkif, Safahat, (hzl.: M. Ertuğrul Düzdağ), İz Yayıncılık, İstanbul, 1991.
ERSOY, Mehmet Âkif, Safahat, İnkılap Yayınları, 2003.
ESED, Muhammed, Kur’an Mesajı (Meal-Tefsir), İşaret Yayınları, İstanbul, 2009.
GÜMÜŞKILIÇ, Mehmet, Yunus Emre Divanından Seçmeler, Zambak Yayınları, İstanbul, 2005.
GÜRTAŞ, Ahmet, Atatürk ve Din Eğitimi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1997.
GÜZEL, Abdurrahman, Kaygusuz Abdal (Alaattin Gaybi) Menakıbnamesi, Türk Tarih Kurumu,
Ankara, 1999.
Heyet, Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.
Hoca Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet, (hzl.: Hayati Bice) Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara,
2001.
HÖKELEKLİ, Hayati, Din Psikolojisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2005.
İbn Mace, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
İmam Malik, Muvatta, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 1-36, İstanbul, 1988/2009.
140
KAYNAKÇA
İZUTSU, Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İnsan, (çev.: Prof. Dr. Süleyman Ateş), Yeni Ufuklar
Neşriyat, İstanbul. Tarihsiz.
Komisyon, Orta Öğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı (9, 10, 11 ve
12. Sınıflar), Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2005.
KUTLU, Sönmez, Din anlayışında Farklılaşmalar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara,
2003.
Mevlânâ’dan Rubailer (hzl.: Hamza Tanyaş), Kaknüs Yayınları, İstanbul, 1998.
Mevlânâ Şibli, Asrı Saadet, İslam Tarihi, Cilt 1-5, Eser Neşriyat ve Dağıtım, İstanbul, 1977.
Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, İrfan Yayıncılık ve Ticaret, İstanbul, 1993.
Müslim, Sahih-i Müslim, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
Nesimi Divanı (hzl.: Hüseyin Ayan), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1999.
NUMANOĞLU, Cengiz, Şuur, Sahaflar Kitap Sarayı, İstanbul, 2006.
ÖZMEN, İsmail, Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998.
SARIÇAM, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara, 2007.
SEZGİN, Abdülkadir, Alevilik Deyince, Burak Yayınevi, İstanbul, 1996.
Taberani, Mucemü’l-Kebir, Cilt 20, Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut, Tarihsiz.
Tirmizî, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
ÜNLÜ, Nuri, İslam Tarihi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, İstanbul, 1992.
Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
YEPREM , Saim, Kader, (İslam’a Giriş İçinde), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.
Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig (hzl.: Reşit Rahmeti Arat), Ankara,1998.
İnternet Kaynakları
http://www.tdk.gov.tr.
141
Download