Türkiye Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası

Türkiye Beşerî ve
Ekonomik
Coğrafyası
Prof. Dr. Serkan DOĞANAY • Doç. Dr. Mete ALIM
Editör: Prof. Dr. Serkan DOĞANAY
Doç. Dr. Mete ALIM
TÜRKİYE BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYASI
ISBN 978-605-318-697-7
DOİ 10.14527/9786053186977
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2016, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Kasım 2016, Ankara
Yayın-Proje: Elif Turanlıoğlu Bultan
Dizgi-Grafik Tasarım: PEGEM Akademi
Kapak Görseli: http://tr.depositphotos.com
İmaj ID:119570776
Copyright: Syda_Productions
Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105
Yenimahalle/ANKARA
(0312 394 55 91)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 26687
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: [email protected]
ÖN SÖZ
Türkiye Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası, bir ders kitabıdır. Eğitim Fakültelerinin özellikle Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı 5. yarıyılında okutulan
Türkiye Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası adlı derse yönelik olarak hazırlanmıştır.
Eldeki kitap 8 bölümden oluşmaktadır. Bunlar Türkiye’nin Nüfus Coğrafyası
(1. Bölüm), Türkiye’nin Yerleşme Coğrafyası (2. Bölüm), Türkiye’nin İdari Coğrafyası (3. Bölüm), Türkiye’de Tarım, Hayvancılık ve Ormancılık (4. Bölüm), Türkiye’de Madenler ve Enerji Kaynakları (5. Bölüm), Türkiye’de Sanayi ve Ticaret
(6. Bölüm), Türkiye’nin Ulaşım Coğrafyası (7. Bölüm) ve Türkiye’de Turizm (8.
Bölüm) şeklinde sıralanmaktadır. Bu kitapla, Sosyal Bilgiler Öğretmen adaylarına,
Türkiye’nin gerek beşerî coğrafyası (nüfus ve yerleşme) ve gerekse de ekonomik
coğrafya (tarım, hayvancılık, ormancılık, madenler, enerji kaynakları, sanayi, ticaret, ulaşım ve turizm) özelliklerine dair bilgilerin sistematik bir şekilde sunulması
amaçlanmıştır.
Kitabımızın 1. Bölümü Doç. Dr. Yavuz AKBAŞ (Karadeniz Teknik Üniversitesi), 2. Bölümü Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR (Karabük Üniversitesi), 3. Bölümü Prof.
Dr. Zeki KODAY ve Yrd. Doç. Dr. Kübra EREN (Atatürk Üniversitesi), 4. Bölümü Doç. Dr. Mesut DOĞAN (İstanbul Üniversitesi), 5. Bölümü Prof. Dr. Serkan
DOĞANAY (Giresun Üniversitesi), 6. Bölümü Prof. Dr. Çiğdem ÜNAL (İzmir
Katip Çelebi Üniversitesi), 7. Bölümü Doç. Dr. Gülpınar AKBULUT (Cumhuriyet
Üniversitesi) ve 8. Bölümü Doç. Dr. Mete ALIM (Atatürk Üniversitesi) tarafından
hazırlanmıştır. Bu nedenle, emekleri ve gösterdikleri hassasiyetleri için, her bir
bölüm yazarına ayrı ayrı teşekkür ediyoruz. Ayrıca kitabın basımını ve dağıtımını
gerçekleştiren Pegem Akademi çalışanlarına da teşekkür ederiz.
Okurlarımıza, umulan yararları sağlaması dileklerimizle.
Prof. Dr. Serkan DOĞANAY
Doç. Dr. Mete ALIM
Ekim-2016
BÖLÜMLER VE YAZARLAR
1. Bölüm Türkiye’nin Nüfus Coğrafyası
Doç. Dr. Yavuz AKBAŞ - Karadeniz Teknik Üniversitesi
2. Bölüm Türkiye’nin Yerleşme Coğrafyası
Doç. Dr. Ünal ÖZDEMİR - Karabük Üniversitesi
3. Bölüm Türkiye’nin İdari Coğrafyası
Prof. Dr. Zeki KODAY - Atatürk Üniversitesi
Yard. Doç. Dr. Kübra EREN - Atatürk Üniversitesi
4. Bölüm Türkiye’de Tarım, Hayvancılık ve Ormancılık
Doç. Dr. Mesut DOĞAN - İstanbul Üniversitesi
5. Bölüm Türkiye’de Madenler ve Enerji Kaynakları
Prof. Dr. Serkan DOĞANAY - Giresun Üniversitesi
6. Bölüm Türkiye’de Sanayi ve Ticaret
Prof. Dr. Çiğdem ÜNAL - İzmir Katip Çelebi Üniversitesi
7. Bölüm Türkiye’nin Ulaşım Coğrafyası
Doç. Dr. Gülpınar AKBULUT - Cumhuriyet Üniversitesi
8. Bölüm Türkiye’de Turizm
Doç. Dr. Mete ALIM - Atatürk Üniversitesi
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ.......................................................................................................................................... iii
BÖLÜMLER VE YAZARLAR..................................................................................................... iv
İÇİNDEKİLER.................................................................................................................................v
TABLO LİSTESİ............................................................................................................................ ix
HARİTA LİSTESİ......................................................................................................................... xii
FOTOĞRAF LİSTESİ................................................................................................................. xiii
GRAFİK LİSTESİ........................................................................................................................ xiv
1. BÖLÜM
TÜRKİYE’NİN NÜFUS COĞRAFYASI...........................................................................1
GİRİŞ................................................................................................................................................ 2
1. CUMHURİYET DEVRİ TÜRKİYE’DE NÜFUSUN DEĞİŞİMİ ....................................... 5
1.1. Türkiye’de Nüfusun Değişimine Neden Olan Etmenler............................................ 10
2. TÜRKİYE NÜFUSUNUN ÖZELLİKLERİ.......................................................................... 15
2.1. Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılışı........................................................................ 15
2.2. Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılışı.................................................................................. 20
2.3. Türkiye’de Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyetlere Göre Dağılımı,....................... 22
2.4. Türkiye Nüfusunun Kır-Kent Dağılımı....................................................................... 26
2.5. Türkiye Nüfusunun Eğitim Durumu .......................................................................... 28
2.6. Türkiye Hanehalkı Büyüklüğü (Aile Nüfus Sayısı Büyüklüğü)................................ 32
3. TÜRKİYE’DE NÜFUSUN DAĞILIŞI .................................................................................. 32
3.1 Türkiye’de Nüfus Yoğunluğu ......................................................................................... 38
4. TÜRKİYE’DE GÖÇLER ........................................................................................................ 45
4.1. Türkiye’de İç Göçler........................................................................................................ 47
4.2. Türkiye’de Dış Göçler..................................................................................................... 50
5. SONUÇ...................................................................................................................................... 55
KAYNAKÇA................................................................................................................................. 56
vi
Türkiye e er e kono ik Coğrafyası
2. BÖLÜM
TÜRKİYE’NİN YERLEŞME COĞRAFYASI .................................................................61
GİRİŞ............................................................................................................................................. 62
1. YERLEŞMENİN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI ..................................................... 62
2. TÜRKİYE’DE YERLEŞMENİN TARİHÇESİ ..................................................................... 63
3. TÜRKİYE’DE KIR YERLEŞME ŞEKİLLERİ....................................................................... 65
3.1. Köy Yerleşmeleri ............................................................................................................ 65
3.2. Kasaba Yerleşmeleri ....................................................................................................... 83
4. ŞEHİR YERLEŞMELERİ ........................................................................................................ 84
4.1. Türkiye’de Şehirleşme .................................................................................................... 86
4.2. Türkiye’de Kentleşmeden Kaynaklanan Başlıca Sorunlar......................................... 93
KAYNAKÇA ................................................................................................................................ 94
3. BÖLÜM
TÜRKİYE’NİN İDARİ COĞRAFYASI ..........................................................................97
GİRİŞ............................................................................................................................................. 98
1. İDARİ COĞRAFYA ................................................................................................................ 98
1.1. Günümüzdeki Türkiye İdari Bölünüşü ....................................................................... 99
1.2. Büyükşehir Belediyesi Bulunmayan İllerdeki İdari Bölünüş ................................... 99
1.3. Büyükşehir Belediyesi Bulunan İllerdeki İdari Bölünüş......................................... 101
1.4. Cumhuriyet Döneminde Türkiye’nin İdari Yapısındaki Değişiklikler ................. 105
SONUÇ ....................................................................................................................................... 108
KAYNAKÇA .............................................................................................................................. 109
4. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE TARIM, HAYVANCILIK VE ORMANCILIK .....................................111
GİRİŞ........................................................................................................................................... 112
1. BÖLGELERE GÖRE TÜRKİYE’NİN ZİRAİ BÜNYESİ ................................................. 115
2. TARIM ARAZİLERİNİN KULLANIM DURUMU ......................................................... 120
3. TÜRKİYE’DE TARIMI ETKİLEYEN FAKTÖRLER ....................................................... 121
4. TARIM METOTLARI .......................................................................................................... 124
5. TÜRKİYE’DE BİTKİSEL ÜRETİM .................................................................................... 125
6. TARIMSAL GİRDİLER ........................................................................................................ 134
7. TÜRKİYE’DE ORGANİK TARIM ..................................................................................... 139
8. ÖRTÜALTI FAALİYETLERİ ............................................................................................... 142
9. HAYVANCILIK ..................................................................................................................... 143
10. ORMANCILIK .................................................................................................................... 155
SONUÇ ....................................................................................................................................... 161
KAYNAKÇA .............................................................................................................................. 164
in eki er
vii
5. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE MADENLER VE ENERJİ KAYNAKLARI ...........................................167
GİRİŞ........................................................................................................................................... 168
1. MADENLER .......................................................................................................................... 168
1.1. METALİK MADENLER ............................................................................................. 170
1.2. METAL DIŞI MADENLER ........................................................................................ 178
2. ENERJİ KAYNAKLARI ....................................................................................................... 183
2.1. YENİLENEMEZ ENERJİ KAYNAKLARI ............................................................... 184
2.2. YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARI.............................................................. 190
2.3. TÜRKİYE’NİN ELEKTRİK ENERJİSİ ÜRETİMİ .................................................. 194
KAYNAKÇA .............................................................................................................................. 196
6. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE SANAYİ VE TİCARET .........................................................................197
GİRİŞ .......................................................................................................................................... 198
1. TÜRKİYE’DE SANAYİ ........................................................................................................ 199
1.1. Türkiye’de Sanayinin Tarihsel Gelişimi ve Sanayileşme Politikaları ..................... 199
1.2. Türkiye’de Sanayinin Kuruluşunu Etkileyen Faktörler ........................................... 202
1.3. Başlıca Sanayi Kolları ve Dağılımı ............................................................................. 205
1.4. Sanayinin Ülke Ekonomisine Katkıları, Önemi ve Sorunları ................................ 218
2. TİCARET ............................................................................................................................... 220
2.1. İç Ticaret ....................................................................................................................... 220
2.2. Dış Ticaret .................................................................................................................... 223
3. SONUÇ ................................................................................................................................... 227
KAYNAKÇA .............................................................................................................................. 228
7. BÖLÜM
TÜRKİYE’NİN ULAŞIM COĞRAFYASI ....................................................................231
GİRİŞ........................................................................................................................................... 232
1. KARAYOLU ULAŞIMI ........................................................................................................ 235
2. DEMİRYOLU ULAŞIMI ...................................................................................................... 239
3. DENİZYOLU ULAŞIMI....................................................................................................... 245
4. HAVAYOLU ULAŞIMI......................................................................................................... 247
5. BORU HATLARI .................................................................................................................. 249
6. SONUÇ ................................................................................................................................... 250
KAYNAKÇA .............................................................................................................................. 251
viii
Türkiye e er e kono ik Coğrafyası
8. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE TURİZM ...............................................................................................253
GİRİŞ........................................................................................................................................... 254
1. TÜRKİYE TURİZMİNİ ETKİLEYEN DOĞAL VE BEŞERÎ FAKTÖRLERE
GENEL BİR BAKIŞ ................................................................................................................... 255
2. TÜRKİYE’NİN TURİSTİK KAYNAKLARI ...................................................................... 256
3. TÜRKİYE’DE TURİZMİN DURUMU VE EKONOMİDEKİ ÖNEMİ ........................ 269
SONUÇ ....................................................................................................................................... 272
KAYNAKÇA .............................................................................................................................. 273
YAZARLARIN ÖZ GEÇMİŞİ ................................................................................................. 277
TABLO LİSTESİ
1. BÖLÜM
Tablo 1. Yıllara Göre Türkiye Nüfusu ve Nüfus Artış Oranları
Tablo 2. Doğum Oranları
Tablo 3. Kaba Ölüm Oranları
Tablo 4. Yıllara Göre Yaş Gruplarının Dağılışı ve Bağımlılık Oranları
Tablo 5. Yıllara ve Kır-Kent’e Göre Cinsiyet Dağılışı
Tablo.6. Türkiye Nüfusunun İşgücü Durumu (2015)
Tablo 7. Yıllara Göre Nüfusun Çalışma Kollarına Göre Dağılışı
Tablo 8. Yıllara Göre Türkiye’de Kır-Kent Nüfusu
Tablo 9. 2012 Öncesi ve Sonrası İdari Birimlerin Karşılaştırılması
Tablo 10. Yetişkin Nüfusun Yıllara ve Cinsiyete Göre Okuryazarlık Oranı
Tablo 11. Öğretim Yılı ve Eğitim Seviyesine Göre Okullaşma Oranı (%)
Tablo 12. Okul Türü ve Öğretim Yılına Göre Okul / Birim, Öğretmen,
Öğrenci ve Mezun Olan Öğrenci Sayısı
Tablo 13. Yıllara Göre Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü
Tablo14. Nüfus Yoğunluklarına Göre Bazı İllerimiz
Tablo 15. 2015 Yılı Bazı İllere Göre Nüfus Yoğunlukları
Tablo. 16. Türkiye’de Bazı İllerin Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu (2015)
Tablo 17. Yıllara Göre Yerleşim Yerlerine Göre Göç Eden Nüfus
Tablo 18. 2014-2015 Döneminde Net Göç Oranı En Yüksek ve Düşük Olan İller
Tablo 19. Cumhuriyet Döneminde Ülke Bazında Ülkemize Gelen Göçler
7
12
12
17
22
23
24
27
28
29
30
31
32
40
41
43
48
49
52
2. BÖLÜM
Tablo 1.
Tablo 2.
Tablo 3.
Tablo 4.
Tablo 5.
Dönemler İtibari İle Türkiye’de Köy ve Bağlı Sayısı
Türkiye’de Ekonomik Bakımdan Köy Tipleri
Türkiye’de Kentsel Nüfus ve Kent Yerleşmeleri Sayısı
Türkiye’de Şehirli Nüfusun Coğrafi Bölgelere Göre Dağılışı (2012)
Türkiye’de nüfus büyüklüklerine göre kentlerin dağılımı (2013)
66
67
87
88
89
3. BÖLÜM
Tablo 1. Büyükşehir Belediyesi Bulunmayan İller ve Nüfus Miktarları (2015)
Tablo 2. Büyükşehir Belediyeli İllerin Nüfusları (2015)
100
103
x
Türkiye e er e kono ik Coğrafyası
4. BÖLÜM
Tablo 1.
Tablo 2.
Tablo 3.
Tablo 4.
Tablo 5.
Tablo 6.
Tablo 7.
Tablo 8.
Tablo 9.
Tablo 10.
Tablo 11.
Tablo 12.
Tablo 13.
Tablo 14.
Tablo 15.
Tablo 16.
Tablo 17.
Tablo 18.
Tablo 19.
Tablo 20.
Tablo 21.
Tablo 22.
Tablo 23.
Tablo 24.
Tablo 25.
Tablo 26.
Tablo 27.
2001 Genel Tarım Sayımına Göre Türkiye’nin Tarımsal
İşletme Büyüklüğü
Türkiye’nin Yıllara Göre Ekilen, Nadas, Bağ, Zeytinlik ve
Süs Bitkileri Alanları
Türkiye’de Tarım Arazilerinin Sınıf Özellikleri
Türkiye’de Seçilmiş Tahılların (Buğday, Arpa ve Mısır) Ekim Alanı
ve Üretim Durumu (1950-2014)
Yıllara Göre Türkiye’de Seçilmiş Baklagillerin (Kuru Fasulye,
Mercimek ve Nohut) Ekim Alanı ve Üretim Durumu
Yağlı Tohumların (Ayçiçeği, Yerfıstığı, Soya ve Susam)
Ekim Alanı ve Üretimi (Ha/Ton)
Yıllara Göre Türkiye’de Seçilmiş Meyvelerin Üretimi (Ton)
Yıllara Göre Türkiye’de Domates, Hıyar ve Taze Fasulye Üretimi (Ton)
Yıllara Göre Türkiye’de Patatesin Ekim Alanı ve Üretimi
Yıllara Göre Türkiye’de Tütün Ekim Alanı ve Üretimi
2014 Yılı Türkiye Süs Bitkileri Üretim Durumu
Yıllara Göre Türkiye Tarımında Kullanılan Makineler (Adet)
Türkiye Tarımında Kullanılan Önemli Tarım Araç ve Gereçleri
2014 Yılı İtibariyle Türkiye’nin Organik Tarım Ürünleri
İthalat ve İhracat Değerleri
Seçilmiş Yıllar İtibariyle Türkiye Mera Alanlarının Bölgelere
Göre Durumu
Yıllara Göre Türkiye’nin Büyükbaş Hayvan Varlığı (Baş)
Yıllara Göre Türkiye’nin Küçükbaş Hayvan Varlığı (Baş)
Yıllara Göre Türkiye’nin Kümes Hayvan Varlığı (Baş)
Yıllara Göre Türkiye’nin Deniz ve Tatlısu Balıkçılığı (kg.)
Türkiye’de Avlanan Bazı Balıklar (2014)
Türkiye’de Avlanan Diğer Deniz Ürünler (2014)
Türkiye’de Kültür Balıkçılığı (2014)
Yıllara Göre Türkiye’deki Kovan Sayısı ve Bal Üretimi (Ton)
Yıllara Göre Türkiye’de İpekböcekçiliği
Yıllara Göre Türkiye’nin Orman Alanları
Türkiye’nin Orman Formu Oluşturan Başlıca Elemanlar
Ormanlardan Elde Edilen Temel Ekonomik
Değere Sahip Ürünler (2012)
114
121
123
126
127
129
130
132
133
133
134
135
137
140
145
146
148
149
151
151
152
153
153
154
157
159
160
Tablo Listesi
xi
5. BÖLÜM
Tablo 1.
Tablo 2.
Türkiye’nin başlıca maden türleri (enerji kaynakları hariç)
Türkiye’de elektrik enerjisi üretimi ve tüketimi (1975-2015)
169
194
6. BÖLÜM
Tablo 1.
Türkiye’de Sınır Ticareti Yapan Sınır Kapıları ve Karşı Ülkeler
227
7. BÖLÜM
Tablo 1.
Tablo 2.
Tablo 3.
Tablo 4.
Tablo 5.
Tablo 6.
Tablo 7.
Kuzey-güney doğrultusunda ulaşımı sağlayan
dağ geçitlerinden örnekler
Türkiye’de yük ve yolcu taşımacılığının taşıma
sistemlerine göre dağılımı (2014)
Türkiye’de yük ve yolcu taşımacılığının taşıma
sistemlerine göre dağılımı (2014)
Osmanlı Devletinden Türkiye Cumhuriyeti sınırlarında
kalan demiryolları (1856-1923)
Türkiye’de 1963 Yılından Beri Uygulanmakta Olan Kalkınma
Planlarındaki Ulaşım Sektörü Yatırımlarının
Karayolu ve Demiryolu Payları (%)
Türkiye’de limanlarda elleçlenen toplam yük (milyon ton)
Türkiye’de havayolu ulaşımında yolcu trafiği (milyon kişi)
233
234
238
239
241
246
248
8. BÖLÜM
Tablo 1.
Tablo 2.
Tablo 3.
Tablo 4.
Türkiye’de UNESCO Dünya Miras Listesi’nde bulunan
kültürel ve doğal miras (2015)
Türkiye’de milli parklar ve bazı özellikleri (2016)
Ülkemize gelen yabancı turist sayısı ve turizm
gelirlerindeki değişmeler (1970-2015)
Ülkemizde turizm yatırımı ve turizm işletmesi belgeli
konaklama tesisleri ile ilgili sayısal veriler (1970-2014)
266
267
270
271
HARİTA LİSTESİ
1. BÖLÜM
Harita 1.
Harita 2.
Harita 3.
Harita 4.
Harita 5.
Türkiye’de İllere Göre Nüfusun Dağılışı (2015)
Türkiye’de İllere Göre Aritmetik Nüfus Yoğunluğu Haritası (2015)
Türkiye’de İllere Göre Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu Haritası (2015)
Türkiye İllere Göre Tarımsal Nüfus Yoğunluğu Haritası (2012)
Türkiye İllere Göre Net Göç Hızı Haritası (2015)
38
42
43
45
50
2. BÖLÜM
Harita 1.
Harita 2.
Harita 3.
Harita 4.
Harita 5.
Türkiye’de Mezraların Dağılımı
Türkiye’de Komların Dağılımı
Türkiye’de nüfusu 100 bin ila 250 bin arasındaki şehirlerin dağılımı
Türkiye’de nüfusu 1 milyonun üzerindeki şehirlerin dağılımı
Nüfusu 100 binin üzerindeki şehirlerin dağılımı
73
75
89
90
91
4. BÖLÜM
Harita 1. 2014 Yılı Türkiye Buğday ve Mısır Üretiminin Dağılımı
Harita 2. 2014 Yılı Türkiye Seçilmiş Baklagiller Üretiminin Dağılımı
Harita 3. 2014 Yılı Türkiye Ayçiçeği ve Susam Üretiminin Dağılımı
Harita 4. 2014 Yılı Türkiye Çilek ve Kivi Üretiminin Dağılımı
Harita 5. Traktör Miktarının Bölgelere Göre Oransal Olarak Dağılımı
Harita 6. Biçerdöver Miktarının Bölgelere Göre Oransal Olarak Dağılımı
Harita 7. 2014 Yılı Türkiye Sığır (Kültür) ve Koyun (Yerli) Varlığının Dağılımı
Harita 8. 2014 Yılı Türkiye Tavuk ve Hindi Varlığının Dağılımı
Harita 9. 2014 Yılı Türkiye Arıcılık Faaliyetinin Coğrafi Dağılımı
Harita 10.2012 Verilerine Göre Orman Varlığının Bölgelere Göre Dağılımı
126
128
129
131
136
136
147
150
154
158
7. BÖLÜM
Harita 1. Tarihi İpek Yolu’nun Rotaları
Harita 2. Türkiye Demiryolu Haritası
Harita 3. Marmaray ve YHT hatları
236
241
243
FOTOĞRAF LİSTESİ
4. BÖLÜM
Fotoğraf 1. Rize’de Çay Yetiştiriciliği
Fotoğraf 2. Kilis’te Zeytin Yetiştiriciliği
Fotoğraf 3. Diyarbakır’da Buğday Tarlası
Fotoğraf 4. Anamur’da Muz Yetiştirilen Bir Sera
Fotoğraf 5. Denizli Jeotermal Kaynakla Isıtılarak Domates
Yetiştirilen Örtüaltı Yapı
Fotoğraf 6. Kayseri’de Modern Bir Mandıra
Fotoğraf 7. Hatay’da Keçi Yetiştiriciliği
118
120
127
131
143
147
149
6. BÖLÜM
Fotoğraf 1. Rize İkizdere -Güneyce Çay Fabrikası
Fotoğraf 2. 1973 Yılında Üretime Başlayan Afyon Biracılık ve
Malt Sanayi Tesisleri
Fotoğraf 3. Beykoz Deri Fabrikası
Fotoğraf 4. Kastamonu Ağaç Sanayi Tesisleri
Fotoğraf 5. Yalova Aksa Akrilik Kimya Sanayi
207
208
210
212
215
7. BÖLÜM
Fotoğraf 1. Osmanlı’dan kalan İnebolu-Kastamonu Şose Yolu
238
8. BÖLÜM
Fotoğraf 1. a. Konyaaltı’ndan (Antalya) bir görünüm
b. Fethiye Ölüdeniz’den (Muğla) bir görünüm
Fotoğraf 2. Tınaztepe Mağarası’ndan (Konya) görünümler
Fotoğraf 3. Kapadokya Yöresi’nden görünümler
Fotoğraf 4. Denizli İli’ndeki Pamukkale travertenleri ile Hierapolis
antik kentinden görünümler
Fotoğraf 5. (a) Kars Sarıkamış Bayraktepe
(b) Erzurum Palandöken
Fotoğraf 6. Rize Çamlıhemşin’de bulunan Ayder’den bir görünüm
Fotoğraf 7. Uzungöl’den bir görünüm.
Fotoğraf 8. (a) Düden II (Antalya)
(b)Tortum (Erzurum) Çağlayanlarından birer görünüm
Fotoğraf 9. (a) Çifte Minareli Medrese (Erzurum)
(b) Mevlana Müzesi’nden (Konya) görünümler
Fotoğraf 10.UNESCO Dünya Miras Listesi’nde bulunan Nemrut Dağı
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
GRAFİK LİSTESİ
1. BÖLÜM
Grafik.1
Grafik 2.
Grafik 3.
Grafik 4.
Grafik 5.
Yıllara Göre Nüfus Miktarı ve Nüfus Artış Hızı
Doğuşta Beklenen Yaşam Süreleri
Demografik Geçiş Süreci
Türkiye’nin Yıllara Göre Bağımlılık Oranları
Türkiye’nin Yıllara Göre Nüfus yoğunluğu
8
13
14
19
39
4. BÖLÜM
Grafik 1. Seçilmiş Yıllar İtibariyle Türkiye Arazi Kullanım Durumu
Grafik 2. Yıllara Göre Türkiye Tarımında Kullanılan Gübre Miktarı
Grafik 3. Türkiye’de 2012 İtibariyle Orman Formunun Oransal Dağılımı
124
138
158
6. BÖLÜM
Grafik 1. Türkiye’nin İhracata Göre Mal Gruplarının Dağılımı (%)
Grafik 2. Türkiye’nin İthalata Göre Mal Gruplarının Dağılımı (%)
223
224
1. BÖLÜM
TÜ R K İ YE’ N İ N N ÜFUS
C O ĞR A FY ASI
Amaçlar
•
Türkiyenüfusununözelliklerihakkındabilgilervermek
•
Türkiye nüfusunun geçmişten günümüze demografik dönüşümünü
açıklamak
•
Türkiye’denüfusundağılışıvebudağılışaetkiedenfaktörleritanıtmak
•
Türkiye’deyaşanannüfushareketlerihakkındabilgilervermek
Özet
Nüfus, zaman içinde değişen hareket eden canlı toplumsal bir olgudur. Nüfus
bir bölgede yaşayan insan sayısını belirtmenin çok ötesinde bir anlam ve önem taşımaktadır. Bir bölgede ya da ülkede yaşayan nüfusun eğitim durumu, çalışma durumu ve çalışma kollarına göre dağılımı, kır-kentte yaşama ve cinsiyet oranı gibi
özelliklerinin belirlenmesi, ülkedeki insan kaynağını tanıma adına oldukça önemlidir. Nüfusun özelliklerinin belirlenmesiyle nüfusun potansiyeli ve ihtiyaçları daha
gerçekçi bir şekilde tespit edilebilir. Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de nüfus dengeli
bir dağılış göstermemektedir. İnsan faaliyetleri için uygun yerşekli ve iklim koşullarına sahip alanlarda nüfus yoğunluğu fazla iken, fiziki koşulların uygun olmadığı, ekonomik faaliyetlerin gelişmediği alanlarda ise nüfus yoğunluğu azalmaktadır.
Dünya üzerinde farklı mekânlar arasındaki doğal ve ekonomik farklılıklar, insanların yaşadıkları yerlerden (farklı nedenlere bağlı olarak) başka yerlere gitmeleri göç
olgusunu karşımıza çıkarmıştır. Bu bölümde, Türkiye nüfusunun özellikleri, tarihsel
gelişimi ve dönüşümü, dağılışı ve bu dağılışa etki eden faktörler, nüfus yoğunlukları
ve göçler konusunda temel bilgiler sunulmuş ve ülkemiz ölçeğinde ayrıntılı örneklere
yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Nüfus, Türkiye Nüfusu, Nüfus Artışı, Nüfusun Nitelikleri,
Nüfusun Dağılışı, Göç.
2
Türkiye e er e kono ik Coğrafyası
GİRİŞ
Genel olarak nüfus, sınırları belirli bir alanda, belirli bir zaman diliminde
yaşayan insan sayısı olarak tanımlanmaktadır. Nüfus konusu coğrafyanın temel
incelemealanlarındanbiridir.Nüfusunyeryüzündekidağılışı,budağılıştaetkili
olanfaktörler,nüfushareketleri,doğumlar,ölümler,nüfusunçeşitliyapısalözelliklerininzamanvemekânagöregösterdiğideğişikliklerbeşerîcoğrafyadalıolan
nüfuscoğrafyasıiçindeincelenir(Şahin,2007:16).Bualandaçalışancoğrafyacılar,
nüfusun gelişimi ve çeşitli özelliklerinin dağılışı hakkındaki bilgileri sunmanın
yanında, miktarı ve özelliklerinin (demografik, ekonomik, toplumsal) mekânda
nasıl biçimlendiğini (örüntü oluşturduğunu) açıklamak için mekânsal analizler
yapar,göçlerinvenüfusabağlısorunlarınçözümönerileriüzerindeçalışmalaryürütür(TümertekinveÖzgüç,2012:212).
Nüfuskonusu,geçmişteavcıtoplayıcıkabilelerden,günümüzünmoderntoplumlarınagelenekadarülkevetoplumlarınönemligündemmaddelerindenbiridir.Nüfusüzerindekideğerlendirmelerdenüfusunsayısı,özellikleri,artışhızıve
mekânadağılışıönemlibaşlıklarolarakkarşımızçıkmaktadır.Dünyanüfusunda
sonikiyüzyıldıryaşananaşırıartışlar,nüfusunmiktarıveartışhızıileilgilitartışmalarınşiddetlenmesinenedenolmuştur.Biryandanüfusartışınıinsanlığınrefah
vehuzurunutehditedenbaşetmenolarakgörengörüşveteorilere,diğeryanda
isebunüfusartışını,kaynaklarıverimlikılmada,farklıüretimyöntemvemodellerini geliştirmede şans olarak gören görüş ve teorilere rastlamak mümkündür.
Bu konudaki farklı yaklaşımlar dünya genelinde ülkelerin nüfus politikalarında
dakarşımızaçıkmaktadır.Biryandaaileplanlamasıvenüfusazaltıcıpolitikalar
aracılığıyla,nüfusartışhızınıazaltmagayretindekigelişmekteolanülkelervarken,
diğeryandanüfusartışhızınegatifdeğerlergösterenvenüfusartışhızınıartırmak
içinsosyal,ekonomikteşviklersağlamayaçalışangelişmişülkelerdeyeralmaktadır.Bufarklıuygulamalarınortaknoktasınüfusunbellioranda,sorunyaratmadan artışını sağlamanın yollarını araştırmaktır. Çünkü nüfus artışı ile kalkınma
(büyüme)vemilligelirartışlarıarasındabirparalellikolduğubilinmektedir.Bir
ülkede,kişibaşınadüşenmilligelirdekiartış(büyüme)oranının,nüfusartışhızındandahayüksekolmasıoülkeninkalkınmasınaolumlukatkısağlamaktadır
(Doğanay,2014:167).
Sosyal bilimlerin doğası gereği, nüfus artışının azlığı/çokluğu ile ilgili tüm
ülkeleregenellenebilecekilkelervekurallaroluşturmakoldukçazordur.Nüfuskonusu20.yy’akadarülkeleryadatoplumlariçinsadecesayı/miktarbakımından
önemliiken,günümüzdenüfusunözellikleri,hareketleri,değişimleriönemlihale
gelmiştir.Çünküülkeleringelişmişlikverefahdüzeyleri;sahipolduklarıekono-
Türkiye’nin Nüfus Coğrafyası
3
mik,doğal,kültürelkaynaklarınyanındabukaynaklarıetkilibirşekildekullanarak katma değer oluşturacak insan kaynağına bağlı olarak şekillenmektedir. Bu
nedenleülkelerbelirlidönemlerde,sınırlarıiçindenekadarinsanyaşadığınıve
bunlarınnegibiözellikleresahipolduklarınıtespitetmekihtiyacıduyarlarvefarklıamaçlariçineldeettikleriverilerikullanırlar(Şahin,2014:2).
İnsankaynağınıtanımakiçinülkelerinyaptıklarıenkapsamlıuygulama,nüfussayımlarıdır.Nüfussayımı“birmemlekettebellibiranda,bütünfertlerikapsayacakşekildedemografikbilgilerintoplanmasıvebunlarınişlenmeyehazırhale
getirilmesi,belirligayelereuyguntarzdatertipedilmesiveyayınlanmasıolarak”
tarifedilir(Tandoğan,1998:9).Tarihselsüreçiçindenüfussayımlarınınamaçları
vekullanılanyöntemlerdefarklılıklarolduğubelirtilebilir.İmparatorluklardönemindeağrılıklıolarakaskerihtiyacıvevergiverecekkişileritespitetmekamacıyladahaçokerkeknüfusudikkatealansayımlaryapılmaktaydı.Amagünümüzde
insankaynağınıyakındantanımayısağlayacak,nüfusunçalışmasektörlerinegöre
dağılışı,kırda/kentteyaşamaoranları,yaşyapısı,cinsiyetdurumu,nüfusartışıve
eğitimdurumugibiözellikleribelirlemekamacıylanüfussayımlarıyapılmaktadır.
Nüfussayımlarındasorunoluşturanbelirlikonular:ülkelerarasındatambiruzlaşmaveortakstandartsağlanamaması,bazıülkelerdeperiyodiksayımlarınsağlıklı bir şekilde yapılamaması, sayım yöntemlerindeki farklılık ve zaman içinde
yöntemdeyapılandeğişikliklerşeklindesıralanabilir.Örneğinnüfussayımsistemleriiçindekullanılandoğrudangörüşme(Defacto)vekendikendinesayım(De
jure)sistemlerindenhangisininkullanıldığı;ülkelerarasıkarşılaştırmalardavebir
ülkenin sistem değişikliği yapması durumunda elde ettiği sonuçlarda sorunlara
yolaçmaktadır.
Buyöntemlerikısacatanıtmakyerindeolacaktır.BunlardanDefactonüfus
sayımyöntemibelirlibiryerde,belirlenensayımgünü,hazırbulanannüfusun(fiili/hâlihazıryadamevcut)sayıldığısistemdir.Busistemdeinsanlarınneredeyaşadıklarındançoksayımyapılangünneredeolduklarıönemlidirveneredebulunuyorsaoyerinnüfusunaeklenirler.Hattaülkedışındabulunanlarsayılmazlar.De
jureiseinsanlarınsürekliolarakneredeyaşıyorlarsa(ikametgâhları)oradasayılmasıesasınadayalınüfussayımyöntemidir.Ülkemizde1927-2000yıllarıarasında
Defactonüfussayımsistemiuygulanmıştır.Budönemdenüfussayımişlemleri
DevletİstatistikEnstitüsü(DİE)tarafındanyürütülmüştür.DİE,2005yılındaTürkiyeİstatistikKurumu(TÜİK)olarakteşkilatlanmıştır.2004yılındaAdreseDayalı
NüfusKayıtSistemi(ADNKS)çalışmasıkapsamındaöncelikleülkegenelindeki
tümadresbilgilerininkaydedildiği“UlusalAdresVeriTabanı(UAVT)”oluşturulmuştur.DahasonraTürkiye’deikametedenTürkiyeCumhuriyetivatandaşlarının
ikametadresleriMerkeziNüfusİdaresiSistemi(MERNİS)veritabanındakiT.C.