kelam 2 - TC MEB Açık Öğretim Daire Başkanlığı

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI
(AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKÎ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ)
KELAM
2
DERS NOTU
YAZAR
M. Fatih SOLAK
ANKARA 2014
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
:
M. Fatih SOLAK
Grafik
:
Hatice DEMİRER
Kapak
:
Güler ALTUNÖZ
& #' ! & " &
!&
" ) !(
! $ $
))&" &
&* ! ) # #
') ! " * &*& " * # "& !&
(" &*
&& & %&* &
!!)&&!
*&&*&&)')))*
%***&&
*$&!
" "
) # " *$
& $ !#$&*&*
&")(**#
!&" )
#
')$
İÇİNDEKİLER
1. ÜNİTE
NÜBÜVVET VE İLAHÎ KİTAPLAR
1. RESUL, NEBİ VE VAHİY KAVRAMLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13
2. ALLAH’IN PEYGAMBER VE VAHİY GÖNDERMESİNİN NEDENLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 13
3. PEYGAMBERLERİN NİTELİKLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15
4. PEYGAMBERLİĞİN KANITI OLARAK MUCİZE _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 17
5. PEYGAMBERLERE GÖNDERİLEN KİTAPLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 18
5.1. Tevrat _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 19
5.2. Zebur _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 19
5.3. İncil _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 20
5.4. Kur’an _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 21
6. HZ. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİĞİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 23
6.1. Mesajı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 23
6.2. Örnekliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 23
6.3. Son Peygamber Oluşu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26
2. ÜNİTE
MEAD: AHİRET İNANCI
1. HAYAT AMAÇSIZ DEĞİLDİR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 35
2. ÖLÜM BİR HAYAT GERÇEĞİDİR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 36
3. İNSANLARIN ÖLÜMDEN SONRA DİRİLMESİ (BA’S, HAŞR VE MAHŞER
KAVRAMLARI) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37
4. İNSANLARIN SORGULANMASI (HESAP, SUAL VE MİZAN KAVRAMLARI) _ _ _ _ _ _ 39
5. CENNET VE CEHENNEM _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 40
6. AHİRETE İMANIN DÜNYA HAYATINI ANLAMLANDIRMAYA KATKISI _ _ _ _ _ _ _ _ 44
3. ÜNİTE
İNSAN VE KADERİ
1. KADER VE KAZA KAVRAMLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 51
2. İNSANIN KADERLE İLGİLİ BAZI ÖZELLİKLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 54
2.1. Akıl Sahibi Olmak _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 54
2.2. Özgür Olmak _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55
2.3. Sorumlu Olmak _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55
3. KADERLE İLİŞKİLENDİRİLEN BAZI KAVRAMLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55
3.1. Ecel ve Ömür _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55
3.2. Rızık _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 56
3.3. Afet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 58
3.4. Sağlık ve Hastalık_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59
3.5. Başarı ve Başarısızlık _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59
3.6. Tevekkül_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59
3.7. Hayır ve Şer _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 61
3.8. Hidayet ve Dalalet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 62
4. ÜNİTE
KELAM İLMİNİN GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU
1. GÜNÜMÜZDE KELAM İLMİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 71
2. ÇAĞDAŞ KELAM PROBLEMLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 72
2.1. Deizm (Yaradancılık) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 72
2.2. Çok Tanrıcılık (Politeizm) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 73
2.3. Gizemcilik (Mistisizm) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 73
2.4. Bilinemezcilik (Agnostisizm) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 74
2.5. Pozitivizm (Olguculuk) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 75
2.6. Tanrı Tanımazlık (Ateizm) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 76
2.7. Nihilizm (Hiççilik)_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 77
2.8. Satanizm _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78
2.9. Tenasuh ve Reenkarnasyon _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 79
3. YENİ İLM-İ KELAM _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 80
5. ÜNİTE
DİN VE VİCDAN ÖZGÜRLÜĞÜ
1. İSLAM DİNİNİN ÖZGÜRLÜĞE VERDİĞİ ÖNEM _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 89
2. DİN SEÇME ÖZGÜRLÜĞÜ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 89
3. DİNİN İÇİNDE ÖZGÜRLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 90
4. LAİKLİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 91
KAVRAM VE TERİMLER SÖZLÜĞÜ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 99
KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 101
ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI İÇİN CEVAP ANAHTARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ 103
1. ÜNİTE
NÜBÜVVET VE İLAHÎ KİTAPLAR
Allah’ın peygamberler göndermesinin insanlara olan merhameti ile ilgisi ne
olabilir?
KELAM 2
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Peygamber, resul, nebi ve vahiy kavramlarını tanımlayabilecek
2. Peygamberlerin insanlar arasından seçilmesinin nedenlerini açıklayabilecek
3. Allah’ın insanlara niçin peygamber ve vahiy gönderdiğini akli delillerle temellendirecek
4. Peygamberlerin ortak niteliklerini Kur’an’dan hareketle temellendirecek
5. Mucizenin peygamberlere ait olduğunu açıklayabilecek
6. Peygamberlerin mucizelerinden örnekler verebilecek
7. Vahyin geliş biçimlerini kavrayacak ilahî kitap kavramını tanımlayabilecek
8. İlahî kitap ve sahifelerin hangi peygamberlere gönderildiğini açıklayabilecek
9. İlahî kitapların günümüze geliş sürecini araştıracak
10. Kur’an-ı Kerim’in diğer kitaplar arasındaki yerini ve önemini fark edecek
11. Hz. Muhammed’in mesajının içeriğini kavrayarak onun söz ve davranışlarının inceliklerini kendisine model alacak
12. Hz. Muhammed’e gelen Kur’an mesajının tüm insanlığa yönelik olduğunu
bilecek
13. Hz. Muhammed’in İslam’ı anlama ve yaşamada örnekliğini kavrayacak
14. Hz. Muhammed’in son peygamber oluşunu ayetlerle açıklayabileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Resul
Peygamber
İslam
Nebi
KELAM
Kitap
Vahiy
İlahî
12
Mucize
KELAM 2
GİRİŞ
Kur’an, Hz. Muhammed’den önce de peygamberler gönderildiğini Allah’ın
mesajlarını elçileri aracılığı ile insanlara ilettiğini haber vermektedir. Nübüvvet kurumunun kabulü ve peygamberlere iman aynı zamanda vahyi kabul etmeyi, kitaplara
iman etmeyi de içermiş olmaktadır.
“NÜBÜVVET VE İLAHÎ KİTAPLAR” ünitesi ile peygamber, resul, nebi, vahiy kavramlarını; Allah’ın insanlara niçin peygamber ve vahiy gönderdiğini, peygamberlerin insanlar arasından seçilmesinin nedenlerini, onların ortak niteliklerini ve mucizenin ne anlama geldiğini öğreneceksiniz. Bunun yanında vahyin geliş biçimlerini,
ilahî kitap ve sahifelerin hangi peygamberlere gönderildiğini, ilahî kitapların tarihî
seyrini, Kur’an-ı Kerim’in diğer kitaplar arasındaki yerini ve önemini de kavrayacaksınız.
1. RESUL, NEBİ VE VAHİY KAVRAMLARI
Allah insanları uyarmak ve onlara doğru yolu göstermek için peygamberler
göndermiştir. Peygamber kelimesi Farsça bir kelime olup peygam ( haber)kelimesi ile berin (getirip götürmek) fiilinin terkibinden oluşmuştur. Bu kelime sözlükte
haber getiren, haberci ve elçi anlamına gelir. Kavram olarak peygamber Allah’tan
aldığı emir ve yasakları insanlara bildiren kimsedir. Allah, her millete bir peygamber
göndermiştir. Bir ayet mealinde bu konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “…
Peygamber göndermedikçe (kimseye) azap edecek değiliz.” (İsra suresi 15. ayet.) Her
Müslüman Allah’ın gönderdiği peygamberlere iman etmek zorundadır. Kur’an’da
yirmi beş peygamberin ismi geçmektedir. Kur’an-ı Kerim’de bu sözcüğün yerine
nebi ve resul kelimeleri kullanılmıştır. Kendilerine kitap verilen peygamberlere resul,
kendinden önceki resullerin getirdiği esaslara tabi olan peygamberlere nebi denir.
Nebi ve resul kelimeleri arasında fark olduğunu ileri sürenler olduğu gibi, bu iki kelime arasında fark görmeyenler de vardır. Çoğunluğun görüşüne göre, kendisine
vahiy gelmesine rağmen, kendinden önceki bir peygamberin şeriatını uygulayan ve
bunu topluma bildiren peygambere “nebi”, kendisine ilahî vahiy ile birlikte yeni bir
şeriat ve kitap verilen, bu şeriatı insanlara bildiren peygambere de “resul” denmektedir. Resul daha özeldir. Yani her resul nebidir, fakat her nebi resul değildir.
Peygamberlerin Allah’ın gönderdiği vahiyleri, emir ve yasakları alıp insanlara
dinin gerçeklerini duyurma; söz, tutum ve davranışlarıyla açıklamasına “nübüvvet”,
bu vazifelerine de “risalet” denir.
2. ALLAH’IN PEYGAMBER VE VAHİY ĞÖNDERMESİNİN
NEDENLERİ
Allah, kainattaki her şeyi belli bir gayeye ve amaca göre yaratmıştır. Kur’an-ı
Kerim’de “Biz gökleri, yeri ve ikisinin arasındakileri boşu boşuna yaratmadık…” (Sâd
13
KELAM 2
suresi 27. ayet.) buyrulmaktadır. Allah, insanı kâinatta halifesi olarak yaratmıştır. O,
insana akıl ve irade vermiş, diğer varlıklardan üstün kılmıştır.
İnsan kendine verilen akıl ve iradeyle neyin iyi neyin kötü olduğunu tespit
edebilir, iki durum arasında seçim yapabilir. Eğer insan iradesini ve aklını doğru yolda kullanır, iyiyi güzeli seçerse manen meleklerden üstün olabilir. Ama iradesini ve
aklını olumsuz şekilde kullanır, onların hakkını vermezse hayvanlardan aşağıya düşebilir.
Allah, insanlara hayat serüveninde yol göstermesi ve ona kılavuzluk etmesi
için kendi içlerinden kendi dilleriyle onlara ondan aldıkları vahiyleri(emir ve yasakları bildiren) peygamberler göndermiştir. İnsan aklıyla Allah’ın varlığını ve birliğini
bulabilir. Ancak ona nasıl ibadet edeceğini, bu dünyaya geliş amacını ve öldükten
sonra ne olacağını bilemez. Peygamberler, Allah’tan aldıkları vahiyle insanlara bu
konularda rehberlik ederler.
Allah, insanlara peygamber göndererek, onlara olan merhametini ve
sevgisini göstermiştir. Peygamberlik,
çalışıp kazanmakla elde edilemez. Allah,
peygamber olmak isteyeni değil, kendi
dilediğini peygamber olarak tayin eder.
Bunda insan iradesinin ve emeğinin hiç
bir rolü yoktur. Kur’an’da bu hususta “...
Allah, peygamberliğini vereceği kimseyi
daha iyi bilir...” (En’am suresi 124. ayet.) Resim 01.01: Allah insanları peygamberler aracılığıyla uyarmıştır.
buyrulmaktadır.
Allah’ın seçtiği ve peygamber olarak görevlendirdiği kişilerin insan olması bir
gerekliliktir. Bu Allah’ın insanlara verdiği değerin bir sonucudur. Yeryüzünde yaşayanlar ve ilahî vahyin ilk muhatabı insan olduğu için peygamberlerde insanlardan
gönderilmiştir. Kur’an-ı Kerim’de “(Onlara) de ki: Yeryüzünde yerleşip dolaşanlar
melekler olsaydı, biz de onlara gökten peygamber olarak bir melek gönderirdik.”
(İsrâ suresi 95. ayet.) buyrulmaktadır.
Yüce Yaradan insanı hiçbir zaman yalnız bırakmamıştır. İlk peygamber ve ilk
insan Hz. Âdem’den son peygamber Hz. Muhammed’e kadar her millete bir peygamber göndermiştir. Kur’an-ı Kerim’de “...Her millet içinde mutlaka bir peygamber
bulunmuştur.” (Fâtır suresi 24. ayet.), “Her ümmetin bir peygamberi vardır...” (Yunus
suresi 47. ayet.) buyrularak bu gerçek açıklanmaktadır.
Peygamberlerin en önemli vazifeleri Allah’tan aldıkları vahyi insanlara
ulaştırmak(tebliğ), o bilgileri açıklamak(teybin) ve getirdiği esasları hayatlarında uygulayarak onlara örnek olmalarıdır. Peygamberler, güzel ahlaklarıyla insanlara örnek
14
KELAM 2
olurlar. Kur’an-ı Kerim’de “…Allah Resulünde sizin için güzel bir örnek vardır. “ (Ahzab suresi 21. ayet.) buyrulmaktadır. İnsanlar ancak kendileri gibi yiyip içen, evlenip
çoluk çocuk sahibi olan, ağlayıp gülen birini örnek alabilir, kendileriyle beraber yaşayan, onlarla oturup onlarla kalkan birine uyabilirler.
Peygamberlik bir millete mahsus bir kurum değildir. Allah bütün milletlere
bir elçi göndermiştir. Müslümanlar bütün peygamberlere inanmakla ve aralarında
ayrım yapmamakla sorumludurlar. Kur’an’ın ifadesiyle Müslümanlar “...Allah’ın peygamberlerini birbirinden ayırt etmeyiz” (Bakara suresi 285. ayet.) demekle mükelleftirler. Kısaca, Allah’ın gönderdiği bütün peygamberler Müslümanların peygamberleridirler. Bütün peygamberlere Allah tarafından gönderildiğini kabul etmek,
aralarında her hangi bir ayırım yapmamak her Müslüman’ın en temel görevidir.
3. PEYGAMBERLERİN NİTELİKLERİ
Peygamberler birer insan olsalar da onlar Allah tarafından seçilmiş kimselerdir. Kur’an’da “Muhammed sizin herhangi birinizin babası değildir. Fakat o Allah’ın
resulu ve peygamberlerin sonuncusudur…” (Ahzâb suresi 40. ayet.) buyrulmaktadır.
Onları diğer insanlardan ayıran en büyük özellikleri vahiy almalarıdır. Kur’an’da bir
ayette Peygamberimize hitaben “De ki: Ben de sizin gibi bir beşerim, ancak bana
vahyolunuyor…” (Kehf suresi 110. ayet.) demesi buyrulmaktadır. Peygamberlerin
vahiy almalarının yanında bir takım ortak özellikleri vardır. Peygamberlerin ortak
özelliklerini şöyle sıralayabiliriz: Sıdk (doğru sözlü olma), emanet (güvenilir olma),
fetanet (üstün bir zekâya sahip olma), ismet (günah işlemekten korunma) ve tebliğ
(emrolundukları dini hükümleri tüm insanlara olduğu gibi bildirme).
Sıdk: Sözlükte doğruluk, doğru sözlülük, samimi davranış ve içtenlik anlamlarına gelen sıdk kavram olarak kişinin özü ile sözünün, söz ile davranışların birbirine
uyması, kişinin olduğu gibi görünüp göründüğü gibi olmasıdır.
Sıdk peygamberlerin ortak özelliklerinden biridir. Peygamberler Allah’tan almış oldukları emirleri insanlara olduğu gibi bildiren ve hayatlarının hiçbir anında
hiçbir şekilde yalan söylemeyen ve dosdoğru davranan kimselerdir. Peygamberlerin
ağzından çıkan her söz vahyin denetiminden geçmiştir. Onlar insanları doğru olmaya çağırmışlardır. Onları peygamber olmadan öncede sonrada doğruluktan ayrılmamışlardır. Kur’an-ı Kerim’de “(Peygamberleri) rahmetimizle ödüllendirdik. Ve onlara
doğru olanı başkalarına ulaştırmaları için üstün bir sıdk dili bahşettik.” (Meryem suresi 50. ayet.) buyrulmaktadır.
Emanet: Emanet kelimesi iman ile aynı kökten gelmektedir. Emanet, peygamberlerin kutsal görevlerini yerine getirme ve her konuda emin olmalarıdır. Peygamberler bütün insanların emin olduğu, canlarını mallarını ve ırzlarını emanet edebildikleri bir insandır. Hz. Muhammed(sav)’e peygamber olmadan önce Mekkelilerin
15
KELAM 2
verdiği lakap “el-Emin” idi. Peygamberimiz hicret etmeden önce Hz. Ali’yi Mekke’de
bırakır ve kendine emanet edilen malları sahiplerine verdikten sonra gelmesini
söyler. Müşrikler, Hz. Muhammed(sav)’e inanmasalar da mallarını emanet edecek
ondan daha emin birini bulamıyorlardı. Peygamberler Allah’tan aldıkları vahyi eksiksiz insanlara ulaştırmış, emanette emin olmuşlardır. Kur’an-ı Kerim’de Hud peygamberin kavmine şöyle dediği söylenmektedir: “Size Rabb’imin sözlerini bildiriyorum. Ben sizin için güvenilir bir öğütçüyüm.” (A’raf suresi 68. ayet.). Yine Hz. Musa,
Medyen’den Mısır’a peygamber olarak döndüğünde Firavun’un kavmine şöyle demişti: “Ey Allah’ın kulları! Bana gelin, doğrusu ben size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim.” (Duhân suresi 18. ayet.).
Fetanet: Sözlükte zeki olma, zihin açıklığı, bir şeyi çabuk ve iyi anlama yeteneği, kavrayış anlamlarına gelen fetanet peygamberlerin üstün zeka ve kavrayış gücüne sahip olmalarıdır. Peygamberler ruh, kalp ve hisleriyle aklı birlikte kullanarak
hareket ederler. Bütün peygamberler üstün bir anlama kabiliyetine ve beyanına sahiptirler.
Allah’ın gönderdiği bütün peygamberler, insanların en zekileridir. Peygamberlere, bütün sorunları gayet rahatlıkla çözen bir fetanet ve akıl verilmiştir. Allah, kendilerine gelen vahyi iyi bir şekilde aktarmak ve kendilerine yüklenmiş olan görevi en
güzel şekilde yerine getirebilmeleri için peygamberlere üstün bir zekâ, kuvvetli bir
akıl, hadiseleri çok kısa sürede doğru kavrama yetisi vermiştir.
İsmet: Allah insanları doğru yola iletecek, onlara hakkı hakikati anlatacak olan
peygamberlerini küçük-büyük günahlardan korumuştur. Ancak peygamberler de
insan olmalarının gereği bazı hataları olabilir. Bu hatalar “zelle” olarak ifade edilir.
Bu onların ismet sıfatlarına bir eksiklik getirmez. Çünkü bu hatalar hem onların peygamberliği ile ilgili değildir, hem de günah değildir.
İsmetin peygamberlerde bulunması gereken bir sıfat olduğunda, tüm İslam
bilginleri görüş birliği içindedir. Ancak niteliği ve kapsamı üzerinde görüş ayrılıkları
mevcuttur. Ehli sünnet âlimlerine göre bu sıfat sadece peygamberlere mahsustur.
Şii âlimler ise on iki imamında masum olduklarını ileri sürerler.
Tebliğ: Peygamberlerin gönderiliş gayesi tebliğdir. Onlar aldıkları vahyi eksiksiz bir şekilde insanlara iletmekle ve yaşamakla yükümlüdürler. Kur’an’da “Ey resulum sana Rabb’inden indirilmiş olanı tebliğ et. Eğer yapmazsan görevini yapmamış
olursun…” (Mâide suresi 67. ayet.) buyrulmaktadır.
Hiç bir peygamberin Allah’tan aldığı emir ve yasakları insanlardan gizlemesi
düşünülemez. Öyleki peygamberler ilahî mesajları insanlara ulaştırmak için bir çok
sıkıntı çekmiştir. Olmadık çile ve eziyetlere katlanmışlar; ölüm tehdit ve tehlikelerine
rağmen görevlerini yapmaktan vazgeçmemişlerdir.
16
KELAM 2
4. PEYGAMBERLİĞİN KANITI OLARAK MUCİZE
Mucize sözlükte, aciz ve yetersiz bırakan demektir. Mucize, insanın benzerini
yapmaktan âciz kaldığı, alışılagelmiş kurallara aykırı olan, olağanüstü iş ve olaylardır.
Kur’an-ı Kerim’de, “mucize” anlamında çoğu kez, “ayet, âyât, beyyine, delil ve delâil”
kelimeleri kullanılmıştır. (En’âm suresi 35, 37, 124, 134. ayetler, Bakara suresi 118,259.
ayetler, Âraf suresi 73, 105, 106. ayetler, Tevbe suresi 2, 3. ayetler, Yunus suresi 53. ayet,
Hûd suresi 20. ayet.)
Mucize, Allah tarafından peygamberlerine davalarını ispat için verilir ve onun
izniyle peygamberlerin eliyle meydana gelir. Her peygamber, içinde yaşadığı döneme uygun mucizeler göstermişlerdir. Mucizenin iki temel özelliği vardır. Bunlardan
biri; “davasını ispat etmek” diğeri, inkârcıları “aciz bırakmak”tır. Ehl-i Sünnet âlimleri,
mucizeyi, keramet gibi diğer harikalardan ayıran şartları dikkate alarak çeşitli ifadelerle tanımlamışlardır: Mucize; Peygamberlik iddiasında bulunan ve inkârcılara meydan okuyan kimsenin bu iddiasının doğruluğunu tasdik etmek için, Hak Teâlâ’nın,
onun vasıtasıyla izhar ettiği ve onları bir benzerini yapmaktan âciz bırakan, tabiat kanunlarına aykırı olağanüstü bir olaydır. Mucizeyi akıl ile izah etmek mümkün değildir.
Mucize ile insanları aciz bırakan bizzat Yüce Allah’tır. “Peygamberin mucizesi” ifadesi mecazen söylenmektedir(Düzgün, Ş.
Ali; Muammer Esen, Mahmut Ay, Sistematik Kelam, Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, Ankara 2005, s. 191).
Gerçek bir peygamberi yalancı olandan
ayıran en temel özellik, gerçek olanın
mucize göstermesidir. Çünkü insanlar
peygamberin davasının doğruluğunu
ve onun Allah’ın elçisi olduğunu ancak
mucize aracılığıyla bilebilirler. Bir peygambere verilen mucize de, diğer peyResim 01.02: Mucizeler, peygamberlerin risagamberlere verilmemiştir.
letini ispatlar.
Mucizelerin gerçek sahibi aslında Allah’tır. Onun destek ve yardımı olmadan
hiç bir peygamber kendiliğinden mucize gösteremez. Bu özellik onları inkârcılara
karşı haklı çıkarır. Bu husus, Kur’an-ı Kerim’de şu şekilde ifade edilmektedir: “Andolsun ki senden önce de peygamberler gönderdik ve onlara da eşler ve çocuklar
verdik. Allah’ın izni olmadan hiç bir peygamberin mucize gösterme imkânı yoktur...”
(Ra’d suresi 38. ayet.) Kur’an-ı Kerim’de Peygamberimize hitaben “Ey Muhammed!
Sen daha önce bir kitaptan okumuş ve elinle de yazmış değildin. Öyle olsaydı, batıl
söze uyanlar şüpheye düşerlerdi. Muhammed’e Rabb’inden mucizeler indirilmesi
17
KELAM 2
gerekmez miydi, derler. De ki: Mucizeler ancak Rabb’imin katındadır. Doğrusu ben,
apaçık bir uyarıcıyım. Kendilerine okunan bir kitabı sana indirmiş olmamız onlara
yetmiyor mu?” (Ankebût suresi 48-51. ayetler.) buyrulmaktadır.
İnsanların çoğu, inanmak için, bir takım olağan üstü olaylar ararlar. Belki de bu
sebepten, Peygamberlerle birlikte “mucize” kavramı ortaya çıkmıştır. Peygamberlerin mucizeleri bazı insanların “bize doğru söylediğine ilişkin bir kanıt getir” şeklindeki istekler üzerine oluşur. Bu tür istekler karşısında peygamber Allah’a dua ederek
ondan yardım dilemişler ve onun kudretiyle mucize göstermeyi başarmışlardır.
Hz. İsa, Allah’ın izniyle çamurdan yaptığı kuş canlanmış, körleri iyileştirmiştir.
Hz. Salih, Allah’ın izniyle taştan çıkan devesiyle bütün köy halkının su ihtiyacını karşılamıştır. Peygamberimizin zamanında belağat ve fesahat en üst düzeyde olduğu
için, ona verilen mucize bu alanla ilgilidir. Ona verilen en büyük mucize Kur’an-ı
Kerim’dir.
5. PEYGAMBERLERE GÖNDERİLEN KİTAPLAR
Allah peygamberleriyle vahiy yoluyla iletişim kurmuştur. Vahiy kelimesi sözlükte gizli konuşma, fısıldama, ilham etme, ima ve işaret etme, ortaya çıkarma anlamlarına gelmektedir. Kavram olarak vahiy peygamberler aracılığıyla insanlara,
hayatın hangi ilkelere göre yönlendirilmesi ve nelere uyup nelerden sakınılması gerektiğini bildiren ilahî bilgi ve bu bilginin gönderiliş şeklidir. Kur’an-ı Kerim’de vahiy
Allah’ın, evrendeki canlı cansız bütün varlıklar için koyduğu, emrettiği ve onların da
uymak zorunda oldukları kurallar anlamında kullanılır. Kur’an-ı Kerim’de “Rabb’in
bal arısına: “Dağlarda, ağaçlarda, hazırlanmış kovanlarda yuva edin; sonra her çeşit
üründen ye; Böylece Rabb’inin senin için koymuş olduğu kurallara itaat et.” diye
vahyetti.” (Nahl suresi 68-69. ayetler.)
Allah peygamberlere ilahî mesajını değişik şekillerde vahyetmiştir. Bunları
şöyle maddeleyebiliriz;
a. Vahiy bazen sâdık rüyalar şeklinde gelirdi.
b. Vahiy meleği, peygamberlere insan şeklinde görünürlerdi. Mesela Cebrail
genellikle sahabeden Dıhyet’ül Kelbi şeklinde gelirdi.
c. Bazen vahiy, peygamberin aklına ve kalbine vahyi yerleştirilirdi.
d. Vahiy meleği yaratıldığı aslî suretinde gelerek vahyi getirirdi.
e. Vahiy bazen zil sesi şeklinde gelirdi ki bu vahyin en ağır şekliydi.
f. Vahyin hiçbir aracı olmadan -Allah’ın Hz. Musa’ya doğrudan konuştuğu gibiAllah’ın bizzat kendisinin iletmesidir.
Allah’ın insanların dünya ve ahiret mutluluğunu sağlamak için peygamberler
aracılığıyla gönderdiği inanç, ibadet, ahlak ve her türlü toplumsal kuralı içeren vahiy-
18
KELAM 2
lerin bir araya getirilmesiyle ilahî kitaplar meydana gelmiştir. Kur’an’da bu konuyla
ilgili bir ayet mealinde şöyle buyrulmaktadır: “…(Allah) hak yolu gösteren kitaplar
da gönderdi.” (Bakara suresi 213. ayet.) Bu kitaplara “semavi kitaplar” da denir. Bunlar, Hz. Davud(as)’a verilen Zebur, Hz. Musa(as)’ya gönderilen Tevrat, Hz. İsa(as)’ya
verilen İncil ve Hz. Muhammed(sav)’e gönderilen Kur’an-ı Kerim’dir. Bu kitaplardan
ayrı olarak 10 sayfa Hz. Âdem(as)’e, 50 sayfa Hz. Şit(as)’e, 30 sayfa Hz. İdris(as)’e ve
10 sayfa Hz. İbrahim(as)’e verilmiştir. Bu sayfalara “suhuf” denilmiştir. Kitaplara iman
konusunda ayırım yapılmaz. Allah’tan geldiği biçimiyle hepsine inanmak zorunludur. Bunlardan birini inkâr etmek insanı dinden çıkarır.
5.1. Tevrat
Sözcük olarak yasa veya ta’lim anlamına gelen Tevrat, içinde Hz. Musa’ya
gönderilen kitabın da yer aldığı Yahudi
kutsal kitabına verilen isimdir. Tevrat’ın
bir diğer adı da “Ahd-i Atik” (Eski Antlaşma) dır. Her Müslüman, Tevrat’ın Allah
tarafından Hz. Musa’ya gönderildiğine
inanır. Tevrat, Sina Dağı’nda Hz. Musa’ya
levhalara yazılı olarak indirilmiştir. Yahudiler bu levhaları ve bazı kutsal eşyaları
bir tabutun içinde savaşlarda ordunun
Resim 01.03: Tevrat, levhalar halinde Hz. Mu- önünde taşımışlardır. Tevrat’ın orjinalleri
sa’ya indirilmiştir.
uzun süren savaşların birinde düşmanın
eline geçmiş ve kaybolmuştur. Kur’an-ı Kerim’de “Doğrusu biz yol gösterici ve nurlandırıcı olarak Tevrat’ı indirdik. Kendisini Allah’a teslim etmiş peygamberler Yahudiler onunla hüküm verirlerdi. Kendilerinden Allah’ın kitabını korumaları istenen
zahidler ve bilginler de ( onunla hükmederlerdi). Hepsi Tevrat’ın hak olduğuna şahittiler...” (Mâide suresi 44. ayet.) buyrulmaktadır.
5.2. Zebur
Sözcük olarak “yazılı şey ve kitap” anlamına gelen Zebur, Allah tarafından Hz.
Dâvud (a.s)’a gönderilen Mezmurlar ve Mezâmir adı ile de anılan mukaddes bir kitaptır. Sözlükte Mezmur, “Kavalla söylenen ilahi, Hz. Dâvud’a inen Zebur’un surelerinin her biri” anlamlarına gelir. Kur’an-ı Kerim’de “(Ey Muhammed) şüphesiz Nuh’a
ve ondan sonra gelen peygamberlere vahyettiğimiz gibi sana da vahyettik...Davud’a
da Zebur’u verdik.” (Nisa suresi 163. ayet.) buyrulmaktadır.
Kitab-ı Mukaddes’te Ahd-i Atik bölümü içinde yer alan “Mezmurlar”da 150
Mezmur vardır. İlk Mezmur “Ne mutludur o adama ki, kötülerin öğüdü ile yürümez
19
KELAM 2
ve günahkârların yolunda durmaz.” cümleleriyle başlamakta, 150. Mezmur da, “Bütün nefes sahipleri Rabbe hamdetsin, Rabbe hamdedin” sözleriyle son bulmaktadır
(Kitab-ı Mukaddes, Eski ve Yeni Ahit, İstanbul, 1991, s. 540, 628).
Hz. Dâvud’a indirilmiş olan Zebur’da genellikle, onun Allah’a yakarışları ve ilahileri yer almaktadır. Zebur’un İbranice asıl metni manzumdur. Hz. Davud’a ayrı bir
şeriat verilmediği için Tevrat’taki kurallarla amel etmiştir.
Günümüzde Zebur hemen bütün dünya dillerine tercüme edilmiştir. Zebur’da
geçen konular, daha sonraları Batılı ressam, şair ve heykeltıraşlara ilham kaynağı
olmuş ve sanatkârların eserlerinde çeşitli şekillerde işlenmiştir. Bugün yeryüzünde
Zebur’a tâbi bir millet bulunmamakla beraber, gerek Yahudiler, gerek Hıristiyanlar
ibadet ve ayinlerinde dua niyetiyle Zebur’dan parçalar okumaktadırlar.
5.3. İncil
Sözcük olarak “müjde, talim ve öğretici” anlamına gelen İncil, Hz. İsa’ya indirilen ilahî kitabın adıdır. Bu husus Kur’an-ı Kerim’de şöyle belirtilmektedir: ”Onların
izleri üzerinden peygamberlerimizi ard arda gönderdik. Meryem oğlu İsa’yı da ardlarından gönderdik ve ona İncil’i verdik...” (Hadid suresi 27. ayet.). Kur’an-ı Kerim’de
İncil’in İsrailoğullarına gönderilerilen bir kitap olduğu da bildirilmektedir: “Onların
izi üzerine arkalarından Meryem oğlu İsa’yı, ondan önce gelmiş bulunan Tevrat’ı
doğrulayarak gönderdik. Ona, yol gösterici, aydınlatıcı olan ve önünde bulunan
Tevrat’ı doğrulayan İncil’i sakınanlara öğüt ve yol gösterici olarak verdik.” (Mâide suresi 46. ayet.).
İncil, Hz.İsa hayatta iken yazılamamıştır. Daha sonra yazılan İncil nüshaları arasındaki farklılıklardan dolayı 325 yılında İznik’te toplanan konsil dört İncil’i kabul
etmiştir. Bunlar; Matta, Markos, Luka ve Yuhanna incilleridir.
İncil’in konularını genellikle
Hz.İsa’nın hayat hikâyesi ile ahlaki
öğretiler oluşturmaktadır.
İncil, hukuki düzenlemelere yer vermediği için Hıristiyanlar
hukuki düzenlemeler konusunda Tevrat’ı esas alırlar. Hıristiyanlar Tevrat’a Ahd-i Atik (Eski Ahit),
İncil’e de Ahd-i Cedit (Yeni Ahit)
adını vermişlerdir. Zebur da dahil
olmak üzere hepsini bir arada toplayan büyük kitaba da kutsal kitap
Resim 01.04: İncil, Hz. İsa’ya indirilmiştir.
anlamında “Kitabı Mukaddes” demektedirler.
20
KELAM 2
5.4. Kur’an
Kur’an-ı Kerim, Allah’ın Hz. Cebrail vasıtasıyla yaklaşık yirmi üç sene zarfında
ayet ayet Hz. Muhammed (sav)’e indirilen son, bozulmamış ve evrensel kitabın adıdır.
Kur’an sözlükte “toplamak, okumak, bir araya getirmek’’ anlamına gelir.
Kur’an, Hz. Peygamber’e 23 sene içerisinde ayet ayet, sure sure indirilmiştir. 114
sure ve yaklaşık 6666 ayet olan Kur’an’ın ilk suresi Fatiha, son suresi ise, Nas suresidir.
Kuran’ın her yirmi sayfasına cüz denir. Otuz cüzden oluşan Kur’an, Hz. Muhammed
tarafından da ayet ayet yazdırılmış ve her gelen ayet, vahiy katipleri tarafından ezberlenmiştir. Kur’an-ı Kerim’de hiçbir değişiklik yapılmamış ve ona hiçbir insan sözü
karıştırılmamıştır. Yüce Allah, Kuran’ı kendisinin koruyacağını bildirmiştir: ‘’Doğrusu
kitabı (Kur’an’ı) biz indirdik, onun koruyucusu da elbette biziz.’’ (Hicr suresi 9. ayet.)
Hz. Peygamberin vefatından sonra Hz. Ebubekir tarafından Kur’an sahifeleri bir araya toplanarak kitap haline getirilmiştir. Hz. Osman döneminde ise bu nüsha esas
alınarak birkaç tane daha yazılmış ve her biri o dönemin büyük şehirlerine gönderilmiştir. Bu nüshalardan Hz. Osman’da kalan nüsha ise şimdi Topkapı Müzesinde
bulunmaktadır.Kur’an’ın dili Arapçadır
ve her dilde mealleri vardır.
İlk vahiy, 610 yılında Mekke’nin kuzey-doğusunda bulunan Hıra mağarasında indirilmiştir. Bunlar Alak suresinin
ilk ayetleridir: “Ey Muhammed! Yaratan,
insanı alakadan yaratan Rabb’inin adıyla oku! Oku! Kalemle öğreten, insana
bilmediğini bildiren Rabb’in, en büyük
kerem sahibidir.”
Kur’an-ı Kerim ayetleri Mekki ve
Medeni ayetler olarak iki kısımda incelenir. Hicretten önce Mekke’de indirilen
ve ana konularını iman esaslarının oluşturduğu ayetlere Mekki ayetler denir.
Mekke’de inen ayetler insan hayatının
anlamı üzerine vurgu yapar ve insanları namaza, dürüst yaşamaya, adalete
ve yardımseverliğe çağırırlar. Hicretten
sonra indirilen ve ana konularını sos- Resim 01.05: Kur’an, son, bozulmamış ve evrenyal hayata ait prensiplerin oluşturduğu sel bir ilahî kitaptır.
21
KELAM 2
ayetlere Medeni ayetler denir. Medeni ayetlerle, bir toplumun ve kültürün inşası
amaçlanmaktadır.
Kur’an, lâfzen ve manen mucizedir. Fasih, beliğ ve veciz olma bakımından insan kudretini aşmaktadır. Bu konuda Kur’an, bütün insanlara meydan okumuştur:
”Ey Muhammed! Senin için Kur’an’ı uydurdu mu diyorlar? De ki: Onun surelerine
benzer bir sure meydana getirin; iddianızda samimi iseniz, Allah’tan başka çağırabileceklerinizi de çağırın” (Yunus suresi 38. ayet.). Bütün şair ve edibler onun benzerini
ortaya koymaktan aciz kalmışlardır.
Kur’an, mana yönünden de mucizedir. Onda ilim, tecrübe ve akılla doğruluğu
sabit olan hakikatlere ve kanunlara aykırı hiçbir husus yoktur. İlim ve tekniğin gelişmesi, Kur’an’ın daha iyi anlaşılmasına imkân sağlamaktadır. Kur’an’ın lafız ve mana
bakımından sabit ve kabul edilmiş olan yüceliği, onun beşer tarafından yazılabilecek
bir eser olmayıp, ilahî bir mucize ve mukaddes bir kitap olduğunu göstermektedir.
Kur’an-ı Kerim, kendinden önce gönderilen ilahî kitaplardaki mesajları doğrulayan ve onları destekleyen bir kitaptır. Bu sebeple Kur’an-ı Kerim tüm ilahî kitaplardaki mesajları içermektedir. Kur’an-ı Kerim’de “Bu Kur’an… kendinden öncekileri
doğrulayıcı olarak indirilmiştir…” (Yunus suresi 37. ayet.) buyrulmaktadır. Tarihi süreç
içinde ilahî kitaplardaki bazı mesajlar kaybolsa da ilahî vahiy Kur’an-ı Kerim sayesinde günümüze kadar ulaşmıştır.
Kur’an’ın mesajı gelecek bütün insanlara yöneliktir. Bu sebeple kıyamete kadar insanların bütün problemlerine çözüm yolu sunar.
ETKİNLİK
“Deyin ki: “Biz Allah’a; bize indirilene, İbrahim, İsmail, İshak, Yakup ve torunlarına indirilene, Musa ve İsa’ya verilen ile diğer peygamberlere Rabbi’nden verilene iman ettik. Onlardan hiç birini diğerinden ayırt etmeyiz ve biz ona teslim olmuşlarız.” (Bakara suresi 136. ayet.)
Yukarıdaki ayetten çıkardığınız prensipleri boş bırakılan yerlere not ediniz.
22
KELAM 2
6. HZ. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİĞİ
6.1. Mesajı
Hz. Muhammed(sav)’e gelen ilk vahiyle birlikte insanlık için yeni bir süreç başlamıştı. İlk inen ayetlerde vurgulanan mesajların temelini Allah’ın yegâne yaratıcı
olması ve öğrenmenin önemi oluşturmaktaydı. Bu o zaman ki insanların yabancısı
olmadıkları bir şeydi. Çünkü onlar Hz. İbrahim ve o bölgede yaşamış bazı peygamberlerden haberdarlardı. Fakat tek tanrı fikrini kabullenmek onlar için çok zordu.
Hz. Peygamberin mesajının temelini tevhit inancı oluşturmaktaydı. Diğer bütün anlattıkları bunun etrafında örgülenmekteydi. Mekke’de müşriklerle yaptığı
mücadele Allah’ın birliği eksenliydi. Çünkü müşrikler yerlerin ve göklerin yaratıcısının Allah olduğunu biliyorlardı. Kur’an-ı Kerim’de “Onlara yerleri ve gökleri kim
yarattı diye sorsan, Allah derler…” (Lokmân suresi 25. ayet.) buyrulmaktadır. Fakat
onlar bunu bilmelerine rağmen putları ona ortak koşuyorlardı. Çünkü putlar onlar
için sadece birer ilah değil birer geçim aracıydı.
Peygamber Efendimiz mücadelesini kararlı bir şekilde sürdürmüştü. Karşına
çıkan tüm engellemelere rağmen davasından vazgeçmemişti. O, bu mücadele esnasında hoşgörülü ve merhametli olmuştu. Mekke’yi fethettiğinde kendisine akıl
almaz eziyetleri reva gören Mekkeli müşrikleri bile affetmişti. O bununla âlemlere
rahmet olmasının gerçekliğini bir yönüyle ortaya koyuyordu. Diğer bir yönüyle de
kıyamete gelecek bütün Müslümanlara tebliğde usulün nasıl olacağını gösteriyordu.
Hz. Peygamber’e ilk inanan eşi Hz. Hatice olmuştu. Onun Allah’tan aldığı mesaj tüm insanlığa yönelikti. Büyük sıkıntılarla başlayan ve devam eden ilahî mesaj
Peygamber Efendimizin sağlığında tüm Arap yarımadasına ulaşmıştı. İlk dört halife
zamanında bilinen dünyanın dörtte üçüne ulaşmıştı.
6.2. Örnekliği
Hz. Muhammed, Allah katından aldığı vahyi insanlara duyurmuş ve onun nasıl hayata geçirileceği konusunda örnek olmuştur. Kur’an- Kerim’de “Ey inananlar
andolsun ki sizin için, Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok
anan kimseler için Resulullah en güzel bir örnektir” (Ahzâb suresi 21. ayet.) buyrulmaktadır. Allah, Hz. Muhammed’i âlemlere rahmet olarak göndermiştir. Bu onun her
davranışıyla Müslümanlar için model/örnek olduğunu göstermektedir.
Peygamberimizin vefatından sonra eşi Hz. Aişe’ye onun ahlakı sorulduğunda
“Siz hiç Kur’an okumuyor musunuz? Onun ahlakı Kur’an ahlakıdır.” şeklinde cevaplamıştı. Peygamberimiz Kur’an’daki prensipleri açıklıyor ve hayata geçiriyordu. Bu
yüzden onu “yaşayan bir Kur’an” olarak niteleyebiliriz.
23
KELAM 2
Hz. Peygamber, Allah’tan aldığı mesajı insanlara ulaştırmak için her fırsatı kullanıyordu. Mekke’ye ticaret için gelenleri ziyaret ediyor ve mesajını onlara anlatıyordu. İnsanlar anlattıklarını kabul etmeyince çok üzülüyordu. Bu onun insanlara
mesajını ulaştırmadaki kararlılığını, azmini ve sorumluluğunu göstermektedir. O insanlara her konuda olduğu gibi kararlılığı ile de örnek olmuştur.
Müslümanlar kıyamete kadar Kur’an’ı esas alarak ve Hz. Peygamberin ortaya
koyduğu davranışlardan ve söylediği hadislerden yararlanarak yaşadıkları zamana
uygun yorumlar yapmalılar. Onun İslam’ı yaşayışını hayatlarına aksettirmelidirler.
Onu örnek alırken davranışlarının sebebini doğru anlamak gerekir. Onun davranışlarının iki yönü olduğunu unutmamak lazımdır. Peygamberimizin bir insan olarak
yaptığı davranışları yapmanın dinî bir zorunluluğu yoktur. Mesela onun giyindiği
gibi giyinmek gerekmez.. Peygamberimiz vahiyle teyit edilmediği konularda ashabı
ile istişare etmiş ve ona uymuştur. Mesela Uhud Harbi’nden önce kendisi savunma
savaşı yapmayı istemesine rağmen ashapla yaptığı istişare sonucunda “meydan savaşı yapma” görüşü ağır basmıştı. O da istişare kararına uymuştu. O bize kıyamete
kadar sürecek ilahî bir ahlak öğretmiştir.
24
KELAM 2
Hz. Muhammed (s.a.v.)’in Örnek Ahlakı
BEN?
Her zaman
Bazen
Hiç
Hz. Muhammed güvenilir bir insandı.
Hz. Muhammed merhametliydi.
Hz. Muhammed insanlara değer verirdi.
Hz. Muhammed cesaretliydi.
Hz. Muhammed hakkı gözetirdi.
Hz. Muhammed sabırlıydı.
Hz. Muhammed verdiği sözde dururdu.
Hz. Muhammed hoşgörülüydü.
Hz. Muhammed zamanı iyi kullanırdı.
Hz. Muhammed danışarak iş yapardı.
Hz. Muhammed ailesi ile iyi geçinirdi.
Hz. Muhammed küçükleri severdi.
Hz. Muhammed uzlaşmacı idi.
Hz. Muhammed kimseyi küçümsemezdi.
Hz. Muhammed yardım severdi.
Hz. Muhammed kimsesizlerin sahibi idi.
Hz. Muhammed cömertti.
Hz. Muhammed ibadetlerine düşkündü.
Yukarıdaki çalışma kâğıdını doldurarak kendinizi değerlendiriniz.
25
KELAM 2
6.3. Son Peygamber Oluşu
İnsanlığın atası olarak kabul edilen Hz. Âdem, hem ilk insan hem de ilk peygamberdir. Ondan sonra tarih boyunca daha nice peygamberler gelip geçmiştir.
Kur’an-ı Kerim’de Hz. Âdem(a.s.) ile Hz. Muhammed(s.a.v.) arasında birçok peygamberin gelip geçtiği hakkında “Andolsun ki senden önce de peygamberler gönderdik…” (Mü’min suresi 78. ayet.) buyrulmaktadır.
Hz. Muhammed, resul ve nebilerin sonuncusudur. Ondan sonra ne bir peygamber ne de bir resul gelecektir. Vahiy onun vefatıyla kesilmiştir. Bu nedenle
Hz.Muhammed’e “peygamberlerin sonuncusu” anlamında ‘hatemul enbiya’ denmiştir. Kur’an-ı Kerim’de “Muhammed içinizden hiç birinizin babası değildir. Fakat
o, Allah’ın resulü ve peygamberlerin de sonuncusudur.” (Ahzap suresi 40. ayet.) buyrulmaktadır.
Allah, Kur’an-ı Kerim’de İslam’ın tamamlandığını bildirmektedir. Bu Peygamberimizin getirdiği prensiplerin ( Kur’an-ı Kerim ve sünnet) kıyamete kadar gelecek
insanların sorunlarına çözüm getirebilecek nitelikte olduğunu göstermektedir. Bu
da bizlere ağır bir sorumluluk yüklemektedir.
ETKİNLİK
Hz. Muhammed(s.a.v.)’nin son peygamber olmasının Müslümanlara yüklediği sorumluluk nedir? Görüşlerinizi aşağıda boş bırakılan yerlere yazınız.
26
KELAM 2
ÖZET
Allah insanları uyarmak ve onlara doğru yolu göstermek için peygamberler göndermiştir. Bu kelime sözlükte haber getiren, haberci ve elçi anlamına gelir.
Kavram olarak peygamber Allah’tan aldığı emir ve yasakları insanlara bildiren kimsedir. Allah, her millete bir peygamber göndermiştir. Her Müslüman Allah’ın gönderdiği tüm peygamberlere iman etmek zorundadır. Kur’an-ı Kerim’de peygamber
sözcüğünün yerine nebi ve resul kelimeleri kullanılmıştır. Kendilerine kitap verilen
peygamberlere resul, kendinden önceki resullerin getirdiği esaslara tabi olan peygamberlere nebi denir. Nebi ve resul kelimeleri arasında fark olduğunu ileri sürenler
olduğu gibi, bu iki kelime arasında fark görmeyenler de vardır.
Allah, insanlara hayat serüveninde yol göstermesi ve ona kılavuzluk etmesi
için kendi içlerinden kendi dilleriyle onlara ondan aldıkları vahiyleri(emir ve yasakları bildiren) peygamberler göndermiştir. İnsan aklıyla Allah’ın varlığını ve birliğini
bulabilir. Ancak ona nasıl ibadet edeceğini, bu dünyaya geliş amacını ve öldükten
sonra ne olacağını bilemez. Peygamberler, Allah’tan aldıkları vahiyle insanlara bu
konularda rehberlik ederler.
Yüce Yaradan insanı hiçbir zaman yalnız bırakmamıştır. İlk peygamber ve ilk
insan Hz. Âdem’den son peygamber Hz. Muhammed’e kadar her millete bir peygamber göndermiştir.
Peygamberler birer insan olsalar da onlar Allah tarafından seçilmiş kimselerdir.
Onları diğer insanlardan ayıran en büyük özellikleri vahiy almalarıdır. Peygamberlerin vahiy almalarının yanında bir takım ortak özellikleri vardır. Peygamberlerin ortak
özelliklerini şöyle sıralayabiliriz: Sıdk (doğru sözlü olma), emanet (güvenilir olma),
fetanet (üstün bir zekâya sahip olma), ismet (günah işlemekten korunma) ve tebliğ
(emrolundukları dini hükümleri tüm insanlara olduğu gibi bildirme).
Mucize sözlükte, aciz ve yetersiz bırakan demektir. Mucize, insanın benzerini
yapmaktan âciz kaldığı, alışılagelmiş kurallara aykırı olan, olağanüstü iş ve olaylardır. Kur’an-ı Kerim’de, “mucize” anlamında çoğu kez, “ayet, âyât, beyyine, delil ve
delâil” kelimeleri kullanılmıştır. Mucize, Allah tarafından peygamberlerine davalarını
ispat için verilir ve onun izniyle peygamberlerin eliyle meydana gelir. Mucizenin iki
temel özelliği vardır. Bunlardan biri; “davasını ispat etmek” diğeri, inkârcıları “aciz
bırakmak”tır. Gerçek bir peygamberi yalancı olandan ayıran en temel özellik, gerçek
olanın mucize göstermesidir. Çünkü insanlar peygamberin davasının doğruluğunu
ve onun Allah’ın elçisi olduğunu ancak mucize aracılığıyla bilebilirler. Mucizelerin
27
KELAM 2
gerçek sahibi aslında Allah’tır. Onun destek ve yardımı olmadan hiç bir peygamber
kendiliğinden mucize gösteremez. Bu özellik onları inkârcılara karşı haklı çıkarır.
Allah peygamberleriyle vahiy yoluyla iletişim kurmuştur. Vahiy kelimesi sözlükte gizli konuşma, fısıldama, ilham etme, ima ve işaret etme, ortaya çıkarma anlamlarına gelmektedir. Kavram olarak vahiy peygamberler aracılığıyla insanlara,
hayatın hangi ilkelere göre yönlendirilmesi ve nelere uyup nelerden sakınılması gerektiğini bildiren ilahî bilgi ve bu bilginin gönderiliş şeklidir.
Allah’ın insanların dünya ve ahiret mutluluğunu sağlamak için peygamberler
aracılığıyla gönderdiği inanç, ibadet, ahlak ve her türlü toplumsal kuralı içeren vahiylerin bir araya getirilmesiyle ilahî kitaplar meydana gelmiştir. Bu kitaplara “semavi kitaplar” da denir. Bunlar, Hz. Davud(as)’a verilen Zebur, Hz. Musa(as)’ya gönderilen Tevrat, Hz. İsa(as)’ya verilen İncil ve Hz. Muhammed(sav)’e gönderilen Kur’an-ı
Kerim’dir. Bu kitaplardan ayrı olarak 10 sayfa Hz. Âdem(as)’e, 50 sayfa Hz. Şit(as)’e,
30 sayfa Hz. İdris(as)’e ve 10 sayfa Hz. İbrahim(as)’e verilmiştir. Bu sayfalara “suhuf”
denilmiştir. Kitaplara iman konusunda ayırım yapılmaz. Allah’tan geldiği biçimiyle
hepsine inanmak zorunludur. Bunlardan birini inkâr etmek insanı dinden çıkarır.
Hz. Muhammed’e gelen ilk vahiyle birlikte insanlık için yeni bir süreç başlamıştı. İlk inen ayetlerde vurgulanan mesajların temelini Allah’ın yegâne yaratıcı olması
ve öğrenmenin önemi oluşturmaktaydı. Bu o zaman ki insanların yabancısı olmadıkları bir şeydi. Çünkü onlar Hz. İbrahim ve o bölgede yaşamış bazı peygamberlerden haberdarlardı. Fakat tek tanrı fikrini kabullenmek onlar için çok zordu.
Hz. Muhammed, Allah katından aldığı vahyi insanlara duyurmuş ve onun nasıl hayata geçirileceği konusunda örnek olmuştur. Allah, Hz. Muhammed’i âlemlere
rahmet olarak göndermiştir. Bu onun her davranışıyla Müslümanlar için model/örnek olduğunu göstermektedir.
Müslümanlar kıyamete kadar Kur’an’ı esas alarak ve Hz.Muhammed’in ortaya
koyduğu davranışlardan ve söylediği hadislerden yararlanarak yaşadıkları zamana
uygun yorumlar yapmalılar. Onun İslam’ı yaşayışını hayatlarına aksettirmelidirler.
Onu örnek alırken davranışlarının sebebini doğru anlamak gerekir. Onun davranışlarının iki yönü olduğunu unutmamak lazımdır. Peygamberimizin bir insan olarak
yaptığı davranışları yapmanın dini bir zorunluluğu yoktur. Mesela onun giyindiği
gibi giyinmenin dinî bir zorunluluğu yoktur. Peygamberimiz vahiyle teyid edilmediği konularda ashabı ile iştişare etmiş ve ona uymuştur. Mesela Uhud Harbi’nden
önce kendisi savunma savaşı yapmayı istemesine rağmen ashabla yaptığı istişare
sonucunda “meydan savaşı yapma” görüşü ağır basmıştı. O da istişare kararına uy-
28
KELAM 2
muştu. O bize kıyamete kadar sürecek ilahî bir ahlak öğretmiştir. Peygamberimizin
davranışlarının ikinci yönü onun dinî bir mesele hakkında verdiği kararlardır. Bu kararlara uymak dinî bir sorumluluktur.
Hz. Muhammed, resul ve nebilerin sonuncusudur. Bu nedenle Hz.Muhammed’e
“peygamberlerin sonuncusu” anlamında ‘hatemul enbiya’ denmiştir. Allah, Kur’an-ı
Kerim’de İslam’ın tamamlandığını bildirmektedir. Bu Peygamberimizin getirdiği
prensipler ( Kur’an-ı Kerim ve sünnet) kıyamete kadar gelecek insanların sorunlarına
çözüm getirebilecek nitelikte olduğunu göstermektedir.
29
KELAM 2
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Allah tarafından doğrudan doğruya veya elçi vasıtasıyla peygamberlere bildirilen
ve kesinlik ifade eden bilgiye ne denilir?
A.
B.
C.
D.
İlham
Mucize
Keramet
Vahiy
2. Peygamberlerin gizli ve açık hiçbir şekilde günah işlemeyeceklerini bildiren sıfat
hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Tebliğ
Sıdk
İsmet
Fetanet
3. Başkalarının benzerini yapmaktan aciz kaldıkları doğa yasalarının üzerindeki
olağan üstü şeyler anlamına gelen kelime aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Keramet
Mucize
Kaza
Kudret
4. “Biz seni bütün insanlara ancak müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik.
Ancak insanların çoğu bunu bilmezler.” ayetinde vurgulanmak istenen husus,
Peygamberimizle ilgili aşağıda verilen özelliklerinden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
Bütün insanlığa gönderilmediği
Tebliğ edici olduğu
Müjdeleyici oluşu
Uyarıcı oluşu
5. “hatemul enbiya” ifadesi neyi açıklamaktadır?
A.
B.
C.
D.
30
Peygamberimizin evrenselliğini
Peygamberimizin üstünlüğünü
Peygamberimizin ahlakını
Peygamberimizin peygamberlerin sonuncusu olduğunu
KELAM 2
6. “Kur’an’ı biz indirdik onu biz koruyacağız.” ayetiyle vurgulanmak istenen nedir?
A.
B.
C.
D.
Kur’an’ı Allah’ın indirdiği
İnsanların korkmaması gerektiği
İnsanlara rehber olduğu
Kur’an ilahî koruma altında olduğu
7. Aşağıdakilerden hangisi ilahî kitapların gönderiliş sebeplerinden değildir?
A.
B.
C.
D.
Dünya ve ahiret mutluluğunu temin etmek
İnsanların dünyada rahatını sağlamak
Hayır ve şer kavramlarını öğretmek
Allah’ın insana olan rahmeti nedeniyle
8. Aşağıdakilerden hangisi Hıristiyanların kabul ettiği dört İncil’den biri değildir?
A.
B.
C.
D.
Mezamir
Luka
Markos
Yuhanna
9. Aşağıdaki konulardan hangisi Kur’an-ı Kerim içerisinde yer almaz?
A.
B.
C.
D.
Tarihi olaylar
Buluşlar
İtikad
Ahlak
10. Kur’an-ı Kerim ilk defa nerede ve ne zaman nazil olmaya başlamıştır?
A.
B.
C.
D.
Medine –622
Mekke –571
Hira –610
Taif 632
31
KELAM 2
Œ
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . .
32
2. ÜNİTE
MEAD: AHİRET İNANCI
İnsanlar rahatsızlandıkları zaman yakınlarının merhametini kazanmak
için “herhalde öleceğim.” derler. Ama şu gerçeği göz ardı ederler “ne kadar
uzun yaşarlarsa yaşasınlar bir gün ölecekler!”
Önemli olan uzun yaşamak değil hesabını verebileceğimiz bir hayat
yaşamaktır.
KELAM 2
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Dünya hayatının bir amacı olduğunu fark ederek kendi yaşamınızı sorgulayacak
2. Ölümün kaçınılmaz olduğundan hareketle hayatta kalıcı eserler bırakmanın önemini fark edecek
3. Ahiret inancını akli ve naklî delillerle temellendirebilecek
4. Ahiretle ilgili kavramları açıklayabilecek
5. Dünyada yaptıklarından hesaba çekileceği bilerek davranışlarınızı düzenleyecek
6. Kur’an ve hadislerde geçen cennet ve cehennem tasvirlerini araştıracak
7. Hayatı anlamlandırmada ahiret inancının katkı sağladığının farkında olacaksınız.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Ölüm
Hayat
Toplanma
Dünya
KELAM
Dirilme
Ahiret
Hesap
34
Karşılık
KELAM 2
GİRİŞ
Ahirete iman, dünyanın bir gün son bulacağını, bundan sonra yeni bir hayatın
başlayacağını kabul etmektir. Kur’an, kıyametin kopması ile başlayacak olan ahiret
hayatına, “kavuşma günü, toplanma günü, hesap günü ve hüküm günü” gibi isimler
vermiştir. “AHİRET İNANCI” ünitesi ile ahiret inancının akli ve naklî delillerini öğrenip
dünya hayatının bir amacının olduğunu, ölümün kaçınılmazlığını ve hayatta kalıcı
eserler bırakmak gerektiğini fark edeceksiniz.
1. HAYAT AMAÇSIZ DEĞİLDİR
İnsan çevresindeki olayları dikkatle incelediği zaman, atomdan galaksilere
kadar olağanüstü bir düzen ve intizamın var olduğunu fark edecektir. Kâinattaki
bu düzen ve intizam, her hadisenin bir amacının olduğuna ve her varlığın belli bir
amaçla yaratıldığına işaret etmektedir. Bu gerçek Kur’an-ı Kerim’de “Biz göğü, yeri
ve ikisi arasında bulunanları boşuna yaratmadık.” (Sâd suresi 27. ayet.) ayetiyle açıklanmaktadır.
İnsan, kâinatta var olan varlıklar arasında özel bir yere sahiptir. Allah insanı en
güzel şekilde yaratmış ve onu kendisine halife yapmıştır. Kur’an’da “Biz insanı en
güzel bir şekilde yarattık.” (Tin suresi 4. ayet.) buyrulmaktadır. Bir başka ayette de
Allahu Teala “Yeryüzünde bir halife yaratacağım” (Bakara suresi 30. ayet.) buyurmaktadır.
Dünyada her varlığın bir varlık sebebi vardır. İnsanın yaratılış gayesi de
Kur’an’da “Ben insanları ve cinleri bana ibadet etsinler (beni tanıyıp tanıtsınlar yalnız
bana ibadet etsinler) diye yarattım.” (Zariyat suresi 56. ayet.) buyrularak açıklanmaktadır. Kâinattaki tüm varlıklar Allah’ın halifesi olan insanın emrine verilmiş ve ona
hizmet etmektedir. İnsan, dünyada nail olduğu nimetlerden hesaba çekileceğini
unutmayarak bu nimetlere karşı Allah’a şükretmelidir. Çünkü Kur’an’da “…o gün
nimetlerden mutlaka hesaba çekileceksiniz.” (Tekâsür suresi 8. ayet.) buyrulmaktadır.
Peygamber Efendimiz bir hadislerinde “Dünya ahiretin tarlasıdır.” buyurarak dünya
hayatının ahireti kazanma anlamında önemli olduğunu göstermiştir. Kur’an’da da
“O, hanginizin daha güzel işler yapacağınızı denemek için ölümü ve hayatı yarattı…” (Mülk suresi 2. ayet.) buyrulmaktadır. İnsan dünyada bir imtihanda olduğunu
unutmamalı ve hayatını buna göre tanzim etmelidir. Ölümünden sonra hayırla anılmak için kalıcı eserler bırakmaya çalışmalıdır. İmkânı varsa öğrenci okutmalı, ilim
öğretilen yerlere destek olmalı, imkânı yoksa iyi bir evlad yetiştirmeye çalışmalıdır.
Çünkü dünya imtihanının kaybedildiği zaman telafisi yoktur. Kur’an-ı Kerim’de inanmayanların “… ölüm gelince, “Rabb’im! Beni dünyaya geri gönder ki, terk ettiğim
dünyada salih bir amel yapayım.” der…” (Mü’minun suresi 99. ayet.) dediğini ama
bunun olmayacağı vurgulanır.
35
KELAM 2
Sonuç olarak dünya hayatı geçiçi olmasına rağmen ahiret hayatını kazandıracak bir tarladır. İnsan burada nasıl yaşarsa ahirette ona göre muamele görecektir. Bu
yüzden kişi bunun sorumluluğuyla hayatını yaşamalıdır.
2. ÖLÜM BİR HAYAT GERÇEĞİDİR
Ölüm ve hayat bütün canlılar için kaçınılması mümkün olmayan bir gerçektir.
Başka bir deyişle Allah’ın dışında her varlık ölümle yüzleşecektir. Kur’an’da bu konuda “Her canlı ölümü tadacaktır…” (Âl-i İmran suresi 185. ayet.) buyrulmaktadır. Her
canlı doğar, büyür ve ölür. Bir canlı ne kadar uzun yaşasa da sonunda ölecektir. Bu
Yaradan’ın koyduğu bir kanundur.
Hayat ve ölüm iç içe geçmiş büyük bir nimettir. Kur’an-ı Kerim’de “O, ölüden
diriyi diriden de ölüyü çıkarandır...” (Rum suresi 19. ayet.) buyrulmaktadır. İnsan ölü
olan gıdaları yiyerek hayatını sürdürmektedir. Bir başka deyişle ölü gıdalar insanın
hayatta kalmasına yardımcı olmaktadır. Fakat ölüm zamanı geldiğinde insanı bu hayatta tutmaya hiçbir gıdanın gücü yetmemektedir.
İnsan ölümle yok olmamaktadır. Çünkü insan ölümle asıl yurdu olan ahirete
bir kapı açmaktadır. Aslında insan yokken onu dirilten varlık âlemine çıkaran Allah,
daha sonra hesaba çekmek için onu öldürendir. Kur’an’da “Sizi ölüyken dirilten, sonra tekrar öldüren ve dirilten Allah’ı nasıl inkâr ediyorsunuz?” (Bakara suresi 28. ayet.)
buyrulmaktadır.
Resim 02.01: Güneş her gün doğduğu gibi her akşam da batar.
36
KELAM 2
Ölüm insan için Allah’ın bir rahmetidir. İnsan ölümle dünya hayatındaki vazifesinden terhis olmaktadır. Beden elbisesinden kurtulan ruh özgürleşmektedir. Nasıl
tohum toprağın altında çürüyerek ölmekte ve yeryüzünde bir başak olarak canlanmaktadır. İnsanda anne karnında ölerek dünyada hayat bulmakta, dünyada ölerek
ahirette hayat bulmaktadır. Ölüm aynı zamanda insanın ebedi âleme göç eden
dostlarına kavuşmasına bir vesiledir.
ETKİNLİK
“Ölüm güzel şey, budur perde ardından haber
Hiç güzel olmasaydı ölür müydü Peygamber” N.F.K.Çile, s.153
“Ölüm ölene bayram, bayrama sevinmek var
Oh ne güzel, bayramda tahta ata binmek var” N.F.K.Çile, s.158
Yukarıdaki dizeler ölüm hakkında size ne düşündürmektedir? Aşağıdaki satırlara yazınız.
3. İNSANLARIN ÖLÜMDEN SONRA DİRİLMESİ
(BA’S, HAŞR VE MAHŞER KAVRAMLARI)
Ahiret, kıyametin kopmasıyla başlayan ve sonsuza kadar sürecek bir hayattır.
Ahirete iman etmek İslam’ın temel iman esaslarından biridir. Kur’an-ı Kerim’de “...
Ey Muhammed!..Allah’a ve ahiret gününe inananlara elbette büyük ecir vereceğiz.”
(Nisa suresi 162. ayet.) buyrulmaktadır. Ahiret hayatının varlığını her yıl gelen kışa ve
ilkbahara bakarak daha kolay anlayabiliriz. Kışın gelmesiyle kuru birer oduna dönen
ağaçlar, ilkbaharın gelmesiyle dallarına su yürümekte yeniden canlanmaktadır.
Ahiret hayatı Kur’an-ı Kerim’de “kavuşma günü”, “toplanma günü”, “aldanma
günü”, “sonsuzluk günü”,”hasret günü”,”hesap günü”,”din günü” ve “hüküm günü”
gibi isimlerle nitelenmiştir. (Mü’min suresi, 15. ayet; Teğabun suresi, 9. ayet; Kaf suresi,
34. ayet; Meryem suresi, 39. ayet; İbrahim suresi,41. ayet; İnfitar suresi,17. ayet; Saffat
37
KELAM 2
suresi, 21. ayet). Hiçbir itikadi
mezhep ahiretin varlığını tartışma konusu yapmamıştır.
Günümüzde müntesibi kalmayan bazı itikadi mezhepler
ahirette insanın cismen/bedenen değil ruhen olacağını
savunmuşlardır. Ehli sünnet
âlimleri insanın ahirette bedenen ve ruhen olacağını
savunmuşlardır. Bu görüşlerini Kur’an’daki şu ayet ile
desteklemişlerdir; “Kıyamet
Resim 02.02: Kışın ardından bahar geldiği gibi insanın gününe yemin ederim ve pişölümün ardından da dirilme ve hesap vereceği anda gelecektir. manlık duyan nefse de yemin
ederim ki, insanlar öldükten
sonra diriltileceklerdir. İnsan, kemiklerini bir araya toplayamayız mı sanıyor? Evet,
Biz onu parmak uçlarına varıncaya kadar bütün incelikleri ile yeniden yapmaya kadiriz.” (Kıyâme suresi 1-4. ayetler.)
İnsan, ölümden sonra belli bir süre kabirde kalacaktır. Bu süre maddi anlamda insanın ölümünden kıyamete kadar geçecek olan süredir. İnsan ruhu için ise o
süre bir andır. Çünkü zaman madde için geçerli olan bir kavramdır (http://www.zamandayolculuk.com/cetinbal/zamanmadaralis.html). Maddenin olmadığı bir yerde
zamandan söz edemeyiz. İsrafil’in Sur’a üflemesiyle bütün âlemin ölümü gerçekleşecek ve kıyamet kopacaktır. Kıyametin kopmasıyla kâinattaki bütün varlıklar ölecek
ve evrendeki düzen bozulacaktır. Sadece Allah var olacaktır. Kur’an’da “Yer üzerinde
bulunan her canlı yok olacaktır. Ancak azamet ve ikram sahibi Rabb’inin zatı baki
kalacaktır.” (Rahman suresi 26-27. ayetler.) buyrulmaktadır. Kıyametin kopmasının
üzerinden belli bir süre geçtikten sonra İsrafil(a.s.) Sûr’a ikinci kez üfleyecektir. Bu
üflemeyle hayatlarının hesabını vermek üzere insanlar kabirlerinden çıkacaklar ve
‘Mahşer’ adı verilen büyük meydanda toplanacaklardır. Yeniden dirilmeye ‘Haşr’ adı
verilir. Kur’an’da “Sûr’a üflenince, Allah’ın dilediği bir yana, göklerde olanlar, yerde
olanlar hepsi düşüp ölür. Sonra Sûr’a bir daha üflenince hemen ayağa kalkıp, bakışıp dururlar.” (Zümer suresi 68. ayet.) buyrulmaktadır. Bu yeniden diriltilmeye “Ba’sü
Ba’de’l-Mevt” diyoruz. İslam âlimleri Ba’sü Ba’de’l-mevt’i kıştan sonra gelen bahara
benzetmiştir. Kışın gelmesiyle zahiren ölen toprak ve bitkiler. İlkbaharın gelmesiyle
sanki İsrafil Sur’a üflemiş gibi canlanır. Baharla ağaçların, asmaların kurumuş olan
gövdelerine su yürür. Hayvanlar ortaya çıkar. Tabiat şenlenir. Kur’an’da bu konuyla
38
KELAM 2
ilgili ayetlerden bazıları şöyledir; “Ölü toprak da onlar için bir ayettir. Ki biz onu (yağmurla) canlandırdık ve ondan taneler çıkardık da ondan yiyorlar.” (Yâsin suresi 33.
ayet.), “Gece ve gündüzün ard arda gelmesinde Allah’ın gökten rızık indirip onunla yeri ölümden sonra diriltmesinde, aklını kullanan bir toplum için ayetler vardır.”
(Câsiye suresi 5. ayet.), “O Allah ki, rüzgârları gönderip bulutları hareket ettirir. O bulutları ölmüş bir beldeye süreriz de o yeri ölümünden sonra canlandırırız. (sizi diriltmek suretiyle kabrinizden) çıkarılma da böyle (yerin canlandırılıp ondan bitkilerin
çıkarılması gibi)’ dir.” (Fâtır suresi 9. ayet.)
4. İNSANLARIN SORGULANMASI (HESAP, SUAL VE
MİZAN KAVRAMLARI)
İnsanın unutmaması gereken en önemli gerçek ölümdür. O, ölümünün ardından yaptıklarından ve yapabilecekken yapmadığı iyiliklerden hesaba çekilecektir.
İnsan dünyada ne yaparsa ahirette onun hesabını verecektir. Kur’an-ı Kerim’de şöyle
buyrulmaktadır: “Her insanın boynuna işlediklerini dolarız ve kıyâmet günü açılmış
bulacağı kitabı önüne çıkarır ve ‘Kitabını oku, bugün sana hesap görücü olarak kendin yetersin’, deriz” (İsrâ suresi 13-14. ayetler.).
İnsanın, dünya hayatında iken yaptıkları ve yapamadıkları ‘Kiramen Katibin’
ismi verilen melekler tarafından yazılmaktadır. Yazılan bu ameller mahşer meydanında hesap günü ortaya çıkacaktır. Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun, insanı biz yarattık… ve biri insanın sağ tarafında, biri sol tarafında oturmuş
iki alıcı melek de (onun yaptıklarını) alıp kaydetmektedir. İnsan hiçbir söz söylemez
ki onun yanında (yaptıklarını) gözetleyen (ve kaydeden) hazır bir melek bulunmasın.” (Kâf suresi 16-18. ayetler.)
İnsan, hesap gününde amel defterleri verilecek ve yaptıklarından dolayı sorguya çekilecektir. Kur’an-ı Kerim’de “Kitap ortaya konur. Suçluların onda yazılı olanlardan korkmuş olduklarını görürsün. Vay halimize derler, bu nasıl kitapmış. Küçük
büyük hiçbir şey bırakmaksızın hepsini sayıp dökmüş. Böylece yaptıklarını karşılarında bulmuşlardır. Senin Rabb’in hiç kimseye zulmetmez” (Kehf suresi 49. ayet.).
buyrulmaktadır. Kişinin amel defterinin nasıl verileceği önemlidir. Kur’an-ı Kerim’de
şöyle buyrulmaktadır: “İşte o vakit kitabı sağından verilen der ki: ‘Alın, kitabımı
okuyun. Ben hesabımla karşılaşacağımı sezmiştim (bilmiştim) zaten.’ Artık o memnun edici bir hayat içindedir…Kitabı sol tarafından verilen ise der ki: ‘Keşke bana
kitabım verilmeseydi.” (Hâkka suresi 19-20,25. ayetler.) Bu sorgulamanın sonucunda
insanın amelleri ‘Mizan’da tartılır. Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulmaktadır: “Kimlerin
tartısı ağır basarsa, işte asıl kurtuluşa erenler onlardır. Kimlerin de tartıları hafif gelirse, artık bunlar da kendilerine yazık etmişlerdir…” (Mü’minûn suresi 102-103. ayetler.). Mizan, sözcük olarak ölçü ve tartı işinde kullanılan terazi anlamına gelmektedir.
39
KELAM 2
Ahirette ise günah ve sevapların iyilik ve kötülüklerin ölçülüp tartılacağı manevi ölçü
aleti anlamındadır. Mahşer günü kimseye haksızlık yapılmaz. Allah(c.c.), adil-i mutlaktır. Kur’an-ı Kerim’de “Kıyamet günü doğru teraziler kurarız; hiç bir kimse, hiçbir
haksızlığa uğratılmaz. Hardal tanesi kadar olsa bile, yapılanı ortaya koyarız. Hesap
gören olarak biz yeteriz” (Enbiya suresi 47. ayet.), “O gün, insanlar işlerinin kendilerine gösterilmesi için bölük bölük dönerler. Kim zerre kadar iyilik yapmışsa,onu görür.
Kim de zerre kadar kötülük yapmışsa onu görür” (Zilzal suresi 6-8. ayetler.) buyrulmaktadır.
Mu’tezile mezhebini benimseyen âlimler, mizandan kastedilenin adalet olduğunu söyleyerek amellerin tartılmasının imkânsız olduğunu söyler. Onlara göre
kulların amelleri Allah tarafından bilinmektedir. Bu sebeple tartılmasının herhangi
bir faydası yoktur. Sünni anlayışa göre Mu’tezile’nin bu iddiası tutarsızdır. Çünkü
mizanda amellerin tartılması ve hesap edilmesi, herkesin içinde Allah’ın dostlarını
düşmanlarından ayırt etmek ve adaletini göstermek için gereklidir. Böylece herkes,
Yüce Allah’ın zulmetmeyeceğini anlayacaktır. Mizanda iyilikleri ağır gelenlerin üstün
nitelikleri ortaya çıktığından rahatlayacaklar ve sevinçleri artacaktır. Kötülükleri ağır
gelenlerin ise, hüzün ve korkuları artacaktır. Bu gerekçelerden dolayı Ehl-i Sünnet,
Mu’tezile’nin mizanla ilgili görüşlerini çelişik ve tutarsız bulur.
5. CENNET VE CEHENNEM
İnsan, en mükemmel yer anlamına gelen ahsen-i takvim ile aşağıların aşağısın
ki yer anlamına gelen esfel-i safilin arasında yol alan bir varlıktır. Yani insan meleklerden üstün bir konuma da ulaşabilir, hayvanlardan daha aşağıya da inebilir. Bu
iki konum arasındaki yerini belirleyen onun davranışlarıdır. İnsanın ahsen-i takvime
yaklaşması için sahip olduğu imkânların değerini bilmesi ve onların hakkını vermesi
lazımdır. Sahip olduğu hayat nimetinin değerini bilen insan, her anını ahiret yurdunu kazanmak için kullanır. Çünkü Peygamber Efendimiz bir hadisinde “Dünya ahiretin tarlasıdır.” buyurmuştur. İnsan dünyada ne yaparsa ahirette onun karşılığını
eksiksiz ve noksansız bir biçimde görecektir. Kur’an-ı Kerim’de “Ölümü ve hayatı sizi
denemek için yaratan odur...” (Mülk suresi 2. ayet.) buyrularak bu dünya hayatının
bir imtihan olduğu vurgulanmaktadır. Bir başka ayette de “Ey inananlar! Allah’tan
sakının; herkes yarına ne hazırladığına baksın. Allah’tan sakının, çünkü Allah işlediklerinizden haberdardır. Allah’ı unutup da, Allah’ın da kendilerini kendilerine unutturduğu kimseler gibi olmayın; onlar yoldan çıkmış kimselerdir. Cehennemliklerle
cennetlikler bir değildir. Kurtuluşa ermiş kimseler cennetliklerdir.” (Haşr suresi 18-20.
ayetler.) buyrularak cennete gitmek ve cehennemden sakınmak için iyi ameller yapmak gerektiği ve bunlardan Allah’ın haberdar olduğu vurgulanmaktadır.
Peygamberimizde bir hadisinde “Her kul öldüğü hâl üzere dirilecektir.” buyurmaktadır. İnsan dünyada nasıl yaşarsa öyle ölür, nasıl ölürse öyle dirilir, nasıl dirilirse
öyle haşr olur. Cennet ve cehennem insanın dünyada yaptıklarının bir karşılığıdır.
40
KELAM 2
Cennet Arapça “cenne” kökünden gelmektedir. Bu kelime gizlemek, örtmek
gibi anlamlara gelmektedir. Cennet kelime olarak bahçe, çok güzel ve ferahlık veren yer; meyvelik, ağaçların, suların ve gölgelerin bol olduğu yer anlamlarına gelir. Sözlükte cennet; “Dinî inanışlara göre dünyada iyilik yapanların, günahsızların,
öldükten sonra sonsuz bir mutluluğa kavuşacakları yer, uçmak, behişt.” anlamlarına gelmektedir( TDK Türkçe Sözlük, Cennet maddesi). Kur’an-ı Kerim cennet’i şöyle
tasvir etmektedir; “Muttakilere vadolunan cennetin durumu şöyledir: İçinde bozulmayan sudan ve tadı değişmeyen sütten ırmaklarla içenlere lezzet veren cennet şarabından ve süzme baldan ırmaklar vardır. Orada meyvelerin her çeşidi onlarındır.
Rablerinden de bağışlama vardır…” (Muhammed suresi15. ayet.), “İnanıp yararlı iş
işleyenleri, içinde temelli ve ebedi kalacakları, içlerinden ırmaklar akan cennetlere
koyacağız. Orada tertemiz eşler vardır. Onları en koyu gölgeliklere yerleştireceğiz.’’
(Nisâ suresi 57. ayet.). Bir başka ayette de “Şüphesiz ki, iman edenler ve güzel amel
işleyenler yok mu, işte onlar mahlûkatın en hayırlısıdırlar. Onların mükâfatı Rableri
katında Adn Cennetleridir ki onların altlarından nehirler akar, orada onlar ebedî kalıcıdırlar, Allah onlardan razı olmuştur, onlar da ondan razı olmuşlardır. Bu Rabb’inden
korkanlar içindir. “ (Beyyine suresi 8. ayet.) buyrulmaktadır. Peygamberimizde bir hadisinde “Cennette, her bir derecenin arası gökle yer arası kadar olan, tam yüz derece
vardır. Firdevs bunların en üst derecesidir ki, dört nehir oradan fışkırıp akar. Arş ise
onun üstündedir. Allah’tan istekte bulunduğunuz zaman, Firdevs cennetini dileyin.”
buyurmaktadır.
Kur’an-ı Kerim ve hadislerde sekiz cennet ismi geçmektedir: Firdevs, Dârusselâm,
Adn, Me’va, Huld, Karâr, Naîm
ve Dârulmukame. İbn Abbâs
(r.a.)’dan gelen bir rivayete
göre de bunlar cennetin tabakalarıdır. Bu rivayete göre Cennetin yedi tabakası vardır. Bunlar; Naîm, Adn, Firdevs, Me’va,
Dârusselâm, Huld, Îlliyyun’dur.
Her mümin, yaptığı iyi işler ve amellerine göre cennette Resim 02.03: Cennet, Yaradan’ın kullarına bir nimetidir.
bir derece kazanır. Kur’an-ı Kerim ve hadislerde, cennet hakkında verilen bilgiler, tasvirler, cenneti ve içinde olanları anlamamızı sağlar. Yoksa oradaki nimetlerin dünyadaki nimetlere benzetilmesi
niteliklerin aynıyla orada bulunması anlamına gelmemektedir. Kur’an-ı Kerim’de
41
KELAM 2
Peygamberimize hitaben “İman edip makbul ve güzel işler yapanları müjdele: Onlara içinden ırmaklar akan cennetler vardır. Öyle cennetler ki, ne zaman meyvelerinden kendilerine bir şey ikram edilirse: “Bu, daha önce de dünyada yediğimiz şey!”
diyecekler…” (Bakara suresi 25. ayet.) buyrulmaktadır. Cennet nimetleri dünyadakilerine şekil itibarıyla benzese de keyfiyet itibarıyla hiçbir aklın tahmin edemeyeceği
mükemmeliyette olduğunu Peygamberimiz haber vermektedir.
Kur’an-ı Kerim’de cennet kadar cehennemden de bahsedilmektedir. Cehennem Allah’ı inkâr eden onun emir ve yasaklarına uymayan ve günahı affedilmeyen
insanların ahiret âleminde cezalandırılacakları yerdir. Cehennem, Kur’an-ı Kerim’de
bir çok niteleme ile zikredilir. Bazıları şunlardır: Nâr (ateş) (Nisâ suresi 145. ayet.),
Hâviye (düşenlerin çoğunun geri dönemediği uçurum) (Karia suresi 9. ayet.), Saîr (çılgın ateş ve alev) (Mülk suresi 5. ayet.), Lezâ (dumansız ve katıksız alev), Sakar (yakıp
kavuran ateş) (Müddessir suresi 28. ayet.) ve Hutame (kızgın ateş) (Humeze suresi 4.
ayet.), Cahîm (Kat kat yanan ateş) (Mâide suresi 10. ayet.).
Allah, Kur’an-ı Kerim’de cehennemi şu şekilde tasvir etmiştir: “Artık o ateşten
sakının ki, onun tutuşturucu odunu insanlarla taşlardır. O (ateş) kâfirler için hazırlanmıştır.“ (Bakara suresi 24. ayet.), “…(onların)Varacakları yer Cehennem’dir. Onun
ateşi ne zaman sönmeye yüz tutsa hemen alevini artırırız. “ (İsrâ suresi 97. ayet.).
Kur’an-ı Kerim’de cehennem ehlinin cennet nimetlerinden azıcık faydalanmak (A’râf
suresi 50-51. ayetler.) veya yok olmak (Furkân suresi 13. ayet.) için yalvaracaklarından
ve toprak olmak isteyeceklerinden bahsedilmektedir. Bu taleplerinin kesinlikle olmayacağı, asla azaplarının azaltılmayacağı ve orada ebediyen kalacakları ayetlerde
teyit edilmektedir. Cehennem ehlinin içecekleri kaynar su ve irinden başka bir şey
değildir.
Kur’an’daki cennet tasvirleri ne kadar çekici ise, cehennem tasvirleri de bir o
kadar ürkütücü, korkutucudur.
ETKİNLİK
Cehennem ateşi uzak mesafeden kendilerini görünce, onun öfkelenişini( müthiş kaynamasını) ve uğultusunu işitirler. Elleri boyunlarına bağlı olarak onun (cehennemin) dar bir yerine atıldıkları zaman, oracıkta yok oluvermeyi isterler. Onlara
şöyle denir: bugün yalnız bir defa yok olmayı istemeyin; aksine birçok defalar yok
olmayı isteyin. (Furkan suresi 12–13–14. ayetler)
Fakat ne mümkün! Bilinmeli ki, o cehennem alevlenen bir ateştir. Derileri kavurup soyar. Yüz çevirip geri dönen, servet toplayıp yığan kimseyi kendine çağırır.
Gerçekten insan, pek hırslı ve sabırsız yaratılmıştır. Kendisine fenalık dokunduğun-
42
KELAM 2
da sızlanır, feryat eder. Ona imkân verildiğinde ise pinti kesilir. (Meâric suresi 15–22.
ayetler.)
Arkadan çekiştirmeyi, yüze karşı eğlenmeyi adet edinen herkesin vay haline!
O ki, mal toplamış ve sonu sayıp durmuştu. O, malının kendisini ebedi kılacağını
zanneder. Hayır, andolsun ki o, hutameye atılacaktır. hutamenin ne olduğunu bilir
misin? Allah’ın tutuşturulmuş, yandıkça tırmanıp kalplerin ta üstüne çıkan ateşidir.
Onlar bu ateşin içinde uzatılmış sütunlara bağlanmışlar ve o vaziyette o ateş üzerlerine kapatılmıştır. (Hümeze suresi 1–9. ayetler.)
Onlar üstelik kıyameti yalan saydılar. Biz ise, kıyameti inkâr edenler için
sairi(alevli bir ateş) hazırladık. (Furkan suresi 11. ayet.)
... Rabb’lerini inkâr edenler için cehennem azabı vardır. O ne kötü dönüştür.
(Mülk suresi 5-6. ayetler.)
“Günahkârlara: sizi sakar denilen şu yakıcı ateşe sokan nedir? Diye uzaktan
uzağa sorarlar. Onlar da şöyle cevap verirler: biz namaz kılanlardan değildik yoksulu doyurmuyorduk, batıla dalanlarla birlikte dalıyorduk, ceza gününü de yalan sayıyorduk. Sonunda bize ölüm geldi, çattı. Artık şu şefaatçilerin şefaati onlara fayda
vermez. Böyle iken onlara ne oluyor ki, adeta aslandan ürküp kaçan yaban eşekleri
gibi hala öğütten yüz çeviriyorlar?” (Müddesir suresi 41–51. ayetler.)
“Allah zebanilere emreder: tutun onu! cahim denen cehennemin ortasına sürükleyin! Sonra başına azap olarak kaynar su dökün! Ve deyin ki: tat bakalım. Hani
sen kendince üstündün, şerefliydin! işte bu, şüphelenip durduğunuz şeydir.” (Duhân
suresi 47-50. ayetler.)
Aşağıda boş bırakılan yerlere ayetlerde geçen cehennemin özelliklerini ve cehenneme gitmeye yol açacak davranışları listeleyiniz.
Cehennemin özelliklerini
Cehennemlik davranışlar
43
KELAM 2
6. AHİRETE İMANIN DÜNYA HAYATINI
ANLAMLANDIRMAYA KATKISI
Her başlangıcın bir sonu vardır. İnsan bir çaba veya emek sarf etmeden önce
yapacağı işin sonucunda ne kazanacağını düşünmelidir. İnsan kendisini içinde bulduğu dünya hayatının da bir sonu olacağının farkında olmalıdır. Çünkü her an bir
var oluş ve sona erişle yüz yüzedir. Her yıl baharda yeşeren tabiat son baharda ölmektedir. Her an tanıdığı tanımadığı birçok insanın hayatı sonlanmaktadır.
Ahiretin var olduğunu ve ölümün bir yok oluş olmadığının farkında olan insan, ölümle ayrılmak zorunda kaldığı dostlarıyla ahirette karşılaşacağını bilir. Kendini onlarla buluşmaya hazırlar ve bu hayatta iyi ameller yapmaya çalışır.
Ahirete inanan ve orada yaptıklarının hesabını vereceğini bilen insan yaratılmışları Yaradan’dan ötürü hoş görür. Kimseyi incitmemeye, kırmamaya özen gösterir. İnsanlara iyilikle ve adaletle davranır. Bu dünyadaki davranışlarında sorumluluk
bilinciyle hareket eder. Kendine ve çevresindekilerin hukuklarına dikkat eder. İbadetlerini hakkıyla yerine getirmeye çalışır.
Ahiret inancı insanın haksızlıklar karşısında cesur olmasını sağlar. Bu dünyada
hayatını kaybetse de ötede bunun karşılığını alacağını bilir. Sahip olduğu değerler
uğruna canını vermekten çekinmez. Bir İngiliz komutan Çanakkale Muharebeleri
hakkında üstlerine rapor verirken söylediği şu cümle dikkat çekicidir: “Biz ölümden
nasıl kaçıyorsak onlar da ölüme öyle koşuyorlar.”
44
KELAM 2
ÖZET
İnsan çevresindeki olayları dikkatle incelediği zaman, atomdan galaksilere
kadar olağanüstü bir düzen ve intizamın var olduğunu fark edecektir. Kâinattaki
bu düzen ve intizam, her hadisenin bir amacının olduğuna ve her varlığın belli bir
amaçla yaratıldığına işaret etmektedir. İnsan, kâinatta var olan varlıklar arasında
özel bir yere sahiptir. Allah insanı en güzel şekilde yaratmış ve onu kendisine halife
yapmıştır.
Dünyada her varlığın bir varlık sebebi vardır. İnsanın yaratılış gayesi Allah’ı tanıyıp tanıtmak yalnız ona ibadet etmektir. Kâinattaki tüm varlıklar Allah’ın halifesi
olan insanın emrine verilmiş ve ona hizmet etmektedir. İnsan, dünyada nail olduğu
nimetlerden hesaba çekileceğini unutmayarak bu nimetlere karşı Allah’a şükretmelidir.
Ölüm ve hayat bütün canlılar için kaçınılması mümkün olmayan bir gerçektir.
Başka bir deyişle Allah’ın dışında her varlık ölümle yüzleşecektir Her canlı doğar, büyür ve ölür. Bir canlı ne kadar uzun yaşasa da sonunda ölecektir. Bu Yaradan’ın koyduğu bir kanundur. İnsan ölümle asıl yurdu olan ahirete bir kapı açmaktadır. Aslında
insan yokken onu dirilten varlık âlemine çıkaran Allah, daha sonra hesaba çekmek
için onu öldürendir.
Ahiret, kıyametin kopmasıyla başlayan ve sonsuza kadar sürecek bir hayattır.
Ahirete iman etmek İslam’ın temel iman esaslarından biridir. Ahiret hayatının varlığını her yıl gelen kışa ve ilkbahara bakarak daha kolay anlayabiliriz. Kışın gelmesiyle
kuru birer oduna dönen ağaçlar, ilkbaharın gelmesiyle dallarına su yürümekte yeniden canlanmaktadır.
Ahiret hayatı Kur’an-ı Kerim’de “kavuşma günü”, “toplanma günü”, “aldanma günü”, “sonsuzluk günü”, “hasret günü”, “hesap günü”, “din günü” ve “hüküm
günü” gibi isimlerle nitelenmiştir. Hiçbir itikadi mezhep ahiretin varlığını tartışma
konusu yapmamıştır.
İsrafil’in Sur’a üflemesiyle bütün âlemin ölümü gerçekleşecek ve kıyamet kopacaktır. Kıyametin kopmasıyla kâinattaki bütün varlıklar ölecek ve evrendeki düzen bozulacaktır. Sadece Allah var olacaktır. Kıyametin kopmasının üzerinden belli
bir süre geçtikten sonra İsrafil(a.s.) Sûr’a ikinci kez üfleyecektir. Bu üflemeyle hayatlarının hesabını vermek üzere insanlar kabirlerinden çıkacaklar ve ‘Mahşer’ adı verilen
büyük meydanda toplanacaklardır. Yeniden dirilmeye ‘Haşr’ adı verilir. Bu yeniden
diriltilmeye “Ba’sü Ba’de’l-Mevt” diyoruz.
İnsanın unutmaması gereken en önemli gerçek ölümdür. O, ölümünün ardından yaptıklarından ve yapabilecekken yapmadığı iyiliklerden hesaba çekilecektir.
İnsan dünyada ne yaparsa ahirette onun hesabını verecektir. İnsanın, dünya haya-
45
KELAM 2
tında iken yaptıkları ve yapamadıkları ‘Kiramen Katibin’ ismi verilen melekler tarafından yazılmaktadır. Yazılan bu ameller mahşer meydanında hesap günü ortaya
çıkacaktır. İnsan, hesap gününde amel defterleri verilecek ve yaptıklarından dolayı
sorguya çekilecektir. Bu sorgulamanın sonucunda insanın amelleri ‘Mizan’da tartılacaktır. Mizan, sözcük olarak ölçü ve tartı işinde kullanılan terazi anlamına gelmektedir. Ahirette ise günah ve sevapların iyilik ve kötülüklerin ölçülüp tartılacağı manevi
ölçü aleti anlamındadır.
İnsan, en mükemmel yer anlamına gelen ahsen-i takvim ile aşağıların aşağısın
ki yer anlamına gelen esfel-i safilin arasında yol alan bir varlıktır. Yani insan meleklerden üstün bir konuma da ulaşabilir, hayvanlardan daha aşağıya da inebilir. Bu
iki konum arasındaki yerini belirleyen onun davranışlarıdır. İnsanın ahsen-i takvime
yaklaşması için sahip olduğu imkânların değerini bilmesi ve onların hakkını vermesi
lazımdır. İnsan dünyada ne yaparsa ahirette onun karşılığını eksiksiz ve noksansız bir
biçimde görecektir.
Cennet Arapça “cenne” kökünden gelmektedir. Bu kelime gizlemek, örtmek
gibi anlamlara gelmektedir. Cennet kelime olarak bahçe, çok güzel ve ferahlık veren yer; meyvelik, ağaçların, suların ve gölgelerin bol olduğu yer anlamlarına gelir. Kur’an-ı Kerim’de cennet kadar cehennemden de bahsedilmektedir. Cehennem
Allah’ı inkâr eden onun emir ve yasaklarına uymayan ve günahı affedilmeyen insanların ahiret âleminde cezalandırılacakları yerdir.
Her başlangıcın bir sonu vardır. İnsan bir çaba veya emek sarf etmeden önce
yapacağı işin sonucunda ne kazanacağını düşünmelidir. İnsan kendisini içinde bulduğu dünya hayatının da bir sonu olacağının farkında olmalıdır. Çünkü her an bir
var oluş ve sona erişle yüz yüzedir. Ahiretin var olduğunu ve ölümün bir yok oluş
olmadığının farkında olan insan, ölümle ayrılmak zorunda kaldığı dostlarıyla ahirette karşılaşacağını bilir. Kendini onlarla buluşmaya hazırlar ve bu hayatta iyi ameller
yapmaya çalışır. Ahirete inanan ve orada yaptıklarının hesabını vereceğini bilen insan yaratılmışları Yaradan’dan ötürü hoş görür. Kimseyi incitmemeye, kırmamaya
özen gösterir. İnsanlara iyilikle ve adaletle davranır. Bu dünyadaki davranışlarında
sorumluluk bilinciyle hareket eder. Kendine ve çevresindekilerin hukuklarına dikkat
eder. İbadetlerini hakkıyla yerine getirmeye çalışır. Ahiret inancı insanın haksızlıklar karşısında cesur olmasını sağlar. Bu dünyada hayatını kaybetse de ötede bunun
karşılığını alacağını bilir. Sahip olduğu değerler uğruna canını vermekten çekinmez.
46
KELAM 2
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Ehl-i sünnet inancına göre haşirde diriliş hakkında aşağıdakilerden hangisi
söylenebilir?
A.
B.
C.
D.
Hem beden hem ruh ile olacaktır
Beden ile olacaktır
Ruh ile olacaktır
Diriliş olmayacaktır
2. Aşağıdakilerden hangisi ahiret inancının faydalarından değildir?
A.
B.
C.
D.
Kişiye hak ve görev bilinci verir
İnsanların kalbine barış duyguları saçar
İnsanlar dünyaya şiddetle bağlanırlar
Kendisiyle toplumuyla, çevresiyle barışık yaşar.
3. Aşağıdaki davranışlardan hangisi ahirete inanan insanda bulunmaması gereken
davranıştır?
A.
B.
C.
D.
Sorumluluk duygusu ile hareket etmek
Allah’ın rıza ve hoşnutluğunu düşünmek
İşlerinde rızık kaygısını gözetmek
Hesabını veremeyeceği işlerden kaçınmak
4. İnsanların öldükten sonra dirilip dünyada iken yaptıkları işlerden dolayı sorguya
çekilmek üzere toplandıkları yere ne denmektedir?
A.
B.
C.
D.
Haşir
Mahşer
Mizan
Sırat
5. “Ba’sü Ba’de’l-Mevt” deyimi neyi ifade etmektedir?
A.
B.
C.
D.
Amellerin tartılması
Sevap ve günahların yazılması
Öldükten sonra tekrar dirilme
Kıyametin kopması
47
KELAM 2
Œ
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . .
48
3. ÜNİTE
İNSAN VE KADERİ
İnsanlar rahatsızlandıkları zaman yakınlarının merhametini kazanmak
için “herhalde öleceğim.” derler. Ama şu gerçeği göz ardı ederler “ne kadar
uzun yaşarlarsa yaşasınlar bir gün ölecekler!”
Önemli olan uzun yaşamak değil hesabını verebileceğimiz bir hayat
yaşamaktır.
49
KELAM 2
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Kaza ve kader kavramlarını açıklayabilecek
2. İnsanın akıl sahibi, özgür ve sorumlu olmak gibi özelliklerini kader inancı
açısından fark edecek
3. Allah ve kulun iradesi arasındaki ilişkiyi kavrayacak
4. Ecel, ömür, rızık kavramlarının kaderle ilişkisini kuracak
5. Ecel, ömür, rızık ve tevekkül anlayışına Kur’an’dan örnekler verebilecek
6. Kader inancının bireyin tedbir almasına engel olmadığını kavrayacak
7. İnsanın yapmış olduğu davranışların kendi fiili ve tercihi olduğunu bilecek
8. Allah’ın, insanların arayış ve çabalarının karşılığını vereceğinin bilincinde
olacaksınız.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Kaza
İnsan
Kader
KELAM
Sorumluluk
Akıl
Özgürlük
50
KELAM 2
GİRİŞ
Evrendeki her varlığın bir kaderi olduğu gibi insanın da kendine özgü bir kaderi vardır. İnsanın kaderi özgür bir şekilde yaratılması, kendine akıl ve irade gücünün verilmiş olmasıdır. “İNSAN VE KADERİ” ünitesinin amacı, kader konusunda
doğru bilgiler vermenin yanı sıra yanlış bilgi ve algıları da düzeltmektir. Bu ünite ile
kaza ve kader, bunlarla ilişkilendirilen diğer kavramları, insanın kaderi ile ilgili olarak
akıl sahibi, özgür ve sorumlu olmak gibi özelliklerini öğreneceksiniz. Bunun yanında
İslam’ın ecel, ömür, rızık ve tevekkül anlayışına Kur’an’dan örnekler vererek kaza ve
kader inancının bireyin tedbir almasına engel olmadığını kavrayacaksınız.
1. KADER VE KAZA KAVRAMLARI
İnsan her gün çevresinde olağanüstü olaylarla karşılamaktadır. Her gün güneşin doğudan doğuşuyla başlamakta batıdan batışıyla sona ermektedir. Her yıl ilkbaharda çiçek açan gövdesine su yürüyen ağaçlar kışın yapraklarını dökmekte gövdesi
kupkuru bir hale gelmektedir. Yeniden baharın gelmesiyle o kupkuru gövde canlanmakta yer çekiminin tersine su yukarı doğru çıkmaktadır. Bu gibi örneklerin sayısını
çoğaltabiliriz. Bu olaylar dünyamızda ve kâinattaki olayların mükemmel bir denge
ve düzen içinde meydana geldiğini göstermektedir. Bu denge ve düzen Allah’ın
ezeli ilmiyle koyduğu kanunlarla meydana gelmiş ve devam etmektedir. Allah’ın
kâinatta koyduğu bu yasalar evrenin kaderidir.
Kader kelime olarak bir
şeyin sınırı, ölçme, takdir etme,
hükmetme, gücü yetme gibi anlamlara gelmektedir. Terim olarak
Allah’ın sonsuz ilmi ve kudretiyle
başlangıçtan sona kadar evrende
olacak olan her şeyi programlaması, bilmesi, takdir etmesi şeklinde
tanımlanabilir. Kur’an-ı Kerim’de
ise, ölçme, güç yetirme, kudret, ölçerek ve takdir ederek tayin, rızkı
daraltma, ölçüp-biçip hüküm verResim 03.01: Evrende mükemmel bir düzen ve denge me, Allah’ın irade ettiği küllî hüküm
vardır.
anlamlarında kullanılmıştır. Birçok
ayette kader kelimesi “her şeyi bir ölçü ve nizama göre tanzim” etmek teşkil etmek
anlamına gelmektedir. Kur’an-ı Kerim’de “Biz her şeyi bir ölçüye göre yaratmışızdır.”
(Kamer suresi 49. ayet.), “Hazinesi bizim katımızda olmayan hiçbir şey yoktur. Biz onu
ancak belli bir ölçüye göre indiririz.” (Hicr suresi 21. ayet.), “...Onun katında her şey bir
ölçü (miktar) iledir.” (Ra’d suresi 8. ayet.) buyrulmaktadır.
51
KELAM 2
UYUM
DÜZEN
Gece gündüzün devamlılığı
Dünya ile Güneş arasındaki
Gelgit olayı
Atmosfer tabakasının
Mevsimlerin oluşumu
Ay’ın Dünya’ya olan
Dünya’nın kendi etrafındaki
Allah her şeyi bir
ölçüye göre yaratmıştır
(Kamer suresi 49. ayet.).
Her cismin bir yörüngeCansız varlıkları
sinin olması
Canlı varlıkları
Mevsimlerin sürekliliği
Tabiat olaylarını
Gece ve gündüzün birbirini takip etmesi
KURALLAR
YARATMA
Allah’ın yaratmasındaki ölçüye ilişkin şema
ETKİNLİK
KADERDEN KADERE
Hicretin 17 veya 18. yılında, Şam civarında ‘Amevas taunu’ denilen veba salgını ortaya çıkmıştı. İlk çıkışı Filistin’in Amevas bölgesinde olduğu için bu isimle anılmıştır. Bu hastalıktan yirmi beş bin kişi ölmüştü ki, sahabenin büyüklerinden Hz. Ebu
Ubeyde bin Cerrah ve Hz. Muaz bin Cebel(r.a.) de bunlar arasındaydı.
O sene Hz. Ömer Şam’a gitmek için yola çıkmış, şehrin dışında Şam valisi Ebu
Ubeyde ve ordu komutanları tarafından karşılanmıştı. Şam’da şiddetli taun (veba)
salgını olduğunu öğrenen halife, çevresindeki sahabilerle istişare ettikten sonra,
Şama girmekten vaz geçerek geri dönmeye karar vermişti. Ebu Ubeyde Hazretleri:
– Allah’ın kaderinden mi kaçıyorsun? diye itiraz edince, Hz. Ömer’de ona şöyle
demişti:
– Evet; Allah’ın kaderinden, yine onun kaderine kaçıyoruz. Sen develerini bir
tarafı çorak, bir tarafı otlak bir yere götürsen de, onları hem çorakta hem otlakta
otlatsan, ikisinde de Allah’ın kaderiyle otlatmış olursun.
Yanındakilerle birlikte Medine’ye dönen Hz. Ömer, salgın hastalığın etrafı sardığını duyunca, Ebu Ubeyde’yi Şam’dan çıkarabilmek için ona şöyle bir mektup gönderdi:
52
KELAM 2
‘Sana selam olsun. Şu anda sana ihtiyacım var. Seninle bir hususta istişare
yapmak istiyorum. Bu sebeple mektubu aldığında hemen yola çık.’
Hz. Ömer’in maksadını anlayan Ebu Ubeyde Hazretleri ise şu cevabı yazdı:
‘Ey mü’minlerin emiri! Senin bana niçin ihtiyacın olduğunu biliyorum. Fakat
ben Müslüman askerler arasındayım, kendimi onlara tercih edemem. Allah hakkımızdaki hükmünü uygulayıncaya kadar onlardan ayrılmak istemiyorum. Beni yanına çağırmaktan vazgeç!’
Hz. Ömer mektubu okuyunca ağlamaya başladı. Çevresindekiler:
– Ey müminlerin emiri! Ebu Ubeyde vefat mı etti yoksa? deyince:
– Hayır, ama vefat etmiş gibidir, karşılığını verdi.
Şam’da taundan vefat eden Hz. Ebu Ubeyde’nin yerine Hz. Muaz bin Cebel
Hazretleri idari vazifeyi üstlenmiş, onun da vefatından sonra Hz. Amr bin As onların yerine tayin edilmiştir. Amr bin As, salgından korunmak için insanları toparlayıp
dağlara çıkmıştır. O sırada veba salgını da sona ermiş, Hz. Ömer ise Amr’ın bu tedbirini hoş karşılamıştır.
Yukarıdaki olayı kaderin tanımını dikkate alarak inceleyiniz. Çıkardığınız ilkeleri aşağıya yazınız.
Kaza, Allah’ın ezeli ilmi ile bildiği şeylerin vakti geldiğinde olmasıdır. Kelime
olarak kaza hükmetme, karara bağlama, emretme, mahkeme etme, ödeme, bir işi
tam bir sağlamlıkla ve güvenle yapmak gibi anlamlara gelir. Kaza kelimesi Kur’an-ı
Kerim’de emir, hüküm, karar, yargılama, ilan, beyan ve yaratma anlamlarında kullanılır. Örneğin bir ayette “Rabb’in, kendisinden başkasına asla ibadet etmemenizi,
anaya babaya iyi davranmanızı kesin olarak emretti…” (İsrâ suresi 23. ayet.)
Kaderi üç boyutta ele alabiliriz. Birincisi evrende var olan kanunlardır. Bunlar
fiziksel, biyolojik ve toplumsal kanunlardır. Allah’ın koyduğu bu kanunlar değişmez.
Örneğin itme çekme kuvveti, yer çekimi kanunu gibi. Kur’an-ı Kerim’de bu yasalar
“sünnetullah” diye isimlendirilir. İkincisi insanın hayatında önemli olan fakat insanın iradesinin dışında olan olaylardır. Örneğin kişinin cinsiyeti, anne babası, ırkı vb.
53
KELAM 2
Üçüncüsü insanın kendi tercihiyle olan olaylardır. Örneğin kişinin iyilik yapması,
inanması, ibadet etmesi vb. Kur’an-ı Kerim’de bu konuyla ilgili olarak “Kim dünyanın yararını (sevabını) isterse ona ondan veririz, kim ahiret sevabını isterse ona da
ondan veririz. Biz şükredenleri pek yakında ödüllendireceğiz.” (Âl-i İmran suresi 145.
ayet.) buyrulmaktadır.
2. İNSANIN KADERLE İLGİLİ BAZI ÖZELLİKLERİ
İnsanın kaderle ilişkisini belirleyen ve onu Yaradan’ın emirleri karşısında muhatap kılan bazı özellikler vardır. Bunlar insanın akıl sahibi, özgür ve aynı oranda
sorumlu olmasıdır.
Kişinin anne ve
İnsan
babası
eylemlerinden
İnsan özgür bir
Yaşayacağı ömrü
Başına gelecek
olaylar
İNSANIN
HAYATINI
ETKİLEYEN
Boyu, ten rengi
Yaşadığı coğrafya
İnsana akıl
İnsana düşünme
İNSANIN EYLEMLER
İnsan iyiyi kötüyü
ayırt edebilecek
İnsana vahiyle
doğru yol
İnsan hayatını etkileyen bazı özellikleri gösteren kavram haritası
2.1. Akıl Sahibi Olmak
“Akıl kimde ise devlet ondadır.”
Akıl, insana verilmiş en büyük nimettir. İnsan aklı sayesinde iyiyi kötüden, yanlışı doğrudan ayırır. Kur’an-ı Kerim’de insana verilen kabiliyetlerden bahsedildikten
sonra ona iyiyi ve yanlışı gösterildiği söylenilmektedir; “Ona iki yolu (doğru ve eğriyi) gösterdik.” (Beled suresi 10. ayet.) Bu ve benzeri ayetlerde insanın doğruyu ve
yanlışı yapabilecek kapasitede yaratıldığını işaret etmektedir. Yine birçok ayette de
örnekler verildikten sonra “…hiç düşünmez misiniz?”, “…akıl etmiyor musunuz?”
hitabıyla insandan karşılaştığı hadiseler hakkında düşünmesi, araştırması ve fikir yürütmesi istenmektedir. İnsan bu şekilde doğruyu eğriden ayırır. Bu şekilde inanılan
bilgi ve yaşanan hayat gerçek anlamını bulur.
İnsan akıl sahibi olduğu için Allah’ın emir ve yasaklarına muhatap olmuştur.
Akıl nimetinden mahrum olan bir insan yaptıklarından ve söylediklerinden sorumlu
tutulamaz. “Aklı olmayanın dini de olmaz.” kuralı İslam Medeniyetinde kabul görmüş
bir prensiptir. Akıldan yoksun kimse Allah katında hesaba çekilmez. İnsan sonradan
bu özelliğini kaybetse o andan sonra yaptıklarından hesaba çekilmez.
54
KELAM 2
2.2. Özgür Olmak
İnsan, iyiyi veya kötülüğü, yanlışı veya doğruyu, inanmayı veya inanmamayı tercih etme konusunda özgürdür. İnsan aklıyla bilip doğru kabul ettiklerini hür
iradesiyle tercih eder. Kur’an-ı Kerim’de “Şüphesiz biz ona (doğru) yolu gösterdik.
İster şükredici olsun ister nankör.” (İnsan suresi 3. ayet.) buyrularak insanın iyilik ve
kötülük arasında hür bırakıldığı ifade edilir. Özgür olmayan bir insanın bazı yükümlülükler üzerinden kalkar. Örneğin hapse düşmüş biri Cuma namazını kılmak zorunda değildir. İnsan bu tercihinin sonucunda olduğu gibi karşılaşacağı tüm sonuçlara
katlanmak zorundadır.
İnsanın sınırlı iradesi “cüz-i irade” olarak adlandırılır. Çünkü insan her istediğini yapamaz. Örneğin kalbinin çalışması, kanın vücudunda dolaşması veya nefes
almadan hayatta kalmak vb. birçok durum insanın iradesinin dışındadır. Allah’ın iradesi ise “külli irade”dir. O bir şeyin olmasını istediğinde o şey anında olur. Kur’an-ı
Kerim’de bu konuda “O bir şeyi dilediği zaman sadece ‘ol’ der. O da oluverir.” (Yasin
suresi 82. ayet.) buyrulmaktadır.
Hicri birinci asırda ortaya çıkan Cebriye insanın iradesinin olmadığını ve kulun
Allah’ın takdir ettiği fiilleri yapmak zorunda olduğunu ileri sürmüşlerdir. Cebriye’ye
tepki olarak ortaya çıkan Kaderiye mezhebi de insanın fiillerinde tamamen hür olduğunu savunur.
2.3. Sorumlu Olmak
Akıl sağlığı yerinde olan özgür bir insan dinin emir ve yasakları karşısında
yaptıklarından sorumludur. İnsan bu sorumluluğundan kurtulamaz. İnsan aklıyla
doğruyu yanlıştan ayırt eder. İradesiyle birini tercih eder. Bu tercihinin sonucunda
ortaya çıkan durumdan sorumlu olur. Kur’an-ı Kerim’de “…Yaptıklarınızdan mutlaka
sorumlu tutulacaksınız.” (Nahl suresi 93. ayet.) buyrulmaktadır.
İnsan “kaderim buymuş”, “alın yazısı” gibi nitelendirdiği durum karşısında
kendi sorumluluğundan kurtulamaz. Ortaya çıkan sonuçların sorumluluğundan kadere sığınarak kurtulamaz. Eğer insan akıl sağlığını ve/veya hürriyetini kaybederse
dinen sorumluluklarından kurtulur.
3. KADERLE İLİŞKİLENDİRİLEN BAZI KAVRAMLAR
3.1. Ecel ve Ömür
İnsanın dünyadaki hayatını etkileyen iki önemli kavram ecel ve ömürdür. Ecel
sözlükte süre, belirlenmiş vakit anlamlarına gelir. Kavram olarak ölüm için belirlenen
ve takdir edilen zaman , ölüm vakti anlamlarında kullanılır. Kur’an-ı Kerim’de “Allah
sizi topraktan yarattı ve sizin için bir ecel belirledi.” (En’âm suresi 2. ayet.) buyrulmak-
55
KELAM 2
tadır. Ömür ise her canlının doğumundan ölümüne kadar geçen sınırlı zaman
dilimine verilen addır. Her canlının belli
bir ömrü ve eceli olduğu gibi dünyanın
da, toplumların da, devletlerin de bir
ömrü ve eceli vardır. Fakat ömür kavramı
daha çok insan için kullanılmaktadır.
Her canlının ne kadar yaşayacağını,
ne zaman, nerede ve nasıl öleceğini Allah bilmektedir. Ölüm sebepleri ne olursa olsun ecel birdir ve değişmez. Fakat
insan ecelinin ne zaman ve nasıl olacağını bilmediği için tedbir almakla mükelleftir. İnsan tedbirini alır, kâinatta cari olan Resim 03.02: “Her nefis ölümü tadacaktır. Sizi bir
kanunlara uygun hayatını idame ettirir imtihan olarak kötülük ve iyilikle deneyeceğiz.
ama eceli geldiğinde ölür. Kimsenin eceli Hepiniz de, sonunda bize döndürüleceksiniz.”
ne ertelenir. Ne de önceye alınır. Kur’an-ı (Enbiyâ suresi 21. ayet.)
Kerim’de bu konuyla ilgili olarak “Allah
insanları(n ecelini)…belirli bir süreye kadar erteler. Süreleri dolunca onu ne bir saat
geciktirebilirler, ne de öne alabilirler.” (Nahl suresi 61. ayet.) buyrulur.
İtikadi mezhepler arasında ömrün uzayıp uzamayacağı konusu tartışılmıştır.
Mutezili ve Şii âlimler insanın iki ayrı ecelinin olduğunu ve ömrün uzayıp kısalabileceğini öne sürmüşlerdir. Bu iki eceli, tabi ecel ve ecel-i inkıta’ olarak adlandırmışlardır. Ehl-i sünnet âlimleri ise insanın tek ecelinin olduğunu bunun kaza veya hastalıkla değişmeyeceğini savunmuşlardır. İnsanın ölüm vaktinin onun eceli olduğunu
söylemişlerdir.
3.2. Rızık
Rızık sözlükte nasip, pay gibi anlamlara gelmektedir. Kavram olarak insanın
faydalanması için yaratılmış olan her şey rızıktır. Kur’an-ı Kerim’de “Müminler gayba
iman ederler, namazlarını en güzel biçimde kılarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan (Allah rızası için ihtiyaç sahiplerine) harcarlar.” (Bakara suresi 3. ayet.) buyrulur.
Rızık Allah’ın taahhüdü altındadır. Kur’an-ı Kerim’de “Yeryüzünde yaşayan bütün canlıların rızkı Allah’a aittir.” (Hûd suresi 6. ayet.) buyrulmaktadır. Ayette geçen
rızkı iki anlamda yorumlayabiliriz. İlk olarak ayette geçen rızkın Allah’a ait olmasından kastın Allah’ın dünyada canlılar için yaratmış olduğu her şey olduğudur. İkincisi
de Allah’ın her canlının ölmeyecek kadar rızkını taahhüt ettiğidir. Bütün canlılar rızık-
56
KELAM 2
larını Allah’ın onlara verdiği imkânlarla belli bir çaba harcayarak elde ederler. Allah,
insanların da rızıklarını helal yoldan aramalarını emreder. Bu nedenle, helalinden
rızık elde etmek için çalışmak en büyük ibadetlerden biridir. Allah çalışan çabalayanların emeğini boşa çıkarmaz. İnsan çalışmasının karşılığını mükâfatını mutlaka alır.
Eğer dünyada emeğinin karşılığını alamazsa öte dünyada mükâfatını görür. Kur’an-ı
Kerim’de “İnsan için ancak çalıştığı vardır.” ( Necm suresi 39. ayet.) buyrulmaktadır.
Resim 03.03: Allah insana birçok rızık vermiştir.
Dünya imtihan dünyasıdır. Herkes Allah’ın nasip ettiğiyle rızıklanır. Allah herkesin rızkını belirlemiştir; ancak rızkı arayıp bulmak insana aittir. İnsan bunu yaparken
Allah’ın emrine uygun olarak helal yollardan kazanmaya çalışmak durumundadır.
Allah bazı kimseleri zengin kılar, bazılarını da fakir. Burası imtihan dünyası olduğundan kimi mal ile kimi de hastalıkla imtihan olur. Zengin Allah için, sevdiği malından
zekât verebiliyor, fakirlere, öğrencilere yardım edebiliyorsa imtihanı geçebilir. Bazı
insanlar da içinde bulundukları imkânsızlıklara rağmen isyan etmeyip şükrediyorsa
değerlidir. Her insan verilen nimetleri değerlendirmekle sorumludur.
Mu’tezile ile Ehl-i Sünnet, haramların rızık olup-olamayacağı konusunda farklı
görüşler ileri sürmüşlerdir. Mu’tezile, rızkı “faydalanılması yasaklanmayan şey” veya
57
KELAM 2
“Allah’ın, sahibine üzerinde tasarruf hakkı tanıdığı şey” diye tanımlamaktadır. Onlara göre, helal yoldan elde edilmeyen şey, rızık değildir. Allah, haram yoldan kazanmayı da faydalanmayı da yasaklamıştır. Mu’tezile, haramı rızık olarak kabul etmez.
Ehl-i Sünnet’e göre, haram olan bir şey, onu yiyen ve kullanan için rızıktır. Helâl veya
haram insanın yediği içtiği ve faydalandığı her şey, rızıktır. Rızkın takdiri, yani canlıların yaşayabilmeleri için gerekenlerin tespit edilmesi Allah’a, rızkını arayıp bulmak
ve elde etmek ise canlılara aittir.
Mu’tezileye göre haram olan yiyecekler Allah’a nisbet edilemez, dolayısıyla rızık değildir. Bu bakımdan Mu’tezile, rızkı; “faydalanmaktan alıkonulmayan şeydir”
diye tanımlamıştır. Oysa yeryüzünde bulunan canlının rızkının Allah tarafından verildiği Kur’an-ı Kerim’de belirtilmiştir. İnsan kâfir de olsa mümin de olsa rızkı Allah’a
aittir.
3.3. Afet
İnsan hayatı boyunca birçok
olumsuzlukla karşılaşabilir. İnsanın
başına gelen olumsuzlukların bazıları afet olarak isimlendirilir. Afet
sözlükte bela, musibet, hastalık
gibi anlamlara gelir. Terim olarak
insan müdahalesi olmadan meydana gelen deprem, sel, fırtına vb.
musibet ve zararlar anlamında kullanılır.
Kur’an-ı Kerim’de “Göğü o
yükseltti ve mizanı(dengeyi) o
koydu. Sakın dengeyi bozmayın.” Resim 03.04: Sel, deprem vb. insan için bir imtihandır.
(Rahman suresi 7-8. ayetler.) buyrularak kâinatta cari olan kanunlara uymanın önemine dikkat çekmektedir. Dünya da
meydana gelen sel ve deprem gibi afetlerde meydana gelen can ve mal kayıplarının
birçoğu kişilerin gerekli tedbirleri almamaları olduğu gibi bazen de bu felaketlerin
sebebi ekolojik dengeyi bozan insanoğlu olabilmektedir. Kur’an-ı Kerim’de “İnsanların kendi elleriyle işledikleri yüzünden karada ve denizde fesat ortaya çıktı. Belki
vazgeçerler diye, yaptıklarından bir kısmını Allah onlara böylece tattırıyor.” (Rûm
suresi 41. ayet.) buyrulmaktadır. İnsan başına gelen veya gelebilecek afetlere karşı
yapabildiği bütün tedbirleri almalıdır. Örneğin dere yataklarına ve fay hatlarına ev
yapmamalı, evleri depreme dayanıklı imal etmeli, bitki örtüsüne zarar vermemelidir.
58
KELAM 2
3.4. Sağlık ve Hastalık
İslam kişinin madden ve manen sağlıklı bir hayat sürmesi için çeşitli tavsiyelerde bulunmuştur. Peygamberimiz yemekten önce ve sonra elleri yıkamayı, diş temizliğine ve beden temizliğine önem vermemizi tavsiye etmiştir. Salgın hastalıkların yayılmaması için “Kim bir yerde taun çıktığını duyarsa oraya gitmesin, kiminde olduğu
yerde bir hastalık çıkarsa oradan çıkmasın.” (Dağıstani, Ömer Ziyaeddin, Zübdetü’lBuhari, çev. : Fikri Yavuz, Hisar Yayınları, İsrailoğulları bahsi, 942. hadis.)tavsiyesinde
bulunmuştur.
İnsan hayatı boyunca birçok hastalığa uğrayabilir. Hastalıkta sağlıkta insan
içindir. Allah her hastalık için bir çare yaratmıştır. İnsan maruz kaldığı hastalık için
çare aramakla sorumludur. Ancak hastalığı için çare ararken Allah’a isyan etmemeli, başına gelenin bir imtihan olduğunu bilerek sabretmelidir. Kur’an-ı Kerim’de Hz.
Eyüp(a.s.)’ın hastalıklara gösterdiği sabır övülmüştür. Hem hastalıklar eğer insan
sabrederse günahlarının affına sebep olur.
3.5. Başarı ve Başarısızlık
Bakarsan bağ bakmazsan dağ olur. (Atasözü)
İnsan hayatında her zaman başarılı olmak ister. Bunun için emek ve çaba gösterir. Başarılı olmanın en önemli şartı çalışmaktır. Dinimiz çalışmaya büyük önem
verir. Kur’an-ı Kerim’de insanın çalışarak helalinden geçimini sağlamasını emreder.
Peygamberimiz de “Kimse elinin emeğinden hayırlı bir lokma yememiştir.” (Buhari,
Büyu’,15, 58; Müslim, Büyu’, 11) buyurmuştur.
Başarı da başarısızlıkta insanın iradesiyle yaptığı seçimin neticesidir. Kur’an-ı
Kerim’e göre gerçek başarı Allah’ın rızasını kazanacak işler yapmakla olur: “…Onlara
içinden ırmaklar akan ve orada ebedi kalacakları cennetler vardır. Allah onlardan
razıdır, onlarda Allah’tan. İşte bu büyük bir başarıdır.” ( Mâide suresi 119. ayet.)
3.6. Tevekkül
“Gerçek müminler ancak o müminlerdir ki, Allah anıldığı zaman yürekleri ürperir, âyetleri okunduğu zaman imanlarını arttırır. Ve bunlar yalnızca Rab’lerine tevekkül ederler.”
(Enfâl suresi 2.ayet.)
Tevekkül sözlükte, güvenmek, dayanmak, başkasına güvenip dayanmak ve işi
başkasına havale etmek anlamlarına gelir. Terim olarak da belli bir amaca ulaşmak
59
KELAM 2
için gerekli olan her türlü çalışmayı yapıp önlemi aldıktan sonra sonucu Allah’a havale etmek anlamına gelir.
İnançlı bir insanın en büyük özelliklerinden biri işlerinde Allah’a güvenmesi
ve ona dayanmasıdır. İnsan niyet ettiği, amaçladığı bütün davranışlarında sebepler
noktasında her türlü önlemi aldıktan elinden gelen bütün çabayı gösterdikten sonra sonucu Allah’tan bekler. Bütün bu davranışları sonucunda belki istediği hedefe
ulaşır veya ulaşamaz. Ama şunu bilmelidir ki istediği o sonucun kendisi için hayırlı
mı yoksa hayırsız mı olduğunu Allah’tan başka kimse bilemez. Kur’an-ı Kerim’de “…
Olur ki, bir şey sizin için hayırlı iken, siz onu hoş görmezsiniz. Yine olur ki, bir şey sizin
için kötü iken, siz onu seversiniz. Allah bilir, siz bilmezsiniz.” (Bakara suresi 216. ayet.)
buyrulmaktadır.
Müslüman gerekli çabayı göstermekle yükümlüdür. Bunun sonunda gelene
razı olur. Tevekkülün ikinci basamağı teslimdir. Allah, Müslümanlara tevekkülü emretmiş ve mütevekkil olanları sevdiğini haber vermiştir: “Bir de, daima diri olup, hiçbir zaman ölmeyen Allah’a tevekkül et.” (Furkan suresi 58. ayet.). Bir başka ayette
de “Kim Allah’a tevekkül ederse, O, ona yeter” (Talak suresi 31. ayet.) buyrulmuştur.
Hz. Peygamber (huzuruna girip de: ‘Devemi bağlayayım mı, yoksa tevekkül mü edeyim?’ diyen bedeviye) yüksek sesle, ‘Devenin dizine ipini vur, öyle tevekkül eyle!’ der
(Tirmizi, Kıyame, 60).
Tembellik ederek sonucu Allah’tan beklemek mütevekkillik değil tembelliktir.
İnançlı insan yapmaya niyetli olduğu her işte maddi sebepleri yaptıktan sonra başarıyı Allah’tan bekler. Her şeyi var edene dua ederek yalnızca ona güvenip dayanır.
Kur’an-ı Kerim’de “...Kararını verdiğin zaman da artık Allah’a dayanıp güven. Çünkü
Allah, kendisine dayanıp güvenenleri sever.” (Âl-i İmran suresi 159. ayet.) buyrulmaktadır.
İnançlı insan ne her şeyi kendisinin yaptığını iddia edecek kadar azgın ve kibirli, ne de hiç bir şey yapmadan başarılı olmayı bekleyecek kadar tembel ve uyuşuktur.
O yapacağı işlerde elinden gelebilecek bütün çabayı gösterecek kadar azimli, kararlı
ve çalışkandır. Ne yaparsa yapsın Allah dilemedikten sonra başarıya ulaşamayacağını idrak edecek kadar da bilinçlidir. Kur’an-ı Kerim’de “Müslümanlar sadece Allah’a
dayanıp güvensinler” (Âl-i İmran suresi 122. ayet.) buyrulmaktadır. Kur’an-ı Kerim’de
Hz. Yakup(a.s.)’ın oğullarına Mısır’a girerken ne yapacaklarını nasıl tedbir alacaklarını
anlatmış daha sonra tevekkül etmiştir; “…Ey oğullarım! Bir kapıdan girmeyin, ayrı
ayrı kapılardan girin ama ne yapsam hiçbir hususta sizden Allah’ın takdir ettiği şeyi
defedemem; hüküm Allah’a aittir. Ben ona tevekkül ettim ve tevekkül edecekler de
yalnız ona tevekkül etmelidirler.” (Yusuf suresi 67. ayet.)
60
KELAM 2
ETKİNLİK
Hak şerleri hayr eyler,
Sen sanma ki gayreyler,
Ârif ânı seyr eyler.
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse güzel eyler.
Sen Hakk’a tevekkül ol,
Tefviz et ve rahat bul,
Sabreyle ve râzı ol
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse güzel eyler.”
İbrahim Hakkı’nın yukarıdaki şiirini Hz. Ömer (r.a.)’ın “Allah’ın kaderinden
yine onun kaderine kaçıyorum.” sözünü de dikkate alarak tevekkül açısından yorumlayınız.
3.7. Hayır ve Şer
Hayır sözlükte servet, mal, ibadet. ilim hikmet gibi anlamlara gelir. Kavram olarak dinin ve aklın yapılmasını iyi ve güzel gördüğü iştir. Şer ise kötü, fena, kötü iş,
bela ve musibet gibi anlamlara gelir. Terim olarak insanın kendine ve/veya başkasının zararına olan Allah’ın gazabını gerektiren kötü sözler, inançlar, davranışlardır.
İnsan hayatı boyunca iradesiyle hayrı veya şerri tercih edebilir. Kur’an-ı
Kerim’de insana iki yolunda gösterildiği ve bunun sonucunda seçimin ona ait olduğu belirtilmiştir. İnsan işlediği hayrında yaptığı şerrinde karşılığını görecektir.
Kur’an-ı Kerim’de “Kim zerre kadar hayır yaparsa karşılığını görür, kim de zerre kadar
şer işlerse o da karşılığını görür.” (Zilzal suresi 7-8. ayetler.) buyrulmaktadır.
Kelamcılar arasında hayır ve şer (husun-kubuh) meselesi yoğun biçimde tartışılmıştır. Hayrı ve şerri Allah mı yaratır yoksa insan mı işler sorusuna cevap aranmıştır. Mu’tezile’ye göre, insan kendi fiil ve davranışını kendisini yaratır. İnsan ister iyiyi,
ister kötüyü yapar. Yaptığı fiillerinin yaratılması kendisine aittir. Mu’tezilî anlayışa
göre, Allah kötüyü irade etmez. Çünkü kötüyü dilemek, bizzat kötülüktür. Allah’tan
böyle bir şeyin sadır olması ise düşünülemez. İnsan kendi fiilini yaratma konusunda
tam bir güce sahiptir. Tercihinde de tam anlamıyla özgürdür.
61
KELAM 2
3.8. Hidayet ve Dalalet
Hidayet, irşat etmek, doğru yolu göstermek, rehberlik yapmak ve istenilene
ulaştıracak şeye işaret etmek anlamlarına gelmektedir. Terim olarak, küfür, şirk ve sapıklıklardan kurtulmak doğru ve hak olan İslam yoluna ulaşmaktır. Kur’an-ı Kerim’de
“…hak yol Allah’ın yoludur.” (Bakara suresi 120. ayet.) buyrulmaktadır. Dalalet sözlükte doğru yoldan sapma, sapkınlık, şaşırma, bocalama, tereddüt etme gibi anlamlara
gelir. Kavram olarak insanın Hak’tan yüz çevirip batıla yönelmesi, ilahî buyruklara
aykırı davranması anlamına gelir. Kur’an-ı Kerim’de “dâll” ve “dalâl” hem peygamberler hem de kâfirler için kullanılmıştır: “(Kardeşleri) dediler ki: Yusuf’la kardeşi babamıza bizden daha sevgilidir. Halbuki bizler birbirine bağlı bir toplumuz. Herhalde
babamız apaçık bir hata (dalâl) içindedir.” (Yusuf suresi 8. ayet.) Bir diğer ayette de
putperestler için kullanılmıştır: “Hani İbrahim, babası Âzer’e, “Sen putları ilâh mı ediniyorsun? Şüphesiz, ben seni de, kavmini de apaçık bir sapıklık içinde görüyorum”
demişti.”
Hidayet ve dalalet Allah’tandır. Ancak Allah’ın insana hidayet etmesi veya onu
saptırması insanın yapıp ettiklerinden dolayıdır. Sünni kelâmcılara göre “Allah dilediğini saptırır. Dilediğine de hidayet vardır.” (Fatır suresi 8. ayet.) mealindeki ayette
kastedilen şudur: Allah dilediği kimse için hidayeti, dilediği kimse için de sapıklığı o şahısta yaratır. Allah’ın bir kul için sapıklığı yaratması o kulun iradesini kötüye
kullanmasından başka bir şey değildir. Bu konuda Kur’an-ı Kerim’de “…sana gelen
kötülük kendindendir…” (Nisa suresi 79. ayet.) buyrulmaktadır. Yüce Allah, kimselere hidayeti nasip etmemesinin sebepleri kişinin “Yalancılık ve küfürde ısrar etmesi”
(Zümer suresi 3. ayet.), “yalan söylemesi” (Mü’min suresi 28. ayet.), “zâlim ve fâsık olması” (Âhkâf suresi 10. ayet, Saf suresi 5,7. ayetler vb.) olarak açıklar. Bir kimsenin, Allah
dilemedikçe, Peygamber’in istemesiyle hidayete kavuşamayacağı Kur’an-ı Kerim’de
şöyle ifade edilir: “Ey Muhammed şüphesiz sen, sevdiğini hidayete erdiremezsin. Fakat Allah, dilediğini hidayete erdirir. O, hidayete erecekleri çok iyi bilir.” (Kasas suresi
56. ayet.)
Sonuç olarak, bir kimse hidayeti yüce Allah’tan istemeli ve bu hali ömür
boyu korumak için, salih amel işlemeli, iradesinin hakkını vermelidir. Allah, irade-i
cüz’iyesini hak yola dönmek için kullanan ve iyi hal gösteren kimseleri doğru yola
iletir.
62
KELAM 2
ÖZET
Kader kelime olarak bir şeyin sınırı, ölçme, takdir etme, hükmetme, gücü yetme gibi anlamlara gelmektedir. Terim olarak Allah’ın sonsuz ilmi ve kudretiyle başlangıçtan sona kadar evrende olacak olan her şeyi programlaması, bilmesi, takdir
etmesi şeklinde tanımlanabilir.
Kaza, Allah’ın ezeli ilmi ile bildiği şeylerin vakti geldiğinde olmasıdır. Kelime
olarak kaza hükmetme, karara bağlama, emretme, mahkeme etme, ödeme, bir işi
tam bir sağlamlıkla ve güvenle yapmak gibi anlamlara gelir. Kaza kelimesi Kur’an-ı
Kerim’de emir, hüküm, karar, yargılama, ilan, beyan ve yaratma anlamlarında kullanılır.
Kaderi üç boyutta ele alabiliriz. Birincisi evrende var olan kanunlardır. Bunlar
fiziksel, biyolojik ve toplumsal kanunlardır. Allah’ın koyduğu bu kanunlar değişmez.
Örneğin itme çekme kuvveti, yer çekimi kanunu gibi. Kur’an-ı Kerim’de bu yasalar
“sünnetullah” diye isimlendirilir. İkincisi insanın hayatında önemli olan fakat insanın iradesinin dışında olan olaylardır. Örneğin kişinin cinsiyeti, anne babası, ırkı vb.
Üçüncüsü insanın kendi tercihiyle olan olaylardır.
İnsanın kaderle ilişkisini belirleyen ve onu Yaradan’ın emirleri karşısında muhatap kılan bazı özellikler vardır. Bunlarda insanın akıl sahibi, özgür ve aynı oranda
sorumlu olmasıdır.
Akıl, insana verilmiş en büyük nimettir. İnsan aklı sayesinde iyiyi kötüden, yanlışı doğrudan ayırır. Kur’an-ı Kerim’de insana verilen kabiliyetlerden bahsedildikten
sonra ona iyiyi ve yanlışı gösterildiği söylenilmektedir.
İnsan akıl sahibi olduğu için Allah’ın emir ve yasaklarına muhatap olmuştur.
Akıl nimetinden mahrum olan bir insan yaptıklarından ve söylediklerinden sorumlu
tutulamaz. “Aklı olmayanın dini de olmaz.” kuralı İslam Medeniyetinde kabul görmüş bir prensiptir. Akıldan yoksun kimse Allah katında hesaba çekilmez. İnsan sonradan bu özelliğini kaybetse o andan sonra yaptıklarından hesaba çekilmez.
İnsan, iyiyi veya kötülüğü, yanlışı veya doğruyu, inanmayı veya inanmamayı
tercih etme konusunda özgürdür. İnsan aklıyla bilip doğru kabul ettiklerini hür iradesiyle tercih eder.
İnsanın sınırlı iradesi “cüz-i irade” olarak adlandırılır. Çünkü insan her istediğini
yapamaz. Örneğin kalbinin çalışması, kanın vücudunda dolaşması veya nefes almadan hayatta kalmak vb. birçok durum insanın iradesinin dışındadır. Allah’ın iradesi
ise “külli irade”dir. O bir şeyin olmasını istediğinde o şey anında olur.
Akıl sağlığı yerinde olan özgür bir insan dinin emir ve yasakları karşısında yaptıklarından sorumludur. İnsan bu sorumluluğundan kurtulamaz. İnsan aklıyla doğ-
63
KELAM 2
ruyu yanlıştan ayırt eder. İradesiyle birini tercih eder. Bu tercihinin sonucunda ortaya çıkan durumdan sorumlu olur.
İnsanın dünyadaki hayatını etkileyen iki önemli kavram ecel ve ömürdür. Ecel
sözlükte süre, belirlenmiş vakit anlamlarına gelir. Kavram olarak ölüm için belirlenen
ve takdir edilen zaman, ölüm vakti anlamlarında kullanılır.
Her canlının ne kadar yaşayacağını, ne zaman, nerede ve nasıl öleceğini Allah
bilmektedir. Ölüm sebepleri ne olursa olsun ecel birdir ve değişmez. Fakat insan
ecelinin ne zaman ve nasıl olacağını bilmediği için tedbir almakla mükelleftir. İtikadi
mezhepler arasında ömrün uzayıp uzamayacağı konusu tartışılmıştır.
Rızık sözlükte nasip, pay gibi anlamlara gelmektedir. Kavram olarak insanın
faydalanması için yaratılmış olan her şey rızıktır.
Dünya imtihan dünyasıdır. Herkes Allah’ın nasip ettiğiyle rızıklanır. Allah herkesin rızkını belirlemiştir; ancak rızkı arayıp bulmak insana aittir. İnsan bunu yaparken
Allah’ın emrine uygun olarak helal yollardan kazanmaya çalışmak durumundadır.
İnsan hayatı boyunca birçok olumsuzlukla karşılaşabilir. İnsanın başına gelen
olumsuzlukların bazıları afet olarak isimlendirilir. Afet sözlükte bela, musibet, hastalık gibi anlamlara gelir. Terim olarak insan müdahalesi olmadan meydana gelen
deprem, sel, fırtına vb. musibet ve zararlar anlamında kullanılır.
İslam kişinin madden ve manen sağlıklı bir hayat sürmesi için çeşitli tavsiyelerde bulunmuştur. Peygamberimiz yemekten önce ve sonra elleri yıkamayı, diş temizliğine ve beden temizliğine önem vermemizi tavsiye etmiştir.
İnsan hayatında her zaman başarılı olmak ister. Bunun için emek ve çaba gösterir. Başarılı olmanın en önemli şartı çalışmaktır. Dinimiz çalışmaya büyük önem
verir. Kur’an-ı Kerim’de insanın çalışarak helalinden geçimini sağlamasını emreder.
Tevekkül sözlükte, güvenmek, dayanmak, başkasına güvenip dayanmak ve işi
başkasına havale etmek anlamlarına gelir. Terim olarak da belli bir amaca ulaşmak
için gerekli olan her türlü çalışmayı yapıp önlemi aldıktan sonra sonucu Allah’a havale etmek anlamına gelir.
İnançlı bir insanın en büyük özelliklerinden biri işlerinde Allah’a güvenmesi
ve ona dayanmasıdır. İnsan niyet ettiği, amaçladığı bütün davranışlarında sebepler
noktasında her türlü önlemi aldıktan elinden gelen bütün çabayı gösterdikten sonra sonucu Allah’tan bekler.
Hayır sözlükte servet, mal, ibadet. ilim hikmet gibi anlamlara gelir. Kavram olarak dinin ve aklın yapılmasını iyi ve güzel gördüğü iştir. Şer ise kötü, fena, kötü iş,
bela ve musibet gibi anlamlara gelir. Terim olarak insanın kendine ve/veya başkasının zararına olan Allah’ın gazabını gerektiren kötü sözler, inançlar, davranışlardır.
64
KELAM 2
Allah, insana doğru ve yanlışı ayırma gücü, yani akıl vermiştir. Ayrıca, insanlara
doğru yolu göstermek için peygamberler ve kitaplar da göndermiştir. İnsanlara emir
ve nehiylerde bulunmuştur. Bütün bunlar, Allah’ın insanlara seçme hürriyeti ve bir
fiili yapabilmek için gerekli gücü verdiğini gösterir.
Hidayet, irşat etmek, doğru yolu göstermek, rehberlik yapmak ve istenilene
ulaştıracak şeye işaret etmek anlamlarına gelmektedir. Terim olarak, küfür, şirk ve
sapıklıklardan kurtulmak doğru ve hak olan İslam yoluna ulaşmaktır.
Sonuç olarak, bir kimse hidayeti yüce Allah’tan istemeli ve bu hali ömür
boyu korumak için, salih amel işlemeli, iradesinin hakkını vermelidir. Allah, irade-i
cüz’iyesini hak yola dönmek için kullanan ve iyi hal gösteren kimseleri doğru yola
iletir.
65
KELAM 2
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Kaza ve Kader kavramlarının Allahın hangi sıfatlarıyla ilgisi yoktur?
A.
B.
C.
D.
İlim
Kelam
Kudret
İrade
2. Hangisi insanın hür iradeye sahip olduğunu kabul etmeyen mezheplerdendir?
A.
B.
C.
D.
Maturidiye
Mutezile
Selefiyye
Cebriye
3. Kaderle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Kader; iyi, kötü, acı tatlı, canlı ve cansız her şeyi Yüce Allah’ın bilmesidir.
B. Yüce Allah’ın evrendeki düzen ve oluşu önceden bilip takdir etmesine kader
denir.
C. Kader, Yüce Allah’ın ilim ve irade sıfatlarının gereğidir
D. Yüce Allah’ın kimin nasıl yaşayacağını belirlemesine kader denir
4. İnsanların bir şeyi yapıp yapmamaya karar verme gücüne ne denir?
A.
B.
C.
D.
Beceri
Tevekkül
İrade
Kader
5. 11 Ağustos 1999 günü güneş tutulması gerçekleşmiştir. Bu olayın gerçekleşmesini
aşağıdaki terimlerden hangisi ile ifade edebiliriz?
A.
B.
C.
D.
Kaza
Kader
Tevekkül
Cüz’i irade
6. “Müslüman’ın, yapacağı işlerde tüm görünen sebeplere sarılması, alınması
gereken önlemleri alması, çalışıp gayret göstermesi ve sonuç olarak sadece
Allah’a dayanmasıdır.” şeklinde ki tanımlamayı aşağıdaki seçeneklerden
hangisiyle ifade ederiz?
A. Kader
66
B. Tevekkül
C. Kaza
D. İrade
KELAM 2
Œ
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . . . . . .................................... . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . . . . . .................................... . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . . . . . .................................... . . .
67
KELAM 2
Œ
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . .
68
4. ÜNİTE
KELAM İLMİNİN GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU
İnsanı düşündüğü aklettiği zaman değerini artırır. O zaman insan neyi,
nasıl düşünmelidir?
KELAM 2
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Günümüz kelam çalışmalarını öğrenecek
2. Günümüz kelam problemlerinin ortaya çıkış nedenlerini fark edecek
3. İnanmanın çeşitli biçimlerini öğrenerek İslam düşüncesi açısından değerlendirecek
4. Vahye dayanmayan inanç türlerinin sosyal hayattaki olumsuz tezahürlerini
fark ederek bunlara çözüm önerileri geliştirecek
5. Günümüz kelam çalışmaları hakkında bilgi sahibi olacaksınız.
ANAHTAR KAVRAMLAR
İnanç
Deizm
Çok Tanrıcılık
Tenasuh
KELAM
Gizemcilik
Reenkarnasyon
Satanizm
70
KELAM 2
GİRİŞ
Hz. Muhammed(sav), yaklaşık 23 yıl süren peygamberliği döneminde bir yandan Allah’tan aldığı vahiyleri insanlara iletmiş diğer yandan da onların düşüncelerini
meşgul eden sorunlara çözümler getirmiştir. Günümüzde Müslümanlar da karşılaştıkları sorunlara Kur’an ve sünnet ekseninde çözüm bulmak zorundadırlar. Kelam
diğer İslami disiplinlerden farklı olarak insanların inanç problemlerini tartışırken
inancı, akıl ve bilgi ile temellendirmenin yollarını da gösterir. “KELAM İLMİNİN GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU” ünitesi ile ile günümüz kelam çalışmalarını, problemlerini
ve bunlara yönelik çözüm önerilerini, farklı inanç biçimlerini ve bu yönelimlerin sosyal hayattaki yansımalarını öğreneceksiniz.
1. GÜNÜMÜZDE KELAM İLMİ
Kelam ilmi Peygamberimizden sonra ortaya çıkan inançla ilgili sorunlara ve
İslam’a karşı yöneltilen eleştirilere cevap vermek için gösterilen çabalar sonucunda
oluşmuştur. İslam’ın ilk zamanlarında kelam âlimleri Allah’ın zâtı ve sıfatlarıyla alakalı birçok eser vermiştir.
İslam dünyasında felsefenin yaygınlaşması, süreç içerisinde Müslüman olan
olan insanların eski kültürlerinden getirdikleri çeşitli unsurlar, çeşitli din ve kültürlerle başlayan ilişkiler gibi etkenler sonucunda kelamın konuları genişlemişti.
Günümüzde kelam ilmine dair çalışmaların ele aldığı hususlar şunlardır;
1. Allah’ın varlığını bilimsel verilerle ispat eden gaye nizam delili önem kazanmıştır. Materyalizmin Allah’ın varlığı hakkındaki iddialarına cevap vermek.
2. Kader inancının insanı özgür ve iradeden yoksun bulunduğu anlamına gelmediğine vurgu yapmak.
3. Nübüvvet, peygamberlerin getirdiği hidayete ilişkin bilgilerle temellendirmek.
4. İnancın bilimsel verilerle desteklenmesi gerektiğüi tezinden hareket eden
bazı kelam âlimleri melek ve cin gibi görünmeyen varlıkları duyularla algılanamayan mikrop vb. varlıklarla kıyaslayarak izah etmeye çalışmak.
5. Kadının toplumsal ve bireysel statüsü gibi konular incelenerek İslam’ın kadına verdiği hakların onun psikolojik ve fizyolojik yapısına uygun olduğu
açıklamak.
6. Yeni dönemde gayb âlemini ve gaybi bilgileri dışlayan bir akılcılık ve bilimcilik felsefesi olan moderniteye boyun eğmeme ve modernitenin hâkim olduğu bu dünyada vahyi de içine alan bir akılcılık geliştirmeye gayret etmek
71
KELAM 2
(Özervarlı, M. Sait, Kelamda Yenilik Arayışları, İSAM Yayınları, İstanbul 1998, s. 22-26,
53-89.).
Günümüzde kelam ilmi, İslam’ın klasik kültürünü irdelemiş ve gelenekle ilişkiyi koparmadan yeni bir dinî düşüncenin teşekkülüne kapı aralamıştır. Bu ilmî faaliyetler vahiy bilgileriyle akli istidlallerin yanı sıra sosyal ve pozitif bilimlerin sonuçlarından çıkan yorumları da dikkate alarak gelişmektedir. Böylece iman bilincini ve
dinî hayatı canlı tutmaya çalışmaktadır.
2. ÇAĞDAŞ KELAM PROBLEMLERİ
2.1. Deizm (Yaradancılık)
Deizm Latince’de “Tanrı” anlamına gelen “deus” kelimesinden gelmektedir.
XVI. yy’da Hıristiyan âleminde ortaya çıkmış felsefi bir akımdır( TDV İslam Ansiklopedisi, Deizm maddesi, c 9, s. 109.) Terim olarak deizm, tanrının varlığını ve onun
âlemin ilk sebebi olduğunu fakat daha sonra âleme müdahale etmediğini kabul
eden felsefi ekole verilen addır. Deist filozoflar, aklın peygamberlere ve vahye ihtiyaç duymaksızın tanrıya ulaşabileceğini iddia ederler. Bu inanca göre tanrı hiçbir
şekilde insan ve evrenle iletişim içinde değildir. O varlıkları yaratmış ve köşesine çekilmiştir. Akıl vahye ihtiyaç duymamaktadır.
Deizmin iki temel özelliğinden söz edebiliriz;
1. Âleme müdahale etmeyen bir ulûhiyet anlayışı,
2. Akla ve bilime duyulan güven.
Felsefe tarihçileri birinci anlayışı Aristotales’e dayandırırlar (Aydın, Mehmet S.,
Din Felsefesi, Selçuk Yayınları, Ankara, s. 173.). Deizm, esrarengiz Hıristiyan din anlayışını eleştiren, kilisenin otoritesine karşı çıkan yarı dini, yarı felsefi bir akımdır ( age.,
s. 176.) Deizm’i savunan meşhur simalardan bazıları şunlardır; Voltaire, Newton, J.J.
Rousseau.
İslam düşüncesi açısından baktığımızda, özellikle Mâturidî kelamcıların zaten
insanın aklı ile Allah’ın var ve bir olduğu sonucuna ulaşabileceğini kabul ettiklerini
görürüz. Ayrıca Allah’ın var ve bir olduğuna inanmak kadar onu tanımak, ona dua
etmek ve onu her an yanımızda hissetmekte önemlidir. İslam’a göre Yaradan-yaratılan ilişkisi bir defa olup bitmiş bir ilişki değildir. Allah, her an yaratan ve her an
insanın yardımındadır. Kur’an-ı Kerim’de “Göklerde ve yerde olan kimseler herşeyi
O’ndan isterler; O her an kâinata tasarruf etmektedir.” (Rahman suresi 29. ayet.) buyrulmaktadır. Başka bir ayette de “Andolsun ki insanı biz yarattık; nefsinin kendisine
fısıldadıklarını da biliriz. Biz ona şah damarından daha yakınız.” (Kaf suresi 16. ayet.)
buyrulmaktadır.
72
KELAM 2
2.2. Çok Tanrıcılık (Politeizm)
Çok tanrıcılık(Politeizm), tarih boyunca çeşitli şekillerde var olmuştur. Politeizm, birden çok tanrıya inanma, tapınma anlamına gelir. Kelime Yunanca poly
(çok) ve theoi (tanrı) sözcüklerinden türemiştir. İlk insan ve ilk peygamber Hz. Âdem
(a.s.)’dan sonra insanlar heva ve heveslerine uyarak tevhit inancından uzaklaşmışlardır Bunun sonucunda bir çok varlığa güç izafe ederek onlara ibadet etmeye başlamışlardır. Kur’an’da “De ki: Allah’tan başka tanrı olduğunu sandıklarınızı çağırın;
sizin bir sıkıntınızı gidermeye ve onu değiştirmeye güçleri yetmez.” (İsrâ suresi 56.
ayet.) buyrulmaktadır. İslam tarihinde bu inanç “şirk” olarak adlandırılır.
Tarihte bir çok kabile ve toplum tabiat olaylarına değişik güçler izafe ederek
onları tanrılaştırmıştı. Bazı toplumlarda da ölen iyi insanların ruhları tanrılaştırılmıştı.
Islamiyetten once Arap Yarımadasında da putperestlik hâkimdi. Her kabilenin ayrı
bir putu vardı.
İslam tevhit inancını hakim kılmak için gönderilmiş bir
dindir. Hz. Âdem(a.s.)’dan Hz.
Muhammed(s.a.v.)’ye kadar bütün
peygamberler bu amaç için gayret
göstermiştir. Kur’an’da “Andolsun
ki biz, ‘ Allah’a kulluk edin ve tağuttan sakının. ’ diye her ümmete bir
peygamber gönderdik…” (Nahl suresi 36. ayet.) buyrulmuştur. Dünyanın değişik coğrafyalarındaki ortak
ahlaki ilkeler ve değerler Allah’ın
Resim 04.01: İnsanlar birçok şeye tanrısal güç izafe
bütün insanlara peygamber gönetmişlerdir.
derdiğinin delilidir.
2.3. Gizemcilik (Mistisizm)
Gizemcilik, sezgi gücü ile Tanrı’ya ve eşyanın özü ile ilgili bilgiye ulaşılabilecegini savunan bir akımdır (Bolay, age., s.175.). İnsanın görünen nesnelerin ardındaki
gerçeğe ruhî tecrübe(vecd hali) ile ulaşabileceğini savunur. Gizemciliği tanrı ile birleşme sanatı olarak tanımlayanlar da olmuştur.
Gizemcilik(Mistisizm) dünyanın her yerinde, her çağda ve dinde değişik ve ortak özellikleriyle vardır. Ilk mistik anlayış eski Yunan’da paganist(putperest) dinlerde
görülmektedir. Kökü Grekçe “sır” anlamına gelen muste-rion kelimesinden gelmektedir.
73
KELAM 2
Mistisizmin en karakteristik yönü mensuplarının tanrı ile vasıtasız ilişki kurabileceği tezini savunmasıdır. Bütün mistiklere göre mutlak hakikatin varlığı aşkındır.
Kötülüğün kaynağı bilgi-sizliktir.
Mistisizmi inceleyen birçok Batılı yazar çalışmalarında İslâm tasavvufunu da
bu genel çerçeve içinde değerlendirmiştir. Tasavvufun İslam dışı kaynaklardan etkilendiği şeklindeki değerlendirmelerin bir temele dayandığını söylemek güçtür.
İslam tasavvufu tamamen Peygamber Efendimizin uygulamalarına ve sahabilerinin
yaşantısına dayanmaktadır.
2.4. Bilinemezcilik (Agnostisizm)
Bilinemezcilik (Agnostizm), insan aklının tanrı, evren gibi metafizik hakikatler
hakkındaki gerçeği bilemeyeceğini ileri süren bir felsefi akımdır. Yunanca “Bilinmez”
anlamına gelen “Agonustos” kelimesinden gelmektedir (Bolay, age., s. 3.). Bu akım
Arapça’da “bilmiyorum” anlamına gelen “Lâedriye” şeklinde ifade edilir. XIX. yüzyılda Batılı filozoflar tarafından benimsenmiştir.
İlk agnostik fikirler, eski Yunan ortaya çıkmıştır. Eski Yunan filozoflarından Protagoras insanın her şeyin ölçütü olduğunu ileri sürmüştür. Buna göre ölçü özne
olunca insanın bilgi ve inanç-larını belirleyen sabit bir gerçeklik ilkesi söz konusu
değildir. Aksine insanın algıları dış dünyanın gerçekliğini belirlemektedir. Dolayısıyla
gerçek herkese göre başkadır. Bu sebeple bir görüş diğe-rinden daha doğru veya
daha yanlış değildir. Bu fikirlerden hareketle Protagoras, tanrıların varlığı ve mahiyeti konusunda bilgi edinmenin insanın gücünü aştığı görüşündedir.
BİLGİ KUTUSU
1.
2.
3.
4.
5.
Agnostizm’de insan zihninin ve aklın reel değeri yoktur
Âlemin ilk ve son sebepleri akıl tarafından bilinemez
Agnostiklere gore “Tanrı vardır veya yoktur” denilemez.
Objektif bir bilgi yoktur
Meşhur agnostikler; A. Comte, Huxley, Spencer, Hamilton, Rıza Tevfik
Bölükbaşı’dır.
(Bolay, age., s. 4)
Agnostik ve septik öğreti İslam düşüncesinin erken dönemlerinden itibaren
tartışma konusu olmuştur. Bu tartışmaların ilk ortaya çıkışı klasik İslam düşünce
74
KELAM 2
geleneği içinde, özellikle kelamcılann sofistleri eleştirisi sonucundadır. Ebu Hafs elHaddâd ve İbnü’r-Râvendî gibi Şii eğilimli müelliflerin agnostik tarzdaki yaklaşımları
nazarî bilginin epistemolojik temellerini tehdit eder görünse de bunlar, Mu’tezile’nin
teşekkülünden itibaren kelâm ilmine duyulan yaygın güveni sarsmaya yetmemiştir.
Özellikle Bâtınî çevrelerin beslediği epistemolojik bunalımın Gazâlî gibi etkili bilginlerin gayretiyle aşılması sonucu agnostik ve septik tutumlar İslam düşünce geleneğinde yaygınlık kazanamamıştır.
İbn Teymiyye, filozofların tannnın sıfatları konusundaki düşünce ve tutumlarını
“mütecâhile” (bilgisizlik taslayanlar) kelimesiyle nitelemekte ve agnostiklerin temel
tezini onların ağzından. “Biz hakikatin ve bilginin var olup olmadığını bilmiyoruz”
şeklinde aktarmaktadır. Fahreddin Râzi ise metafizik bilginin imkânı açısından agnostik tutum geliştirenlerin kanıtlarını aktarmakta, cisimler hakkındaki bir meselede
bile şaşkınlık ve dehşete kapılan insan aklının cismani olmayan varlıkları, özellikle
Tanrı’yı bilme konusunda ne durumda olabileceği iddiasına dikkat çekmektedir.
Cürcani’nin bu düşünceye verdiği cevap şudur: Eğer bu filozoflar görüş ve tutumları ko-nusunda kesin bilgiye sahiplerse bu onların bilgisiz olmadıkları anlamına gelir. Eğer kesin bilgiye sahip olmadıklarını söylüyorlarsa iddialarının doğruluğu
teziyle çelişiyorlar demektir. Her iki durumda da bu fikrin temelsiz olduğu ortaya
çıkmaktadır.
Kur’an’a göre Allah’ın varlığı kâinatta bulunan ahenge ve kusursuz yapıya bakılarak anlaşılabilir. Nasıl bir resim veya yazı bir yazar veya çizerin varlığını ispat ediyorsa dünya, yıldızlar ve galaksiler de bir yaratıcıya işaret eder. Kur’an’da “Gökleri
yedi kat üzerine yaratan O’dur. Rahman’ın bu yaratmasında bir düzensizlik bulamazsın. Gözünü bir çevir bak, bir çatlak görebilir misin? Bir aksaklık bulmak için gözünü tekrar tekrar çevir bak; ama göz umduğunu bulamayıp bitkin ve yorgun düşer.”
(Mülk suresi 3-4. ayetler.) buyrulmaktadır.
2.5. Pozitivizm (Olguculuk)
İlk kez Fransız filozofu A. Comte(1798-1857) tarafından ortaya atılan bir felsefi
görüştür. Bu görüşe göre insan aklı eşyanın mahiyetini bilemez. Bilgiyi sadece deneyle öğrenebiliriz. Deneyle ispatlanamayan her bilgi metafiziktir, hayal ürünüdür.
Bu sebeple pozitivizm her türlü metafizik ve teolojik bilgiyi reddeder. Pozitivizm sosyalizm ve ampirizm( şüphecilik)’in bir terkibidir. Comte ahlakiliği fizyolojiyle, fizyolojiği kimyayla, kimyayı fizikle izah eder. Ona göre pozitif, ölçülebilir ve faydalı olandır.
İnsanın maddi ihtiyaçlarının yanında manevi ihtiyaçlarının olması pozitivizmin en büyük açmazlarından biridir. Peygamberimizde doğan her çocuğu inanma
ihtiyacı ile doğduğunu söyleyerek bu gerçeği vurgulamaktadır.
75
KELAM 2
BİLGİ KUTUSU
Pozitivizm’e göre; insan düşüncesi üç aşamadan geçmektedir. Bunlar; teolojik, metafizik ve pozitif haldir. Son aşamada metafizik’e ihtiyaç kalmayacak onun
yerini pozitif ilim alacaktır. Aksine ilim ilerledikçe metafiziğe, daha çok ihtiyacımız
artmaktadır. A. Comte, metafiziği inkar ettikten sonra sosyal prensiplerini Katolik
mezhebinden alan bir din kurar. Bu dinin tanrısı insanlık ve âlimler, mucizeleri ise
ilmi keşiflerdir. Comte’nin kurduğu insanlık dininin esaslarını izah eden “Pozitivizm
İlmihali” 1952 yılında Türkçe’ye çevrilerek M.E.B. tarafından basılmıştır. Beşir Fuad,
Ahmet Rıza ve Ziya Gökalp bu akımın tesirinde kalan yazarlarımızdandır.
(Bolay, age., s. 214-216.)
İslam’a göre Allah insana doğruyu ve yanlışı göstermiş, tercihi ona bırakmıştır.
İnsan aklı ve iradesiyle doğruyu ulabilir. Bu sebeple Maturidi kelamcıları peygamber
gelmese de insanın Allah’ın varlığını bulabileceğini söylerler. Netice itibariyle insandaki inanma ihtiyacı ve çağımızdaki bilimsel tezlerin bir yaratıcıdan söz etmeleri bu
düşüncenin artık savunulmasının zor olduğunu göstermektedir.
2.6. Tanrı Tanımazlık (Ateizm)
Tanrı tanımazlık, kâinatta bir yaratıcı gücün olmadığını savunan ve bunu ispata çalışan felsefi akımdır. Ateizmi benimseyenler; Allah’ı, ruhu ve ahiret hayatını
inkâr ederken evrenin de tesadüfen meydana geldiği görüşünü savunurlar. Ateizmde yalnızca Allah’ın varlığına inanmama yoktur. Allah’ın varlığına karşı olma, onun
yokluğunu ispatlama gibi bir davranışı da içerir.
Ateist düşünce XVIII. yüzyıl Avrupası’nda altın dönemini yaşamıştır. Diderot,
Baron ve Holbach gibi materyalistler, evrenin zamanın başlangıçından beri var olan
bir madde yığını olduğunu ve başka bir varlık âleminin olmadığını iddia etmişlerdir.
XIX. Yüzyılda Feuerbach, Marx, Engels, Nietzsche, Durkheim, Freud gibi düşünürler
ateist düşünceyi farklı bilim ve felsefe alanlarına uyguladılar. Ateizmin bu alanladaki
en büyük iddiası evrim teorisidir.
Ateizmin iddiaları karşısında en büyük gelişme ilmi sahada olmuştur. Bilimsel
çalışmalar artıkça Darvin ve arkadaşlarının fikirleri birer birer çürütülmüştür. Mesela
Darvin’in bütün canlıların tek hücreli bir canlıdan meydana geldiği iddiası türler arasında geçisin olmayacağının anlaşılmasıyla akim kalmıştır.
76
KELAM 2
Kur’an, Allah’ın varlığını ispat için insanın yakın çevresinden örnekler vermektedir. Kur’an’da “Gökleri ve yeri yaratan, gökten size su indirip onunla, bir ağacını
bile bitirmeye gücünüzün yetmediği, güzel güzel bahçeler meydana getiren (Allah)
mı? Yoksa Allah’ın yanında başka bir tanrı mı? ..Yoksa yeri, yaratıklarının oturmasına
elverişli kılan ve aralarında ırmaklar meydana getiren, yeryüzüne sabit dağlar yerleştiren, iki deniz arasına engel koyan (Allah) mı? Yoksa Allah’ın yanında başka bir
tanrı mı? .. Yoksa, darda kalana, kendisine yakardığı zaman karşılık veren, başındaki
sıkıntıyı gideren ve sizi yeryüzünün sahipleri yapan mı? Allah’ın yanında başka bir
tanrı mi? .. Yoksa, karanın ve denizin karanlıklarında size yol bulduran, rüzgarları rahmetinin önünde müjdeci gönderen mi? Allah’ın yanında başka bir tanrı mı? Allah,
koştukları eşlerden yücedir... Yoksa, önce yaratan, sonra da yaratmayı tekrar edecek
olan; size gökten ve yerden rızık veren mi? Allah’ın yanında başka bir tanrı mı? De
ki: “Eğer doğru sözlülerden iseniz, açık delilinizi getirin.” (Neml suresi 60-64. ayetler.)
buyrulmaktadır.
2.7. Nihilizm (Hiççilik)
Nihilizm, metafizik güç ve kuvvetleri yok sayan, mevcut olan güçlere ve değerlere karşı çıkan, hiçbir iradeye boyun eğmeyi ilke olarak kabul etmeyen görüşlerin
genel adıdır. Bu görüş, varlığı şüpheyle karşılar ve yok sayar; buna bağlı olarak da
her çeşit bilgi imkânını inkâr edip hiçbir doğru bilginin olamayacağını ileri sürer.
Nihilizm tarihte Eski Yunan Felsefesinde görülür. Yunan düşünürlerinden Gorgias, varlık ve bilgi ile ilgili nihilizmini şu üç önermede (hükümde) ortaya koyar: “Hiçbir şey yoktur”, “Birşey olsaydı da bilemezdik”, “Bilseydik de başkalarına bildiremezdik”. Bu görüşleriyle Gorgias, hem varlığı, hem de bilgi elde etme imkânını inkâr
eder. Ayrıca Sofistler ve Septikler, tenkit edilemeyen ve kendisinden şüphe edilemeyen hiçbir şeyin olmadığını ileri sürerler.
Nihilizm, evrendeki kötülüklere bakarak bunalımlı bir ruh hâliyle kâinatı okumaktır. Birçok alanda kendini gösteren bir akımdır. Ahlakta Nihilizm, hiçbir ahlakî
değeri ve kuralı tanımayan, sosyal baskı ve kontrolü kabul etmeyen bir felsefedir.
Bu felsefeyi Nietzsehe sistemleştirmiştir. Dostoyevski, Turgenief gibi romancılar tarafından bu ahlak tanımazlık romanlara konu olmuş ve işlenmiş, o çağın gençlerince
arzulanan, kabul gören bir anlayış haline gelmiştir. Siyasî alanda Nihilizm, özellikle
XlX. yüzyılda Rusyada tutunmuş bir akımdır. Önceleri yeni bir toplum düzeni kurmak isteği ile yerleşik düzeni tamamen ortadan kaldırmaya yönelik bir hareket iken;
daha sonra her türlü düzeni reddeden, toplumun, hiçbir sosyal kurumun ve kuruluşun fert üzerinde baskısını, otoritesini kabul etmeyen bir görüş halini almıştır.
İslam evrende bir düzenin var olduğunu ve bunun Allah’ın varlığının en büyük
delili olduğunu kabul eder. Bu gün elimizdeki bilimsel bulgular bu bilgileri destekler
mahiyettedir.
77
KELAM 2
2.8. Satanizm
Satanizm, tarih boyunca süregelmiş ve şeytanı kutsal bir varlık olarak yücelten
bazı mezheplerinde ona tapmayı emreden bir akımdır. Satanizm başta Hıristiyanlığa genel olarak da bütün dinlere ve onların getirdiği değerlere karşıdır. Her türlü düzene başkaldırmayı ilke edinmiştir. Satanizm’in birçok türü vardır; radikal satanizm,
teistik satanizm,modern satanizm vb.
Radikal satanizm canlı ve cansız alemde yegane gücün şeytanda olduğu görüşünü ileri sürer. Teistik satanistlerde, bir kişinin ne kadar çok kötülük yaparsa, şeytana o kadar yakın olacağına ve derecesinin de o alanda büyük olacağına yönelik
genel bir kanı vardır. Şeytana yakın olanın ise cehennemde fazla ceza çekmeyeceğini ve şeytanın hizmetinde zebanilik yapacağını öngörürler. Bunun yanı sıra, teistik
satanizmde, kökü oldukça geçmişe uzanan bir kurban ve kara büyü geleneğine de
rastlanmaktadır. Kendilerini, Şeytan’ın en seçkin topluluğu olarak gören ve gizliliğe
önem vermeleri nedeniyle günümüzde de ne tür törenler ve etkinlilikler yaptıklarına
dair çok fazla bilgi bulunmayan bir teistik satanizm de bir takım sembollere şeytani
vasıflar ve anlamlar yüklemeleri, sembolcülüğe önem verdiklerini göstermektedir.
Eski Mısır, Eski Roma ve Eski Yunan uygarlıklarında izlerine rastlanmaktadır.
“Modern Satanizm” diye de adlandırılan
LaVeyan Satanizm, Anton Szandor LaVey tarafından kurulan ve organize bir teşkilat haline
getirilen Satanist grubun adıdır.
Bu Satanist grubun temel hedefi, özel
olarak Hıristiyanlığa fakat genel olarak bütün
dinlere karşı “alternatif bir din” oluşturmaktır.
Satanist akımlar içerisinde kilisesi, yazılı törenleri, bayram günleri, din adamları olan ve organize bir din sayılan tek akımdır. Şeytani İncil,
Şeytan Kilisesi, ters haç gibi önemli kavram ve
ritüellerin Hıristiyanlıkta doğrudan karşıtları
vardır.
Resim 04.02: Satanizmin sembolü.
Satanizm bireysel yönüyle ruhsal bozulmanın işareti, toplumsal açıdan ise ahlaki çöküntünün, manevi değerlere yabancılaşmanın kaynağıdır.
İslam’a gore şeytan Allah’a isyan etmiş bir varlıktır. Kur’an’da şeytanın insanın
açık bir düşmanı olduğu vurgulanmaktadır. Allah, bu konuda şöyle buyurmaktadır;
“Ey insanoğulları! Ben size, şeytana tapmayın, o sizin için apaçık bir düşmandır, Bana
kulluk edin, bu doğru yoldur, diye bildirmedim mi?” (Yasin suresi 60-61. ayetler.) Baş-
78
KELAM 2
ka bir ayette de şeytanın inananlara zararının olamayacağı belirtilmektedir; “İşte o
şeytan ancak kendi dostlarını korkutur, inanmışsanız onlardan korkmayın, Benden
korkun.” (Âl-I İmran suresi 175. ayet.)
2.9. Tenasuh ve Reenkarnasyon
Reenkarnasyon (tenasüh), ruhun bedenin ölümünden sonra başka bir bedenle dünyaya tekrar geldiği- inancı şeklinde tarif edilmektedir. Reenkarnasyonla
tenasühün aynı anlama geldiğini söyleyenler olduğu gibi ruhun insandan insana
geçmesine reenkarnasyon, hayvana geçmesine ise tenasüh diyenler de vardır. Bu
inanca Eski Yunan, Mısır, Hint ve Mezopotamya Medeniyetlerinde rastlanır.
Reenkarnasyon hint dinlerinde karma doktrininin bir sonucudur. Karma doktirinine göre insanlar dört sınıftan birine mensup olarak doğar. Bunlar; 1. Savaşçılar
ve prensler, 2. Din adamları, 3. Çiftçi ve sanatkârlar, 4. Köleler ve paryalar. Bu inanışa
göre, ruh kendi derecesi içinde yüksek veya alçak olarak doğar. İnsan yaptıklarına
göre hayvan, bitki, insan veya tanrı şeklinde doğar. Bu doğuş, bir sebep sonuç ilişkisi
içinde gerçekleşir. Manevi ve ahlaki karşılık, yani yapılanların sonucu ruhun tenasuhu ile mümkün olur. Sonraki hayatta mutlu olmak, doğru harekete bağlıdır. Her
şahıs, işlerinden sorumludur. Ölümden korkmaya gerek yoktur. Devamlı yeniden
doğuşlarla insan, arzularına ulaşır, devamlı bir tatmin elde eder. O, tanrı Brahma’da
yaşar. Karma felsefesinde ahiret inancı yoktur. Bunun yerine sürekli ölüp, tekrar dünya hayatında aynı ruhla, fakat yeni bir bedenle dirilme inancı vardır.
Kur’an’da ölümün ve dirilişin bir kez olduğu bildirilmektedir. İnsan ölümünden
sonra tekrar diriltilecek ve hesaba çekilecektir. Kur’an’da “Sonunda, onlardan birine
ölüm geldiği zaman, der ki: ‘Rabbim, beni geri çevirki, geride bıraktığım (dünya)da
salih amellerde bulunayım.’ Asla, gerçekten bu, yalnızca bir sözdür, bunu da kendisi
söylemektedir. Onların önlerinde, diriltilip kaldırılacakları güne kadar bir engel (berzah) vardır.” (Mü’minun suresi, 99-100) buyrulmaktadır. Bir başka ayette de “Onların,
ateşin kenarına getirilip durdurulduklarında, “keşke dünyaya tekrar döndürülseydik, Rabbimiz’in ayetlerini yalanlamasaydık ve inananlardan olsaydık” dediklerini bir
görsen! Hayır; daha önce gizledikleri onlara göründü. Eğer geri döndürülseler yine
kendilerine yasak edilen şeylere dönerler. Doğrusu onlar yalancıdırlar. (En’âm suresi
27-28. ayetler.) buyrularak ölümden sonra dünyaya dönmenin imkânsızlığı vurgulanmaktadır.
Islam’da reenkarnasyon inancı red edilmiştir. Çünkü bu inanç ahiret inancına
bir alternative olarak savunulmaktadır. Insan doğumdan ölüme oradan cennete gitmeye namzet bir yolcudur.
79
KELAM 2
3. YENİ İLM-İ KELAM
Kelam ilmi, XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın başlarında yeni bir döneme girdi Çağın istek ve ihtiyaçlarına cevap verme zorunluluğunun doğurduğu bu yeni
dönem Yeni İlm-i Kelam dönemi olarak anılır. Bu dönemde uzun aradan sonra telif
eserler görülmeye başlanış. İtikadi konular çağın gereklilikleri de göz önüne alınarak
bilimsel ve çağdaş batı felsefesi ışığında yeniden ele alınmıştır.
Yeni dönemde akaidin temel konularını ihtiva eden kitaplar yazıldığı gibi
Allah’ın varlığına ve inkârcı akımların eleştirisine dair eserler de kaleme alınmıştır.
Çağdaş kelam âlimlerini ve eserlerinden bazılarını şöyle sıralayabiliriz;
t "CEàMMBUƌG)BSQßUÔTenkihu’l-kelâm fî ‘aka’idi ehli’l-İslâm (İstanbul 1911);
t "CEàMLBEƌSFM$F[BƌSƌÚ
Zikra zevi’l-fazl fi mutabakati erkani’l-İslami’l‘akl
t ƞ[NƌSMƌƞTNBƌM)BLL‘
Muhassalü’l-kelam ve’l-hikme/Yeni İlm i Kelâm
(İstanbul 1339 [1343]) / Mülahhas ilm-i Tevhid / Din-i İslam ve Din-i Tabii / elCevabü’s-sedid fi beyani dini’t-tevhid / el-Furkan beyne’t-tevfik ve’l-hızlan;
t .VIBNNFE"CEVIRisâletü’t-tevhîd (Kahire 1353);
t ƵƌCMÔ/VANÉOÔ ‘İlmü’l-Kelâm (Karaçi 1929) / Târîh- i ‘İlm- i Kelâm (Tahran 1332);
t ƵFICFOEFS[BEF'FMƌCFMƌ"INFE)ƌMNƌ
Allah’ı İnkar Mümkün müdür (İstanbul 1327) / Asr-ı Hamidi’de alem-i İslam ve sunusiler / Huzûr- ı Akl ve
Fende Maddiyyûnun Meslek i Dalâleti (İstanbul 1332) / Yeni Akaid (İstanbul
1923) / Üss-i İslâmYeni Akaid (İstanbul 1923);
t ½NFS/BTVIƌ#ƌMNFOMuvazzah İlm i Kelâm (İstanbul 1923);
t .VIBNNFE ƞLCBMThe Reconstruction of Religious Thought in Islam (Lahor
1989).
t ƞTNBƌM'FOOƌ&SUVǘSVMMaddiyyûn Mezhebinin İzmihlâli (İstanbul 1928);
t $FNÉMFEEÔOƌFM&GHBOÔ er-Red ‘ale’d-dehriyyîn (Kahire 1955);
80
KELAM 2
t .FINFU"Mƌ"ZOƌReybîlik Bedbinlik Lâilâhilik Nedir (İstanbul 1927);
t "CCBT.BINßEFM"LLBEAllah (Kahire 1964);
t ½NFS'FSÔE7FDEÔel-İslâm fî ‘asri’l-’ilm (Kahire 1932), el-Hadîkatü’l-fikriyye (Kahire 1901);
t 'FSƌU,BNİlmü Maba’de’t-tabîa (İstanbul 1343);
t #FLƌS5PQBMPǘMVAllah’ın Varlığı (Ankara 1979);
t "Mƌ"THBS)BMFCÔ Târîh i ‘İlm i Kelâm der Îrân ve Cihân i İslâm (Tahran 1373);
t 'BZTBM#FES"WO ‘İlmü’l-kelâm ve medârisüh (Kahire 1982);
t &Cß .VIBNNFE "Mƌ C "INFE‘İlmü’l-kelâm ‘alâ mezhebi Ehli’s-sünne ve’lcemâ’a (Kahire 1979);
t "Mƌ"CEàMGFUUÉIFM.BǘSƌCÔel-Fıraku’l-kelâmiyye el-İslâmiyye (Kahire 1986);
t "CEàMNFDÔE ƞCO )BNEF el-Medârisü’l-kelâmiyye biİfrîkıyye ilâ zuhûri’lEş’ariyye (Tunus 1986);
t .VIBNNFE4ÉMƌI.VIBNNFE4FZZƌEAsâletü ‘ilmi’l-kelâm (Kahire 1987);
t )BTBOC.VIBNNFEƞCOà’l-Hanefiyye, Bidâyetü ‘ilmi’l-kelâm fi’l-İslâm (Beyrut
1978);
t "SUIVS4UBOMFZ5SƌUUPOİslâm Kelâmı (Ankara 1983);
t )"VTUSZO8PMGTPOThe Philosophy of the Kalam (London 1976);
t #FLƌS5PQBMPǘMVKelâm İlmi: Giriş (İstanbul 1993);
t .4BƌU½[FSWBSM‘Kelâmda Yenilik Arayışları (İstanbul 1998);
t .BOBTU‘SM‘ ƞTNBƌM )BLL‘ Ú Telhisü’l-kelam fi berahin-i akaidi’lİslam / er-Risaletü’l-Hamidiyye / Tercüme-i risaleti’l-hamidiyye;
t $FNBMFEEƌO FM,BT‘Nƌ Delailü’t-Tevhid / Tarihu’l-Cehmiyye ve’lMu’tezile /Mev’izetü’l-mü’minin min ihya’i ulümi’d-din;
t #BCBO[BEF"INFE/BƌN
Hikmet Dersleri;
t &MNBM‘M‘.VIBNNFE)BNEƌ:B[‘S
Hak Dini Kur’an Dili / Metalib ve
Mezahib;
t ƵFZIàMƌTMBN.VTB,B[‘N&GFOEƌ
Külliyat-ı şeyhul-İslam Musa Kazım;
t .VIBNNFE'FSƌE7FDEƌ
el-Hadikatü’l-fikriyye fi isbati vücüdi’llah
bi’l-berahini’t-tabi’iyye / el-İslam fi’aşri’l-‘ilm / el-İslam dinü’l-medeniyye / elİslam dinü’l- hidaye ve’l-ıslah / el-Mer’etü’l-müslime / Nakdü Kitab Fi’ş-Şi’ri’lcahili / es-Siretü’l-Muhammediyye / Lord Kromer ve’l-İslam /Sefirü’l-İslam;
t "INFE&NƌO
el-Ahlak / Fecru’l-İslam / el-Mehdi ve’l-mehdeviyye;
81
KELAM 2
t "SBCLƌSMƌ)àTFZƌO"WOƌ
İlm-i Kelam Dersleri;
t #FEƌV[[BNBO4BƌE/VSTƌ
İman Hakikatleri / Lem’alar / Ma’rifetü’nNebi;
t .FINFUƵFNTFUUƌO(àOBMUBZ
Hurafattan Hakikata / İsbat-ı Vacib
ve Ruh Nazariyesi;
t )BTBO#BTSƌ±BOUBZ
Kur’an-ı Hakim ve Meal-i Kerim / Fıkh-ı ekber tercümesi.
82
KELAM 2
ÖZET
Kelam ilmi Peygamberimizden sonra ortaya çıkan inançla ilgili sorunlara ve
İslam’a karşı yöneltilen eleştirilere cevap vermek için gösterilen çabalar sonucunda
oluşmuştur. İslam’ın ilk zamanlarında kelam âlimleri Allah’ın zâtı ve sıfatlarıyla alakalı birçok eser vermiştir. Günümüzde kelam ilminin konuları Allah’ın varlığını bilimsel
verilerle ispat etmek, kader inancının insanı özgür ve iradesi ile ilişkisi, nübüvvet,
melek ve cin gibi konuların izahı, kadının toplumsal ve bireysel statüsü olmuştur.
Günümüzde kelam ilmi, İslam’ın klasik kültürünü irdelemiş ve gelenekle
ilişkiyi koparmadan yeni bir dinî düşüncenin teşekkülüne kapı aralamıştır. Bu ilmî
faaliyetler vahiy bilgileriyle akli istidlallerin yanı sıra sosyal ve pozitif bilimlerin sonuçlarından çıkan yorumları da dikkate alarak gelişmektedir. Böylece iman bilincini
ve dinî hayatı canlı tutmaya çalışmaktadır.
Deizm Latince’de “Tanrı” anlamına gelen “deus” kelimesinden gelmektedir.
XVI. yy’da Hıristiyan âleminde ortaya çıkmış felsefi bir akımdır. Terim olarak deizm,
tanrının varlığını ve onun âlemin ilk sebebi olduğunu fakat daha sonra âleme müdahale etmediğini kabul eden felsefi ekole verilen addır. Deist filozoflar, aklın peygamberlere ve vahye ihtiyaç duymaksızın tanrıya ulaşabileceğini iddia ederler. Bu inanca
göre tanrı hiçbir şekilde insan ve evrenle iletişim içinde değildir. O varlıkları yaratmış
ve köşesine çekilmiştir. Akıl vahye ihtiyaç duymamaktadır.
Çok tanrıcılık (Politeizm), tarih boyunca çeşitli şekillerde var olmuştur. Politeizm, birden çok tanrıya inanma, tapınma anlamına gelir. Kelime Yunanca poly
(çok) ve theoi (tanrı) sözcüklerinden türemiştir. Ilk insan ve ilk peygamber Hz. Âdem
(a.s.)’dan sonra insanlar heva ve heveslerine uyarak tevhit inancından uzaklaşmışlardır Bunun sonucunda bir çok varlığa güç izafe ederek onlara ibadet etmeye başlamışlardır. buyrulmaktadır.Islam tarihinde bu inanç “şirk” olarak adlandırılır.
Gizemcilik, sezgi gücü ile Tanrı’ya ve eşyanın özü ile ilgili bilgiye ulaşılabilecegini savunan bir akımdır. İnsanın görünen nesnelerin ardındaki gerçeğe ruhî
tecrübe(vecd hali) ile ulaşabileceğini savunur. Gizemciliği tanrı ile birleşme sanatı
olarak tanımlayanlar da olmuştur. Gizemcilik(Mistisizm) dünyanın her yerinde, her
çağda ve dinde değişik ve ortak özellikleriyle vardır.
Bilinemezcilik(Agnostizm), insan aklının tanrı, evren gibi metafizik hakikatler
hakkındaki gerçeği bilemeyeceğini ileri süren bir felsefi akımdır. Yunanca “Bilinmez”
anlamına gelen “Agonustos” kelimesinden gelmektedirİlk agnostik fikirler, eski Yunan ortaya çıkmıştır.
İlk kez Fransız filozofu A. Comte(1798-1857) tarafından ortaya atılan bir felsefi
görüştür. Bu görüşe göre insan aklı eşyanın mahiyetini bilemez. Bilgiyi sadece deneyle öğrenebiliriz. Deneyle ispatlanamayan her bilgi metafiziktir, hayal ürünüdür.
83
KELAM 2
Bu sebeple pozitivizm her türlü metafizik ve teolojik bilgiyi reddeder. Pozitivizm sosyalizm ve ampirizm ( şüphecilik)’in bir terkibidir.
Tanrı tanımazlık, kâinatta bir yaratıcı gücün olmadığını savunan ve bunu ispata çalışan felsefi akımdır. Ateizmi benimseyenler; Allah’ı, ruhu ve ahiret hayatını
inkâr ederken evrenin de tesadüfen meydana geldiği görüşünü savunurlar. Ateizmde yalnızca Allah’ın varlığına inanmama yoktur. Allah’ın varlığına karşı olma, onun
yokluğunu ispatlama gibi bir davranışı da içerir.
Nihilizm, metafizik güç ve kuvvetleri yok sayan, mevcut olan güçlere ve değerlere karşı çıkan, hiçbir iradeye boyun eğmeyi ilke olarak kabul etmeyen görüşlerin genel adıdır. Bu görüş, varlığı şüpheyle karşılar ve yok sayar; buna bağlı olarak
da her çeşit bilgi imkânını inkâr edip hiçbir doğru bilginin olamayacağını ileri sürer.
Nihilizm tarihte Eski Yunan Felsefesinde görülür.
Satanizm, tarih boyunca süregelmiş ve şeytanı kutsal bir varlık olarak yücelten
bazı mezheplerinde ona tapmayı emreden bir akımdır. Satanizm başta Hıristiyanlığa genel olarak da bütün dinlere ve onların getirdiği değerlere karşıdır. Her türlü
düzene başkaldırmayı ilke edinmiştir.
Reenkarnasyon (tenasüh), ruhun bedenin ölümünden sonra başka bir bedenle dünyaya tekrar geldiği- inancı şeklinde tarif edilmektedir. Reenkarnasyonla
tenasühün aynı anlama geldiğini söyleyenler olduğu gibi ruhun insandan insana
geçmesine reenkarnasyon, hayvana geçmesine ise tenasüh diyenler de vardır. Bu
inanca Eski Yunan, Mısır, Hint ve Mezopotamya Medeniyetlerinde rastlanır.
Kelam ilmi, XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın başlarında yeni bir döneme girdi Çağın istek ve ihtiyaçlarına cevap verme zorunluluğunun doğurduğu bu yeni
dönem Yeni İlm-i Kelam dönemi olarak anılır. Bu dönemde uzun aradan sonra telif
eserler görülmeye başlanış. İtikadi konular çağın gereklilikleri de göz önüne alınarak
bilimsel ve çağdaş batı felsefesi ışığında yeniden ele alınmıştır.
Yeni dönemde akaidin temel konularını ihtiva eden kitaplar yazıldığı gibi
Allah’ın varlığına ve inkârcı akımların eleştirisine dair eserler de kaleme alınmıştır.
84
KELAM 2
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi günümüzde kelam ilminin konularından biri
değildir?
A.
B.
C.
D.
Gaye ve nizam deliliyle Allah’ın varlığını bilimsel verilerle ispat
Güncel problemler ve sorunlara fıkhi çözüm bulmak
Nübüvvetin gerekliliğini ispatlamak
Melek ve cin gibi gaybi varlıkları aklen izaha çalışmak
2. Aşağıdakilerden hangi düşünce biçimi İslam inancına yakındır?
A.
B.
C.
D.
Politeizm
Deizm
Ateizm
Satanizm
3. Pozivitizm fikrini ortaya atan filozof kimdir?
A.
B.
C.
D.
Bacon
Protagoros
Comte
Darvin
4. Metafizik güç ve kuvvetleri yok sayan ,mevcut değerlere karşı çıkan herhangi bir
iradeye boyun eğmeyi kabul etmeyen görüşlerin genel adı nedir?
A.
B.
C.
D.
Nihilizm
Agnostizm
Satanizm
Pozivitizm
5. Aşağıdakilerden hangisi Yeni ilmi kelam döneminin âlimlerimizden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
Filibeli Ahmed Hilmi
Ömer Nasuhi Bilmen
Muhammed İkbal
Gazali
6. “Metalib ve Mezahib” adlı eser hangi âlimimizindir?
A.
B.
C.
D.
Abdüllatif Harputi
Babanzade Ahmet Naim
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır
Mehmet Ali Ayni
85
KELAM 2
Œ
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . .
86
5. ÜNİTE
DİN VE VİCDAN ÖZGÜRLÜĞÜ
İnsan ne kadar özgürdür, bunun bir sınırı olmalı mıdır?
KELAM 2
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. İslam dininin özgürlüğe verdiği önemin ve bunun bilimsel gelişmelere katkı sağladığının farkında olacak
2. Özgürlüklerin hem din seçmede hem de dinin içinde olduğunun bilecek
3. Laikliğin din ve devlet işlerini birbirinden ayırdığını kavrayacak
4. Laikliğin inanç ve davranış özgürlüğünün teminatı olduğunun bilincine varacaksınız.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Din
Özgürlük
Sorumluluk
Laiklik
KELAM
Vicdan
Hoşgörü
Saygı
88
KELAM 2
GİRİŞ
Özgürlük insanın davranışlarında istediğini yapabilmesidir. Peki, inanç söz konusu olduğunda insan ne kadar özgürdür? İslam dinine göre sorumlu olan özgür insandır. İslam, inanç ve vicdan özgürlüğüne saygılıdır. Özgürlükler İslam hukukunda
da inanç, ibadet, düşünce, mülk edinme, barınma ve çalışma gibi alanlarda geniş bir
biçimde ele alınmıştır. “DİN VE VİCDAN ÖZGÜRLÜĞÜ” ünitesi ile öğrenciler; İslam dininin özgürlüğe verdiği önemi, özgürlüklerin hem din seçmede hem de dinin içinde
olduğunu öğreneceklerdir. Ayrıca laikliğin din ve devlet işlerini birbiriden ayırdığını,
inanç ve davranış özgürlüğünün teminatı olduğu hakkında bilgi sahibi olacaklardır.
1. İSLAM DİNİNİN ÖZGÜRLÜĞE VERDİĞİ ÖNEM
Aklıyla doğruyu yanlıştan ayırabilen insan özgür iradesiyle de seçmiş olduğu
davranışı yapabilmektedir. İnsan başkalarının hak ve özgürlüklerini engellemediği
sürece onun tercihlerine kimse karışamaz. Bu onun özgür ve sorumlu olmasının bir
gereğidir. Özgürlük insanın neyi yapmak isteyip istemediğine kendi iradesiyle karar
vermesidir.
İslam insanın davranışlarını tercih konusunda serbest olduğunu belirtmektedir. İnsanın bireysel ve toplumsal hayata ait hak ve özgürlüklerini tanımakta ve hukuk vb. birçok alanda adalet ilkesini gözeterek hak ve özgürlüklerini garanti altına
almaktadır. İslam kültüründe bir konu hakkında hüküm yoksa içtihat etmek teşvik
edilmiştir. Hz. Peygamber bir hadisinde âlimin içtihadındaki hatasının da sevap olduğunu belirmiştir; “Bir hâkim verdiği hükümle ilgili içtihadında isabet ettiğinde iki
sevap hata ettiğinde ise bir sevap kazanır…” (Buhari, İ’tisam 21; Müslim, Akdiye 15;
Tirmizi, Ahkam 2) Hz. Peygamber vali olarak gönderdiği sahabeyi hakkında nass olmayan konularda içtihada bulunmaya teşvik etmiştir. Bu sebeple İslam kültüründe
görüş farklılıkları ayrılık değil zenginlik olarak görülmüştür.
İslam’ın insana tanıdığı özgürlükler sayesinde birçok Müslüman âlim yetişmiştir. Kur’an’ın kâinattaki varlıkları Allah’ın ayetleri olarak nitelemesi insanları bunlar
üzerinde araştırma yapmaya sevk etmiştir. Peygamberimizin en hayırlı insanı, insanlara en çok faydalı olan olarak tanıtması Müslümanların ilme özellikle tıp ilmine yönelmesine vesile olmuştur.
2. DİN SEÇME ÖZGÜRLÜĞÜ
Tarih boyunca dinin varlığı tartışılmaz bir gerçektir. İnsanın bir dine inanması o dini gönülden benimsediğinin işaretidir. Baskı ve zorlamayla gerçek bir inancın oluşması mümkün değildir. İslam insanı neye inanacağını seçmesi konusunda
özgü bırakmıştır. Kur’an-ı Kerim’de Hz. Peygamberin şöyle demesi buyrulmaktadır.
89
KELAM 2
“Sizin dininiz size. Benim dinim banadır.” (Kâfirun suresi 6. ayet.). Kişi istediği inanca
veya görüşe inanabilir. Ancak bunun sonucuna da katlanmak zorundadır. Kur’an-ı
Kerim’de “Dinde zorlama yoktur; Artık hak ile batıl iyice ayrılmıştır...” (Bakara suresi
256. ayet.) buyrulmaktadır.
Peygamberlerin gönderiliş gayesi insanlara Allah’ın varlığını ve birliğini bildirmektir. Fakat peygamberler tebliğ görevlerini yaparken kimseyi zorlamamışlardır.
Onların görevi hakikati insanlara bildirmektir. Onları zorlamak, baskı altına almak
değildir. Kur’an-ı Kerim’de “(Ey Resulum) Sen öğüt ver! Esasen sen sadece bir öğütçüsün. Sen, onlara zor kullanacak değilsin.” (Ğaşiye suresi 21-22. ayet.) buyrulmaktadır. Zaten samimiyeti olmayan gönülden inanmayanın kişinin imanının değeri
yoktur. Dileyen inanır, istemeyen de inanmaz. Kur’an-ı Kerim’de “Eğer Rabb’in dileseydi, yeryüzündekilerin tümü topluca iman ederdi. Öyleyse onlar inanıncaya kadar insanları sen mi zorlayacaksın ?” (Yunus suresi 99. ayet.) buyrulmaktadır. Huneyn
seferinden sonra Bizans İmparatorluğuna bağlı Necranlı altmış kişilik bir grup cizye
(yaşam vergisi) vererek İslam topraklarında dinlerini yaşamaya devam etmişlerdir
(Hekimoğlu İsmail, İslam Tarihi, Feza Gazetecilik A.Ş., İstanbul, s. 38.).
İnsanların dinlerini seçme özgürlüğü olduğu gibi ibadetlerini de özgürce yerine getirme hakları vardır. Hz. Peygamber kendisini ziyarete gelen Necranlı Hristiyan heyete ibadet etmek istediklerinde Mescid-i Nebi’de ibadet etmelerine izin
vermiştir(Armağan, Servet, İslam Hukukunda Temel Hak ve Özgürlükler, DİB Yayınları, Ankara 1992, s. 620.).
İslam inancına göre insan ancak Allah’a imanla gerçek özgürlüğü bulmuş olur.
Ona inanan onun her şeyin hâkimi olduğunu bilir. Bu inançla elinden gelen çabayı
gösterdikten sonra ona dayanır ve tevekkül eder.
3. DİNİN İÇİNDE ÖZGÜRLÜK
Allah, Kur’an’da insanın yaratılış gayesini ibadet etmek olarak açıklamasına rağmen onu ibaat etmesi için zorlamamıştır. Kur’an’da “De ki: Gerçek Rabb’inizdendir.
İsteyen inansın, isteyen inkâr etsin…” (Kehf suresi 29. ayet.) buyrularak insan inanç
ve ibadet konusunda özgür bırakılmıştır.
İnsan inancında ve ibadetinde samimi değilse bunun Allah katında bir değeri
yoktur. Bu inanç ve ibadet en ufak bir zorlukta aksar. Gönülden benimsenmeyen ve
zorlama ile kabul edilmiş bir inanç kişi için nifak anlamı taşır. Bu kimse “münafık”
olarak nitelendirilebilir. Münafık içinde bulunduğu toplum için bir fitne kaynağıdır.
Fitne ise katlden daha kötüdür. Kur’an’da “…fitne adam öldürmekten beterdir.” (Bakara suresi 217. ayet.) buyrulmaktadır.
90
KELAM 2
Resim 05.01: İnsanın temel özgürlüklerinden biri ibadet etme hakkıdır.
Zor kullanarak dini benimsetmeye çalışmak İslam’ın ruhuna uygun değildir.
Zorlama ve baskı insanın özgürlüğünü ortadan kaldırır. Bu da dünyanın imtihan
dünyası olma özelliğini kaybettirir.
İslam’ın dini anlama ve yorumlamada tanıdığı bu özgürlük birçok dinî yorumun ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu yorumlar zamanla kurumsallaşarak mezhepleri oluşturmuşlardır.
4. LAİKLİK
Laiklik, Ortaçağ’da Hristiyan papazların uygulamalarına duyulan tepkiden dolayı ortaya çıkmıştır. Laik kelimesi Fransızcadır. Kökü Latince “laicus” kelimesidir. Laiklik devlet yönetiminde herhangi bir dinin referans alınmaması ve devletin bütün
dinler karşısında tarafsız olmasını savunan bir prensiptir.
Laiklik ilkesi Atatürk İnkılâplarının temelini oluşturur. 1924 yılında halifelik makamı kaldırılmış ve bu makam TBMM’nin manevi şahsına verilmiştir. 1937 yılında
laiklik ilkesi Anayasamıza girmiştir.
91
KELAM 2
Laiklik ilkesine göre insan istediği dini seçme ve ibadetini yapma konusunda
özgürdür. Atatürk bir sözünde bu ilkeyi şöyle açıklamaktadır: “Türk devleti laiktir.
Her yetişkin dinini seçmekte serbesttir (Atatürkçülük, Genelkurmay Başkanlığı, İstanbul 1998, C I, s. 49.).
Laiklik din, vicdan ve ibadet özgürlüğünün bir garantisidir. Laiklik ilkesine
göre din ve devlet işleri birbirinden ayrıdır. Laik devlette hiçbir kanun dinî bir referans gösterilerek yapılamaz. Birey tercihlerinde hürdür. Devlet bireyin yaptığı tercihlere göre ona gerekli alt yapıyı hazırlar. Hiç kimsenin inancından veya ibadetinden
dolayı kınanmasına izin vermez. Din ve vicdan hürriyeti hakkında, Anayasamızın 24.
maddesinde şöyle denilmektedir: “Herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine
sahiptir.” 14. maddesinde ise şöyle denmektedir; “(Temel hak hürriyetlerin kötüye
kullanılmaması) hükümlerine aykırı olmamak şartıyla ibadet, dinî ayin ve törenler
serbesttir. Kimse, ibadete, dinî ayin ve törenlere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz.” Anayasamız, din, vicdan ve ibadet hürriyetini garanti altına almıştır. Bu
alandaki hürriyet, toplumsal barışa da hizmet eder. Bu nedenle laiklik ilkesi, din ve
vicdan hürriyetinin gelişmesine ortam hazırlar. Atatürk, “Din bir vicdan meselesidir.
Herkes vicdanının emrine uymakta serbesttir. Biz dine saygı gösteririz, düşünüşe ve
düşünceye muhalif değiliz. Biz sadece din işlerini millet ve devlet işleri ile karıştırmamaya çalışıyoruz.” (Atatürkçülük, age., C 1, s. 45.) demiştir.
Laiklik, devlet yönetiminde ve her alanda akıl ve bilimi ölçü alır. Akıl ve bilimin
kabul etmediği düşünce ve eylemlere ödün vermez. Aklın ve bilimin yol göstericiliğini benimser. Atatürk, “Hayatta en hakiki mürşit (yol gösterici) ilimdir” diyerek
buna dikkat çekmiştir.
Laik devlet, din işlerini devlet işlerinden ayırarak, dinin yönetenler tarafından istismarını engellemekte ve taassubun önüne geçmektedir. Taassub, aşırı bağlılık, aşırı taraftarlık ve körü körüne bağlanma anlamlarına gelmektedir. Taassub, bir
şey hakkında doğru bilgi sahibi olmamaktan kaynaklanır. Bunun sonucu olarak bâtıl
inançlar ve hurafeler din gibi kabul görür. İslam, bir şeye bilmeden bağlanmayı iyi
görmez. Âlimleri peygamberlerin varisleri olarak niteler ve öğrenmeyi teşvik eder.
ETKİNLİK
“Din lüzumlu bir müessesedir. Dinsiz milletlerin devamına imkân yoktur.”
Atatürk’ün yukarıdaki sözünü laiklik ilkesi açısından değerlendiriniz.
92
KELAM 2
OKUMA METNİ
ATATÜRK’ÜN BALIKESİR HUTBESİ
“Ey millet! Allah birdir, şanı büyüktür.
Allah’ın selâmeti, sevgi ve iyiliği üzerinize
olsun. Peygamberimiz Efendimiz Hazretleri, Cenâb-ı Hak tarafından insanlara dinî
hakikatleri tebliğe memur edilmiş ve resul
olmuştur. Temel nizamı, hepimizin bildiği
Kur’ân-ı Azimüşşan’daki açık ve kesin hükümlerdir.
İnsanlara manevî mutluluk vermiş
olan dinimiz, son dindir, mükemmel dindir. Çünkü dinimiz; akla, mantığa ve gerçeklere tamamen uymakta ve uygun gelmektedir. Eğer akla, mantığa ve gerçeklere Resim 05.02: “Herkes, vicdan, dini inanç ve
uymamış olsa idi bununla diğer ilâhî tabi- kanaat hürriyetine sahiptir.”
at kanunları arasında birbirine zıtlık olması gerekirdi. Çünkü bütün tabiat kanunlarını
yapan Cenab-ı Hak’tır.
Arkadaşlar! Cenab-ı Peygamber çalışmalarında iki yere, iki eve sahipti. Biri kendi
evi, diğeri Allah’ın evi idi. Millet işlerini Allah’ın evinde yapardı. Hazret-i Peygamberin
mübarek yollarını takip ederek bu dakikada milletimize ve milletimizin şimdiki ve geleceğine ait konuları görüşmek maksadıyla bu kutsal yerde, Allah’ın huzurunda bulunuyoruz. Beni bu şerefe kavuşturan Balıkesir’in dindar ve kahraman insanlarıdır. Bundan
dolayı çok memnunum. Bu vesile ile büyük bir sevaba nail olacağımı ümit ediyorum.
Efendiler! Camiler birbirimizin yüzüne bakmaksızın yatıp kalkmak için yapılmamıştır. Camiler, söylenenleri dinleme ve ibadet ile beraber din ve dünya için neler yapılması lâzım geldiğini düşünmek, yani birbirimizin görüş ve düşüncelerini almak için yapılmıştır. Millet işlerinde her ferdin zihninin başlı başına faaliyette bulunması lâzımdır.
İşte biz de burada din ve dünya için, geleceğimiz için her şeyden önce hâkimiyetimiz için
neler düşündüğümüzü meydana koyalım.
Ben yalnız kendi düşüncemi söylemek istemiyorum. Hepinizin düşüncelerini anlamak istiyorum. Millî emeller, millî irade yalnız bir şahsın düşünmesinden değil, millet
fertlerinin tamamının arzularının, emellerinin bileşkesinden ibarettir. Bundan dolayı
benden ne öğrenmek, ne sormak istiyorsanız serbestçe sormanızı rica ederim.”
07 Şubat 1923 BALIKESİR - Zağnos Paşa Cami
(Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araş. Mer. Yay. Ankara 1989, C. 2, s. 93.)
93
KELAM 2
ÖZET
Özgürlük, insanın neyi yapmak isteyip istemediğine kendi iradesiyle karar vermesi ve kararının gereklerini yerine getirirken başkaları tarafından engellenmemesi
demektir.
İslam insanın davranışlarını tercih konusunda serbest olduğunu belirtmektedir.
İnsanın bireysel ve toplumsal hayata ait hak ve özgürlüklerini tanımakta ve hukuk vb.
birçok alanda adalet ilkesini gözeterek hak ve özgürlüklerini garanti altına almaktadır. İslam kültüründe bir konu hakkında hüküm yoksa içtihat etmek teşvik edilmiştir.
İslam kültüründe görüş farklılıkları ayrılık değil zenginlik olarak görülmüştür.
Tarih boyunca dinin varlığı tartışılmaz bir gerçektir. İnsanın bir dine inanması o dini gönülden benimsediğinin işaretidir. Baskı ve zorlamayla gerçek bir inancın
oluşması mümkün değildir. İslam insanı neye inanacağını seçmesi konusunda özgür
bırakmıştır. Peygamberlerin gönderiliş gayesi insanlara Allah’ın varlığını ve birliğini
bildirmektir. Fakat peygamberler tebliğ görevlerini yaparken kimseyi zorlamamışlardır. Onların görevi hakikati insanlara bildirmektir. Onları zorlamak, baskı altına almak
değildir. İslam inancına göre insan ancak Allah’a imanla gerçek özgürlüğü bulmuş
olur. Ona inanan onun her şeyin hâkimi olduğunu bilir. Bu inançla elinden gelen çabayı gösterdikten sonra ona dayanır ve tevekkül eder.
Allah, Kur’an’da insanın yaratılış gayesini ibadet etmek olarak açıklamasına
rağmen onu ibaat etmesi için zorlamamıştır. İnsan inancında ve ibadetinde samimi
değilse bunun Allah katında bir değeri yoktur. Bu inanç ve ibadet en ufak bir zorlukta
aksar. Gönülden benimsenmeyen ve zorlama ile kabul edilmiş bir inanç kişi için nifak
anlamı taşır. Bu kimse “münafık” olarak nitelendirilebilir. Münafık içinde bulunduğu
toplum için bir fitne kaynağıdır. Fitne ise katlden daha kötüdür.
Laiklik, Ortaçağ’da Hristiyan papazların uygulamalarına duyulan tepkiden dolayı ortaya çıkmıştır. Laik kelimesi Fransızcadır. Kökü Latince “laicus” kelimesidir. Laiklik devlet yönetiminde herhangi bir dinin referans alınmaması ve devletin bütün
dinler karşısında tarafsız olmasını savunan bir prensiptir.
Laiklik ilkesi Atatürk İnkılâplarının temelini oluşturur. 1924 yılında halifelik makamı kaldırılmış ve bu makam TBMM’nin manevi şahsına verilmiştir. 1937 yılında laiklik ilkesi anayasamıza girmiştir.
Laiklik ilkesine göre insan istediği dini seçme ve ibadetini yapma konusunda
özgürdür.
Laiklik din, vicdan ve ibadet özgürlüğünün bir garantisidir. Laiklik ilkesine göre
din ve devlet işleri birbirinden ayrıdır. Laik devlette hiçbir kanun dinî bir referans gösterilerek yapılamaz. Birey tercihlerinde hürdür. Devlet bireyin yaptığı tercihlere göre
94
KELAM 2
ona gerekli alt yapıyı hazırlar. Hiç kimsenin inancından veya ibadetinden dolayı kınanmasına izin vermez.
Laiklik, devlet yönetiminde ve her alanda akıl ve bilimi ölçü alır. Akıl ve bilimin
kabul etmediği düşünce ve eylemlere ödün vermez. Aklın ve bilimin yol göstericiliğini benimser. Laik devlet, din işlerini devlet işlerinden ayırarak, dinin yönetenler
tarafından istismarını engellemekte ve taassubun önüne geçmektedir. Taassub, aşırı
bağlılık, aşırı taraftarlık ve körü körüne bağlanma anlamlarına gelmektedir. Taassub,
bir şey hakkında doğru bilgi sahibi olmamaktan kaynaklanır. Bunun sonucu olarak
bâtıl inançlar ve hurafeler din gibi kabul görür. İslam, bir şeye bilmeden bağlanmayı
iyi görmez. Âlimleri peygamberlerin varisleri olarak niteler ve öğrenmeyi teşvik eder.
95
KELAM 2
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. İnsanın neyi yapmak isteyip istemediğine kendi iradesiyle karar vermesi ve
kararının gereklerini yerine getirirken başkaları tarafından engellenmemesi
nedir?
A.
B.
C.
D.
Görev
Özgürlük
Vicdan
Hak
2. “Kur’an’da aklın önemi vurgulanmış, insanın seçme özgürlüğüne sahip olduğu
açıkça belirtilmiştir. Bu yüzden insan davranışlarından sorumludur.”
Yukarıdaki yargıya göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A.
B.
C.
D.
Peygamberler kimseyi inanması için zorlayamazlar
Kur’an’daki emir ve yasaklar insanın sorumlu olduğunu gösterir
İnsanın akıllı ve özgür olması onun sorumlu olmasını gerektirir
İnsanın özgürlüğü yoktur
3. İslam dini, bireyin din veya inancını seçme hakkına önem verir. Dinin gereklerini
yapmada bireye hürriyet tanır ve toplumda adalet, eşitlik ve danışma gibi
değerlerin egemen olmasını ister.
Açıklamalara bakarak hangi yargıya varmamız mümkün değildir?
A.
B.
C.
D.
Din seçme özgürlüğümüz vardır
İnancımızın gereğini yerine getirmede özgürüz
Din bireyi esas alır
Dinin gereklerini yapmada özgürlüğümüz kısıtlıdır
4. “Din ve devlet işlerinin ayrı olması ve devletin herhangi bir dinin yanında yer
almamasıdır. Dinî kurallar yerine insan egemenliğinin esas alınmasıdır.” şeklinde
ifade edilen ilke nedir?
A.
B.
C.
D.
96
Temel Hak ve Hürriyetler ilkesi
Vicdan Özgürlüğü
Laiklik ilkesi
Taassupluk
KELAM 2
5. “De ki: Gerçek Rabb’inizdendir. İsteyen inansın, isteyen inkâr etsin…” (Kehf suresi
29. ayet.)
Bu ayet çerçevesinde düşünüldüğünde aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
A.
B.
C.
D.
İnsan Allah’a inanmak ya da inanmamak konusunda özgürdür.
İnsanın inancını anne babası ve çevresi belirler
İnsan seçtiği dinin gereklerini yerine getirmek zorundadır
İnsan özgür olduğu için hesaba çekilecektir.
6. Laiklik ilkesi Anayasamıza ne zaman girmiştir?
A.
B.
C.
D.
1920
1923
1937
1924
97
KELAM 2
Œ
ÜNİTEDE ÖĞRENDİKLERİMİZİ NOT EDELİM
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . . .
.......................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
...............................................................................................................
. . . . . . . . . . . . .................................... . . . . . . .
98
KELAM 2
KAVRAM VE TERİMLER SÖZLÜĞÜ
ahkâm
A
: Hükümler, kurallar, Kur’an-ı Kerim ve hadislere
dayanan hükümler, emir
ve yasaklar.
kemmellik olarak varlıklara yansıması anlamına
gelen Allah’ın isimleri.
cenkname
: Kahramanlık destanları.
çerağ
: Mum, kandil.
akim
: Kısır.
amel
: Yapılan iş, eylem, fiil, çalışma, didinme, davranış, dergah
uygulama.
aşkın
: Üstün olan, insan bilincini aşan.
ateist
ayin
: Tanrı tanımaz, mülhit, dua
ateizm görüşünü benimseyen.
edep
: Dinî tören.
ba’s
B
: Yeniden dirilme.
bâtın
: Gizli, görünmeyen.
burhan
: Kanıt, delil.
buyruk
: Emir.
C–Ç
celâli isimler : Yücelik ve şeref sahibi
Rab, şanı ve büyüklüğü
pek yüce olan, inkârcılara
ve zalimlere karşı kahredici, azameti ve ululuğu
her şeyi kuşatan anlamına gelen Allah’ın isimleri.
dede
D
: Tarikat mensuplarının
toplandıkları yer.
: Bektaşi tarikatında şeyh,
baba.
: Yakarış.
E
: İyi ahlak, güzel terbiye,
eğitim, Utanma, zarafet;
insanlara söz ve hareketlerinde güzel, Allah
ve Resulünün emrettiği
bütün istekleri yerine
getirip sakındırdıklarından kaçınarak elde edilen güzel huy davranışta
bulunma.
elvân
: Renkler
eşkâl
: Şekiller
evsâf
: Sıfatlar
fıtrat
filozof
F
: Yaratılış, hilkat.
: Felsefe ile uğraşan.
cemâli isimler: Allah’ın mutlak güzelliğine, lütfuna ve iyiliğine
işaret eden; mutlak gü- gülbânk
zelliğinin, yaratılışta mü-
G
: Dua
99
KELAM 2
hulûl
H
: Girme, sinme, geçişme,
intikal etme, yerleşme,
tanrının kendisinin veya
sıfatlarının yarattıklarından birine veya tamamına geçtiğine ve onların
bedenine yerleştiğine
inanma.
havas
: Bir toplumun seçkinleri.
havra
: Yahudi tapınağı.
itham
istidlâl
kaim
kinaye
müberra
mücmel
M
: Beri, uzak.
: Kapalı.
mükellef
: Sorumlu.
münezzeh
: Nezih,
müteakip
: Ardından
mütehayyiz : İtibarlı.
N
100
re’y
R
: Düşünce, görüş, fikir.
talib
tebeddül
T
: İsteyen.
: Değişim
tecelli
I–İ
: Suçlamak.
: Akıl yürütme, delil arama, delile başvurma, tecziye
Bilinen düşünceleri belli bir yöntem dahilinde
düzenlemek
suretiyle vecd
bilinmeyen bir sonuca
varma.
K
: Ayakta duran, var olan.
: Sitemli söz.
nid
pir
P
: Yaşlı, bir tarikatın şeyhi.
: Zıt.
zât-ı ilahî
: Görünme,
bilinme,
Allah’ın (C.C.) lütfuna uğrama, İlâhi kudretin meydana çıkması, görünmesi, Hak nurunun te’siriyle
kulun kalbinde hakikatın
bilinmesi.
: Cezalandırmak
V
: Sevgiden doğan coşkunluk
Z
: Allah
KELAM 2
KAYNAKÇA
Ahmet Sırrı Dedebaba, Bektaşi Tarikatı, çev.: Hacı Yılmaz, Hacı Bektaş Veli Dergisi, s. 10.
Armağan, Servet, İslam Hukukunda Temel Hak ve Özgürlükler, DİB Yayınları, Ankara 1992.
Aşık Virani Divanı, hzl.: M. Halid Bayrı, Maarif Kitaphanesi, İstanbul, 1957.
Atatürkçülük, Genelkurmay Başkanlığı, İstanbul 1998, C I.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araş. Merkezi Yay. Ankara 1989, C. 2.
Aydın, Mehmet S., Din Felsefesi, Selçuk Yayınları, Ankara
Bırge, John Kıngsley, Bektaşilik Tarihi, Ant Yayınları, İstanbul 1991.
Bolay, S. Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara 1997.
Buyruk, hzl.: Fuat Bozkurt, Anadolu Matbaası, İstanbul, 1982.
Cürcani, Şerhu’l-Mevâkıf, C I.
Dağıstani, Ömer Ziyaeddin, Zübdetü’l-Buhari, çev. : Fikri Yavuz, Hisar Yayınları
Dinî Kavramlar Sözlüğü, DİB Yayınları, Ankara 2006.
Düzgün, Ş. Ali; Muammer Esen, Mahmut Ay, Sistematik Kelam, Ankara Üniversitesi Uzaktan
Eğitim Yayınları, Ankara 2005
Eğri, Osman, Bektaşilikte Tasavvufi Eğitim, Horasan Yayınları, İstanbul 2003.
Ekinci, Mustafa, Anadolu Aleviliğinin Tarihsel Arka Planı, Beyan Yayınları.
Erkanname I, hz.: Doğan Kaplan, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2007.
Es-Seyyid Ebu’l-Vefa Menakıbnamesi, hz.: Dursun Gümüşoğlu, Can Yayınları, İstanbul 2006.
eş-Şehristani, Muhammed Abdülkerim, İslam Mezhepleri, terc.: Mustafa Öz,Ensar Neşriyat,
İstanbul 2005.
Gölcük, Şerafettin; Süleyman Toprak, Kelam, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1988.
Hacı Bektaş Veli, Makâlât, hz. Abdurrahman Güzel, Ankara 2002.
Hacı Bektaş Veli, Makâlât, hz. Esat Coşan Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
Hamidullah, Muhammed, İslam’a Giriş, TDV Yayınları, Ankara 1996.
Hekimoğlu İsmail, İslam Tarihi, Feza Gazetecilik A.Ş., İstanbul.
İbn Manzûr, Lisanu’l Arap, Beyrut, trz.
İlmihal, Komisyon, TDV Yayınları, Ankara 2004.
İlhan, Avni, İmam Musa Kazım-İmam Ali Rıza-İmam Muhammed Taki, TDV Yayınları, Ankara
1996.
İmam Cafer Buyruğu, hz.:Esat Korkmaz, Ant Yayınları, İstanbul 1997.
İzmirli İsmail Hakkı, Yeni İlmi Kelam, Umran Yayınları, Ankara 1981.
İzutsu, Toshihiko, İslam Düşüncesinde İman Kavramı, Pınar Yayınları, İstanbul 1984.
101
KELAM 2
Kaleli, Lütfi, Bin bir Çiçek Mozaiği Alevilik, Can Yayınları, İstanbul 2003.
Kaygusuz Abdal, Vücudname, hz.: Abdurrahman Güzel, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara
1983.
Kelam’da Bilgi Problemi, Sempozyum Bildirileri, Uludağ Üniversitesi, Arasta Yayınları, bursa
2003.
Kısakürek, Necip Fazıl, Çile, Bedir Yayınevi, İstanbul 1962.
Koca, Şevki, Melami-Bektaşi Metaforunda İrşad Paradigması Mürg-i Dil.
Kocadağ, Burhan, Alevi-Bektaşi Tarihi, Can Yayınları, İstanbul Haziran 1996.
Kur’an-ı Kerim, Komisyon, TDV Yayınları, Ankara 1993.
Kutlu, Sönmez, Din Anlayışında Farklılaşmalar, DİB Yayınları, Ankara, 2003
Kutlu, Sönmez; Nizameddin Parlak, Makalat Şeyh Safi Buyruğu, Horasan Yayınları, İstanbul
2008.
Melikoff, Irene, Uyur İdik Uyardılar, trc.: Turan Alptekin, İstanbul 1994.
Onat, Hasan, Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiîliği, Ankara, 1993.
Özervarlı, M. Sait, Kelamda Yenilik Arayışları, İSAM Yayınları, İstanbul 1998
TDV İslam Ansiklopedisi, Deizm maddesi, c 9.
TDV İslam Ansiklopedisi, C 25, Kelam Maddesi.
TDK İmla Kılavuzu, Ankara 2005.
TDK Türkçe Sözlük, Ankara 2005.
Uluçay, Ömer, Alevilikte Dua, Gözde Yayınevi, Adana 1996.
Ülken, Hilmi Ziya, Bilgi ve Değer, Kürsü Yayınları, Ankara.
Üzüm, İlyas, Günümüz Aleviliği, İSAM Yayınları, İstanbul 1997.
Veli Baba Menakıbnamesi, hz. Bedri Noyan, Can Yayınları, İstanbul 1995, s.204.
Virani Baba, Virani Baba Risalesi, Emek Yayınları, Ankara 1961.
Yağmur Dergisi, Alevi/Bektaşi Şiiri’nde Hz. Muhammed(sas) Sevgisi, Dr. Hüseyin Özcan,
sayı:35, 2007
Yaman, Mehmet, Alevilik İnanç Edep Erkân, Garib Dede Türbesi Derneği Yay., İstanbul 2001
INTERNET KAYNAKLARI
http://www.hayrettinkaraman.net/makale/0074.htm
http://www.zamandayolculuk.com/cetinbal/zamanmadaralis.html
http://www.alevibektaşi.org
102
KELAM 2
ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI İÇİN CEVAP ANAHTARI
1. ÜNİTE
1. D
2. C
3. B
4. A
5. D
6. D
7. B
8. A
9. B
10. C
2. ÜNİTE
1. A
2. C
3. C
4. B
5. C
3. ÜNİTE
1. B
2. D
3. D
4. C
5. A
6. B
4. ÜNİTE
1. D
2. B
3. C
4. D
5. D
6. C
5. ÜNİTE
1. B
2. D
3. D
4. C
5. A
6. C
103