Sağlık Politikası - SABİS
advertisement
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ İşletme Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümü SAĞLIK POLİTİKASI VE PLANLAMASI SAĞLIK POLİTİKASI İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE MODELLER Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT Bölüm Hedefi *Bu derste; *Politika Kamu politikası *Planlama *Sağlık politikası *Sağlık planlaması kavramları üzerinde durulmaktadır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 2 Anahtar Kavramlar *Politika *Sağlık politikası *Planlama *Sağlık planlaması Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 3 İçindekiler GİRİŞ VE TEMEL KAVRAMLAR *Politika Kavramı * Politika Kavramı * Kamu Politikası İle İlgili Kavramlar * Kamu Politikası Modelleri * Kamu Politikaları *Planlama Kavramı * Planlama Kavramı * Planlama Aşamaları * Plan Türleri *Sağlık Politikası *Sağlık Planlaması Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 4 Politika Kavramı *Politika nedir? *Çatışma ve iktidar kavgası mıdır? *Uzlaşma ve insanların ortak iyiliği midir? Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 5 Politika Kavramı *Politika en genel anlamıyla; *Bir grup politik aktör tarafından, amaçların belirlenmesi ve bu amaçların gerçekleştirilmesi için gerekli araçların belirlenmesi ile ilişkili olarak verilen kararlardır. *Herhangi bir karar vericinin çıktısıdır. *Belirli bir konu ya da problemle ilgili olarak bir aktör ya da aktörler grubu tarafından yapılan amaçlı faaliyetlerdir. *Politikanın amacı toplumda bütünlüğü sağlamak, özel çıkarlara karşı koyarak genel yararı ve insanların ortak iyiliğini gerçekleştirmektir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 6 Politika Kavramı * Politikalar genellikle yazılı ifadeler olarak algılanır. Ancak bu algılama, plan, program ve benzeri dokümanların ‘politika’ kavramı ile özdeşleşmesine neden olmaktadır. Bu dokümanlardaki politikalar ancak uygulamaya dönüştüğü takdirde politika niteliği kazanacaktır. * Bu durumda, herhangi bir konu ilgili politikalar incelenirken yazılı metinlerin yanı sıra bunların ne kadar uygulamaya geçtiğinin de incelenmesi gerekmektedir. * Örneğin yazılı politika ‘sağlık hizmetlerinin finansmanı tek şemsiye altında toplanacaktır’ ifadesini içerdiği halde bu politikayı uygulamaya yönelik somut adımlar atılmıyorsa bu durumda bu ifadeyi bir politika olarak tanımlamak mümkün değildir Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 7 Politika Kavramı *Politika her zaman yazılı olmak ya da uygulanıyor olmak zorunda değildir. *Bazen, belirli konularda verilmiş olan kararlar bir araya geldiğinde yazılı olarak belirtilmeyen ya da açık bir şekilde uygulanmayan bir politikayı da oluşturabilir. *Örneğin Amerika Birleşik Devletleri’nde mevcut özel sektör ağırlıklı sağlık sistemi yerine ulusal bir sağlık sisteminin kurulması yönünde bir çok tartışma yapılmasına ve bu konu ile ilgili çeşitli tarafların olumlu görüşlerine karşın böyle bir sistemin ülkenin temel ideolojik duruşu ile uyumlu olmadığı gerekçesiyle uygulanması söz konusu değildir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 8 Kamu Politikası * Kamu politikası, politikaların devlete ait kurumlar tarafından belirlenmesini içerir. Kamu politikası, devletin politika belirleme sürecinde oluşturduğu mekanizmalar aracılığı ile belirlenir ve uygulanır. Kamu politikası; * belirli bir amaca yöneliktir tesadüfen oluşmaz, * devlet tarafından gerçekleştirilen bir dizi faaliyetten oluşur, * belirli bir konuda sadece yasal düzenlemelerin yapılmasını değil uygulamaya yönelik bir dizi kararı da içerir, * yasaya dayalıdır ve zorlayıcıdır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 9 Kamu Politikası *Kamu politikası incelenirken yukarıda belirtildiği gibi hem yazılı dokümanları, hem uygulamayı hem de yapılmayanları göz önüne almak gereklidir. *Bu bağlamda kamu politikası pozitif olabilir yani belirli bir konuya yönelik olarak devletin kararlarını içerir ya da negatif olabilir yani belirli bir konu ile ilgili olarak devletin vermediği kararları içerir. *Politika çeşitli düzeylerde tanımlanabilir. Walt (1994) tarafından yapılan bir sınıflamaya göre iki tür politikadan söz edilebilir: makro politika (high politics), mikro politika (low politics). Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 10 Kamu Politikası * Makro politikalar devletin temel değerlerinin ve uzun dönemli amaçlarının korunması ile ilgilidir. Bu çerçevede temel ekonomik kararlar, sağlık sisteminin reformuna ilişkin kararlar ve sistemle ilgili politikalar makro politika kapsamına girmektedir. Bu politikalar devletin çeşitli kurumları tarafından yapılır ve genellikle yasal düzenlemelerle desteklenir. * Mikro politikalar ise sağlık ile ilgili olarak devletin üst düzeyinde değil daha alt düzeylerde belirlenen politikalardır. Politika süreci mikro politika düzeyinde daha açık ve şeffaftır. Sivil toplum örgütleri aracılığı ile mikro politikaları etkilemek ve istenen yönde değiştirmek mümkündür. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 11 Kamu Politikası *Makro ve mikro politikalar Makro Politikalar Mikro Politikalar Politika Türü Sistemin bütünü ile ilgili politikalar Sektörle ilgili politikalar Politika Düzeyi Devlet Yerel yönetim Sağlık Bakanlığı İl Sağlık Müdürlüğü Politika Örneği Özel sektörün düzenlenmesi Bağışıklama politikasında değişim Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 12 Kamu Politikası * Politikaları türlerine göre sınıflamada bir başka yaklaşım politikaları dağıtımcı, düzenleyici, kendi kendini düzenleyici ve yeniden dağıtımcı politikalar olarak sınıflamaktır (WHO). * Dağıtımcı politikalar, hizmetlerin ve faydaların bir başka grubun sahip olduğu faydalara zarar vermeden nüfus içindeki belirli gruplara dağıtılması ile ilgili politikalardır. Örneğin yurt dışından sağlanan bir kaynağın kullanımına ilişkin politikalar bu kapsam içindedir. Bu politikaların çatışmaya neden olması söz konusu değildir ve politika süreci oldukça açıktır. * Düzenleyici politikalar ise bireylerin ya da grupların davranışları üzerinde sınırlayıcı politikaları içerir (örn. doktorlara özel muayene yasağı konması). Toplumun sadece belirli bir bölümü ile ilgili oldukları için çatışma yaratma potansiyelleri olsa dahi kalabalık bir grubun ilgisini çekmez.. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 13 Kamu Politikası * Kendi kendini düzenleyici politikalar, bir kurum tarafından kendi çıkarlarını kontrol etmek üzere geliştirilen politikalardır. Türk Tabipleri Birliği’nin kendi üyeleri ile ilgili olarak geliştirdiği politikalar bu politika türüne örnek olarak gösterilebilir. * Yeniden dağıtımcı politikalar ise gelir ya da refahın dağılımını değiştirmek için devlet tarafından geliştirilen politikalardır (örneğin artan oranlı vergileme). Bu politikalar ile toplum içinde yer alan grupların bir bölümü daha öncesi ile karşılaştırıldığında daha dezavantajlı duruma düşebilir. Çatışma yaratma potansiyeli çok yüksek olduğu için çıkar gruplarının yoğun eylemine neden olabilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 14 Kamu Politikası *Politika belirleme sürecini açıklamayı amaçlayan ve literatürde en sık kullanılan modellerden biri Easton tarafından geliştirilen ve süreci sistem yaklaşımı çerçevesinde açıklayan modeldir. *Easton politik sistemi, toplumun değerlerinin dağıtımını sağlayan tüm kurum ve süreçlerin bütünü olarak tanımlamaktadır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 15 Kamu Politikası Çevre Çevre Girdiler Talep Destek Kaynaklar Politika belirleme Çıktılar Mal ve hizmetler Kara kutu Çevre Çevre Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 16 Kamu Politikası Çevre Çevre Girdiler Talep Destek Kaynaklar Politika belirleme Çıktılar Mal ve hizmetler Kara kutu Çevre Çevre Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 17 Kamu Politikası * Modele göre talep, toplumun farklı kesimleri tarafından kendileri için önemli konulara yönelik politikaların geliştirilmesi amacıyla yapılmaktadır. Örneğin, sağlık personelinin ücretleme sisteminin düzenlenmesine ilişkin talep sendikalar, meslek örgütleri ve diğer sivil toplum örgütlerinden gelebilir. Ya da geri ödeme kurumlarının ödemeyi reddettiği yeni bir tedavi/ilaç için sivil toplum örgütleri bu kuruma baskı yapabilir ve bu konunun gündeme gelmesini sağlayabilir. * Kaynaklar, bu politikaların uygulanabilmesi için kamunun elinde bulunan imkanlardan oluşur. Örneğin, finansal kaynakların kısıtlı olduğu durumlarda yukarıdaki örneklerde çalışanların ücretlerini iyileştirmek ya da yeni bir tedavi yöntemi/ilacı geri ödeme mekanizması içine almak mümkün olmayabilecektir. * Bu modelde, girdiler arasında yer alan destek ise, geliştirilmesi talep edilen politikalar için toplumun çeşitli kesimlerinden gelen desteği kapsamaktadır Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 18 Kamu Politikası * Talepler, destek ve kaynaklar, devletin ilgili kurumlarına politika belirlemek amacıyla girdi olarak gönderilir. Burada, gelen talep, destek ve mevcut kaynaklar çerçevesinde ilgili politikalar belirlenir ve uygulamaya konarak mal ve hizmet olarak çıktılar elde edilir. Politika belirleme sürecinde en çok tartışılan konular, bu süreçte kamu kurumları içinde politikaların nasıl oluşturulduğu, hangi taleplerin değerlendirmeye alınıp hangilerinin alınmadığı ve kaynakların nasıl dağıtıldığıdır. İçeride ne olduğunun tam olarak bilinmemesi ve açıklanamamasından dolayı bu alan “kara kutu” olarak adlandırmakta ve politika belirleme eyleminin çoğunluğun gözü önünde gerçekleşmeyen bir eylem olduğu kabul edilmektedir. Bu kara kutu içerisinde önemli güç çatışmaları gerçekleşmekte ve politika literatürü de aşağıda ayrıntılı olarak ele alınacak olan güç teorileri ile bu süreci açıklamaya çalışmaktadır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 19 Kamu Politikası *Easton’un modeline çeşitli eleştiriler yöneltilmiştir: *Model, kamunun çıktılarından en çok yararlananların etki gücünü ve burada meydana gelmesi olası çatışmaları göz ardı etmektedir. *Devletin, talepleri ele almada ve farklı değerleri dengelemede tarafsız olduğunu, bu talepleri yapanların sahip oldukları güçten etkilenmediğini varsaymaktadır. *Devletin, kendi çıkarları ile uyumlu olmayan talepleri baskı altında tutabilme gücünü göz ardı etmektedir. Bunun için güç kullanmasa bile, devlet sadece duymak istediği talepleri duyabilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 20 Politika Kavramı Politika Plan Program Uygulama Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 21 Planlama Kavramı * Planlama; ne yapılması gerektiğini, nasıl yapılacağını, ne zaman harekete geçileceğini ve bu sorumluluğu kimin üzerine alacağını belirlemektir. * Planlama, politikaları faaliyete dönüştürme aracıdır. * Planlama, geleceğin mevcut durumdan ne kadar farkı olacağının ve bu değişikliklerin nasıl gerçekleştirileceğinin belirlenmesi sürecidir. * Planlama, geleceği tahmin etmektir. * Planlama, herhangi bir faaliyet gerekli olmadan önce ne yapılacağına ve nasıl yapılacağına karar verilmesidir. * Planlama, belirli bir amacın gerçekleşmesi için önceden en uygun hareket biçimini belirlemektir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 22 Planlama Kavramı *Ne? *Nerede *Nasıl? *Ne zaman? *Neden? *Kim? (What?) (Where?) (How?) (When?) (Why?) (Who?) *5 N 1 K *5W 1 H Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 23 Planlama Kavramı * Daha geniş bir perspektifle; planlama herhangi bir işle ilgili olarak; * Ne * Ne zaman * Nasıl * Nerede * Kim tarafından * Neden * Hangi maliyetle * Hangi sürede * Hangi kalitede Sorularına cevap verme çalışmalarını ifade eder. Bu soruların cevapları da planı oluşturur Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 24 Planlama Kavramı * Herhangi bir planlama eyleminde cevaplanması gereken sorular aşağıdaki şekilde özetlenebilir: * Nereye gidiyoruz? Amaçlarımız nelerdir, neleri gerçekleştirmek ve başarmak istiyoruz? * Ne ile? Bu amaçları gerçekleştirmek için elde mevcut kaynaklarımız nelerdir? Amacımız, bir bölgedeki 0-5 yaş arasında görülen kızamık vakalarını azaltmaksa bunun için elimizde ne kadar personel, araç, ekipman vardır? * Nasıl? Elimizdeki bu kaynakları nasıl en verimli şekilde kullanıp amacımızı en kısa sürede ve en az maliyetle gerçekleştirebiliriz? * Ne zaman? Amaçlarımızı ne zaman gerçekleştirmeyi düşünüyoruz? Planlamanın olmazsa olmaz ön koşulu, mutlaka bir zaman takviminin olması gereğidir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 25 Planlama Kavramı * Planlar ister uzun, isterse kısa vadelerle yapılmış olsun, yöneticilere rehberlik ederek, gelecekte meydana gelmesi muhtemel tehditlere karşı tedbir almalarını ya da ortaya çıkabilecek fırsatları önceden görüp değerlendirmelerini sağlayacak bir yönetim aracı olarak değerlendirilebilir. Bu sebeple planlama, yöneticiler tarafından uygun şekilde kullanıldığı zaman aşağıdaki konuların yönetimine yardımcı olmaktadır: * Yeni fırsatlar keşfetme, * Gelecekte ortaya çıkabilecek problemlerden sakınma ve bunları çözümleme, * Etkili bir hareket yönü (strateji ve taktik) geliştirme, * Belirsizliği ve riski anlama ve yönetme. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 26 Planlama Yaklaşımları *Planlama sürecine, örgütün hiyerarşik olarak nereden başlanacağı ve planlamaya nasıl başlanacağına ilişkin iki temel yaklaşım vardır. *İçten dışa ya da dıştan içe planlama *Üstten alta ya da alttan üste planlama yaklaşımlarıdır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 27 İçten Dışa ya da Dıştan İçe Planlama * İçten dışa planlama, örgütün mevcut haliyle yapabildiğinin en iyisini yapmaya çalıştığı durumlarda kullanılan planlama yöntemidir. Bu nedenle içten dışa planlama örgütün daha etkili olmasına ve kaynaklarını daha iyi kullanmasına yardım etmesine karşılık, örgütte önemli değişiklikleri ortaya çıkarmaz. * Dıştan içe planlamada ise tam tersi bir durum söz konusudur. Burada amaç, çevreyi analiz ederek fırsatları maksimum düzeye çıkarmak ve tehditleri minimum düzeye indirmektir. Dolayısıyla çevresel değişimlerin niteliğine bağlı olarak bu tür planlama örgütte önemli değişimlere neden olabilir. Ancak bu tür planlama içten dışa planlamada olduğu gibi, etkinlik ve kaynak kullanımında daha dezavantajlı olabilir. Bu sebeple, örgütlerin iyi planlama yapabilmesi için iki planlama yaklaşımını birlikte uygulamasında fayda vardır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 28 Üstten Alta ya da Alttan Üste Planlama * Üstten alta planlamada üst düzey yönetim, örgütün genel yönünü belirlemekte ve bir bütün olarak amaçlara ulaşmak için bir ana plan hazırlamaktadır. Bu planda örgütün çalışma gruplarının kendi planlarını geliştirirken yararlandıkları parametreler bulunmaktadır. Yöneticiler ana plana destek olacak şekilde kendi iş grupları için plan geliştirmek zorundadırlar. * Alttan üste planlamada ise planlama faaliyeti örgütün müşteri ve tedarikçilerine en yakın mesafede duran en alt kademelerde başlamaktadır. Bu plan aşağıdan yukarıya doğru örgüt çapında iletildikçe geliştirilmekte, düzeltilmekte, doğruluğu ve fizibilitesi değerlendirilmektedir. Sonuçta üst düzey yöneticiler iş gruplarının tüm planlarını bir araya getirerek örgütün genel yönünü ortaya koyan bütünleştirilmiş bir ana planı hazırlamaktadır Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 29 Planlama Türleri *Kısa Dönemli ve Uzun Dönemli Planlar: Kısa (1 yıla kadar), orta (1-5 yıl) ve uzun vadeli (5 yıl sonrası) olarak sınıflandırılmaktadır. *Stratejik ve Operasyonel Planlar: Stratejik planlar geniş kapsamlı ve daha uzun dönemli faaliyetlere yöneliktir. Bu anlamda işletmenin misyonu, vizyonu ve uzun vadeli hedeflerini ve bunlara ulaşma yollarını belirleme işidir. Taktik (operasyonel) planlar ise amaçlara nasıl ulaşılacağını gösteren planlardır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 30 Planlama Türleri * Politikalar ve Prosedürler: Politikalar çeşitli konularda verilecek kararları kolaylaştıran kılavuz veya ilkeleri gösterir. Politika işletmede koordinasyon sağlar. Örneğin, refakatçi kabul etmeme politikası. Prosedürler ise herhangi bir işin nasıl yapılacağını safha safha açıklar. Örneğin hasta taburcu işlemi nasıl yapılacak? * Bütçeler ve Projeler: Bütçeler, planların finansal boyutunun yapılmasını ifade eder. Diğer planları verimli ve etkili bir şekilde uygulamak için oluşturulur ve diğer planlar için gereken finansal kaynağa odaklanır. Proje planlaması, bir anlamda uygulamalı planlama olarak da ele alınmaktadır Burada esas olan başlangıcı ve bitişi belli ve önceden tarif edilebilen işler topluluğunun (projenin) birbiri ile ilişkilendirilmesi ve her iş ile ilgili olarak zaman ve kaynak tahminlerinin yapılmasıdır. GANNT şemaları. CPM ve PERT şebekeleri bu konudaki temel araçlardır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 31 Planlamanın Yararları *Zaman ve emek savurganlığını azaltır, *İşletme yöneticilerinin dikkatlerini amaçlara yöneltir, *İşletme faaliyetlerinin uyumlaştırılmasını mümkün kılar, *Tüm işletme kaynaklarının amaca yöneltilip yöneltilmediğini izleme ve denetleme olanağı sağlar, *Planlama, örgütte yetki devrini kolaylaştırır, esnek yapıların oluşmasına zemin hazırlar, *Daha akılcı ilke, yöntem ve kuralların geliştirilmesine olanak sağlar Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 32 Planlamanın Sakıncaları * İyi bir planın hazırlanması önemli ölçüde zaman ve kaynak kullanımını gerektirir. Planlama yüksek nitelikli işgören ve araç gerektirdiğinden işletmeye ek maliyetler yükler. * Planın eksik olması, gereğinden fazla uzun ya da kısa süreyi kapsaması ve gerçekleştirilebilir hedeflerden daha çok, dilek ve istekleri içermesi gibi önemli noksanlıkları olabilir. * Planlamada kullanılan sayısal yöntemlerde yapılabilecek bazı hatalar, beklenmedik olumsuz sonuçlara neden olabilir. * “Planlama geleceğe bakmaktır” ilkesinden hareket eden yöneticilerin geleceğe odaklanması, içinde bulunduğu ortamdaki fırsat ve tehditleri görmemesine sebep olabilir. * Planlamanın çok uzun süreyi kapsaması isabet oranını, çok kısa süreyi kapsaması ise beklenen faydayı sağlamayabilir. Bu sebeple planlama yapılırken optimum süre belirlenemezse planın etkinliği azalır. * Planlar, girişimcilik ruhuna sahip ve inisiyatif kullanmak isteyen yöneticilerin hareket kabiliyetini engelleyebilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 33 Dünyada Planlama Deneyimleri * Planlama, bugün anladığımız anlamda ilk kez sanayileşme devrimi döneminde gelişmeye başlamıştır. Sanayileşme döneminde kentlerin daha sağlıklı gelişimini sağlamak için şehir planlaması kavramı ortaya çıkmış, daha sonra planlama tüm diğer alanlarda kullanılan önemli bir yönetim aracı/fonksiyonu haline gelmiştir. * Planlama açısından ikinci önemli dönem, Rus Devrimi dönemidir. Bu dönemde özellikle bir ülkenin ekonomik ve sosyal yapısının ‘merkezi planlama’ ile şekillendirilebileceği görüşü hakim olmuş ve aralarında Türkiye’nin de bulunduğu bir çok ülke ‘Beş Yıllık Kalkınma Planları’ ve yıllık programlar hazırlayarak merkezi planlama dönemine geçmiştir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 34 Dünyada Planlama Deneyimleri *Sağlık hizmetlerinin planlanması açısından en önemli dönem, İkinci Dünya Savaşı sonrasıdır. Savaşın bitiminden sonra, ortaya çıkan tahribatın giderilebilmesi için devletin ekonomik ve sosyal alanlardaki müdahalesinin artma gereği ortaya çıkmıştır. Soysal refah (sağlık, eğitim, sosyal güvenlik) alanlarında devletin sorumluluğunun artması, bu alanlarda yapılacak faaliyetlerde hem ihtiyaca cevap verebilmek hem de kıt kaynakları en iyi şekilde kullanabilmek için planlamanın da gelişmesini zorunlu kılmıştır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 35 Dünyada Planlama Deneyimleri *Sosyalist planlama *Kapitalist, sosyalist ve kalkınmacı planlama *Diğer planlar Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 36 Sosyalist Planlama * Merkezi planlamaya dayalı ilk plan 1928 yılında SSCB’de Stalin tarafından başlatılan plan olarak belirtilir. Nitekim Türkiye, 1934’da sanayi planı yapmak suretiyle dünyadaki ilk örnekler arasında yer alır. * Merkezi planlamanın temelinde kumanda ekonomisi yer alır. Bunun ardında yatan husus ise devletin ekonomik faaliyetleri tekeline alarak bir araya toplama ve bu faaliyetler arasında uyum sağlama çabasıdır. * Rusların amaçladığı şey, gelecekteki tüketim için şu anki tüketimi kısıp, sanayi malları üretimini genişletmek (endüstrileşme) ve bunu büyük ölçüde de kapitalist Batı’nın engellemelerine rağmen başarıp, Batı’yı geçebilmekti. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 37 Kapitalist, Sosyalist ve Kalkınmacı Planlama *Ekonomik sistemler bağlamında düşünüldüğünde planlama, temelde kapitalist ve sosyalist planlama olarak ikiye ayrılır. * Bununla birlikte, amaç ve araçtaki farklılaşmalar nedeniyle, her ne kadar kapitalist bir planlama çeşidi olsa da, kapitalist ve sosyalist planlamanın çeşitli unsurlarını bünyesinde barındırdığından karma ekonomi içerisinde kalkınma planlaması olarak adlandırılan bir tür de mevcuttur ki Türkiye’de 1980’lere kadar hazırlanan plan anlayışı bu şekilde olup kalkınmacı olarak adlandırılır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 38 Kapitalist, Sosyalist ve Kalkınmacı Planlama * Kapitalist planlama ile sosyalist planlama arasındaki temel farklardan biri, planlamamın sosyalist ülkelerde “kurucu”, kapitalist ülkelerde “düzenleyici” bir işlev üstlenmesidir. * Sosyalizmde devlet birincil konumda iken, kapitalizmde piyasa/fiyat mekanizması bu konuma yükselir. * Sosyalizmde planlama piyasa karşıtlığı üzerinde yükselirken, kapitalizmde yerini piyasa temelinde planlamaya bırakır. * Sosyalizmde üretim araçlarının devletleştirilmesi/toplumsallaştırılması söz konusu iken kapitalist planlamada özel mülkiyet ilişkilerinde bir değişiklik söz konusu değildir. * Kapitalizmde planlama rekabetçi, sosyalizmde ise tekelci bir çevre öngörülür. * Amaç itibariyle kapitalist plan piyasa aksaklıklarını gidermeye ve piyasaya destek olmaya çalışırken, sosyalist planlama piyasa karşı olmasının yanı sıra sosyalizmden komünizme geçiş amacını güder. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 39 Kapitalist, Sosyalist ve Kalkınmacı Planlama * Kapsam itibariyle sosyalist plan tüm ekonomik faaliyetleri içerirken, kapitalist plan sadece ekonomik büyümeyi sağlayacak çeşitli faaliyetleri içerir. * Kapitalist planın temel aracı piyasada belirlenen fiyat mekanizmasıdır. Oysa sosyalist planda fiyatlar ikinci derecede önemlidir ve fiyatı belirleyen de siyasi otoritenin kendisidir. * Kapitalist plan, rekabetçi ve kısmen istikrarsız bir çevrede hazırlanırken, sosyalist plan tekelci ve istikrarlı bir çevreyi öngörür. * Kapitalist planda karar alıcılar işletmelerdir. Dolayısıyla adem-i merkezi bir karar alma süreci söz konusudur. Ancak sosyalist planda karar alıcı siyasi otoritedir ve bunu merkezi olarak yerine getirir. * Kapitalist plan bağlayıcı değildir, buna karşılık sosyalist plan bağlayıcıdır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 40 Kapitalist, Sosyalist ve Kalkınmacı Planlama Kapitalist ve Sosyalist Plan Arasındaki Farklar Amaç Kapitalist Piyasa aksaklıklarının giderilmesi, piyasaya destek Sosyalist Piyasa karşıtı, sosyalizmden komünizme geçiş Kapsam Ekonomik büyüme ile ilgili çeşitli faaliyetler Tüm ekonomik faaliyetler Araç Piyasa ekonomisi (fiyat mekanizması) Kumanda ekonomisi Çevre Rekabetçi, istikrasız Tekelci, istikrarlı Karar Alıcı İşletmeler, adem-î merkezi Siyasi otorite, merkezi Bağlayıcılık Bağlayıcı değil, yönlendirici Bağlayıcı, emredici Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 41 Diğer Planlar *SSCB dışında o dönemde Faşist İtalya ve Nazi Almanya da farklı amaçlarla merkezi planlamaya yöneldiler. *1933 yılında Nazi Almanyası dört yıllık iki dönemi kapsayan iki plan yapmıştır: İlk planın temel özelliği işsizliği azaltmak amacıyla kamu iş programlarından oluşmasıdır. *İkinci dört yıllık plan 1936’dan II. Dünya Savaşı’na kadar geçen dönemi kapsamakta ve silahları modernleştirme ve sentetik ürünler için fabrikaların inşası gibi amaçlarıyla diğer plandan ayrılmaktadır Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 42 Makro ve Mikro Düzeyde Planlama * Planlamayı hem makro hem de mikro düzeyde zorunlu kılan bazı gerekçeler bulunmaktadır. * Makro düzeyde planlamanın gerekçeleri arasında kaynakların kıtlığı, coğrafi gerekçeler, öncelik belirleme zorunluluğu ve gruplararası uzlaşma sağlamak sayılabilir. * Planlama, neyin nerede ne zaman ve kim tarafından hangi kaynaklar kullanılarak yapılacağının belirlenmesi nedeniyle kaynakların en iyi şekilde kullanılmasını sağlayabilir. * Ayrıca planlama aracılığı ile bölgeler arası eşitsizlikleri belirleme ve giderme yönünde önemli adımlar atılabilir. Kaynakların kıtlığı, mevcut kaynakların öncelikli alanlara ayrılmasını da zorunlu kılmaktadır. * Her sektörde olduğu gibi sağlık sektöründe de kaynakların herkesin ihtiyacına cevap verebilmesi mümkün değildir. Planlama bu öncelikli alanların gerçekten hangisi olduğunu belirlemede ve bunu kabul ettirmede yardımcı olabilir. * Planlama özellikle ilgi ve çıkarları birbiri ile çelişen grupların çok olduğu sektörlerde gruplararası uzlaşmayı sağlamaya da yardımcı olabilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 43 Makro ve Mikro Düzeyde Planlama *Mikro düzeyde planlama örgütün rasyonel, etkili ve verimli çalışması için gereklidir. *Ayrıca planlama örgüte dışarıdan da empoze edilebilir. *Örneğin Türkiye’de kamu yönetiminde stratejik plan yapma zorunluluğu birçok kurumun bu planları geliştirmesine yol açmıştır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 44 Planlama Kavramı *Herhangi bir planlama girişiminin başarılı olması için çeşitli ön koşullar gereklidir. Bunlar arasında en önemlileri; *Politik istikrar, *Ekonomik istikrar, *İstek ve kararlılık ve *Teknik altyapıdır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 45 Planlama Aşamaları *Bilgi toplama *Planlama *Eşgüdüm *Uygulama *Denetleme Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 46 Sağlık Politikası ve Planlaması * Sağlık en genel anlamı ile Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından ‘sadece hasta olmamak değil fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali’ olarak tanımlanmıştır. * Bu tanımın en önemli iki özelliği, sağlığı ilk kez pozitif olarak tanımlaması ve sağlık tanımı içine fiziksel iyilik halinin yanı sıra sosyal ve ruhsal boyutu da eklemesi olmuştur. * Literatürde çok yaygın olarak kullanılmasına karşın tanım birçok yönü ile eleştirilmiştir. Tanıma yöneltilen ilk eleştiri, dünyada hiç kimsenin bu tanımın gereklerini yerine getiremeyeceği ve dolayısıyla dünyada sağlıklı hiç kimsenin olamayacağı yönünde olmuştur. * İkinci eleştiri ise iyilik hali kavramının nasıl tanımlanacağı üzerinde odaklanmıştır. İyilik hali kişiden kişiye hatta kültürden kültüre değişen bir olgudur ve her toplum için geçerli ortak bir tanımını yapmak mümkün değildir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 47 Sağlık Politikası ve Planlaması * İngiltere’de tüberküloza neden olan basilin bulunması ve etkili bir tedavi yönteminin bulunmasına kadar geçen sürede tüberküloz ölümlerinde çok önemli düşüşler olmuş ve bu hastalığa karşı en etkili korunma yöntemi olan BCG aşısının bulunduğu dönemden çok önce tüberkülozdan ölümler İngiltere için bir sorun olmaktan çıkmıştır. * Benzer durumlar, difteri, kızamık gibi diğer bulaşıcı hastalıklar için de söz konusudur. * Buradan elde edilen önemli bir sonuç, sağlık hizmetlerinin ya da tıbbi bakımın bu hastalıklardan ölümlerin azalmasında sanıldığından çok daha az bir rol oynadığıdır. * Sosyal bilimlerin sağlık alanına girip etkisini artırmasıyla birlikte sağlığın önemli belirleyicilerinin neler olduğu araştırılmaya başlanmıştır. Bu araştırmaların sonuçları bireyin üyesi olduğu sosyal sınıfın, mesleğinin, yaşam standardının, gelirinin ve eğitim düzeyinin yaşam süresini ve bu süre boyunca sahip olacağı hastalıkların türü ve şiddetini önemli ölçüde etkileyeceğini ortaya koymuştur. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 48 Sağlık Politikası ve Planlaması * 1970’li yıllarda Lalonda raporu ile bir toplumun ya da bireyin sağlık düzeyinin en önemli belirleyicilerinin biyolojik etmenler (genetik yapı), yaşam tarzı, sağlık hizmetleri ve çevre olduğunu ortaya konulmuş ve bu belirleyiciler içinde esasen göreceli olarak en az rolün sağlık hizmetlerine düştüğünü tartışmıştır. * Sağlık sadece hasta olmama olarak tanımlandığı zaman sağlık politikası ve planlaması da doğal olarak sadece sağlık hizmetleri ya da tıbbi hizmetler ile sınırlanmaktadır. Oysa DSÖ’ nün tanımı gibi bir tanım, sağlık planlamasının ve politikasının boyutlarını genişletmekte ve sosyo-ekonomik tüm faktörleri de içerecek şekilde genişletmektedir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 49 Sağlık Politikası ve Planlaması *Sağlık sadece tıp ve sağlık hizmetlerini değil toplum sağlığını etkileyen tüm faktörleri içerecek şekilde ele alınacaktır. Bu bağlamda sağlık politikası; *Sağlık sisteminin kurumlarını, hizmetlerini ve finansman düzenlemelerini etkileyen tüm eylemleri içerir. Sağlık hizmetlerinin ötesinde, sağlık üzerinde etkisi olan tüm kamu, özel ve gönüllü örgütlerin eylemlerimi içerir. Sağlık politikası, sağlık hizmetlerinin yanı sıra sağlık üzerindeki çevresel ve sosyo-ekonomik etkiler üzerinde de durur. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 50 Sağlık Politikası ve Planlaması *Sağlık planlaması ise; *Gelecekteki sağlık ihtiyacını belirleme, bu ihtiyaçları karşılama yollarını tanımlama, bu tanımlamayı eldeki mevcut kaynaklarla karşılaştırma ve önerilerde bulunma süreci olarak tanımlanmaktadır. *Hangi düzeyde belirlenirse belirlensin, etkili sağlık politikalarının geliştirilmesi ve uygulanması için bazı ön şartların gerektiği ifade edilmektedir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 51 Sağlık Politikası ve Planlaması Ön Şart Gerekçe Bir sağlık probleminin ele alınabilmesi için problemin doğası ve büyüklüğü görünür olmalıdır. Bu, hem verilerin etkili analizi ve Görünürlük yorumlanmasını hem de politika belirleyicilerinin problemi etkili sunumunu gerektirir. Kapasite Sağlık alanında çalışanların sağlık problemlerinin görünür olmasında anahtar rolü oynaması söz konusudur. Bu alanda çalışanların hem analiz hem de uygulamada uygun becerilere sahip olması gereklidir. Sahiplik Sağlık problemlerini bir ya da daha çok grubun sahiplenmesi durumunda ele alınma olasılığı daha yüksektir. Bu konuda karışıklık olması, problemlerin göz ardı edilmesine neden olabilir. Sektörler arası İşbirliği Birçok sağlık problemi, sektörler arası işbirliğini gerektirir. Bu işbirliğinin geleneksel olarak gelişmediği durumlarda etkili sağlık politikalarını geliştirmek mümkün değildir. Etkili Devlet Devletin sağlık politikalarında çok önemli rolü söz konusudur. Bu hem kanunların yapılması hem de uygulanması ile ilgilidir. Bu sürecin zayıf olması politikanın başarılı olmasını engelleyebilir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 52 Sağlık Politikası ve Planlaması *Sağlık sisteminin kurumlarını, hizmetlerini ve finansman düzenlemelerini etkileyen tüm uygulamaları içermektedir. *Sağlık hizmetlerinin ötesinde, sağlık üzerinde etkisi olan kamu, özel ve gönüllü kuruluşların eylemlerini içermektedir. *Sağlık hizmetlerinin yanı sıra, sağlık üzerinde etkisi olan çevresel ve sosyo-ekonomik faktörlerin üzerinde de durmaktadır. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 53 Sağlık Planlaması *Gelecekteki sağlık ihtiyacını belirleme, bu ihtiyaçları karşılama yollarını tanımlama, bu tanımlamayı eldeki mevcut kaynaklarla karşılaştırma ve önerilerde bulunma sürecidir. Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 54 SORULAR Sağlık Politikası ve Planlaması - Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT 55
