38. ıcanas - Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
advertisement
ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU ATATÜRK KÜLTÜR, TARİH YÜKSEK KURUMU ATATÜRK SUPREME COUNCILDİL FORVE CULTURE, LANGUAGE AND HISTORY ATATÜRK SUPREME COUNCILКУЛЬТУРЕ, FOR CULTURE, LANGUAGE AND HISTORY ВЫСШЕЕ ОБЩЕСТВО ПО ТУРЕЦКОЙ ЯЗЫКУ И ИСТОРИИ имени АТАТЮРКА ВЫСШЕЕ ОБЩЕСТВО ПО ТУРЕЦКОЙ КУЛЬТУРЕ, ЯЗЫКУ И ИСТОРИИ имени АТАТЮРКА 38. ICANAS 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) (International Congress of Asian and North African Studies) (Международный по изучению Азии и Северной Африки) (Uluslararasıконгресс Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) (International Congress ofANKARA Asian and/ North African Studies) 10-15.09.2007 TÜRKİYE (Международный конгресс по изучению Азии и Северной Африки) BİLDİRİLER/ PAPERS / СБОРНИК СТАТЕЙ 10-15.09.2007 ANKARA/TÜRKİYE BİLDİRİLER/ PAPERS/СБОРНИК СТАТЕЙ DİL BİLİMİ, DİL BİLGİSİ VE DİL EĞİTİMİ LINGUISTICS, GRAMMAR AND LANGUAGE TEACHING ЯЗЫКОЗНАНИЕ, ГРАММАТИКА И ОБУЧЕНИЕ ЯЗЫКУ TARİH VE MEDENİYETLER TARİHİ HISTORY AND HISTORY OF CIVILIZATIONS I. CİLTИ / VOLUME I / TOMЦИВИЛИЗАЦИЙ I ОБЩАЯ ИСТОРИЯ ИСТОРИЯ IV. CİLT/VOLUME IV/TOM IV ANKARA-2011 ANKARA-2012 II ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU YAYINLARI: 14/4 5846 Sayılı Kanuna göre bu eserin bütün yayın, tercüme ve iktibas hakları Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumuna aittir. Bildiri ve panel metinleri içinde geçen görüş, bilgi ve görsel malzemelerden bildiri sahipleri ve panel konuşmacıları sorumludur. All Rights Reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form, by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the Publisher, except in the case of brief quotations, in critical articles or reviews. Papers reflect the viewpoints of individual writers and panelists. They are legally responsible for their articles and photograps. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (38: 2007: Ankara) 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) 10-15 Eylül 2007 – Ankara/Türkiye: Bildiriler: Tarih ve Medeniyetler Tarihi = 38th ICANAS (International Congress of Asian and North African Studies) 10-15 September 2007. – Ankara/Turkey: Papers: History and History of Civilizations/Yayına Hazırlayanlar/ Editors; Zeki Dilek, Mustafa Akbulut, Salim Cöhce, Zeynep Bağlan Özer, Reşide Gürses, Banu Karababa Taşkın. – Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanlığı, 2012. 4. c.; 24 cm (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları: 14/4) ISBN 978-975-16-2492-5 (tk.) ISBN 978-975-16-2496-3 (4.c) 1. Tarih, Asya-Toplantılar. 2. Tarih, Kuzey Afrika-Toplantılar. 3. Tarih ve Medeniyetler Tarihi-Toplantılar I. Dilek, Zeki (yay. haz.) II. Akbulut, Mustafa (yay. haz.) III. Cöhce, Salim (yay. haz.) IV. Özer, Zeynep Bağlan (yay. haz.) V. Gürses, Reşide (yay. haz.) VI. Karababa Taşkın, Banu (yay. haz.) 301.2 Yayına Hazırlayanlar/Editors: Zeki Dilek, Mustafa Akbulut, Salim Cöhce, Zeynep Bağlan Özer, Reşide Gürses, Banu Karababa Taşkın. ISBN 978-975-16-2492-5 (tk.) ISBN 978-975-16-2496-3 (4.c) Kapak Tasarım/Cover Design: Tolga Erkan Baskı/Print: Kalkan Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1.Cad. No: 99/32, İskitler-ANKARA/TÜRKİYE Tel: (0312) 341 92 34 Fax: (0312) 384 57 46 e-posta/e-mail: [email protected] Web: www.kalkanmatbacilik.com Baskı Sayısı/Number of Copies Printed: 650 Ankara 2012 Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Adres/Address: Ziya Bey Caddesi, Nu: 19, 06 520 Balgat-ANKARA/TÜRKİYE Tel.: 90 (0312) 287 73 36 Belgegeçer/Fax: 90 (0312) 286 01 70 e-posta/e-mail: [email protected] III İÇİNDEKİLER/TABLE OF CONTENTS/СОДЕРЖАНИЕ Sayfa Numarası/Page Number/Стр. BİLDİRİLER/PAPERS/СТAТЬИ MECLİS-İ MEBUSAN’DA TRABLUSGARP (1908-1912) HALICI, Şaduman ...................................................................................................................... 1585 X-XIII. YÜZYILLARDA ORTA ASYA’DA TÜRKLER VE İSLAM (NÜMİZMATİK VERİLER VE İSLAM KAYNAKLARINA GÖRE) HUNKAN, Ömer Soner .............................................................................................................. 1615 BAHÇESARAY İBRAGİMOVA, Aliye ................................................................................................................ 1631 DEVELOPMENT OF EDUCATION SYSTEM IN IRAQ İBRAHİM, Fadhil K. ................................................................................................................. 1641 RUS RESSAM GAVRİLA SERGEYEV’İN İSTANBUL MANZARALARI İBRAHİMZADE, Kemal ............................................................................................................ 1645 XIX. YÜZYILDA ERMENİLERİN SİYASAL, SOSYAL, KÜLTÜREL HAYATINDAKİ DEĞİŞMELERDE AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ’NİN ROLÜ İNCE ERDOĞAN, Dilşen .......................................................................................................... 1653 TÜRK OTURMA KÜLTÜRÜNDE “BAĞDAŞ GELENEĞİ” ÜZERİNE İKONOGRAFİK BELİRLEMELER İNDİRKAŞ, Zühre ...................................................................................................................... 1665 İLK İSLAMÎ DÖNEMDE ERMENİLER İPEK, Ali .................................................................................................................................... 1677 ДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ В БАШКОРТОСТАНЕ В 1939-1959 ГГ. İSYANGULOV, Ş. N./ИСЯНГУЛОВ, Ш. Н. ............................................................................ 1685 ТВОРЧЕСТВО УЧЕНЫХ ИЗ ФАРАБА И СРЕДНЕВЕКОВАЯ АРАБСКАЯ КУЛЬТУРА: ВЗАИМОВЛИЯНИЕ И СВЯЗИ KALİEVA, Ş. S./КАЛИЕВА, Ш. С. ......................................................................................... 1699 К ВОПРОСУ О ПРОИСХОЖДЕНИИ САМАНИДОВ KAMOLİDDİN, Şamsiddin/КАМОЛИДДИН, Шамсиддин ................................................... 1713 ORTA ÇAĞ’DA KÜLTÜRLER ARASI ETKİLEŞİM AÇISINDAN ANADOLU-TÜRK KERVANSARAYLARI KAN, Kadir ................................................................................................................................. 1735 DOBRUCA’DAKİ KIRIM TATAR TÜRKLERİNİN ÖNDER ŞAHSİYETLERİNDEN MEHMET NİYAZİ BEY (1878-1931) KARASU, Cezmi ........................................................................................................................ 1745 ATATÜRK DÖNEMİ’NDE TARIM ALANINDA YAPILAN YENİLEŞME HAREKETLERİ KAŞTAN, Yüksel........................................................................................................................ 1763 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRKİYE-İRAN SİYASİ VE EKONOMİK İLİŞKİLERİ KAŞTAN, Yüksel ....................................................................................................................... 1783 IV ORTA DOĞU’DA ARAP-İSRAİL MÜCADELELERİ VE TÜRKİYE KAŞTAN, Yüksel ....................................................................................................................... 1797 TÜRK MEDENİYETİNDE “İNSAN” VE “İNSAN HAKLARI” KAVRAMI KAZMAZ, Süleyman ................................................................................................................. 1817 I. DÜNYA SAVAŞI’NDA OSMANLI DEVLETİ’NİN AFGANİSTAN’A YÖNELİK GİRİŞİMLERİ KELEŞYILMAZ,Vahdet ............................................................................................................ 1831 ERMENİ KİMLİĞİNİN İNŞASINDA KİLİSENİN ROLÜ KILIÇ, Davut .............................................................................................................................. 1845 KERKÜK VE MUSUL’UN TARİHÎ COĞRAFYASI KILIÇ, Remzi ............................................................................................................................. 1857 TO HISTORY OF STRUGGLE FOR ОТТОМАN (MOSUL) OIL IN BEGINNING OF THE XXTH CENTURY KIREEV, Nikolay ........................................................................................................................ 1873 RETHINKING “EARLY MODERNITIES” IN GLOBAL PERSPECTIVE KISHIMOTO, Mio ...................................................................................................................... 1885 TÜRK ARŞİV BELGELERİNE GÖRE II. DÜNYA SAVAŞI (1939-1945) YILLARINDA TÜRKİYE ÜZERİNDEN FİLİSTİN’E YAHUDİ GÖÇLERİ KODAL, Tahir ............................................................................................................................ 1903 Türkİye’de Sİyasal Lİderlİk ve Kİtle İletİşİmİ: Bİr Örnek İnceleme, Süleyman Demİrel KOMŞUOĞLU, Ayşegül ............................................................................................................ 1933 ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCE SİSTEMİ’NİN DAYANDIĞI TEMEL DEĞERLER KORKMAZ, Zeynep .................................................................................................................. 1951 SOCIOLOGICAL THEORY OF ‘ABD AL-RAHMĀN IBN KHALDŪN (1332-1406) AS A METHODOLOGICAL BASIS FOR THE MATHEMATICAL MODELIING OF POLITICAL-DEMOGRAPHIC DYNAMICS OF MEDIEVAL EGYPT KOROTAYEV, Andrey ............................................................................................................... 1961 AFGANİSTAN’IN YENİLEŞME ÇABASINDA ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCELERİNİN ROLÜ KÖÇER, Mehmet ........................................................................................................................ 1981 OSMANLI KADIN HAREKETİ’NİN ÖNCÜ İSİMLERİNDEN EMİNE SEMİYE’NİN SİYASAL PORTRESİ KURNAZ, Şefika ........................................................................................................................ 1993 XVI. YÜZYILDA KARS-I MARAŞ SANCAĞI’NDA MU’ÂFLAR VE MU’ÂFİYET SEBEPLERİ KURT, Yılmaz ............................................................................................................................ 2007 CONFLICT AND SYNTHESIS OF CULTURES IN THE COUNTRY OF AL-ANDALUS (VIII-XVth CENTURIES) LANDA, Robert Grigorievich ..................................................................................................... 2023 ПОДВОДНЫЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ В АКВАТОРИИ ГЕРАКЛЕЙСКОГО ПОЛУОСТРОВА ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ LEBEDİNSKİY, V. V./ЛЕБЕДИНСКИЙ, В. В. ........................................................................ 2033 V ЭТНИЧЕСКИЙ СОСТАВ ГОРОДСКОГО НАСЕЛЕНИЯ СРЕДНЕЙ АЗИИ В IX-XII ВВ. MAMADALİYEV, H. M./МАМАДАЛИЕВ, Х. М. ................................................................. 2049 КТО ОНИ, ОГУЗЫ...? MASİMİ, K./МАСИМИ, К. ...................................................................................................... 2057 TÜRKİYE’DE ÇALIŞAN AZERBAYCANLI RESSAMLARIN YARATICILIĞI MEHDİYEVA, Terlan ................................................................................................................ 2065 ARCHAEOLOGY AS AN IMPORTANT RESOURCE TOWARDS SUSTAINABLE DEVELOPMENT: THE CASE OF IZMIT MÖREL, Hana Koriech .............................................................................................................. 2085 BİLDİRİLERDEKİ RENKLİ RESİMLER ........................................................................... 2107 THE COLOURED PICTURES OF THE PAPERS ЦВЕТНЫЕ ИЛЛЮСТРАЦИИ И ФОТОГРАФИИ VI 1585 MECLİS-İ MEBUSAN’DA TRABLUSGARP (1908-1912) HALICI, Şaduman TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET İstibdada karşı anayasalı meşruti sistemi yeniden yürürlüğe koymak için harekete geçen İttihat ve Terakki Cemiyeti önderliğinde 23 Temmuz 1908’de Meşrutiyet ikinci kez ilan edildi. Anayasa yürürlüğe konuldu. Ülke seçim atmosferine girdi. Meşruti sistemin gereği olarak Meclis-i Mebusan çalışmalarına başladı. Bu dönemde İmparatorluk pek çok iç ve dış sorunla yüz yüze kaldı. İlk büyük darbe Avusturya-Macaristan’dan geldi. Bosna-Hersek’i topraklarına kattığını ilan etti. Ardından Bulgaristan bağımsızlığını ilan etti ve Girit Yunanistan’a katılma kararı aldı. Dış politikadaki bu olumsuz gelişmeler İttihat ve Terakki’ye karşı muhalefetin sesini yükseltmesine neden oldu. İttihat ve Terakki Partisi ile Partinin içinde oluşan Hizb-i Cedid ve muhalefet partileri arasında tansiyonu giderek artan sürtüşmeler yaşanırken İtalya’nın önce Trablusgarp’ı işgal edeceğine dair notası geldi. Yirmi dört saat dolmadan da Kuzey Afrika’daki son toprağın da yitirileceği savaş başladı. Meşrutiyet’in ilk günlerinden itibaren İmparatorluğun Trablusgarp’ta güttüğü politika bu sona nasıl gelindiğini de ortaya koyuyordu. İmparatorluk arazisinin 1/7’sini kaplayan ve 1 milyonu aşkın nüfusa sahip olan Trablusgarp Vilayeti, Meclis-i Mebusan’da, vilayete bağlı sancaklarından seçilen mebuslarca temsil edildi. Trablusgarp mebusları, vilayetlerinin ekonomik, bayındırlık, askerî, adlî, toplumsal sorunlarını, eğitim konusunda yaşadıkları sıkıntıları Meclis-i Mebusan’a taşıdılar. Yasa öneriler ile gensoru ve soru önergeleri ile kimi zaman da dilek niteliğindeki yakarışları ile Hükûmet’le ve mebus arkadaşları ile sorunlarını paylaştılar, çözüm önerileri aradılar. Olumlu yanıt alamadıklarında ise güdülen siyasetin, bölgenin Osmanlılıkla bağlarını zayıflattığı uyarısını yapmaktan geri durmadılar. İtalya’nın oldu-bitti politikası ile başlayan savaş, Meclis-i Mebusan’da Trablusgarp Vilayeti için ikinci bir dönemi başlattı. Şimdi tüm mebuslar Trablusgarp için ağlıyor, sorumlular aranıyor, Hakkı Paşa ve kabine üyeleri Divân-ı Âli’de görülmek isteniyordu. Meclis-i Mebusan salonu duygusal konuşmalara sahne oluyordu. Cepheden gelen olumlu haberler mebusları umutlandırıyor, Trablusgarp’ın ölüme değin savunulacağına and içiliyordu. Ne var ki, iç politikada yaşanan karmaşa, ardından gelen “sopalı seçimler” ve Hükûmet’in askerî tedbirsizlikleri Balkanlı devletlerin Osmanlı İmparatorluğu’na 1586 karşı birleşmeleri için uygun ortamı hazırladı. Payitahtı tehdit edebilecek olan bu birleşme Osmanlı İmparatorluğu’nu barışa zorladı. Uşi (Ouchy) Anlaşması ile Trablusgarp “kapanın elinde kaldı”. Bildirimde, tüm bu gelişmeleri ayrıntılı bir şekilde ele alarak Trablusgarp’ın elden çıkışını belgelerle ortaya koymaya çalışacağım. Anahtar Kelimeler: Trablusgarp, Meclis-i Mebusan, İtalya, Mahmud Naci Bey, Sadık Bey. ABSTRACT Tripoli at Assembly (Meclis-i Mebusan), (1908-1912) Constitutional monarchy was declared second time in July 23, 1908 by the Union and Progress Party (CUP) (İttihat ve Terakki Fırkası) in order to establish the constitutional system against despotism. Then, the Constitution was inured and the elections came to the agenda. Finally assembly (Meclis-i Mebusan) took the political role in the country. At this period the empire faced many domestic and foreign problems. The first problem was the policy of the Austro-Hungarian Empire which announced to annex the territory of Bosnia- Herzegovina region. After that Bulgaria declared its independence and then Cretan people decided to join to Greece. Because of these unfavorable conditions in the foreign policy, an opposition movement appeared against the Union and Progress. While the political tension was increasing among the CUP, Hizb-i Cedid and opposition parties, Italian government delivered a note related with the occupation of Tripoli. Then, the war broke out and the last territory of the Ottoman Empire in the Northern Africa was lost. The policy that was realized by the empire in Tripoli showed well how to come to the end. The Province of Tripoli, which constituted 1/7th of territory of the Empire and has more than one million populations, was represented by the deputies chosen from the units of the province. These deputies took the economical, social, military, judicial, educational, etc. matters to the Assembly. The deputies in the Assembly discussed their troubles with the government and searched the formulas for their parliamentary questions. At that point, when they were not satisfied, they couldn’t refrain that policy of the government weakened relations between the Empire and the territory. The war, which broke out by the fait accompli policy of Italian Government, started a second period for the Province of Tripoli at the Assembly. All deputies began to seek the responsible of this situation. However, internal problems and 1587 then the adverse elections, and military unawareness of the government prepared a favorable condition for the alliance of Balkan States against the Ottoman Empire. This alliance, which could threaten the presence of the Ottoman Empire, forced the Empire to make a peace. Final step was the Treaty of Ouchy. My paper examines all these developments in detail and tries to prove how Tripoli was lost by using the historical documents. Key Words: Tripoli, Assembly (Meclis-i Mebusan), Italia, Mahmud Naci Bey, Sadık Bey. --Trablusgarp Vilayeti ve Bingazi Sancağı toprakları önce Finike ardından sırasıyla Kartaca, Roma, Endülüs İslâm Devleti ve İspanya egemenliğinde kaldı. İslam ordularınca fethinden sonra “Trablusˮ adını aldı.1 1553’te Turgut ve Sinan Paşa tarafından imparatorluğa katılan bu topraklar imtiyazlı bir sancak olarak örgütlendi. 1835’te ise merkeze bağlı bir eyalet olarak İstanbul’dan atanan valilerle yönetilmeye başlandı.2 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi gereğince, Trablusgarp Eyaleti, vilayete dönüştürüldü; Trablusgarp, Fizan, Cebel (-i Garbi), Homs ve Bingazi olmak üzere beş sancağa ayrıldı.3 1877’de Bingazi, Derne ve havalisi İstanbul’a bağlı müstakil sancak hâline getirildi.4 İmparatorluk arazisinin 1/7’sini kaplayan5 ve 1 milyonu aşkın nüfusa sahip olan Trablusgarp Vilayeti ve Bağımsız Bingazi Sancağı6, kuzeyde Akdeniz, doğuda Mısır, güneyde Büyük Sahra Çölü, batıda Tunus ve Cezayir ile çevrilidir. XIX. yüzyılda emperyalist devletler yayılma politikalarını Afrika kıtasına yöneltince Fransa; Cezayir (1830) ve Tunus’a (1881), İngiltere ise Mısır’a (1882) yerleşti. Osmanlı Devleti, uzun yıllar “Garp Ocakları” adı ile egemenliğinde Ali Mustafa El Mırsati, Libya ve Türkiye Arasındaki Tarihi ve Sosyal Bağlar, (Çev.: Vecdi Gedik) Ankara: Libya Arap Halk Sosyalist Cemahiriyesi Ankara Halk Bürosu Kültür Merkezi Yayını, 1981, s. 10-14. 2 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918), C. IX, Ankara: TTK Basımevi, 1996, s. 256-257. 3 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907), C. VIII, Ankara: TTK Basımevi, 1988, s. 340. 4 Hale Şıvgın, Trablusgarp Savaşı ve 1911-1912 Türk-İtalyan İlişkileri –Trablusgarp Savaşı’nda Mustafa Kemal Atatürk’le İlgili Bazı Belgeler, Ankara: TTK Basımevi, 1989, s. 1. 5 Yüzölçümü: 1.033.400 kilometrekaredir. 6 Trablusgarp; Sirte Körfezi ile Tunus sınırı (Re’s-ül-Acir) arasındaki kıyı kesimi olup güneyde Cebel-i Soda, Hamada-el Hamda Dağları ile çevrilidir. Bingazi; Sirte Körfezi’nde Mahtar ile Mısır sınırı (Sollum) arasında denize doğru çıkmış olan yarımadaya benzer mıntıkadır. Fizan ise kuzeyde Hamada-el Hamda ve Cebel-i Soda dağlarıyla güneyde Tummu Dağları ve Büyük Sahra Çölü arasında kalan bölgedir. Trablusgarp Vilayeti ve Bingazi Sancağı kıyıları batıda Tunus sınırından (Re’s-ül Acir) başlamakta, Mısır sınırına kadar uzanmaktadır. 1911-1912 Osmanlı-İtalyan Harbi ve Kolağası Mustafa Kemal, Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1984, s. 27-28 1 1588 bulundurduğu bu toprakları yitirirken, kendisine yeni sömürge alanları arayan, Tunus’u elinden kaçıran İtalya, yönünü Trablusgarp’a çevirdi. Bunda, yalnızca sürgün yeri olarak kullanılan, kalkınmaya dönük hiçbir önlem alınmayan ve ihmal edilen istibdat dönemi politikaları da etkili oldu. İtalya, 1887 yılından itibaren yaptığı ya da tarafı olduğu anlaşmalarla bölgedeki emellerine karşı büyük devletlerin garantisini aldı.7 Bâbıâli’ye gelen haberler de İtalya’nın yakın bir zamanda Trablusgarp’ı işgal edeceği yönündeydi. Dolayısıyla Meşrutiyet ilan edildiğinde İtalya, bölgedeki politikasının ana ilkelerini saptamıştı. Öte yandan Meşrutiyet’in belirsizliklerle dolu ilk günlerinde İmparatorluk pek çok sorunla karşı karşıya kalmıştı. Bulgaristan bağımsızlığını (5 Ekim 1908), AvusturyaMacaristan Bosna-Hersek’i topraklarına kattığını ilan etmiş (6 Ekim 1908), Girit Hristiyanları Yunanistan’a katılma kararı almıştı. (13 Ekim 1908).8 Devlet’in bu olumsuz gelişmeler karşısında etkin önlemler alamayışı, İtalya’yı daha da cesaretlendirdi. Kuzey Afrika’daki bu son toprağının geleceği pamuk ipliğine bağlı kaldı. Bildirimde Ouchi Antlaşması’na kadar Türk egemenliğinde kalan bu topraklardan seçilen mebusların, bölgenin gereksinimlerini ve sorunlarını Meclis-i Mebusan’a nasıl yansıttıklarını, Devletin/Hükûmet’in bu sorun ve gereksinimler karşısındaki duruşunu, İtalya’nın bölgedeki politikaları ile karşılaştırmalı olarak vermeye çalışacağım. 23 Temmuz 1908’de, İstibdada karşı anayasalı meşruti sistemi yeniden yürürlüğe koymak için harekete geçen İttihat ve Terakki Cemiyeti önderliğinde, Meşrutiyet ikinci kez ilan edildi. Anayasa yürürlüğe konuldu. Anayasa gereğince oluşturulacak olan Meclis-i Mebusan’da Trablusgarp Vilayeti ve Bağımsız Bingazi Sancağı, vilayete bağlı sancaklardan seçilen mebuslarca temsil edilecekti. I. Meşrutiyet döneminde Meclis-i Mebusan’da görüşülen “İntihab-ı Mebusan Kanun Layihası” ile altı maddeden oluşan “İntihab-ı Mebusan Kanunnamesinin Suret-i İcraiyyesine Dair Talimat Layihası”nın tüm vali ve mutasarrıflıklara gönderilmesi ile9 ülke seçim atmosferine girdi. Trablusgarp Vilayeti’nde de seçim işlemlerine hız verildi.10 Mahmud Naci Bey, Ferhad Bey, Sadık Bey (Trablusgarp), Süleyman el Barûnî Efendi (Cebel-i Garbî), Mustafa bin Kaddare Efendi (Homs), Anlaşmalar hakkında ayrıntılı bilgi için Bkz.: Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, 1.b., İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1986, s. 135-139; H. Şıvgın, age, s. 4-6; E .Z. Karal, age, C. IX, s. 260-263. 8 Dönemin Şeyhülislam’ı Cemalettin Efendi; bir yandan bu bölgelerden seçilecek mebuslarla Osmanlı egemenliğinin pekişeceği, öte yandan Osmanlı devletinin yeni bir ilerleme dönemine girmesi nedeniyle daha da güçleneceği endişesinin bu devletleri harekete geçirdiği kanısındadır. Bkz.: Şeyhülislam Cemaleddin Efendi, Siyasi Hatıralarım, İstanbul: Nehir Yayınları, 1990, s. 35. 9 İntihab-ı Mebusan Kanunu 28 Eylül 1908’den itibaren Takvim-i Vekayi’de yayınlanmıştır. Bkz.: Takvim-i Vekayi, 15 Eylül 1324/28 Eylül 1908, No: 1; İhsan Güneş, Türk Parlamento Tarihi Meşrutiyete Geçiş Süreci: I. ve II. Meşrutiyet, C. I, TBMM Vakfı Yayınları:14, Ankara: TBMM Basımevi, 1997, s. 244. 10 “Trablusgarp Vilayetinden”, Takvim-i Vekayi, 8 Teşrinievvel 1324, No: 24, s. 2. 7 1589 Câmi Bey (Fizan), 81.694 nüfuslu Bingazi Sancağı’ndan11 ise Ömer Mansur Paşa ve Yusuf Şetvan Bey seçildiler. Meclis-i Mebusan, 17 Aralık 1908’de görkemli bir törenle açıldı. Seçim mazbatalarının kabul edilmesi12 ile temsil görevlerine başlayan bu sekiz mebus, otuz yılın birikmiş suskunluğunu bozarak vilayetlerinin ekonomik, bayındırlık, askerî, adlî, toplumsal sorunlarını, eğitim konusunda yaşadıkları sıkıntıları Meclis-i Mebusan’a taşıdılar. 19. yüzyıldan itibaren emperyalizmin çevrelediği Trablusgarp’ta en büyük darbeyi ticarî ilişkiler aldı. Bu yüzyıldan önce Vilayet halkı, ticaretini daha çok Sudan-Borno üzerinden yapıyor, kumuş vb. mallar karşılığında devekuşu tüyü, fildişi alıyordu. Ayrıca meyve ve pamuk da ticarette önemli yer tutuyordu.13 Yıllık kırk milyon Frank’ı bulan bu ticaret hacmi vilayetin ekonomik yaşamının temeliydi.14 Ancak, Sudan’ın bir kısmı İngiltere, bir kısmı da Fransa egemenliğine girdikten sonra bu ticaret kapısı kısmen kapandı. Zira, her iki ülke, kendi malları dışında mal girişini yasakladı. Trablusgarp, Bingazi ve Fizan’ı etkisi altına alan bu olumsuz gelişme karşısında halk sefalete itildi.15 En çok da Fizan etkilendi. İşgal öncesinde Trablusgarp’tan Sudan’a giden kervanların Fizan’dan geçmesi ile bu sancağın gelirleri son derece artmış, halkı zenginleşmişti. İngiltere ve Fransa’nın bölgede yerleşmesi ile halk, ticari gelirlerinden yoksun kaldı. Ticaretin yön değiştirerek Cezayir ve Tunus üzerinden sürmesi göç olgusunu da beraberinde getirdi. Sancak’taki on altı yaş üzeri erkek nüfusun neredeyse tamamının göç etmesi tarımı olumsuz etkiledi. Geçimini hurmadan karşılayan bölge halkı vergilerin ağırlığı ile yoksulluğa itildi. Trablusgarp mebusları pek çok kez konuya dikkati çektilerse de Hükûmet ancak 1911 yılı Nisan ayında ve yalnızca Fizan Sancağı ve Gıdams kazasında hurmadan alınan vergiyi kaldırdı.16 Mebuslar ticaretin gelişebilmesi için Trablusgarp ve Bingazi’nin gereksinim duyduğu limanların yapımını da zorunluluk buldular. Aslında Trablusgarp Mutasarrıflığın bildirdiğine göre Bingazi Sancağı’nda 30 Eylül 1324’te merkezde 26.454 nüfus 53, Derne kazasında 30.000 nüfustan 34, Ucle Calu’da 2770 nüfustan 6, Cidabiye’de 8.210 nüfustan 16, Merc’de 14.260 nüfustan 29 müntehib-i sani seçilmiştir. Toplam 138 müntehib-i sani tayin eden 81.694 Müslüman nüfusun iki mebus seçmesi kararlaştırılmıştır.Bkz.: Takvim-i Vekayi, 12 Teşrinievvel 1324, No: 24, s. 3; 14 Teşrinievvel 1324/24 Ekim 1908, No: 26, s. 2. 12 Yusuf Şetvan Efendi’nin mazbatası “sui ahlakı” dolayısıyla başlangıçta kabul edilmedi. Hafiye olduğu iddia edildi. İkinci kez seçilmesi üzerine de tartışmalar sürdü. Mazbatası ancak Temmuz ayında onaylandı. Bkz.: MMZC, D. I, İç.S. 1, C. 1, İç. 12 (1 Kanunusani 1324), s. 199; D. I, İç. S. 1, C. 5, (29 Haziran 1325/6 Temmuz 1325), s. 319-324; 419-420. Câmi Bey’in mazbatasına ise bölge halkından olmadığı gerekçesi ile karşı çıkıldı. Mazbatası 19 Haziran 1909’da kabul edildi. Bkz.: MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 4, İç. 96 (6 Haziran 1325), s. 467-470. 13 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 86, (13 Nisan 1327/26 Nisan 1911), s. 555. 14 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 4, İç. 86, (23 Mayıs 1325/5 Haziran 1909), s. 145. 15 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 38, (23 Şubat 1324/8 Mart 1909), s. 198-199. 16 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 77, (29 Mart 1327/11 Nisan 1911), s. 205-206. 11 1590 merkezinde bir liman yapımı için İstibdat döneminde valilik Nafıa Nezareti’ne başvurarak ilk girişimde bulunmuş, limanın imtiyazı 27 Ağustos 1898 tarihli İrade-i Seniye ile Hazine-i Hassa’ya verilmiş, ancak, limanın inşası için herhangi bir girişim yapılmamıştı. Meşrutiyet’in ilânının ardından söz konusu imtiyaz yeni bir irade ile (1 Aralık 1908) Hükûmet’e devredildi. Bu devir işlemi Trablusgarp’ın limansız kalmasını, bölgenin her türlü gelişmeden yoksunluğu ile eş gören Trablusgarp mebusu Mahmut Naci Bey’i harekete geçirdi ve liman hakkında bir gensoru önergesi verdi.17 Nafıa Nazır Muavini Hulusi Bey verdiği yanıtta Trablusgarp’ın yalnızca limana değil, bayındırlık alanında pek çok yatırıma gereksinimi olduğunu meclis kürsüsünde itiraf etti. Ancak ödenek yokluğuna işaret etti. 1909 bütçesine Trablusgarp limanı için 280 bin lira ayırdıklarını vurguladı.18 Bingazi limanının inşasına ise 1892/1893 yıllarında Mutasarrıf Reşit Paşa’nın girişimleriyle başlanmıştı. 360 bin lira ile tamamlanabileceği belirlenen inşaat için Düyun-ı Umumiye aracılığı ile ödenmek üzere 7 bin lira ayrılmış, geri kalanın gümrük gelirlerinden karşılanabileceği varsayılmış, ancak “lazım gelen para, her şeyde olduğu gibi bunda da vakit ve zamanıyla verilemediğinden dolayı” inşaat yarım bırakılmıştı. Meşrutiyet döneminde Mutasarrıflık, bir mühendis atayarak inşaatın tamamlanması için başvuruda bulundu19 ise de bu yönde bir adım atılmadı. Oysa az bir masrafla tamamlanabilecek olan bu limanlar sayesinde halk yılda otuz vapur zahire, birkaç vapur yapağı ve meyve ihraç ederek deniz ticaretini canlandırabilecek, ekonomik açıdan rahatlayacaktı. Postalar da hızla yerine ulaşacağı için Hükûmet’in önemli haberlerinin gecikmesinden doğan zararlar ortadan kalkmış olacaktı. Bu kazanımları Meclis kürsüsünden dile getiren Ömer Mansur Paşa’yı Nafıa Nazır Muavini Hulusi Bey yanıtladı. 1909 bütçe layihasına Bingazi limanı için 51 bin lira ayırdıklarını, kanunun çıkarılmasıyla tamamlanabileceğini söyledi. Trablusgarp Mebuslarına göre ise, bölgeye gönderilen memur ve mühendislere verilen maaşlarla, raporlara, incelemelere harcanan paralarla limanların yapımı çoktan tamamlanabileceğine işaret ettiler.20 Ancak bu yönde bir adım atılmadı.21 İtalya ise ileride Kurtuluş Savaşı’nda izleyeceği politikanın ilk örneklerini Kuzey Afrika’da uyguladı. 1907 yılında Trablusgarp ve Bingazi’de birer şubesini açtığı Banco di Roma ile ekonomik açıdan bölgeye adım attı. İtalya Kraliçesinin maddi yardımını da alan bu banka aracılığı ile piyasaya egemen olmaya çalıştı. MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 1, İç. 18, (13 Kanunusani 1324/26 Ocak 1909), s. 334. MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 35, (14 Şubat 1324/27 Şubat 1909), s. 48-50. 19 “Bingazi Limanı”, Tanin, 18 Teşrinievvel 1926/5 Ekim 1910, No: 764, s. 3. 20 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 37, (18 Şubat 1324/3 Mart 1909), s. 158, 278-280; MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 4, İç. 91, (30 Mayıs 1325/12 Haziran 1909), s. 329. 21 1911 yılı ortalarında Trablusgarp limanının İngiliz Person şirketine ihale edileceği yolunda haberler İtalyan basınına yansıdı. İtalyanların büyük tepki verdiği imtiyaz haberini Hükûmet yalanladı. Bkz.: “Trablusgarp Limanı”, Tanin, 19 Nisan 1327/2 Mayıs 1911, No: 957, s. 3; 20 Nisan 1327/3 Mayıs 1911, No: 958, s. 2. 17 18 1591 Hatta Trablusgarp Sancağı Mutasarrıflığı bile bankadan birkaç kez kredi aldı.22 İbrahim Hakkı Paşa23 döneminde resmiyeti onaylanan, şube sayıları artırılan banka yerlilerin elindeki ev ve toprakların satın alınmasına aracılık etti. Recep Paşa’nın valiliği sırasında “bir karış arazi elde edemeyen” banka, 1911 yılına gelindiğinde yüz bin liralık bir araziye sahip oldu. Yumurta, kepek gibi ticarî kapasitesi düşük olan alanlarda bile faaliyet göstererek bütün ticareti ele geçirdi, yerli tüccarın iflasına neden oldu.24 İtalya, deniz ticaretinde de etkindi.25 Osmanlı vapurları dört beş ayda bir bölgeye uğrarken haftada üç-dört kez İtalya ve Sicilya’dan sevkiyât yapıldı. Limanlara egemen oldu. Örneğin, Mısrata’da İtalyan vapurları acentesi, limanda kayığı olmadığı halde vapurdan inecek her türlü eşya için mal sahibinden çuval başına iki kuruş aldı. Taşımayı yirmi para karşılığında yapan yerli kayıkçılara da engel oldu. Kayıkçıların itirazlarına ise İtalya’dan istediği kadar mavna getirebileceği tehdidi ile karşılık verdi. Mısrata’nın deniz ve hatta kara bağlantılarını tamamen kontrolüne aldı. Liman Reisi Mülazım Mehmed Efendi’nin girişimleri de bu egemenliği kırmaya yetmedi. Başvuruları, bürokrasinin çarklarından sıyrılamadı. Ne Sadrazamlık makamı, ne Dâhiliye ve Hariciye nezaretleri ne de Bahriye Nezareti İtalya’nın faaliyetlerini önleyebildi.26 Üstelik Osmanlı Hükûmeti imtiyaz konusunda İtalya’yı diğer devletlerden daha çok kayırdı. Maden arama konusunda Hale Şıvgın, bankanın belediyeye 100.000 Franklık cari hesap açtığına, ancak daha sonra Vali İbrahim Paşa’nın devreye girmesi ile belediyenin hesaptan yararlanmasının yasaklandığına, bu girişimin de valinin görevden alınmasında etkili olduğuna dikkati çekiyor. Bkz.: Şıvgın, age, s. 24. 23 1863’te İstanbul’da doğan Hakkı Paşa, 1882’de Mekteb-i Mülkiye’den mezun oldu. Hariciye Kaleminde tahrirat memurluğu, mabeyn mütercimliği yaptı. 1886 yılından itibaren Mekteb-i Hukuk’da Tarih, Hukuk-ı Siyasiye, Hukuk-ı İdarei Mülkiye, Hukuk-ı Düvel, 1889’da ise Hamidiye Ticaret Mektebi’nde İlm-i Servet ve Hukuk-ı Ticaret dersleri verdi. 1894’te Meclis-i Sıhhiye azalığına ve Babıâli Hukuk Müşavirliğine atandı. Meşrutiyet’in ilânının ardından Maarif Nazırı oldu (Ağustos 1908). 1908’de ise Roma Sefareti’ne büyükelçi olarak atandı. 23 Kasımda başladığı bu görevini 1910 yılı Ocak ayına kadar sürdürdü. 12 Ocak 1910’da kabineyi kurmakla görevlendirildi. Hariciye Nazırı Rifat Paşa’nın Paris Sefaretine tayin edilmesi üzerine 4 Ağustos 1911’den itibaren bu görevi de üzerine aldı. Bkz.: İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar, C. III, 4. b, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, Tarihsiz, s. 1763-1767. Kabine şu kişilerden oluşuyordu: Şeyhülislâm Hüseyin Hüsnü Efendi, Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa, Hariciye Nazırı, Rıfat Paşa, Adliye Nazırı ve Şûra-yı Devlet Reisi Necmeddin Bey, Dâhili Nazırı Talat Bey, Maliye Nazırı Cavit Bey, Evkâf-ı Hümayûn Nazırı Şerif Haydar Bey, Bahriye Nazırı Halil Paşa, Maarif Nazırı Emrullah Efendi, Ticaret ve Nafıa Nazırı Hallacyan Efendi, Orman ve Maadin ve Ziraat Nazırı Mavrokordato Efendi. Bkz.: Güneş, age, s. 298. 24 Trablusgarp Mebusu Sadık, “Trablusgarp Hakkında Bir Mütlalâa”, Tanin, 30 Ağustos 1327/12 Eylül 1911, No: 1089, s. 1. 25 Meşrutiyet öncesinde İtalyan gemicilerinin Trablusgarp ve Bingazi sahillerinden elde ettikleri yıllık sünger tutarı 2,5 milyon frankı buluyordu. Bkz.: İsrafil Kurtcephe, Türk-İtalyan İlişkileri (1911-1916), Ankara: TTK, 1995, s. 12-13. 26 Ali Haydar Emir (Erkilet), Türkiye İtalya Harbi Tarihi Bahrisi 1327-1328, İstanbul, 1339, s. 153-154. 22 1592 geniş ayrıcalıklar tanıdığı gibi27, arkeolojik çalışmalar yapmasına da izin verdi.28 Hükûmet’in bu politikası nedeniyle İtalya bölgede tekel olma iddiasına kapıldı. Hatta vilayetteki kükürt madenlerinin işletiminin bir Amerikan şirketine verilmesi karşısında İtalyan basını, bunun gerek Roma’da gerekse Sicilya’da “bir infial uyandırdığı(na)” dikkati çekti. “Pek ciddî bir hadise” çıkabileceğini belirtti.29 İtalya’nın bu tavrına karşı Hükûmet sürekli uzlaşma politikası izledi. Sonuçta, 1911 yılına gelindiğinde, Trablusgarp’ın ekonomisi tamamen İtalyanların eline geçti. Halk ümit kırıklığı içindeydi. Mahmut Naci Bey’in tanımlaması ile kıtayı “iktisadî esareti” ile çevreleyen İtalya’nın, yapacağı tek şey kalmıştı: İşgal. Buna karşın Hükûmet ise “pek mütegafil davranıyor(du)” 30 Ticaretin baltalanması, ekonomik sıkıntılar ve göç olgusu Trablusgarp ve Bingazi’de asayiş sorunlarını artırdı.31 Gerek Fransız Sahra İdaresi, gerekse Tunus kabileleri, çölde Osmanlı tüccarlarının kervanlarına sürekli baskın verdi. Pek çok can ve mal kaybına yol açan bu saldırıları; Batıda, Trablusgarp ile Tunus arasındaki sınırın belirsizliği, Tunus’taki egemenliğini Osmanlı Devleti’ne kabul ettirmek isteyen Fransa’nın,32 Hükûmeti anlaşma masasına oturtabilmek için saldırıları ve asayiş sorunlarını koz olarak kullanmak istemesi, Cezayir’den Kongo’ya doğru çizmek istediği büyük Afrika ticaretinin ana damarını en kısa yoldan geçirmek arzusu33 ve halkının çoğu göçebe aşiretlerden oluşan vilayetteki34 jandarma eksikliği de tetikledi. Fransa, önce Meşrutiyet’in ilânın ertesinde, sonra 31 Mart Olayını izleyen günlerde yaşanan yönetimsel boşluktan yararlanarak ticaret yollarını kısaltacak Canit’teki Azker arazisine girdi.35 Osmanlı halkı geriye, Gat şehrine doğru çekilmeye başlarken Fransa, Hükûmetin girişimleri ile Trablusgarp Mebusu Sadık, agm “Türkiye-İtalya”, Tanin, 9 Mart 1327/22 Mart 1911, No: 916, s. 1; “Bingazide”, Tanin, 25 Mart 1327/7 Nisan 1911, No: 932, s. 2. 29 “Hükümet-i Osmaniye-İtalya”, Tanin, 2 Şubat 1326/15 Şubat 1911, No: 881, s. 1. 30 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 2, İç. 23, (27 Kanunuevvel 1326/9 Ocak 1911), s. 80; yagm. 31 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 38, (23 Şubat 1324/8 Mart 1909), s. 198-199 32 Ayrıntılı bilgi için Bkz.: Abdurrahman Çaycı, Büyük Sahra’da Türk-Fransız Rekabeti (18581911), Ankara: TTK, 1995. 33 Fransa, Güneyde Canit’te -özellikle Azker arazisinde- egemenlik kurmak istiyordu. Trablusgarp, bu arazi dolayısı ile Tunus Emareti ile değil, Fransız Sahra yönetimi ile sınırdaştı. Arazinin Fransa egemenliğine geçmesi -bir köyün mezrasına ait ufak bir kayıp gibi görünse de- gerçekte ülkenin ticaretine ve iktisadi yaşamına vurulmuş bir darbe olacaktı Bu isteğini 1898 yılında yaptığı ikili anlaşma ile İngiltere’ye de kabul ettiren Fransa, 1906’da araziyi içine alan ve Sahra’da önemli bir kervan merkezi olan Canit’i işgal etti. İşgal için hukuki bir gerekçesi olmadığı halde Osmanlı hükümeti görüşmeyi kabul etti. Sonuç alınıncaya kadar da hem Canit’in tarafsızlığında iki ülke anlaştı. Ne var ki Fransa sözünde durmadı. Bkz.: MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 83, (6 Nisan 1327/19 Nisan 1911), s. 449. 34 En önemli sorun nüfus sayımı idi. Hükûmetbu nedenle bölgeye yetkin nüfus memurları atanarak gerekli işlemlerin yapılmasında hassasiyet gösterilmesine ve 1908 yılı sonuna kadar cezai işlemlerin affedilmesine karar vermiştir. Bkz.: Takvim-i Vekayi, 23 Eylül 1324, No: 8. 35 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 83, (6 Nisan 1327/19 Nisan 1911), s. 449. 27 28 1593 bölgeyi boşaltmak zorunda kaldı.36 Ancak hak iddialarını ve saldırılarını sürdürdü. Özellikle Osmanlı kervan ticaretini vurmaya yöneldi.37 Mahmut Naci, Sadık, Ferhat, Mustafa ve Süleyman el Barûnî verdikleri önerge ile ticaret kafilelerinin saldırılardan korunması için gereken önlemlerin alınmasını istedilerse38 de olumlu bir gelişme yaşanmadı.39 Buna karşın Fransız basını, siyasetçileri Osmanlı Devleti’ne karşı sertlik politikası izlemeye çağırdı.40 Çok geçmeden de Fransız Sahra Yönetimi kervan ticareti yapan kabilelerin eşkıyalık yaptığını iddia ederek saldırılarını artırdı.41 Osmanlı yönetimini sınırı çizmeye zorladı. Tunus Beyi ile Trablusgarp Valisi’nin belirleyeceği kişilerden oluşacak karma bir komisyonla sorunun çözülmesini istedi.42 Sınırda yaşanan sorunları “henüz tetkik bile etme(miş)” olan Osmanlı Devleti43 ancak bu gelişmelerden sonra, 1910 yılı Ocak ayı sonunda, konuyu Meclis-i Vükelâ’ya taşıdı.44 Komisyon oluşturulması düşüncesini benimsedi.45 Tarafların komisyona ikisi sivil ikisi asker olmak üzere dörder delege seçmeleri kararlaştırıldı.46 Karma komisyon, çalışmalarını 19 Mayıs 1910’da tamamladı. Osmanlı Hükûmeti ile Fransa Hükûmeti’nin belirlediği komiserler, aynı gün bir anlaşma yaptı.47 Sınırın Gıdams’a kadar, yani beş yüz kilometrelik bir bölümü karşılıklı olarak çizildi. Tunus’a oldukça geniş bir arazi bırakıldı.48 Yalnız Tunus’un işgal ettiği arazi değil, işgal edilmemiş olan arazi de “Canit Hadisesi”, Tanin, 23 Temmuz 1325/5 Ağustos 1909, No: 332, s. 2. Egemenliği altında bulunan Rgame, Sükkâniye, Huvegaffar aşiretlerinin Osmanlı ticaret kervanlarına saldırmalarına göz yumdu, hatta destekledi. MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 4, İç. 86, (23 Mayıs 1325/5 Haziran 1909), s. 145; “Trablusgarpta”, Tanin, 9 Eylül 1325/22 Eylül 1909, No: 380, s. 3. 38 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 4, İç. 86, (23 Mayıs 1325/5 Haziran 1909), s. 146. 39 Artarak süren saldırıları Ömer Mansur Paşa Meclis’te mebus arkadaşlarının dikkatine sundu. Bkz.: MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 86, (13 Nisan 1327/26 Nisan 1911), s. 554-557, 572. 40 Tunus’ta politika memurluğunda bulunmuş olan Mösyö Veyl, Jurnal gazetesine verdiği demeçte “Trablusgarp’ta birçok Fransızlar vardır ki bir idare-i ecnebiyeyi Osmanlı idaresine tercih ederler” diyerek bu çağrıyı yapıyordu. “Trablusgarp-Tunus Hadisesi”, Tanin, 2 Kanunusani 1325/15 Kanunusani 1910, No: 491, s. 2. 41 Hatta, Fizan topraklarına tecavüz etti. Örneğin, 23 Mart 1910’da bir Fransız Yüzbaşı (Kot) emrindeki kuvvetlerle ve yerli Gomiyelerden oluşan birlikle sekiz yüz kilometre içeri girerek Fizan’ın güneyindeki kervanlara saldırdı. Bkz.: MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 83, (6 Nisan 1327/19 Nisan 1911), s. 451. 42 “Trablusgarp-Tunus Hadisesi”, Tanin, 2 Kanunusani 1325/15 Kanunusani 1910, No: 491, s. 2. 43 “Trablusgarp-Tunus Hadisesi”, Tanin, 3 Kanunusani 1325/16 Kanunusani 1910, No: 492, s. 2. 44 “Trablusgarp-Tunus”, Tanin, 7 Kanunusani 1325/20 Kanunusani 1910, No: 496, s. 2. 45 “Trablusgarp-Tunus Hududu”, Tanin, 27 Kanunusani 1325/9 Şubat 1910, No: 516, s. 2 46 “Trablusgarp-Tunus Hududu”, Tanin, 2 Şubat 1325/15 Şubat 1910, No: 516, s. 2-3. Osmanlı Hükümeti; Hariciye Nezareti Hukuk Müşaviri Reşid Bey, Tahsil ve Terbiye-i Askeriye Müfettişi Ferik Tevfik Paşa, Halep Maarif Müdürü Ömer Davud Efendi ve Erkân-ı Harbiye Kaymakamlarından Cemal Bey’den oluşan delegelerini belirledi. Bkz.: “Tahdid-i Hudud”, Tanin, 8 Şubat 1325/21 Şubat 1910, No: 525, s. 2; “Trablusgarp-Tunus”, Tanin, 12 Şubat 1325/25 Şubat 1910, No: 532, s. 2; “Trablusgarp-Tunus”, Tanin, 23 Şubat 1325/8 Mart 1910, No: 543, s. 2. 47 “Trablusgarp ve Tunus Hududu”, Tanin, 11 Mayıs 1326/24 Mayıs 1910, No: 620, s. 3 48 Mahmut Naci Bey arazi miktarının 48 saat tûlunda, (uzunluğunda) 15 saat arzında (genişliğinde) olduğunu söylüyor. 36 37 1594 verildi. Yeni sınır, çöl halkı için yaşamsal öneme sahip olan su kuyularını Tunus Beyliği’nin egemenliğinde bıraktı. Arazi paylaşımında, bölgede yaşayan Osmanlı halkının hakları gözetilmedi. Örneğin Vazık Köyü halkının yaşadığı dağlık bölge Osmanlı egemenliğinde kalırken halkın kullanımında olan mezra ve bahçeler,49 yine Menut kazası ile Gıdams kazasının bütün arazi, mera, bağ ve bahçeleri Tunus’a bırakıldı. 50 Ajans Havas’ın da dikkati çektiği gibi anlaşma, Tunus’un tüm ekonomik gereksinimlerini karşılayacak nitelikte düzenlenmiş,51 buna karşın Trablusgarp halkının hakları gözetilmemişti. Üstelik saldırılar da durmamıştı. Abdülkadir Câmi Bey ve Ömer Mansur Paşa Hariciye Nezareti’nin 1911 yılı bütçesi görüşülürken konuyu yeniden Meclis’e taşıdı. Câmi Bey, tecavüz ve saldırıların İstanbul’da ya da Afrika çöllerinde olması arasında bir fark olmadığına dikkati çekti. Hükûmet’ten, konuya bu açıdan yaklaşarak sorunu çözmesini ve Afrika’ya giden Sahra ticaretini nasıl sağlayacağı konusunda açık politikalar üretmesini istedi. Sınır anlaşmasında “büyük hatalar” yapıldığına, su meselesinin açılacak yeni kuyularla telafi edilebileceğine, ancak, terk edilen arazi ile bölge halkının hukuku tasarrufiyelerinin gasbedildiğine işaret etti. Arazinin iki Hükûmet arasında yapılan bir protokol ile terk edilmesini ise Anayasanın 7. maddesine aykırı buldu. Meclis-i Mebusan’ın onayının neden alınmadığını sordu.52 Ömer Mansur Paşa ise Osmanlı tüccarlarının 1897 yılından beri saldırıya uğradığına, mallarına el konulduğuna işaret etti. Hükûmet’in Bingazi mutasarrıflığının başvurularına yanıt vermediği gibi saldırılar karşısında da ‘sesini çıkarmadığına’ dikkati çekti. “...bundan böyle çıkarılmayacak olursa, emin olunuz ki ‘Afrika-yı Osmani’ demek, yani Hükûmet-i Osmaniye(yi) ecza-yı memalikinden saymıyor demek olacak...” diyerek Hükûmetin Afrika topraklarını devlete ait saymadığını ima etti. Eleştirilere önce Hariciye Nazırı Rıfat Paşa yanıt verdi. Sınır belirleme işleminin arazi terki anlamına gelmediğini, bu nedenle Meclis-i Mebusan’a sunmadıklarını söyledi. Sadrazam İbrahim Hakkı Paşa ise arazi terkinden bahsetmek için sınırların çizilmiş olması gerektiğine işaret etti. Tunus’a bırakılan topraklarda 1880’den itibaren askerî kışlalar yapıldığına işaret ederek ortaya çıkan bu fiili durumu göz ardı edemeyeceklerini söyledi. Böylece devletin bölgede egemen olamadığını itiraf etti. Terk edilen arazide yaşayan kabileler için “..Onların revâbıt-ı tabiiyyeti, o vaktin hacetine göre seneden seneye veyahut birkaç senede bir gelip de biz size dua ediyoruz demekten ibarettir” diyerek halkın İmparatorluğa bağlılığından duyduğu kuşkuyu dile getirdi. “Devlete terettüp eden vazife nedir? Devlet, nerelerini doğrudan doğruya tahtı idaresinde tutmuştur, neresi Devlet’in tahtı iradesindedir, bunu tayin etmek ve onu muhafaza etmektir. Onun haricine çıkmak meselesi bir istila politikası takip etmek olur...” diyen Hakkı Paşa, ardından Devlet’in Afrika’da geniş toprakları bulunduğuna, Devletin örgütlenmesini MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 83, (6 Nisan 1327/19 Nisan 1911), s. 449. MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 86, (13 Nisan 1327/26 Nisan 1911), s. 564. 51 “Trablusgarp ve Tunus Hududu”, Tanin, 11 Mayıs 1326/24 Mayıs 1910, No: 620, s. 3 52 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 83, (6 Nisan 1327/19 Nisan 1911), s. 449,451. 49 50 1595 yaygınlaştırdığı topraklarda egemenliğini korumasının daha önemli olduğuna dikkati çekerek âdeta bu toprakların verilmesinde bir sakınca olmadığına işaret etti. İbrahim Hakkı Paşa Hükûmeti’ne göre arazi genişleterek “dost bir devlet ile ihtilaf çıkarmak” düşündükleri bir politika değildi.53 Trablusgarp vilayeti ve Bingazi Sancağı’nda bir iç savaş niteliğini alan asayiş sorunlarında yeterli jandarma gücü bulunmaması da etkili oldu. Üstelik bölgedeki jandarma, aslî görevi yanında devlete ait resmi işlemlerle de uğraşıyor, bu da asayiş sorunlarını artırıyordu. Mebusların jandarma istekleri ise dikkate alınmadı. 1910 yılında 170 nefer ayrılmasını eleştirerek önerge veren Ömer Mansur Paşa’nın istekleri, havale edildiği Jandarma Dairesinde kaldı. Ömer Mansur Paşa vilayetinde incelemeler yaparak 570 jandarmaya gereksinim olduğunu tespit etti. Bu yönde hazırladığı raporu Hükûmet’e sundu. Ancak, henüz öğrenim aşamasında oldukları vurgulanarak isteği geri çevrildi. Oysa “koca bir memlekette muntazam surette 20 nefer yok(tu)”. 1911 yılı Jandarma Genel Komutanlığı bütçesinde de bu yönde bir adım atmayan Hükûmet, bölgedeki asayiş sorunlarını çözecek etkin bir önlem almadı.54 İstanbul ile Trablusgarp vilayeti ve vilayetin sancakları ile iletişimini sağlayacak olan telgraf hatlarının yeterli olmaması ve iletişimde yaşanan gecikmeler de asayiş sorunlarının artmasına neden oldu. Trablusgarp merkezine verildikten ancak dokuz gün sonra yerine ulaşabilen telgraf hatlarını vilayet mebusları “oyuncak” olarak niteliyorlardı.55 Gerek vilayetlerinin sancaklarla, gerekse merkezle iletişiminin sağlanmasında telgrafa büyük önem veren mebuslar için telgraf, İmparatorluğa bağlılığın da göstergesiydi. Ancak Meşrutiyet hükûmetleri yeni hatlar yapmakta ağır davrandı, var olan telgraf hatlarını yenilemedi. Bütçelerde ödenek ayırdığı halde ya hiçbir girişimde bulunmadı ya da malzemeleri taşıdığı halde inşaata başlamadı. Yaptığı hatlardan ise diğer vilayetlere oranla daha fazla ücret aldı. Örneğin, Derne’den Mısır sınırında yer alan Selûm nahiyesi merkezine kadar bir hat çekilmesi kararlaştırıldığı, hatta direkleri de dâhil tüm malzemesi getirildiği halde inşasına başlanılmadı.56 Bu hatların inşasının gecikme nedenleri, zarara uğrayan devlet malının kimden tazmin edileceği ve ne zaman tamamlanacağı gerek Mahmut Naci ve Sadık Beyler gerekse Süleyman el Baruni Efendi ve Ömer Mansur Paşa tarafından verilen önergelerle Meclis’e taşındı.57 Posta ve Telgraf Nazır Vekili Fuat Bey hatların gecikmesini, kuraklık nedeniyle taşıma işleminin yapılamamasına, uzman mühendis bulunmamasına bağladı. Nalut-Sineon-Gıdams arasında yapılması tasarlanan hattın 130 kilometrelik ilk bölümüne (Nalut-Sineon) MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 86, (13 Nisan 1327/26 Nisan 1911), s. 556, 557-565, 572. MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 81, (4 Nisan 1327/17 Nisan 1911), s. 370-371. 55 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 37, (26 Kanunusani 1325/8 Şubat 1909), s. 345. 56 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 38, (23 Şubat 1324/8 Mart 1909), s. 202. 57 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 1, İç. 26, (29 Kanunusani 1324/11 Şubat 1909), s. 569; MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 38, (23 Şubat 1324/8 Mart 1909), s. 202. 53 54 1596 başlanması için Şubat ayı içinde ilgili birimlere emir verildiğini, geri kalan kısmın ise daha sonraki senelerde yapılacağını söyledi. Tüm hatların çekilebilmesini ise hazırlanan plân ve projelerin incelenmesi kaydına bağladı.58 Yine, Trablusgarp mebuslarının isteği üzerine 1910 yılı bütçesine yeni telgraf hatlarının çekilmesi için yirmi bin lira, telsiz telgraf merkezi kurulması için de ayrıca beş bin lira ödenek eklendi. Ancak yapılmadı. Posta ve Telgraf Tahrirat Müdürü Hamdi Bey de girişimin “tamamıyla” yapılamadığını kabul etti. Ancak “kabahatin” “tamamen” kendilerine ait olmadığını söyleyerek sorumluluğu bütçeyi geç çıkaran meclise yükledi.59 Mebuslar, telgraf ücretlerindeki farklılıktan duydukları rahatsızlığı da meclise taşıdı. Örneğin Erzurum’a kadar olan hatlardan 1 kuruş alındığı halde Bingazi-Derne telsiz telgraf hattından başlangıçta 4 kuruş alındı. Bir yıl içinde masrafını “kat kat” çıkardığı halde hat ücreti ancak 60 paraya60 indirildi. Ücretlerdeki bu farklılık karşısında Ömer Mansur Paşa, 1910 yılı içinde Posta ve Telgraf Müdüriyetine yaptığı başvurulardan olumlu bir yanıt alamadı. Bu tavrın “doğrudan doğruya o kıtaya Hükûmet (in) iltifat etmediğinden ileri gel(diği)” kanısında olan Mansur Paşa, 1911’de Müdürlüğün bütçesi görüşülürken konuyu yeniden gündeme getirdi. Hükûmeti eşit davranmamakla, haksızlık yapmakla “Memâlik-i Osmaniyye’nin her tarafını bir tutm(amakla)” suçladı. Ücretin 1 kuruşa indirilmesini istedi. “Artık bu sefer de istirhamâtımıza iltifat edilmezse illallah” diyerek tepkisinin boyutlarını ortaya koydu.61 Bölgenin temel sorunlarından biri de zirai konulardı. Halkın cehaleti ve Hükûmetin ihmali sonucu 1911 yılına gelindiğinde “bir milyon nüfus zor hâl besleniyordu”. Çiftçinin toprağının sahibi olamaması, sulamanın yetersizliği, bölgenin özelliklerine ve modern tarımın gereklerine göre yapılacak tarım bilgisinden yoksunluk başlıca sorunlar olarak meclise yansıtıldı. En dikkat çekici olanı parası olan çiftçiyi/eşrafı toprak sahibi yapmaya dönük olarak verilen önerge oldu. Bayındır ve zengin bir vilayet yaratmanın yolunun bireylerin hukuku tasarrufiyelerine sahip olmalarına bağlı olduğuna dikkati çeken Mahmut Naci ve Sadık beylerle Süleyman el Barûnî Efendi, halkın da bu bilinçte olduğunu vurguladılar. Meyve ağaçları yetiştirmek üzere devlet arazilerinin çiftçilere uygun fiyatlarla satılmasını önerdiler. Zira halk, “ziraata sarılmak” istiyor, paraları olsa dahi büyük arazi sahipleri satış yapmadıkları için zor durumda kalıyorlardı. Devletin elindeki toprakları yaşamları süresince işleten çiftçinin ise garantisi yoktu.. Bu durumda “kışın yağmurlar altında, yazın güneş karşısında çalışarak yetiştirdiği eşcarın semeresini başkaları iktitaf ed(iyordu).” Mebuslar çıkış yolunu Tapu Kanunu’nun değiştirilerek hukuku tasarrufiyenin sağlanmasında gördüler. MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 37, (26 Kanunusani 1325/8 Şubat 1909), s. 343-344. MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 80, (4 Nisan 1327/17 Nisan 1911), s. 359, 360. 60 1 kuruş=40 para. 61 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 79, (2 Nisan 1327/15 Nisan 1911), s. 314. 58 59 1597 Ancak öneri mecliste dikkate alınmadı.62 Konu 1910 yılında bu kez zeytinlikler için gündeme getirildi. Bölgede incelemeler yapan Orman ve Ziraat Nezareti Müfettişliği memuru Vilayet’te bulunan verimli arazilerin genişliğine, ancak bunların kullanılamadığına işaret etti. Fransızların Tunus’ta 1881 yılından itibaren arazileri küçük paralarla halka sattığını, bu sayede gelişen zeytinciğin Tunus’un dış ticaretinde önemli bir yer bulabildiğini vurguladı. Benzer bir uygulamanın yaşama geçirilmesi isteği ile Dâhiliye Nezareti’ne raporunu sundu. Nezaret raporu incelemeye aldıysa63 da sonuç çıkmadı. Cami Bey’in vilayette var olan zeytinliklerin korunması ve yenilerinin oluşturulması hakkındaki yasa önerisinin ise yalnızca Meclis’te okunmasına izin verildi.64 İtalya ise bölgedeki verimli topraklara yatırım yapmaktan çekinmedi. Zira, aynı yıl içinde birbiri ardına arpa, tütün ve patates yetiştirilebiliyordu. Ülkesinde iki yılda bir ürün aldığı zeytinden, Trablusgarp’ta az bir uğraşla her yıl ürün alabiliyordu. Bu nedenle zeytinciliğe özel bir önem verdi. Dut ve yonca tarımını da geliştirdi.65 İkinci konu artezyen kuyularına olan gereksinimdi. Bu konuda ilk girişim Vali Recep Paşa’dan gelmişti. Meşrutiyet’in ilanından dört ay önce vilayette artezyen kuyuları açılmasını zorunlu bulan vali, uzman mühendisler gönderilmesini istemişti. Ancak bu isteği, gidecek uzman mühendisle birlikte, kuyuların inşası için gerekli ödenek bulunamaması nedeni ile yerine getirilmedi. Meşrutiyet’ten sonra Hükûmet 1909 bütçesine Trablusgarp’a gönderilecek bir mühendisle bölgenin gereksinimleri konusunda keşif ve incelemeler yaptırmak üzere 25 bin lira ödenek koydu.66 Ancak aynı yıl Meclis’e sunulan “Müessesât-ı Nafia Layihası”nda vilayetlerinin imarına dönük hiçbir girişim göremeyen Mahmut Naci ve Sadık beylerle Süleyman el Barûnî Efendi vilayetlerinin “şiddetle” beş artezyen kuyusuna gereksinimi olduğunu yineledi. Kimi mebuslar konunun Vilayet Genel Meclisi’ni ilgilendirdiğini söyleyerek karşı çıktı. Oysa Meclis, iki saat önce Konya Ovası’nın sulanmasına dair verilen önergeyi kabul etmişti. Söz konusu Trablusgarp olunca “vilayete aittir.” denilmesi çelişkiden başka bir şey değildi.67 Zirai eğitimde fennî ve teknik bilgiden yoksunluk da tarımı olumsuz etkiledi. Hükûmet’in bütçe olanaksızlıkları nedeniyle yatırım yapmaması vilayet mebuslarını kaynak yaratmaya zorladı. Mustafa bin Kaddare Efendi Trablusgarp surlarının onarımı için vakfedilen emlâkın maarife devredilerek gelirleri ile bir MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 36, (16 Şubat 1324/1 Mart 1909), s. 100-101. “Trablusgarpta Zeytinlik”, Tanin, 14 Teşrinievvel 1326/27 Teşrinievvel 1910, No: 773, s. 3. 64 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 2, İç. 25, (3 Kanunusani 1326/16 Ocak 1911), s. 154. 65 Ali Haydar Emir, age, s. 153. 66 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 35, (14 Şubat 1324/27 Şubat 1909), s. 48-50. 67 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 1, İç. 18, (13 Kanunusani 1324/26 Ocak 1909), s. 334; MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 1, İç. 33, (9 Şubat 1324/22 Şubat 1909), s. 794-796. 62 63 1598 ziraat okulu açılmasını önerdi. Ancak öneri dikkate bile alınmadı.68 Ziraat ve Orman Nezareti’nin 1910 yılı ortalarına kadar vilayetle “hiç alakası” olmadı. Bu yıl içinde bir ziraat fen memuru ile bir baytar müfettişi gönderildi. Yıl sonunda bir numune çiftliği inşaatına başlandı.69 Ancak bunlar vilayetin gereksinimlerini karşılayacak ölçüde değildi. Vilayetin en çok bir ziraat okuluna gereksinimi vardı. Sömürgeci devletler özellikle Fransa, sömürgelerinin iklim ve doğa koşullarına uygun tarım yapacak okulları ya ülkelerinde ya da sömürgelerinde açmışlardı. Osmanlı Devleti bu yönde adım atmadığı gibi, bölgeye gönderdiği az sayıda öğretmen Avrupa’da eğitim almış, dolayısıyla Avrupa tarzı tarımda uzmanlaşmıştı. Oysa önceliğin “susuz ağaç yetiştirmek” gibi, bölgeye has koşullara uygun tarıma verilmesi gerekiyordu. Trablusgarp mebusları 1911 yılı bütçesi görüşülürken, Trablusgarp’ta istihdam edilmek üzere Tunus Mekteb-i Âli-i Ziraatı’na üç, İngiltere’nin sömürgeleri için açtığı okullara da iki öğrencinin gönderilmesi isteği ile Nezarete bir önerge verdiler. Mavrokordato Efendi yalnızca Tunus’a gönderileceklere sıcak baktı. Mahmut Naci Bey, “Olmaz efendim, ahalimizin hakkıdır. Bunu istiyoruz.” diyerek isteklerinde ısrarcı oldu ise de Meclis, nezaretin isteğini onayladı.70 Halkın yaşamında ormancılık da önemli bir yer tutuyordu. Özellikle Bingazi’de Cebel-i Ahdar’da bulunan orman nadide ağaçlara sahipti. Gerekli adımların atılmasıyla bölge ticaretine katkı sağlayabilecek olan ormanlardan yararlanma yoluna gidilmedi. Ömer Mansur Paşa, bölgeye gönderilecek uzman bir memurla mutasarrıflığın bu yolda çalışmalar yürütebileceğini nezarete iletti. Ancak memur atanmadı. 1911 bütçe görüşmeleri sırasında isteğini hatırlattı. “Bendenize mi müracaat olundu. İhtimal hatırımda kalmadı.” diyen Orman ve Maadin ve Ziraat Nazırı Mavrokordato Efendi, bölgeye bir orman memuru gönderilmesine gerek görmedi. Ziraat memurunun yeterli olacağını belirtti.71 Hükûmet bölgeye bir orman memuru göndermek konusunda bile nazlı davranırken İtalya, bu bölgede Banco di Roma aracılığı ile büyük çapta arazi satın aldı.72 Trablusgarp mebusları vilayetlerinde görevlendirilecek her kademedeki memurların yetkinliği konusunda da son derece duyarlıydı. Oysa Meşrutiyet’ten sonra bölgeye Mülkiye Mektebi mezunu olan hiçbir memur atanmadı. “Mağdurin-i siyasiyyedendir” denilerek hep “muktedir olmayanlar gönder(ildi). Câmi Bey; “Hicaz, Yemen, Fizan Kıtalarındaki Memurların Maaşaatı Hakkında” kanun tasarısı görüşülürken konuya dikkati çekti. Yasanın uzak bölgelere yetkin memurlar MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 34, (11 Şubat 1324/24 Şubat 1909), s. 41 Tanin gazetesi “fakir bir milletin beş on parasının böyle faidesiz ve lüzumsuz bir surette sarf ve istihlak” etmesini “affedilemez bir facia” olarak niteliyor. Bkz.: “Dostlar Alışverişte Görsün! Memleketimizde Ziraat Terakki Ediyor”, Tanin, 15 Eylül 1326/28 Eylül 1910, No: 746, s. 1. 70 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 6, İç. 88, (18 Nisan 1327/1 Mayıs 1911), s. 83 71 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 6, İç. 88, (18 Nisan 1327/1 Mayıs 1911), s. 74-75. 72 Trablusgarp Mebusu Sadık, agm; Ali Haydar Emir, age, s. 152. 68 69 1599 gönderme amacını karşıladığını ancak, memurları orada tutacak koşullara sahip olmadığını vurguladı. Subaylara yarım maaş ödenek verildiğine dikkati çekerek memurlara da uygulanmasını istedi. Ancak ne Hükûmet’in ne de Meclis’in desteğini alabildi. Böylece vilayet, yörenin iklim koşullarına, toplumsal yapısına uyum sağlayabilecek memurlardan da yoksun bırakıldı.73 Aynı yoksunluk adalet örgütünde de kendisini gösteriyordu. Örneğin, pek çok devletin konsoloslarının bulunduğu, yabancı nüfusun yoğun olarak yaşadığı Derne’de, adalet teşkilatı örgütlenmedi. 1910 yılı içinde müstakil sancaklarda istinaf mahkemeleri kurulurken Bingazi dışarıda bırakıldı. Ömer Mansur Paşa 1911 yılı Adliye Nezareti bütçesi görüşülürken bu yöndeki isteklerinin hızla yerine getirilmesini istediyse de Adliye Nazırı Necmettin Molla Bey “aşama aşama” açacaklarını, “para yeterli olsa bile her yerde birden yapma(nın)” mümkün olmadığını söyleyerek bu isteğe olumlu yaklaşmadı.74 Hükûmet’in vilayetlerine adil davranmadığını sık sık Meclis kürsüsünden dillendiren mebuslar vergi konusuna da dikkati çektiler. Örneğin, Mısır’a sevk edilen hayvanlardan ağnam vergisine ek olarak Derbent75 adı ile ikinci bir vergi alınmasını eleştirdiler. Verginin hayvan kaçakçılığını özendirdiğini ve asayiş sorunları yarattığını belirterek kaldırılmasını istediler.76 Ömer Mansur Paşa ise Sancağa bağlı Evcelecâlû kazasında Hurma ağacı başına 4.5 kuruş vergi alınırken, Bağdat’ta, Basra’da bu oran 50-60 para olduğuna dikkati çekti. “Hükûmet, saâdeti ahali ve tebaayi istihsal manasına olup, zulm ile tahsili varidat demek” değildir diyerek indirim istedi. İsteği mecliste, ‘Vilayet Genel Meclisi’ne aittir’ denilerek geçiştirilmek istendiyse de Mansur Paşa direndi; Vilayet Meclisi’nin vergi indirimine karar veremeyeceğine dikkati çekti, ama olumlu bir sonuç alınamadı. Öneri gönderildiği Maliye Encümeni’nde kaldı.77 Homs mebusu Mustafa Efendi’nin aynı yönde verdiği önerge ise dikkate bile alınmadı.78 Üstelik vergiler giderek artırıldı. Osmanlı Devleti’nin yüksek oranlarda aldığı vergiler en çok Banco di Roma’nın işine yaradı. Halk, bankanın Tobruk ve Bomba gibi en küçük kasabalarda bile açtığı şubelerden borç aldı. Bu durum bankaya olan “hürmet(i)” artırırken, “Hükûmetin nefret ve husumet kazanmasın(a)”,79 halkın isyanına neden oldu. Nitekim Fizan’da çıkan ayaklanma iki Osmanlı subayının ölümü ile sonuçlandı.80 Doğa koşulları da Trablusgarp’ta yaşamı zora soktu. Meşrutiyet öncesinde üç yılı aşkın bir süre hüküm süren kuraklık her alanda halkı olumsuz etkiledi. Meşrutiyet sonrasında ise sürekli sel baskınları yaşandı. Nehirler taştı. Pek MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 59, (3 Mart 1327/16 Mart 1911), s. 215-216. MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 5, İç. 75, (26 Mart 1327/8 Nisan 1911), s. 122, 130. 75 Deveden 40, beygirden 20, koyundan 4 kuruş olmak üzere alınıyordu. 76 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 36, (16 Şubat 1324/1 Mart 1909), s. 120. 77 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 38, (23 Şubat 1324/8 Mart 1909), s. 120 78 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 2, İç. 41, (2 Mart 1324/15 Mart 1909), s. 311. 79 Ali Haydar Emir, age, s. 152. 80 “Fizanda”, Tanin, 25 Şubat 1326/10 Mart1911, No: 904, s. 1; Tanin, 5 Mart 1327/18 Mart1911, No: 912, s. 3. 73 74 1600 çok meyve bahçesi yok oldu, tarım alanları kullanılamaz hâle geldi, ürün su altında kaldı, hayvanlar telef oldu. Örneğin 1910 yılının ilk aylarında yaşanan sel baskınında Trablusgarp merkezine bağlı Münşiye nahiyesinde iki yüz otuz, Homs Sancağına bağlı Sahil nahiyesinde üç yüz, Meslata kazasında yirmi altı ev tamamen yıkıldı.81 1911 yılında ise kuraklık halkı esir aldı. Afet, en çok Banco di Roma’nın işine yaradı. Halkın tarlalarını, evlerini ipotek ederek borç verdi. Hayvanları telef olan, ev ve tarlalarını yitiren, açlıkla yüz yüze kalan bölge halkı göç etmeye başladı.82 Yaşlı, hasta, çocuk ve kadınlardan oluşan yaklaşık dört bin kişi nahiyelerden merkeze akın etti. Trablusgarp, nüfusuna eklenen bu göçmenleri iaşe edemedi. Fiyatlar hızla arttı.83 Mart-Haziran ayları arasında 514 kişi açlıktan öldü. Yaşananlara kayıtsız kalamayan Trablusgarp mebusları sorunu meclise taşıdı. Halkın iskân ve iaşe sorunlarının çözümünü istendi. Bölgeye 10 bin lira ile 600 bin kile arpa gönderilmesi Meclis’te kabul edildi. Ancak iki bin lira dışında ne geri kalan para ne de arpa gönderildi. Sadarete yapılan başvurulardan da olumlu bir sonuç alınamadı.84 Trablusgarp halkı yalnız doğal afetlerle ve açlıkla değil, salgın hastalıklarla da mücadele ediyordu. Meşrutiyetin ilk yıllarında tifo salgını yaşandı. Bölgede doktor bulunmaması nedeniyle hızla yayılan hastalıktan yalnız Trablusgarp merkezinde bini aşkın insan yaşamını yitirdi.85 Üstelik bu sayı yalnızca belediyece defin işlemleri yapılanları kapsıyordu. Mebuslar, Babıâli’den doktor isteklerine yanıt alamadı. 1910 yılında bütün İmparatorluğu esir alan kolera salgını ise ilk önce Trablusgarp’ta ortaya çıktı. Ancak, hastalıkla mücadele edebilecek ilaç, araç ve gereç Belediye Hastanesinde yoktu. Karantinada bulananlar ise yalnızca dışardan gelenler için kullanılıyordu. Hastalığın askerler arasında da yaygınlık kazanması üzerine86 Trablusgarp mebusları, Dâhiliye Nezareti’nden hızla önlem alınmasını istedi. Hükûmet, vilayete 100 bin kuruş göndermekle yetindi.87 İlânla doktor aradı ama başvuran olmadığı için gönderemedi. Dolayısıyla vilayete, ne doktor ne de gerekli araç ve gereç ulaştırıldı. Hastalığın giderek yayılması karşısında mebuslar konuyu yeniden meclise taşıdılar. Söz alan Mahmut Naci Bey, Hükûmeti, “Trablus’u her şeyden mahrum et(mekle)” suçladı. Vilayetinin “Hükûmet’ten küçük bir muavenet ve himmet” görmediğini söyledi. İhmal MMZC, D. I, İç. S. 2, C. 2, İç. 37, (26 Kanunusani 1325/8 Şubat 1910), s. 208-209. “Trablusgarpta”, Senin, 26 Mayıs 1327/8 Haziran 1911, No: 994, s. 4. 83 Merkezde 5-7 kuruş olan arpanın kilosu 17 kuruşa, 13-15 kuruş arasında olan buğdayın kilosu 30 kuruşa, 15-16 arasında değişen yağ ise 29 kuruşa yükseldi. Bkz.: yagg 84 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 5, (10 Teşrinievvel 1327/23 Ekim 1911), s. 68. 85 Ölenler arasında Mısrata Kaymakamı Hacı Ahmet Togar Efendi de vardı. Bkz.: Tanin, 13 Şubat 1326/27 Şubat 1911, No: 893, s. 2. 86 Bkz.: “Trablusgarp Fırkası”, Tanin, 8 Teşrinisani 1326/20 Teşrinisani 1910, No: 797, s. 4. 87 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 1, İç. 6, (10 Teşrinisani 1326/23 Kasım 1910), s. 111. Birkaç ay sonra kolera salgınının önlendiği İstanbul’a, kolera ile mücadele için! 2 milyon 73 bin 100 lira ayrılıyordu. Bkz.: MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 2, İç. 21, (20 Kanunuevvel 1326/2 Ocak 1911), s. 2-3; İç.29, (12 Kanunusani 1326/25 Ocak 1911), s. 293. 81 82 1601 sonucu gerçekleşen ölümlere dikkati çekerek bunun “Osmanlılık namına (bir) zillet” olduğunu vurguladı. Dâhiliye Nazırı Talat Bey’in dikkati çektiği askerî doktorların ise yetersiz kaldığına işaret etti. Doktor isteğini yineledi. Talat Bey’in “gerekirse” yeniden doktor ilânı verilebileceğini söylemesi ise ihmalin boyutlarını gösteriyordu. Meclis-i Mebusan’daki pek çok mebus da koleranın yaygınlaşmasından ötürü Hükûmet’e “teessürlerini” sunmayı yeterli buldu. Ancak Talat Bey teessürü bile kabul etmedi. Bunu, İbrahim Hakkı Paşa Hükûmeti’ne güvensizlik olarak algıladı ve istifa tehdidinde bulundu.88 Oysa, İtalya’nın bölgede çok sayıda donanımlı hastanesi vardı. Hastaneler aracılığı ile aşiretlerin güvenini kazanan İtalya89, salgınlar ortaya çıkar çıkmaz Trablusgarp’a iki doktor gönderdi. İlaçları halka parasız dağıttı. Muayeneleri parasız yaptı. Bunun sonucu olarak Koleranın en yaygın olduğu Yahudi mahallesine giden belediye doktoru “Yaşasın İtalya”, “Bize bakan İtalyanlar var olsun!” sloganları eşliğinde Musevilerce dövüldü.90 Trablusgarp eğitim konusunda da İmparatorluğun geri kalmış vilayetleri arasındaydı. Beş yıllık bir lise, iki ortaokul, biri darülmuallimin olmak üzere 19 ilkokul 91,vilayetin eğitim örgütünü oluşturuyordu. Ne var ki çoğu, uzun süredir atıl durumda bırakılmıştı.92 Vilayet’teki lisenin de iki sınıfı eksikti.93 Buna karşın İtalyanların ikisi yüksek, diğerleri ilk, orta ve lise derecelerinde olmak üzere kız ve erkekler için açtığı 12 “mükemmel” okulu vardı. 30 bine yaklaşan Musevi nüfus, çocuklarını bu okullara göndermeyi yeğliyor, bu ise onların İmparatorlukla her türlü bağlarını zayıflatıyordu. Öyle ki “Museviler kendilerini kâmilen İtalyanların âmaline, hizmetine hasretmişlerdi”94. İslâm nüfusun çocukları ise bu okullar tercih edilmediği, Hükûmet de okul açmadığı için cahil kalıyordu. Osmanlılık bilincini yerleştirmenin ve devlete bağlılığı sağlamlaştırmanın eğitiminden geçtiğinin bilincinde olan Trablusgarp mebusları ilk aylardan itibaren bu konudaki düşüncelerini gerek Maarif Nazırı ile gerek encümenlerde mebus arkadaşlarıyla paylaştılar. Vilayetlerinde yabancı okullarla rekabet edebilecek bir lise açılmasını, eksik sınıfların tamamlanmasını, okulun idari işlerine daha fazla zaman ayırabilmesi için okul müdürünün ders yükünün azaltılmasını, Trablusgarp merkezinde biri hukuk, diğeri ziraat olmak üzere iki, Fizan ve Mısrata’da birer orta dereceli okul açılmasını istediler. Ayrıca, Homs ve Cebel ortaokulları ile lise ve öğretmen okuluna yetkin öğretmenlerin atanmasını, halkın dil öğrenmek amacıyla yabancı okullara devamının önüne MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 1, İç. 6, (10 Teşrinisani 1326/23 Kasım 1910), s. 111-113. Ali Haydar Emir, age, s. 152. 90 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 1, İç. 6, (10 Teşrinisani 1326/23 Kasım 1910), s. 112. 91 Mahmut Naci Bey tüm vilayette 4 okul bulunduğunu söylüyor. Bkz.: MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 2, İç. 23, (27 Kanunuevvel 1326/9 Ocak 1911), s. 80. 92 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 2, İç. 21, (20 Kanunuevvel 1326/2 Ocak 1911), s. 8. 93 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 1, İç. 33, (9 Şubat 1324/22 Şubat 1909), s. 794. 94 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 2, İç. 23, (27 Kanunuevvel 1326/9 Ocak 1911), s. 80-81. 88 89 1602 geçmek için liselerde Fransızca derslerinin artırılmasını, uzman dil öğretmenleri atanmasını, Türkçe’nin yaygınlaştırılması için ders programlarına Türkçe Lûgat, Türkçe Mükâleme (konuşma), Lisan Tatbiki, Sözlü ve Yazılı Türkçe derslerinin konulmasını önerdiler.95 Önerileri çoğu zaman destek aldı. Ancak verilen sözler tutulmadı. Hatta Trablusgarp’ta açılması kararlaştırılan lise için ayrılan ödenek Kastamonu’ya nakledildi. Tüm bu gelişmeler karşısında Mahmut Naci ve Sadık Beyler Maarif Nezareti’ne gensoru önergesi verdiler. “Can çekişen” Vilayetlerine Maarif Nezareti’nin göstermiş olduğu kayıtsızlığı eleştirmek ve bunun önünü almak amacıyla verdikleri bu önerge ile toplam 19 ilkokul için birinci sınıftan bir daire, bir genel müfettiş ile beş müfettiş atanmasının nedenlerini, özel bir ilkokul dışında okul bulunmayan Fizan’a neden bir müfettiş gönderildiğini, Vilayet için ayrılan ödeneğin Kastamonu’ya neden devredildiğini, 1910 yılında açılması kararlaştırılan 160 orta ve 20 liseden, 1911 yılı bütçesinde ilkokullar için ayrılan ödeneğe eklenen beş milyon kuruştan Trablusgarp’ın neden yararlandırılmadığını sordular.96 Önerge Meclis’te tartışmaya açıldığında Mahmut Naci Bey, Meşrutiyet Hükûmetlerinin Trablusgarp’ta bir tane bile okul açmadığına, var olanların ıslahının bile düşünülmediğine dikkati çekti. Örgütlenme ile uğraşılmasını eleştirdi. “Maariften maksat daire teşkili midir?” diye sorarak Nezaret’in “mektepten ziyade daire teşkil(iyle)” uğraştığına işaret etti. İtalyan okulları ile karşılaştırma yaparak Osmanlı okullarının “insanı ağlatacak” durumda olduğunu, donanımlı İtalyan okulları nedeniyle yirmi bini aşkın nüfusun İtalyanca konuştuğunu, yerel dilin unutulma noktasına geldiğini belirtti, hatta Türkçe bilenlerin sayısının iki yüz bini geçmeyeceğini iddia etti. Eğitimdeki noksan ve düzensizlikleri pek çok kez dile getirdikleri halde dikkate alınmadıklarını vurgulayarak, Maarif Nazırı Emrullah Efendi’yi Trablusgarp için çaba sarf etmemekle suçladı. “Maarif Nazırının şahsı sizce muhterem ise, …nüfusu İslâmiyye’nin hukuku da o kadar muhterem olmak gerek.” diyen Mahmut Naci Bey, Devletin herhangi bir vilayetinde bulunandan fazla okul istemediklerini, “mantık dairesinde” haklarını istediklerini, Trablusgarp’ta yirmi beş orta, dört lise derecesinde okul olması gerekirken iki orta okul bulunduğunu, onların da altı yüz kuruşa öğretmen bulunamadığı için atıl kaldığını, 20-30 öğrencisi olan tek lisenin ise son derece sönük olduğunu belirtti. Sadık Bey ise “Müterakki olan Tunus ile Mısır arasında Trablusgarbın böyle harap kalmasını arzu etmeyiz.” diyen İtalyan nazırın sözlerini hatırlattı. Hükûmet’ten “gözünü aç(masını)”, okullar inşa etmesini istedi. “Vilayetin her hususta terakkisine Hükûmet hizmet etmezse”, “hayatı(nın) çok sürme(yeceğini)” söyledi.97 Bu söylemler pek çok mebustan destek gördü. Trablusgarp’ta neden bir MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 1, İç. 33, (9 Şubat 1324/22 Şubat 1909), s. 794. MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 2, İç. 21, (20 Kanunuevvel 1326/2 Ocak 1911), s. 8; İç. 23, (27 Kanunuevvel 1326/9 Ocak 1911), s. 80. 97 Maarif Nezaretine bağlı sekiz yüz orta, yüz yirmi lise derecesinde okul bulunuyordu. İmparatorluk 95 96 1603 lise açılmadığı konusunda sıkıştırılan Emrullah Efendi’nin açıklamalarını Tokat mebusu İsmail Paşa özetledi: “Yapılacak, hep bundan sonra yapılacak”.98 Emperyalist devletlerin bölgedeki politikalarını yakından izleyen mebuslar Trablusgarp’ın savunma sorunları ile de yakından ilgilendiler. Bölgedeki idarî ve askerî yapıyı güçlendirmek için yoğun çaba sarf ettiler. Zira, İstibdat döneminde valilik yapan Recep Paşa’nın Meşrutiyet’in ilânı ile İstanbul’a gitmesi ile bölgede ciddi sorunlar yaşanmaya başlamıştı.99 Yerine yeni bir atama yapılmayınca konu Trablusgarp mebuslarınca Meclis’e taşındı. (13 Ocak 1909). Dâhiliye Nazırı Hüseyin Hilmi Paşa gecikmenin, halkın ahlâkına güveneceği yetkin bir aday arayışından kaynaklandığını, valiliğe Ferik Ahmet Fevzi Paşa’nın atandığını söyledi. Ancak Fevzi Paşa, önce “bazı alacak verecek işlerinden, konak satmak ve saire gibi” nedenlerle sonra da “ayağında hasıl olan bir şiş” dolayıysa gördüğü tedaviyi öne sürerek gidişini sürekli geciktirdi.100 Trablusgarp’ın yönetimi Mehmet Ali Bey’in vali vekilliğine bırakıldı.101 Müşir İbrahim Paşa’nın bölgeye atanması ile yönetimsel boşluk dolduruldu. Güçlü bir idarî yapı oluşturuldu. Ne var ki İbrahim Paşa’nın, İtalya’nın iktisadî egemenliğini kırmaya dönük politikaları önce İtalya’nın, sonra da Hükûmetin tepkisine neden oldu. İbrahim Paşa, İtalyanların satın aldıkları arazilerin ferağ ve intikal işlemlerini -askerî bölge dâhilinde olduğu gerekçesiyle- yapmayınca102 İtalya, Bâbıâli nezdinde girişimde bulundu. Sadrazam Hakkı Paşa, vilayet defterdarlığından arazi alımında kolaylık gösterilmesini istedi.103 Ancak İtalya, valiyi şikyet etmeyi sürdürdü: Maden arayan İtalyan ekibine güçlük çıkardığını104, İtalyan subayları hakkında olumsuz yayın yapan El-Mirsad gazetesi hakkında işlem yapmadığını105, Trablusgarp’taki fosfatların işletiminin İtalyanlara verilmesini önlediğini106 iddia etti. İtalyan basını “iktisadi meselelerin” “siyasi meselelere” dönüşebileceğine dikkati çekerken, İtalyan Sefiri de İbrahim Paşa’nın görevden alınmasını istedi.107 Sonunda İbrahim otuz vilayete sahip olduğuna göre Mahmut Naci Bey’e göre vilayetlerine 1/30 oranında okul düşmesi gerekiyordu. Bkz.:MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 2, İç. 23, (27 Kanunuevvel 1326/9 Ocak 1911), s. 81-82. 98 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 2, İç. 23, (27 Kanunuevvel 1326/9 Ocak 1911), s. 103-105. 99 Recep Paşa 9 Ağustos 1908’de Trablusgarp’tan ayrıldı. Vali vekilliğine Trablusgarp Fırkası Kurmay Başkanı Muhammed Ali Sami Paşa getirildi. Bkz.: İ. Kurtcephe, age, s. 22-23. 100 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 1, İç. 31, (31 Kanunuevvel 1324/13 Ocak 1909), s. 1599; İç. 37 (26 Kanunusani 1324/8 Şubat 1909), s. 159, 188-189. 101 Takvim-i Vekayi, 8 Teşrinievvel 1324, No: 21, s. 2. 102 “Trablusgarpta İtalyanlar”, Tanin, 11 Şubat 1326/24 Şubat 1911, No: 890, s. 5. 103 “Hükümet-i Osmaniye-İtalya”, Tanin, 26 Şubat 1326/11 Mart 1911, No: 905, s. 2. 104 “Bu da mı Hadise?!, Tanin, 30 Mart 1327/12 Nisan 1911, No: 937, s. 2. 105 “Trablusgarpda”, Tanin, 15 Temmuz 1327/28 Temmuz 1911, No:1043, s. 4. 106 İ. Kurtcephe, age, s. 28. 107 “İtalya ve Trablusgarp”, Tanin, 17 Şubat 1326/2 Mart 1911, No: 896, s. 1; 20 Şubat 1326/5 Mart 1911, No: 899, s. 1; 1604 Paşa görevinden alındı. (Ağustos 1911)108 Yerine atanan Bekir Sami Bey ise ancak bir buçuk ay sonra –yani Trablusgarp’ın işgalinin ardından– bölgeye ulaştı.109 Bu süre içinde Trablusgarp’ın yönetimi; atamaları yeni yapılan, bölgesel dile ve yaşama yabancı bir defterdar ve miralayın vekâletinde kaldı.110 İşgale giden süreçte güçlü bir askerî yapıdan da söz edilemezdi. Tunus’un işgalinin ardından bölgedeki askerî güç artırılmıştı.111 İstibdad döneminde Trablusgarp’da 20 bin mevcutlu 42. Fırka bulunuyordu. Ayrıca gerektiğinde nizami güçlere yardımcı olmak üzere kırk-elli bin kişiden oluşan Kuloğulları Teşkilatı112 ve iki alaydan oluşan süvari kuvveti vardı. Meşrutiyet öncesinde Recep Paşa, askerî fırkaları düzenli bir şekilde korumuş, Sünusilerin de desteğini alarak bölgede otoriteyi sağlamıştı.113 Recep Paşa’nın çabaları ile düzene konan askerî yapı, onun yokluğu ile ilk yaraları almaya başladı. Kuloğulları Teşkilatı lağvedildi.114 Afrika’daki siyasal gelişmeler bölgedeki askerî yapıyı güçlendirmeyi gerektirirken –üstelik 1910 bütçesinde kabul edilmişken– süvari alayı bire indirildi. Trablusgarp, Ahz-ı Asker teşkilatından da uzun süre yoksun bırakıldı. Mebusların, ilk günden itibaren askere alım işlemlerinin düzene konulması yönündeki istekleri ancak 1910 bütçesine yansıdı. Bütçede, Trablusgarp ve Bingazi Ahz-ı Asker Şubesi’nde görevlendirilmek üzere bir kaymakam, bir alay kâtibi, dört yüzbaşı, on üç mülazım-ı evvel ve yirmi bin çavuş için ödenek ayrıldı. Ne var ki örgütlenmeye ancak 1911 yılı Haziran ayında ve yalnızca Trablusgarp’ta başlanabildi.115 Yine aynı günlerde Mahmut Şevket Paşa, Trablusgarp merkezinde bulunan askerî gücün önemli bir bölümünü mühimmatıyla birlikte İmam Yahya ayaklanmasını bastırmak üzere Yemen’e gönderme kararı aldı. Vali İbrahim Paşa’nın “Trablusgarp’ın İtalya’ya teslim edilmesi” anlamına geleceği yönündeki uyarılarını dikkate Hariciye Nazırı Rifat Paşa’nın isteği üzerine Dâhiliye Nazırı Halil Bey tarafından görevinden alındı. Bkz.: MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 5, (10 Teşrinievvel 1327 1327/23 Ekim 1911), s. 69; Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, s. 140; İ.M.K.İnal, age, s. 1778; Bkz.: Şıvgın, age, s. 10. Tanin gazetesi İtalya’nın girişimini yalanladı. “Böyle fuzulî bir müdahale-i ecnebiye üzerine genç Türkiye Hükümeti’nin bir valiyi değil, en küçük bir memuru bile değiştirmeyeceği ve hatta bu yolda vuku bulacak talebi … dinlemek bile istemeyeceği anlaşılmıştır” dedi. Bkz.: “Trablusgarp Valisi”, Tanin, 19 Şubat 1326/4 Mart 1911, No: 898, s. 1. 109 Bekir Sami Bey, Trablusgarp’a ne zaman gideceğini soran Jön Türk muhabirine şahsi işleri dolayısıyla Tokat’a “uzun bir seyahat” yapmak zorunda olduğunu, bu nedenle “nezaretten birkaç günlük bir müsaide” istediğini belirtti. Yine İtalya’nın Trablusgarp’ı işgalinin mümkün olmadığını söyledi. Bkz.: Tanin, 2 Eylül 1327/15 Eylül 1911, No: 1092, s. 2. 110 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 5, (10 Teşrinievvel 1327 1327/23 Ekim 1911), s. 69; H.Şıvgın, age, s. 10. 111 Trablusgarp; Bingazi ve Cezayir-i Esnaaşer Meseleleri, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1334, s. 4. 112 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 5, (10 Teşrinievvel 1327 1327/23 Ekim 1911), s. 59;. Kurtcephe, age, s. 25; H.Şıvgın, age, s. 9. 113 İ. M. K. İnal, age, C III. s. 1776-1777. 114 İ. Kurtcephe, age, s. 25. 115 MMZC, D. I, İç. S. 3, C. 3, İç. 6, (10 Teşrinisani 1326/23 Kasım 1910), s. 152; MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 5, (10 Teşrinievvel 1327 1327/23 Ekim 1911), s. 67. 108 1605 almadı. Trablusgarp’ta yalnızca jandarmalık görevini yürütecek az sayıda asker bırakıldı. Askerî depolardaki 40 bin “Martin” ve “Şınayder” tüfekleri ise −yenileri ile değiştirilmek üzere− “Kayseri” vapuru ile İstanbul’a getirtildi. Yeni silahlar gönderilmedi.116 İstibdad dönenimde top gibi ağır silahlardan yoksun bırakılan bölge, Harbiye Nezareti’nin yüklü bütçelerine karşın Meşrutiyet döneminde de pay alamadı. Hatta bir ihtiyat birliği bile oluşturulmadı.117 Trablusgarp halkı Hamidiye kruvazörünü ancak 1911 yılı Temmuz ayında −o da İngiltere Kralı’nın taç giyme törenine gitmek amacıyla uğradığında− gördü.118 Vilayetin savunmasında büyük rol oynayan kale ve istihkâmların onarımına girişilmedi. Hayırseverlerin onarım için kurdukları vakıfın gelirleri başka işlerde kullanıldı. Mahmut Naci ve Sadık beylerle Süleyman El Barûnî Efendi’nin gelirlerin istihkâmların yapılmasına ayrılmasını sağlayacak yasal bir düzenleme yapılması yolundaki isteklerini içeren önerge ise gönderildiği Harbiye Nezareti’nden119 Meclis’e gelemedi. Bölgeye komuta düzeyinde yapılan atamalarda subayların az da olsa yerel dili bilmesi, araziyi tanıması gerekliliği göz ardı edildi. Aksine bu koşullara sahip olanlar bölgeden alındı. Nihayet, bölgede ‘İtalyan donanmasına karşı koyabilecek yegâne güç’ olan Mektebi Harbiye’den mezun İstihkâm Kumandanı Binbaşı Vahit Bey de İstanbul’a alınarak Trablusgarp savunma gücünden “bütün bütün” yoksun bırakıldı. Oysa, Mahmut Naci Bey’in de dikkati çektiği gibi, İtalya’nın bu topraklarda besledikleri istila emellerine er geç girişecekleri “çocuklarca bile malum”du.120 Sadık Bey de, işgal olasılığı karşısında Hükûmet’in iki temel görevi olduğunu vurguladı: öncelikli olarak, Trablusgarp’a elli atmış bin kişilik bir ordunun altı aylık gereksinimini karşılayacak erzak ve mühimmatın hızla gönderilmesini, başlarında eli silah tutan “arslan yürekli” kişilerin bulunduğu ve gerektiğinde verilecek emir üzerine harekete geçirilebilecek atmış bin kişinin vatan savunmasına davet edilmesini, ikincil derecede de; Kuloğlu teşkilâtının ve bunlar yanında yirmi beş-otuz bin milis askeri oluşturulmasını istedi.121 Bu uyarılara karşın, Osmanlı yöneticileri kendi barışçıl düşüncelerini emperyalist devletlerin diplomatlarına ileterek kendi kendilerini kandırdı. İbrahim Hakkı Paşa, Roma sefirliği sırasındaki bilgi ve deneyimlerini kullanmadı. Ne Meclis’te bu konuya dikkat çeken mebusların sözlerine ne de vilayetin bu yöndeki başvurularına önem verdi. Hatta İtalya, bu yöndeki isteğini Avrupalı devletlere açıklarken, ordu ve donanmasını hazırlarken sessizliğini korudu. İşgalin hemen öncesinde de Avrupa’daki elçilerin y.age, s. 68; Şeyhülislam Cemaleddin Efendi, age, s. 56; İ.Kurtcephe, age, s. 25; H. Şıvgın, age, s. 9. 117 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 5, (10 Teşrinievvel 1327/23 Ekim 1911), s. 68-69; İ.Kurtcephe, age, s. 25. 118 Ali Haydar Emir, age, s. 155. 119 MMZC, D. I, İç. S. 1, C. 1, İç. 33, (9 Şubat 1324/22 Şubat 1909), s. 792. 120 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 5, (10 Teşrinievvel 1327/23 Ekim 1911), s. 59-60; 68-69. 121 Trablusgarp Mebusu Sadık, agm, s. 1. 116 1606 “öteye beriye dağılmalarına” izin verildi. 122 Hatta İtalyanların Trablusgarp’ı işgale hazırlandığı konusunda hükûmeti uyaran Roma Büyükelçisi Kazım Bey’in izin isteği onaylandı.123 Trablusgarp’taki İtalyan konsolosları ise her türlü güçlüğe katlanarak çalışmalarını yürütüyordu. Örneğin, Bingazi konsolosu Fizan’a kadar “dostane” bir gezinti yaptı. Osmanlı askerî karargâhında bir hafta kaldı. Bölgenin askerî gücü ve savunma önlemleri hakkında geniş bir rapor hazırlayarak “taarruz için bundan münasib zaman bulunmayacağı” doğrultusundaki düşüncelerini Hükûmetine iletti.124 Tüm bunların sonucunda Trablusgarp ve Bingazi “her türlü müdafaadan âciz, askersiz, silahsız, fişenksiz, zâbitsiz, valisiz, kumandansız, zâhiresiz ve parasız, aç ve sefil” İtalya’nın müdahalesine açık bırakıldı. Almanya’nın Kongo’da aldığı ufak bir parça karşılığında Fransa’nın Fas’daki egemenliğini kabul etmesi, İtalya’yı harekete geçirdi. Zira, Fransa’nın Trablusgarp topraklarındaki hareketleri Osmanlı Devleti’nden çok İtalya’yı endişelendiriyor, Masejero gazetesi “İngiltere ve Fransa’nın Bahr-ı Sefidde İtalya’ya ait olması lâzım gelen mevkii işgal et(tiğine)” dikkati çekerek bu endişeyi dile getiriyor,125 Fransız politikasını Bosna-Hersek’i işgal eden Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun izlediği politikaya benzeten126 Alman basının haber ve yorumları da bunda etkili oluyordu. Tunus’ta yaşadığı düş kırıklığını bir kez daha yaşamak istemeyen, bölgede bir Avrupa devleti ile yüz yüze gelmektense Osmanlı Devleti’ni yeğleyen İtalya,127 1887 Şubatında İngiltere, ardından da Fransa ile yaptığı anlaşmaları kendisine dayanak yaparak, 28 Eylül 1911’de Osmanlı Devleti’ne 24 saatlik bir nota verdi. Hükûmet, siyasi müzakerelerle konunun çözümlenmesini önerdiyse de İtalya’nın yanıtı, savaş ilânı oldu. Preveze’de bulunan Osmanlı torpidosunun topa tutulması ve Trablusgarp-Malta arasındaki telgraf bağlantısının kesilmesi ile de savaşı fiilen başlattı. Bu gelişmeler karşısında İbrahim Hakkı Paşa, kamuoyunun güvenini yitirdiği inancıyla istifa etti (30 Eylül 1911).128 (Küçük) Sait Paşa, Hükûmeti kurmakla görevlendirildi (1 Ekim 1911). Hakkı Paşa kabinesinden aldığı kimi nazırlarla yeni kabineyi oluşturdu.129 Tatilde olan Meclis-i Umumî, MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 5, (10 Teşrinievvel 1327/23 Ekim 1911), s. 59-60; 68-69. Kazım Bey, Eylül ayında iznini geçirmek üzere İstanbul’a geldi. Bkz.: İ. Kurtcephe, age, s. 28. 124 Ali Haydar Emir, age, s. 155. 125 “Trablusgarb”, Tanin, 15 Şubat 1325/28 1910, No: 535, s. 3. 126 Hüseyin Cahit, “Siyasiyât: Fena Bir Hafta”, Tanin, 20 Kanunusani 1325/2 Şubat 1910, No: 509. 127 İtalyan Başbakanı anılarında şöyle diyor: “…biz Libya’ya gelmemiş olsaydık oralarda siyaseten alâkadar veyahut birtakım iktisadi menfaatler tesis edebilmiş diğer bir devlet muhakkak orasını işgal edecekti. Diğer taraftan Tunus’un Fransızlar tarafından işgali İtalya’yı o derece müteessir etmişti ki, aynı vak’anın Libya’da dahi tekerrürüne tabiî müsamaha edilemezdi. Bundan maada böyle bir hareket bizi bir Avrupa devletile karşı karşıya getirmek vaziyeti ihdas edecekti ki, bu hal Türkiye ile harp etmekten daha vahim olurdu.”. Bkz.: Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, s. 138-139. 128 Ali Haydar Emir, age, s. 155; İbnülemin Mahmud Kemal İnal, age, s. 1776, dipnot 2. 129 Şeyhülislâm: Musa Kâzım Efendi, Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa, Hariciye Nazırı Reşid Paşa, Adliye Nazırı ve Şûra-yı Devlet Reisi Hayri Bey, Dâhiliye Nazırı Celâl Bey, Maliye Nazırı 122 123 1607 süresi dolmadan toplandı (14 Ekim 1911).130 Ertesi gün yapılan Meclis-i Mebusan toplantısında Sait Paşa, Hükûmeti’nin programını okuyarak güvenoyu istedi. Programda Trablusgarp’ın işgaline değinmeyen sadrazam, konuyu gizli celsede ele aldı.131 Ardından program tartışmalarına geçildi. Kozmidi Efendi (İstanbul), bir an önce Trablusgarp hakkında tutulacak yolun belirlenmesini istedi. Donanmaya sahip olunmadığı için “bu belaya” uğradıklarını düşünen Emrullah Efendi, savaşın Trablusgarp’ta millî namusu koruyacak şekilde yürütülmesini, gerekiyorsa “yüz sene” devam etmesini istedi. Ölmeyi bilmeyen bir milletin yaşama hakkı olmadığını vurguladı.132 İttihat ve Terakki’ye muhalif olan mebuslar ise Hakkı Paşa Hükûmetinin sorunluluğuna bir kez daha işaret ettiler. Bu kanının kamuoyunda da yerleşmiş olduğuna dikkati çektiler. Hakkı Paşa kabinesinden nazır alınmasını eleştirdiler.133 Mebusları düşündüren “mevki-i iktidarda bulunan zevâtla müşterek bir kabinenin mevki-i iktidarda bulunması” idi. Zira bu nazırlar, Trablusgarp mebusları, “memleketlerine karşı İtalya ihtirasâtının ne derecede azîm ve vasi olduğunu … ağlayarak söyledi(kleri)” halde ses çıkarmamışlardı. İsmail Sıtkı Bey (Aydın) ise kayıtsızlığın sürdüğüne dikkati çekti. “İtalya tam bir haydutçasına memleketi istilâ ediyor, tecavüz ediyor, asker çıkarıyor, orada idare-i mülkiyye tesis ediyor… Osmanlı ailelerini memleketten tardediyor.” diyerek Hükûmet’in yalnızca siyasi önlemlere başvurmasını, İtalyanların barış zamanında olduğu gibi ekonomik ve ticarî faaliyetlerini sürdürmesini eleştirdi; Banco di Roma’nın işlemlerini devam ettirdiğine, İtalyanların tüm ülkede huzur içinde oturabildiklerine, hatta bilgi akışını sağlayan “muhbirleri” bulunduğuna dikkati çekti. Bunların neden ülkeden uzaklaştırılmadığını sordu.134 Eleştirileri Sait Paşa yanıtladı. Uygar dünyada yeri olmadığı inancıyla bu kişilere savaş esiri muamelesi yapamayacağını söyledi. İşgal karşısındaki siyasetlerinin; direnme ve barış yoluyla çözüm olmak üzere iki yönde ilerlediğini, direnmenin dereceleri olduğunu, “âli” derecede direniş gösterecek güçleri bulunmadığını söyledi. Kurulmakta olan “Müdafaai Milliye Cemiyetleri”ni meşru bulduğunu açıkladı. İtalya dışında, tüm devletlerle “samîmî” ilişkileri bulunduğunu, Boğazlara Nail Bey, Evkâf-ı Hümayûn Nazırı Hayri Bey (vekâleten), Bahriye Nazırı Hurşid Paşa, Maarif Nazırı Abdurrahman Şeref Bey, Ticaret ve Nafıa Nazırı Hulusi Bey, Orman, Maadin ve Ziraat Nazırı Senabyan Efendi, Posta Telgraf ve Telefon Nazır İbrahim Suse Efendi. Bkz.: Güneş, age, s. 302. Mahmut Şevket Paşa, Nail Bey, Abdurrahman Şeref Bey ve Hulusi Bey yerini korudu. 130 Hüseyin Cahit, “Siyasiyyât: Meclis-i Mebusanın Küşâdı”, Tanin, 2 Teşrinievvel 1327/15 Ekim 1911). 131 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 3, (5 Teşrinievvel 1327 1327/18 Ekim 1911), s. 21. Gizli Celse Zabıtları mevcut değildir. 132 Rıza Tevfik Bey ise yaşanan acı olayların “meşrutiyetin mevcut olmamasından, yalnız bir karagöz perdesinden ibaret bir şey bulunmasından ibaret” olduğunu düşünüyordu. MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 4, (6 Teşrinievvel 1327 1327/19 Ekim 1911), s. 25-27. 133 Ahali, Mutedil Hürriyetperveran fırkalarıyla Hizb-i Cedid üyesi olan bu mebuslar arasında kendisini fırkasız olarak tanımlayan Rıza Tevfik de vardı. Bkz.: MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 4, (6 Teşrinievvel 1327 1327/19 Ekim 1911), s. 25-47. 134 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 4, (6 Teşrinievvel 1327 1327/19 Ekim 1911), s. 31-32. 1608 kadar yaklaşan İtalya’ya karşı bu devletlerin destek ve yardımlarına gereksinim olduğunu, tarafsız bir devletin yaşayamayacağını belirtti. İçinde bulundukları “nazik” döneme işaret etti. Kabinedeki üyeler nedeniyle konunun uzatılmaması gerektiğini söyledi ve güvenoyu isteğini yineledi.135 Yeni Hükûmet, Meclis’in güvenini alırken Hakkı Paşa ve kabinesine yönelik suçlamalar Mahmut Naci ve Sadık beyler ile Draç Mebusu Esat Bey’in önergeleriyle sürdürüldü. “Hak, güçlülerindir.ˮ düşüncesinde olan Mahmut Naci ve Sadık beyler, Meşrutiyet’in ilk günlerinden itibaren vilayetlerini güce kavuşturmak için verdikleri mücadelenin Hükûmet’ten yeterli ilgiyi göremediğine bir kez daha dikkati çektiler. Donanma olmaması nedeniyle denizden savunma yolunun kapalı olduğunu kabul ettiler. Ancak, dış politikada devletlerle girişilecek ikili anlaşmalarla, iç politikada örgütlenmelerle, askerî önlemlerle bu eksiklik giderilebilecekken olumlu adım atılmadığına, halkın aç ve sefil bırakıldığına, bu olumsuzlukların ise işgale zemin hazırladığına işaret ettiler.136Önerge, incelenmek üzere gönderildiği ikinci şubeden gelmeden meclis çalışmalarını sonlandırdı.137 Hakkı Paşa 18 Mayıs 1912’de verdiği dilekçe ile suçlamaları yanıtladı. Daha doğrusu kabul etmedi. “Gerek acizleri ve gerek o zaman refakatimde bulunan zevatın lehülhamd alınlarımız açıktır.” diyerek devleti ve milleti düşünmekten başka bir amaç gütmediklerini söyledi. Önergeyi; “mübalağalı” buldu, “ilk telaşın” ürünü saydı.138 Mahmut Şevket Paşa ise Hükûmet Programı görüşülürken açıklama yapmayı düşündü, ne var ki “bazı arkadaşları(nın), dostları(nın) öyle şeyde bulunmamaklığı(nı) tavsiye et(meleri)” üzerine vazgeçti.139 Ancak Esat Bey, verdiği önerge ile Harbiye Nazırı’nın sorumluluğuna bir kez daha işaret etti. Dört tabur askerin neden Yemen’e gönderildiğini, 20 bin askerden neden indirime gidildiğini, bin mevcutlu taburların neden üç yüze indirildiğini, vilayetin işgalle yüz yüze kalabileceği beş altı ay önce Hariciye Nezareti’nden bildirildiği hâlde taburlardaki eksikliklerin neden tamamlanmadığını, hüküm süren kuraklık ve bölge halkının ekonomik durumları bilindiği halde neden erzak ve mühimmat gönderilmediğini, kale ve istihkâmların neden onarılmadığını, savunma için gerekli olan paranın talep ve tahsisi konusunda neden ihmâl gösterildiğini sorguladı.140 Eleştiri ve suçlamalar sürerken İtalyanların bölge halkına uyguladığı şiddet politikası da mecliste yankı buldu. Kimi üyeler, kadın, erkek, çocuk demeden kan akıtıldığına dikkati çekti. Mebuslar; insanlıkla bağdaştıramadığı, devletler Kabine 121’e karşı 60 oyla güvenoyu aldı. Bkz.: y.age, s. 36-38, 45. MMZC, D.I, İç.S. 4, C. 1, İç. 5, (10 Teşrinievvel 1327 1327/23 Ekim 1911), s. 66-70; Güneş, age, s. 577vd. 137 Son toplantı 18 Ocak 1911’de yapıldı. 138 MMZC, D. II, İç. S. 1, C. 1, İç. 8, (16 Mayıs 1328 1327/29 Mayıs 1911), s. 135. 139 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 12, (26 Teşrinievvel 1327 1327/8 Kasım 1911), s. 294. 140 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 2, İç. 20, (13 Teşrinisani 1327/26 Kasım 1911), s. 43-45; Güneş, age, s. 584-586. 135 136 1609 arası hukukla örtüştüremediği bu hareketleri protesto etme kararı aldı.141 İtalya ise bir yandan bölgede tutuklamalara girişti hatta savaş esiri olarak askerî okul öğrencilerini,142 Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin doktor ve memurlarını tutukladı.143 Öte yandan, çoğu memur, Osmanlı vatandaşlarını, aileleri ile birlikte bölge dışına çıkmaya zorladı. Bu zorunlu göç, pek çok sorunu da beraberinde getirdi. İtalyanların iki kafile şeklinde yola çıkardığı yaklaşık doksan kişi “Trablusta kolera var diye.” Malta’ya alınmadı. Buradan Siraküzaya geçen kafilenin daha sonra ne olduğu belirlenemedi. Sadık Bey konuyu meclise taşıdı. Hükûmet’in, bu gelişmelerin hiçbirinden haberi olmadığına işaret etti. Bursa mebusu Ömer Fevzi Efendi ise yaklaşık altı yüz kişinin Trablusgarp’tan çıkarıldığını söyleyerek “Hükûmet’i Sabıkanın ihmaliyle sürünmeye mahkûm olan ahalinin, biçarelerin buraya gelenleri ve yolda kalanları hakkında” Meclis’in ayrıntılı bir açıklama beklediğini vurguladı.144 Talat Bey (Edirne) “Kahrolsun vahşiler, yaşasın insaniyetperverler, mücahitler.” diyerek mebusları duygularını paylaşmaya çağırırken Sait Bey’in (Üsküp) yaklaşımı daha gerçekçiydi. “Yalnız kahrolsun demekle Osmanlılar müteselli olamazlar.” diyen Sait Bey, Hükûmet’ten diplomatik önlemler almasını ve İtalyanları “medenî bir surette” ülkeden çıkarmasını istedi. Hasan Basri Bey (Debre) ise “Trablus’u bu hale getirenleri milletin kat’iyyen Divan-ı Âli’de görmek istediği(ni)” belirtti. “Bu kadar efradı Müslime kurşunlara diziliyor, nefyolunuyor veyahut memleketlerine gönderildiği halde memleketlerine gelemiyor. Bu nasıl vicdandır, nasıl insaftır?” diyen Mehmet Tevfik Efendi (Kengiri) ise İtalyanlara vurulacak “bir fiske”nin bile büyük “yaygaralar” koparacağına dikkati çekti. Şiddet politikasına karşılık verilip verilmeyeceğini sordu. İtalyanların, savaş ilânının ardından Osmanlı Devleti’nde yaşayan vatandaşlarını Almanya’nın korumasına bıraktığına işaret ederek Hükûmet’in kendi vatandaşlarını kimin himayesine bırakacağını düşünüp düşünmediğini sorguladı. Trablusgarp’ta yaşayan halkın savunmasının kimlere bırakıldığını öğrenmek istedi ki, Hariciye Nazırı Asım Bey’in yanıtı son derece anlamlıydı: “Kendi silahlarına”.145 Gerçekten bu yurt parçası, Trablusgarp’ı yitirmekte olduklarına işaret eden Trablusgarp Mebuslarının, Mustafa Kemal, Enver, Fethi gibi bir avuç kahramanın ve yerli halkın silahlarına terk edilmişti. Meclis’in tatil döneminden yararlanarak seçim çevrelerine giden Câmi, Ferhat ve Yusuf Şetvan beylerle ile Süleyman el Barûnî Efendi ve Ömer Mansur Paşa savaş başlayınca başkente dönmediler. Gönüllüler arasına karıştılar. Onların bu MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 10, (22 Teşrinievvel 1327/23 Ekim 1911), s. 59-60; 68-69. MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 13, (27 Teşrinievvel 1327 1327/9 Kasım 1911), s. 335. 143 Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Salnâmesi 1329-1331, İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaası, s. 101-102. 144 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 9, (19 Teşrinievvel 1327 /1 Kasım 1911), s. 203. 145 y.age, s. 205; MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 12, (26 Teşrinievvel 1327 /8 Kasım 1911), s. 286287. 141 142 1610 davranışları mebus arkadaşları tarafından takdirle karşılandı. Üyeler, takdirlerini ve mebusların maaşlarını ailelerine ulaştırma kararı aldı.146 Aynı günlerde Cebel Gönüllü Taburları Kumandanı Süleymân el Barûnî’nin İtalyanları Cebel sahillerinden “müthiş bir muharebe” sonunda geri çekilmeye zorladıkları yolundaki telgrafı Meclis’te büyük yankı buldu.147 Mücadelesini Trablusgarp Sancağı’nda sürdüren Ferhat Bey ise İtalyanların hukuk dışı davranışlarına dikkati çekti. Çok sayıda askerin savaş esiri olarak İtalya’ya gönderildiği yolundaki haberlerin doğru olmadığını “tek bir neferin bile esir düşmediği(ni)” vurguladı.148 Beyrut’tan Hicaz’a kadar ülkenin dört bir yanından çekilen destek telgrafları mebusların alkışları arasında okundu. Beyrut’ta yayınlanan gazeteler “düşmana bir karış toprak bırakmaktan ise bütün Osmanlıların ölümünü”, “şehrin harabeleri altına kalmayı” tercih ettiklerini bildirdiler.149 Cihat ilan edilmesi gerektiğini düşünen Hicaz halkı yardım toplamaya yöneldi. Yalnız Cidde’den bin lira toplandı.150 Cephede “emsali görülmedik” bir mücadele veren Trablusgarplılar da yardım kampanyası başlattı. Trablusgarp Kumandanı Neşet Bey, donanma adına toplanan 1350 lirayı, Enver Bey ise Bingazi mücahitlerinin uçak alımı için topladıkları 602 İngiliz, 10 Fransız, 8 Osmanlı, 1,5 beyaz mecidiyeyi İstanbul’a gönderdi.151 Savaş sürerken Meclis-i Mebusan yenilendi. 18 Nisan 1912’de başlayan ikinci dönemde152 Trablusgarp Vilayeti on mebusla temsil edildi. Merkez sancakta Mahmut Naci ve Ferhat beyler yerini korudu. Sadık Bey’in yerine Hadi Muhtar Kâbâr Bey seçildi. Bingazi üç (Ömer Mansur Paşa, Yusuf Şetvan Bey ve Abdülkadir Bey), Cebel-i Garbî de iki mebusla(Süleyman El Barûnî Efendi ve Feyzullah Zübeyr Bey153) temsil edildi. Fizan mebusu (Câmi Bey) değişmedi. Homs’tan ise Şefik Bey geldi. 154 Ferhat Bey ve Süleyman El Barûnî Efendi cepheden dönmedi. Mahmut Naci Bey’in önerisi ile Trablusgarp’ta savaşan tüm meclis üyeleri izinli sayıldı ve maaşlarının ailelerine gönderilmesi kararlaştırıldı.155 Yeni dönemde Meclis’in Trablusgarp’a yönelik ilk kararı, İtalya’ya ekonomik yaptırım uygulamak oldu. Osmanlı Devleti’ne getirilecek her türlü eşyadan yüzde yüz gümrük vergisi alınmasını öngören kanun tasarısı kabul edildi.156 Mahmut MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 7, (15 Teşrinievvel 1327 1327/28 Ekim 1911), s. 135. MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 9, (19 Teşrinievvel 1327 /1 Kasım 1911), s. 204. 148 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 20, (13 Teşrinisani 1327 1327/26 Kasım 1911), s. 40-41. 149 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 11, (24 Teşrinievvel 1327 /6 Kasım 1911), s. 260. 150 MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 17, (5 Teşrinisani 1327/18 Kasım 1911), s. 466. 151 MMZC, D. II, İç. S. 1, C. 1, İç. 12, (23 Mayıs 1328/5 Haziran 1912), s. 240. 152 Güneş, age, s. 586. 153 Feyzullah Zübeyr Bey’in mazbatası 17 Temmuz 1912’de okunarak kabul edildi. Bkz.: MMZC, D. II, İç. S. 1, C. 2, İç. 35, (4 Temmuz 1328/17 Temmuz 1912), s. 371-372. 154 MMZC, D. II, İç. S. 1, C. 1, İç. 3, (26 Nisan 1328/9 Mayıs 1912), s. 19, 21, 23. Câmi Bey’in mazbatasının kabulü için Bkz.: s. 83. 155 MMZC, D. II, İç. S. 1, C. 1, İç. 6, (5 Mayıs 1328/18 Mayıs 1912), s. 83-84. 156 Bağlar için gerekli olan kükürtten alınacak vergi oranı Hükûmet’e bırakıldı. Bkz.: MMZC, D. II, 146 147 1611 Naci ve Yusuf Şetvan beyler ise Trablusgarp’taki fedakârlıkları dile getirdiler. Trablusgarplıların “çoluk çocukları ile ve asker kardeşleri ile” fedakârca can verdiklerine dikkati çektiler. Meclisin, millet adına bu savaşçıları selamlaması, Enver, Fethi, Halil, Aziz beylerle savaşın başından itibaren desteklerini esirgemeyen Mısır ve Tunus halkına da teşekkür edilmesi yönündeki istekleri alkışlarla kabul edildi.157 Derne’de bulunan Enver Bey 8 Mayıs’ta gönderdiği yanıtında meclisin kendilerine duyduğu güvenden dolayı teşekkürlerini sundu. Ya düşmanı tümüyle yok edeceklerini ya da “yekvücut olarak mahvolacak(larını)” belirtti.158 İşgal Trablusgarp ve Bingazi’de eğitimi de engellemiş, Mahmut Naci ve Sadık Beyler hazırladıkları bir yasa önerisi ile konuyu Meclis’e taşımıştı. Yeni dönemde konuyu ele alan meclis, öğrencilerin parasız ve yatılı olarak kayıt ve kabul edilmelerini onayladı.159 Trablusgarp ve Bingazi’de tutunduğu mevkilerden içerilere ilerleyemeyen İtalya’nın Osmanlı Devleti’ni barışa zorlamak amacıyla adalara ve Çanakkale Boğazı’na saldırması Kütahya’dan Filibe’ye, Halep’ten Sivas’a ülkenin pek çok yerinde protesto edildi. 29 Nisanda Halep’te kırk bin kişinin katıldığı bir miting yapıldı. Müftü Er-rüfai Muhammedül İsa ve Piskopos Nersis’in de bulunduğu düzenleme komitesi, aynı gün Meclis-i Mebusan’a çektikleri bir telgrafla Trablusgarp’ta tek bir İtalyan askeri kalmayıncaya kadar ­–gerekirse “ebediyen”– savaşa devam edilmesini, baskılara boyun eğilmeyip barış yapılmamasını istedi.160 Zira bu günlerde yerli ve yabancı kamuoyunda barış yapılacağı iddiaları sıkça yer alıyordu. Oysa İtalya’nın Trablusgarp’taki durumu hiç de iyi değildi. İtalya, Trablusgarp’ta ummadığı bir direnişle karşılaştı. Yaptığı hemen her saldırıda geri çekilmek zorunda kaldı. Geri çekilirken de pek çok kayıp verdi, silah ve mühimmat bıraktı. Öyle ki Derne’de sayıları 16 bini bulan Arapların bir kısmı İtalyan askerlerinin silah ve mermileri ile donanmıştı. İtalyan askerleri ise “korkak” ve savaşmaya isteksizdi. Ayn-el Mansur’da, Ocak ayında yapılan muharebede, Enver Bey’in kıtasına kendi elleriyle 2 makineli tüfek, 600 bin mermi, 250 silah, 2 dağ topu, 25 kasa bomba ile 10 katır teslim etmişlerdi. Trablusgarp ve Bingazi’deki yaklaşık 130 bin İtalyan askeri iç bölgelere ilerlemeye çekiniyordu. Onların bu başarısızlığı karşısında Arap ve Osmanlı savaşçılarının direnme gücü artarken, ateşkes için en ufak bir istek duyulmuyordu. Bu nedenle İtalyanların on beş günlük ateşkes isteğini Enver Bey geri çevirdi. Savaş “ne kadar uzayacak İç. S. 1, C. 1, İç. 1, (7 Nisan 1328/20 Nisan 1912), s. 5, 57-58. MMZC, D. II, İç. S. 1, C. 1, İç. 2, (21 Nisan 1328/4 Mayıs 1912), s. 8-9. 158 MMZC, D. II, İç. S. 1, C. 1, İç. 4, (30 Nisan 1328/13 Mayıs 1912), s. 31. 159 MMZC, D.II, İç. S.1, C.1, İç. 2, (9 Nisan 1328/22 Nisan 1912), s. 22. Yasa önerisi I. Devre’de “müstaceliyet” kararıyla gönderilmesine karşın ancak beş ay sonra çıkmıştır. Bkz.: MMZC, D. I, İç. S. 4, C. 1, İç. 14, (29 Teşrinievvel 1327 /11 Kasım 1911), s. 365. 160 MMZC, D. II, İç. S. 1, C. 1, İç. 3, (26 Nisan 1328/9 Mayıs 1912), s. 17. 157 1612 olursa olsun” başarılı olacaklarından emindi.161 Cepheden gelen telgraflar da bunu doğruluyordu. Süleyman El Barûnî Efendi 5 Haziranda Duhebat’tan çektiği telgrafta “düşmanın bir gün olsun muzaffer olduğuna ve olacağına” inanmadığını belirtti. Kasr-ı kemş’ten altı kez saldıran, kara ve deniz toplarıyla mermi yağdıran İtalyanların her seferinde geri çekilmek zorunda kaldığına, 27 Mayısta kendisinin de katıldığı muharebede asker ve mücahitlerin gösterdiği “azim ve sebat” ile Osmanlılığın onurunu koruduğuna dikkati çekti. “Arkadaşlar, bizi terk etmeyiniz, selameti millet namına, canımızı, hayatımızı feda etmekteki azim ve sebatımızı … nazarı ibretten dûr tutmayı(nız)” diyerek baskılara boyun eğilmemesini, barış yapılmamasını istedi. Sahildeki erzak ve cephane iç bölgelere nakledilip savaşa şiddet verilirse İtalyanların er geç saldırılarına son vereceğine tüm benlikleriyle inandıklarını belirtti. Bu inanç göz ardı edilip barışa razı olunduğu takdirde “hür olan milletlere, Şark âlemine ve bilhassa âlemi İslam’a karşı ne yüzünüz kalacaktır?” diye sordu. Hükûmet ve Meclis gözden çıkarsa bile “son nefese kadar” mücadelelerini sürdüreceklerini vurguladı.162 Mısır Şeriye Mahkemesi memurlarından Mehmed Faik de kaleme aldığı risale ile baskı sonucu yapılacak barışa karşı çıktı. Arapların Osmanlılardan yüz çevirmesine, İslâm alemine “rezil” olmasına yol açacağını, inkıraz kapısının açılacağını ve İmparatorluğun sonunu getireceğini belirtti.163 Cepheden gelen olumlu haberler mebusları da umutlandırıyor, Trablusgarp’ın ölüme değin savunulacağına and içiliyordu. Rahmi Bey (Selânik) “Trablus’tan bir karış toprağın düşmana teslimi hakkında ne bir teklif yapabilecek bir kabine mevcuttur, ve ne de farzı muhal olarak öyle bir kabine gelse, o teklifi kabul edecek mebusanın arasında mevcuttur. Mebusanın umumu bu fikrime iştirak ederler” diyor, üyeler de “hay hay sadaları” ile onu onaylıyordu.164 Ne var ki iç politikada Hizb-i Cedid ile başlayan karmaşa, ardından gelen “sopalı seçimler”, Hükûmetin askerî tedbirsizlikleri, dış politikada İtalya’nın Trablusgarp’ı işgali Balkanlı Devletlerin Osmanlı İmparatorluğu’na karşı birleşmeleri için uygun ortamı hazırladı. Payitahtı tehdit edebilecek olan bu birleşme Osmanlı İmparatorluğu’nu İtalya ile barışa zorladı. Sonuç olarak, Uşi (Ouchy) Anlaşması (18 Ekim 1912) ile Trablusgarp “kapanın elinde kal(ırken)”, yerel mücadele, bölgedeki subayların öncülüğünde bir süre daha devam etti. Ancak barış, onların ümitlerini kırdı. Zira, işgal başladığında İmparatorluğun bu toprakları gözden çıkaracağına inanmamışlardı. Oysa Hükûmet daha en başında Afrika’daki bu son toprağı kaybettiğini düşünüyordu. Enver Bey, İtalyan saldırısı başladığında Trablusgarp’a gitme niyetini Harbiye Nazırı Enver Pascha, Um Tripolis, München: Hugo Bruckmann Verlag, 1918, s. 29-35, 41. MMZC, D. II, İç. S. 1, C. 1, İç. 12, (23 Mayıs 1328/5 Haziran 1912), s. 240. 163 Mehmed Faik, Trablusgarb, İtalyan Vahşeti, Sulh ve İntibah, Diyarbakır, 6 Şubat 1327/19 Şubat 1911, s. 4. 164 MMZC, D. II, İç. S. 1, C. 1, İç. 12, (23 Mayıs 1328/5 Haziran 1912), s. 240. 161 162 1613 Mahmut Şevket Paşa’ya ilettiğinde, Paşa’nın “hiç uğruna can vermenin anlamsız olduğunu ve davanın çoktan yenik düştüğünü” söylemesi, hatta Arapların onu “öldürüp para(sını) çalacaklarını”165 iddia etmesi de bu yargının kanıtıydı. 165 E. Pascha, age, s. 87. 1614 1615 X-XIII. YÜZYILLARDA ORTA ASYA’DA TÜRKLER VE İSLAM (NÜMİZMATİK VERİLER VE İSLAM KAYNAKLARINA GÖRE) HUNKAN, Ömer Soner TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Türklerin nasıl Müslüman olduğu konusu, popüler tarzda yazılan bazı eserler ve ideolojik kalıplara dayalı tartışmaların dışında ne yeterince irdelenmiş, ne de buna dair zihinlerde oluşan sorulara tatmin edici cevaplar bulunabilmiştir. Şüphesiz ki bunun temel sebebi, X-XIII. yüzyıllarda Türklerin İslamlaşma sürecinin yoğun bir şekilde yaşandığı Orta Asya’da bölgenin siyasi birliğini temsil eden Türk Hakanlığı (Karahanlılar) tarihinin bir bütün olarak ortaya konmasındaki akademik çalışmaların azlığıdır. Bilhassa, Türklerin İslam’ı niçin ve nasıl kabul ettiği, algıladığı, yorumladığı, piramidin en üstünden en aşağıya kadar devlette ve toplumda nasıl köklü değişimlere yol açtığı vb. konularda devrin mevcut çok sayıdaki nümizmatik verilerine yansıyan ve önemli ipuçları veren bilgiler, bu çerçevede pek değerlendirilmiş değildir. Ayrıca, X-XIII. yüzyıl İslam kaynaklarında bölgenin siyasi tarihini anlatan metinlerde, Türkler ve İslam konusunda aralara sıkışmış önemli bölük pörçük bilgileri de buna katmak gerekir. İşte benim bu bildiride yapmak istediğim, tarihe konu olanların doğrudan kendilerini ifade edebildikleri daha önemli bir kaynak durumundaki yeni nümizmatik veriler ile İslam kaynaklarındaki bilgilerin izin verdiği ölçüde X-XIII. yüzyıllarda Orta Asya’da Türklerin İslam’a giriş sürecini ve bunun etkilerini, Türk Hakanlığı’nın bütüncül tarihî merkezinde, yeniden sorgulamaya çalışmaktan ibarettir. Anahtar Kelimeler: İslamlaşma, Karahanlılar, nümizmatik. GİRİŞ Orta Asya’da X-XIII. asırlar, Türk Hakanlığı’nın da etnik yapısını oluşturan Karluk, Çiğil, Ezgiş, Yağma ve Oğuz gibi Türk boyları arasında İslamiyet’in hızla yayıldığı ve geniş bir kabul gördüğü dönemi yansıtmaktadır. Özellikle X. asrın ikinci yarısından itibaren Seyhun boylarından Mâverâünnehr’e ve oradan da Horasan ve Anadolu’ya doğru göç eden ve genel olarak Türkiye Türklüğü’nü teşkil eden Türk boylarının Müslümanlığı, bu asırlarda Orta Asya’daki yaşam ve yaşananlarla yakından ilgilidir. 1. İslam’a Geçiş Sürecinde Atlı Çoban Unsurların Sosyal ve Dinî Yapısı Seyhun boylarında ve bu nehrin ötesinde Issık Göl’ün doğu kıyılarına kadar uzanan sahada yaşayan Türk kitleleri, X. asır İslam coğrafyacılarının eserlerinde kaydettiklerine göre, genel anlamda hayvancılıkla uğraşan, kurulup sökülmesi 1616 kolay olan keçe çadırlarda zor iklim şartlarına adapte olmuş ve askerî anlamda etkin topluluklar olarak tarif edilir. Yine bu kaynaklarda Türklerin meskun olduğu bu çevrede adı geçen ve bugün yeri tespit edilemeyenler de dâhil olmak üzere küçüklü büyüklü pek çok şehir, devasa yapıların ve tapınakların olmadığı sade ve basit yapılardan oluşan şehirler olarak anlatılmaktadır. Bu paralelde inançları da “Tengri” kavramı altında bütün yetkilerin birleştiği bir Türk inanç sistemi yerine, yazılı metinlere dayanmayan daha basit ve içinde bulundukları parçalanmışlığı yansıtan halka daha yakın, daha alt düzeydeki ilahî kudretler yani “ıduk yer-sub (kutsal yer-su)” kültleri çerçevesinde tasvir edilmektedir.1 Bununla birlikte bu dairedeki Türklerin, Kâşgarî’nin ve İbnü’l-Fakih’in rivayetlerine göre Türkçe “Kam” denilen Şaman etrafında ortak bir halk inancı ve kültürünü taşıdıklarını söylemek mümkündür. 2. İslam ile Tanışma Süreci VIII. Asrın ortalarında Arap-İslam ordularının Mâverâünnehr’i ele geçirmesi ve Çin’in Orta Asya’daki nüfuzunun zayıflaması ile birlikte Seyhûn boyları ve ötesindeki Türk boyları ve yöneticilerinin İslam ile tanışıklığı büyük bir ivme kazanmıştır. Bu çerçevede İslam kaynakları da bazı Türk yöneticilerin ve boyların İslam’ı kabul ettiklerine dair haberler vermeye başlamışlardır. Nitekim, doğruluğu şüpheli olmakla birlikte, Halîfe Mehdî (158-169 /775-785) vasıtası ile Karluk yabgusu Müslüman olmuştur (Yakûbî, II 1995: 435). Yine, aynı Halîfe zamanında Oğuz Türkleri İli ve Çu havzalarından Mâverâünnehr tarafına gelmişler ve Müslüman olmuşlardır (İbnü’l-Esîr, XI: 155). Bu arada, Abbâsî halifelerinin Türk yöneticilere elçiler göndermesi, onları İslam’a davet etmesi ve bu amaçla isteyen yöneticilerin çocuklarına maaş tahsis edilmesi gibi birtakım teşvik tedbirleri âdet halini almıştır (Yakûbî, II 1995: 397: Belâzurî, 2002: 628). Türk yöneticilerinin hemen önlerindeki İslam coğrafyasının cezbeden zenginliklerini elde etme arzusuna karşılık, değişimin yaratacağı etkilerin büyüklüğü karşısında çekingen ve çelişkili bir tavır geliştirdikleri kaynaklara yansımıştır. Câhiz’in naklettiği bir 1 Bu dairedeki Orta Asya Türk boylarının inançları X. asır İslam kaynaklarında özetle şöyle tasvir edilmektedir: Oğuzlar başını göğe kaldırarak Tanrı’ya ‘Bir Tengri’ derler, hiçbir dine inanıp ibâdet etmezler (İbn Fadlan, 1975: 30-31). Çiğiller, Mecusî değillerdir. Süheyl, Zühal, İkizler, Büyükay, Küçükay ve Oğlak Burcu yıldızlarına taparlar. Çoban yıldızına ‘tanrılar tanrısı’ derler. Aralarında az miktarda Hristiyan mevcuttur. Karlukların, duvarlarında ileri gelen hükümdarlarının resimleri bulunan bir mabetleri, ülkelerinde mukaddes tanıdıkları, dibinde anlaşmazlıklarını hallettikleri ve kurban kestikleri bir taş, ipekli elbise giydikleri bir bayramları vardır (Ebu Dülef, 1975: 84, 90). Ezgişler ateşe ve aydınlıklara tapmaktadırlar (İdrisî, II 1989: 847). Türgişlerin bakiyeleri Uluğdağ’a bitişik bir dağa taparak, bu dağ adına yemin etmekteler ve buranın Tanrı’nın ikametgahı olduğunu söylemektedirler (Gerdîzî, 1363: 596). Tuhsîler puperest idiler (Pendnâme, “Merçil trc.” 1975: 227). Kâşgarî daha genel bir tanımlama ile Tengri üzerinde durmuştur; “Allah kahretsin, kafirler göğe Tanrı derler. Yine, büyük bir kaya ve ağaç gibi gözlerine büyük görünen her şeye Tengri derler. Bunun için böyle şeylere secde ederler. Yine aynı sebepten bilgin birine Tengri-kan derler (Kâşgarî, III 1992: 377).” Toguzguzlar Mecûsî ve Mani (Zenâdaka) idiler (İdrîsî, I 1989: 511; Yakût, II: 29). Tibet halkı, Mani dininde fakat hakanları, Şamanist idi (Hududü’l-Âlem, 1970: 84). 1617 anekdotta Türk hakanı, İslam hukukunu kendi töresi ile mukayese etmektedir (Câhiz, 1988: 86-88). İbnü’l-Fakih ve Yakût’un rivayetinde geçen Türk hakanı ise, hayvancılık ve yerleşiklerden alınan haraç ile geçinen savaşçı halkının sosyal ihtiyaçlarını dikkate alarak, İslam’ın öngördüğü şehirleşme düsturu karşısında, bu hayata ayak uyduramayacaklarını ileri sürmektedir (İbnü’l-Fakih, 1996: 634-635; Yakût, II: 28). X. asra doğru gelindiğinde, Seyhun boylarından Issık Göl’ün doğu kıyılarına kadar uzanan sahada siyasi birlikteliği temsil etmeye başlayan Türk hakanlığı, tarihî ipek yolunun bütün kollarını bünyesinde taşıyordu. Bu durum, Müslüman tüccarların İslam inancı ve kültürünü bu ülkede barış ortamında yaymalarına fırsat vermekte idi. X. Asır İslam coğrafyacılarının kayıtlarına göre, Soğd ticaret kolonileri ülkenin en doğusunda Toguzguz ülkesine kadar ulaşmıştı (Hududü’lÂlem, 1983: 77, 84). Türkler sadece Müslüman tüccarların kendi yanlarına kadar gelmesini beklemiyorlardı. Sürülerini ve hayvancılıktan elde ettikleri ürünlerini sınır ticaret şehirlerine getirerek, buralarda pazarlıyorlardı (Barthold 1975: 94-95). Zamanla bu şehirlerde farklı dinlere mensup insanlar, en azından, ortak bir menfaat etrafında birlikte yaşamaya alıştılar. Şaş, Bilge N. çor Kadır Han devrinde Müslüman olmuştu (Karşî 1898: 132) Aşağı Seyhûn’da Sütkend’de eski zamanda Müslüman olan Oğuzlar otururdu (İdrîsî, II 1989: 705). Çoğunlukla zengin Müslüman tüccarlar tarafından sınır boylarında ve bozkırlarda inşa ettirilen rıbâtlar, gazilerin sığınağı olarak askerî olduğu kadar, aynı zamanda İslam misyonerliğinin de karargahları idi. İbn Hallikân Mâverâünnehr’de on bin rıbâtın bulunduğunu belirtir (Köprülü, 1942: 268) ki, mesela, sadece Türklere sınır olan vilayetlerinden İsfîcâb’da bin yedi yüz rıbâtın bulunduğunu Makdisî kaydetmiştir (Makdisî, 1987: 219). Bu rıbâtlarda aktarılan dinî öğreti, Şeyh Ebu’lMansûr Mâturîdî ve Ebu’l-Kâsım Hekîm Semerkandî gibi ileri gelen şahsiyetlerin önderliğinde ehl-i sünnet ve’l-cemaat çerçevesinde idi.2 İslam coğrafyasına yapılan akınlar, Türklerin İslam ülkesinin zenginliklerini daha iyi gözlemlemesine fırsat vermekte idi ki, bu durum, Seyhûn doğusundaki Türk ülkesinde gönüllere hitap eden İslam sûfî vaizlerinin, Allah’ın birliğine inanma karşılığında vaat ettikleri cennet ve cehennemi anlamayı kolaylaştıran somut bir model teşkil etmekte idi. Türk ülkesinde Hristiyan, Budist, Maniheist vs. misyonerler de gönüllere hitap etmekte idi. Ancak, onlar yeterince başarılı olamadılar, belki de, böyle zengin somut bir vizyon sunamamışlardı. 2 Bu konuda Nesefî’nin menkıbe ile karışık bir kaydı bazı ip uçları vermektedir. Mâverâünnehr’de 339/944 yılında vefat eden kelamda ehli sünnet ve cemaatin önderi “Şeyh Ebu’l-Mansûr Mâturîdî ve Ebu’l-Kâsım Hekîm Semerkandî, Rıbât-ı Gâziyân (Gaziler Rıbâtı)’nda ilm-i hikmet (kelam) okutuyorlardı. Şî’a ehli, onlarla mezhep hakkında tartışıyor ve bu kötü mezhepler galip geliyordu. O zamanda Semerkand’da ders okuttukları on yedi Mutezile ve Kerrâmiye medresesi vardı. Şeyh Ebu’l-Mansûr Mâturîdî mezkur rıbâtta Hızır (a.s.)’ı gördü ve ondan bu konuda yardım istedi. Hak Teâlâ, Hızır’ın duası üzerine ilm-i hikmeti ile onları aydınlığa kavuşturdu. Bu kötü mezhepler yenildi. Ehli sünnet ve’l- cemaat kuvvet kazandı (Nesefî, 1898: 50).” 1618 İslam ile tanışıklığı arttıran önemli bir diğer unsur, Abbâsîlerde merkezî otoritenin zayıflaması ile hız kazanan askerî amaçlı esir (belki de gönüllü) Türk köle ticaretidir. Bu, Sâmânîlerin Türk ülkesine yönelik seferlerde elde ettikleri esirleri kendi ülkesi içinde veya diğer ülkelere pazarlaması şeklinde olduğu gibi, Türk boylarının kendi aralarında yaptıkları savaşlarda alınan esirlerin İslam ülkelerine ihraç edilmesi şeklinde de cereyan etmekte idi (İstahrî, 1927: 288). Herhalde İslam ülkelerine giden bu Türklerin en azından bir bölümü, memleketleri ile bağlarını tamamen kesmiyorlardı. Şüphesiz ki, değişimi kabullenemeyen ve korkularından Müslüman olan Türkmenler de vardı. Bunlar Seyhûn boyunda Berûket ve Balâc gibi şehirlere komşu, sınırlarda yaşayan (ihtimal, şehirli) Türkler idi (Makdisî, 1987: 219). Buraya kadar sonuç olarak diyebiliriz ki, atlı çoban Türk boyları, gerek bozkırlarda gerekse sade ve basit yapılı şehirlerde, herhangi bir din arayışında değil, daha iyi bir yaşam alanı ve siyasi idealleri paralelinde daha iyi bir gelecek arayışı içinde idiler. Genel olarak, yazılı metinleri ve kuralları olan, belli bir tapınak etrafında ekonomik rantı ve öğreti kurumları oluşmuş yerleşik bir dinî inanca sahip olmadıkları için, İslam sufi vaizlerince yürütülen İslam’a davet çalışmalarında kendilerine vaat edilen yaşam modelinin cazibesi, bu Türk boyları arasında küçük ya da büyük topluluklar hâlinde gönüllü olarak İslam’ı kabul etmelerinde önemli bir rol oynamıştır. Kendilerini belirli bir toprağa ya da bir tapınak etrafındaki ekonomik ranta bağlı bırakmayan sosyal yapılarından dolayı, bu Türk boylarına yönelik zora dayalı askerî bir İslamlaştırma hareketinden sonuç alınamayacağının farkında olan İslam ülkeleri, daha çok savunma konumunda tedbirler alarak sürece bağlı olarak geliştirdikleri politikalarla Türkleri İslam dairesi içine çekmeye çalışmışlardır. 3. İslam’ı Kabulün Siyasi Boyutu İslam ülkeleri ile komşuluk, her iki tarafta cereyan eden siyasi olaylara karşılıklı müdahil olmayı da beraberinde getirebilmekte idi. Bu çerçevede siyasi menfaatlere dayalı münferit veya toplu iltica ve ittifak arayışları, X. asırda iç siyasi çekişmelerin yoğun olduğu Türk ülkelerinde askerî desteğe ihtiyacı olan Türk hanedan mensubu veya ileri gelen Türk beylerinin ve yandaşlarının ihtidası ile sonuçlanmakta idi. Nitekim, bir taraftan İslam’ın doğu sınırını Türk Hakanlığı’ndan koruma görevini yerine getiren Sâmânîlerin muhalif prenslerinden biri olan Ebû Nasr b. Mansûr’un, diğer taraftan da Türk Hakanlığı’nın merkezi Balasagun tahtından hakları gasp edilmiş olan hakanlığın prenslerinden Satuk b. Bazir’in Türk Hakanlığı’nın batısını yöneten Oğulcak Kadır Han’a sığınmış olmaları, Türk tarihi açısından bir dönüm noktası olmuştur. Sâmânî Ebû Nasr, Türkler tarafından eskiden beri çok rağbet edildiğini bildiği İslam ülkelerinden gelen mallar ve kumaşlardan Oğulcak Kadir Han’a hediyeler (haraç) göndererek, onunla yakın bir dostluk kurdu. Bu dostluğa binaen kendi 1619 İslam inancının mabedini yapmak üzere, ondan, (bilindik bir hile olan bir öküz derisinin kaplayacağı kadar) bir yer istedi ve buraya bir cami inşa ettirdi. Satuk b. Bazir, cami etrafında oluşan bu küçük ticaret şehrinden vergisini tahsil etmek için geldiğinde burada namaz kılanları gördü ve İslam hakkında ilk bilgiler ile ilk telkinleri doğrudan Sâmânî prens Ebû Nasr’dan almaya başladı (Karşî, 1898: 131). Sonraki gelişmelerden anlaşılıyor ki, aralarında sadece İslamî konular konuşulmadı. Her iki prens kendi ülkelerinin siyasi durumunu ve meselelerini de ele aldılar. Bu görüşmelerde Müslüman olmasının kendi siyasi kimliğine sağlayacağı menfaatleri görmekte gecikmeyen on iki yaşındaki Satuk, Sâmânî Ebû Nasr’ın telkinleri sonucunda, rüyasında gökten inen bir kişinin kendisine Türkçe “Müslüman ol ki, dünyada ve ahrette esenlik bulasın” dediğini gördü ve uykuda iken Müslüman oldu (İbnü’l-Esîr, XI: 81). Abdü’l-Kerîm İslamî adını alan Satuk b. Bazir, Fergâna gazilerinin ve kendisi gibi Müslüman olan bazı hanedan mensuplarının desteği ile, önce Tabgâç Balık ve Atbaşı’nı ardından, Kâşgar’ı İslam adına ele geçirdi ve amcasını bertaraf ederek “Buğra Han” unvanı ile Türk Hakanlığı’nın batısında yönetimi ele geçirdi (Kârşî, 1898: 132). Balasagun tahtının ele geçirilerek Türk Hakanlığı’nın bütününde İslam’ın resmî din olarak kabul edilmesi oğlu Baytaş Arslan Han Musâ döneminde oldu. İbnü’lEsir’in 349 /960-961 yılı olaylarında kaydettiği, “Bu yılda Türklerden yaklaşık iki yüz bin oba (hırkâh) İslam dinine girdi (İbnü’l-Esîr, VIII: 460).” haberini verdiği olay, Hanlar Hanı Baytaş Arslan Han’nın huzurunda, fıkıh ve kelâmın önde gelen siması Ebu’l-Hasan Muhammed Kelemâtî’nin bulunduğu bir sırada gerçekleşmiştir (Sem’ânî X 1981: 458-459). Bu önemli olaydan yaklaşık iki asır sonra eserini yazan İbnü’l-Esîr’den başka hiçbir İslam kaynağının bu duruma işaret etmemiş olması ve Orta Çağ İslam dünyasının buna ilgisiz kalması, bu toplu ihtida hareketinin ya da resmî kabulün, hakanlığın doğu tarafında gerçekleşmiş bir vaka olması ile izah etmek mümkündür (Pritsak, 1951: 296). İbnü’l-Esîr’in verdiği rakam hayli abartılı olmakla birlikte, bu kısa bilgiden çıkarılabilecek sonuç, en azından ülkenin tamamında İslam’ın resmî din olarak kabul edildiğini, atlı çoban Türk boylarının büyük kitleler hâlinde ihtida ederek İslam’a girmesinin hızlandığını ve bunun bir sonucu olarak, arz-talep doğrultusunda (bilhassa, Mâverâünnehr’in fethinden sonra), fakihlerin ve eserlerinin sayısının görülmedik bir şekilde artmaya3 başladığını (Togan, 1966-1967: 110), sınırlarda ve bozkırlarda inşa edilen rıbatlar merkezinde İslam sufî vaizlerince yürütülen İslam’a davet çalışmalarından başarılı sonuçlar alındığını düşünmek mümkündür. Nitekim, eserini 375 /985-986 yıllarında tamamlayan İslam coğrafyacısı Makdisî, artık Seyhûn ötesindeki şehirleri, merkezinde camiler bulunan şehirler olarak tasvir etmeye başlamıştır. Tarâz, biraz ileride Çiğil, biraz daha ileride Barshan, Çiğil’in 3 Bu artışa paralel olarak, önemli merkezlerde kayrak denilen mezar taşlarında şeyh, fakih, müftü, kadı, “Müftiyyü’ş-Şark ve’s-Sîn (Doğu’nun ve Çin’in müftüsü)” ve “Şeyhü’l-İslam” gibi dinî unvanlarının sıkça görünmeye başlaması, dikkat çekicidir (Dodhudoyeva, 1992: 79-80; Nastiç, 1983: 226) 1620 yarım fersah kadar sağında Behlû, büyük şehirlerden biri Otlûh, Cemûket, küçük bir şehir Şelcî, Kûlan, Karlukların meskun olduğu Mirkî, Balâsâgun yakınındaki ve Türkmen (Karluk) yöneticisi olan Ordu, halkı kafir ama hükümdarı Müslüman olan Harân, bu şehirler arasındadır (Makdisî, 1987: 220). Neşrî’ye göre, Salih ve adil bir hakan olan Musâ, ülkede mescid, medrese ve zaviyeler inşa ettirmiştir (Neşrî, I 1995: 17). Artık, ülkeye gelen fakih sayısı da artmaya başlamıştır. Türk hakanlığına Sâmânîlerin sınır vilayeti İsfîcâb’a bağlı Üsbânîkes’ten fakih Ebu’lHasan Saîd b. Hâtim, Semerkand’da bir süre ikamet ettikten sonra Türk ülkesine gitti ve 380 /990-991 yılından önce oradan tekrar Üsbânîkes’e döndü (Sem’ânî, I 1980: 210). Ebû Zer Ammâr b. Hamd et-Temîmî el-Bağdâdî 346 /957-958’den önce yaptığı seyahatinde Mâverâünnehr, İsfîcâb, Fergâna ve Türk ülkesine de geldi. Türk ülkesinden Nesef’e döndükten sonra Buharâ’da 387 /997 yılında öldü (Nesefî, 1991: 475). IX. asrın ikinci yarısından itibaren Sâmânî ülkesinde Farsça ve Türkçe ilk Kur’an tercümelerinin yapılması için heyetler teşkil edilmeye başlandı (Togan, 1971: 19). Siyasi komşuluk ilişkilerine bağlı olarak toplu ihtida ile sonuçlanan diğer bir önemli hadise, Selçuk’a bağlı Oğuzların, Oğuz Yabguluğu ile ihtilafa düşerek, 375 /985-986 yılında (Kazvînî, 1364: 426-427) Türkistân’dan Mâverâünnehr’e göç etmeleridir. Kışın Nûr-u Buhârâ’da, yazın Soğd-u Semerkand’da oturmaya başlayan (Reşideddin, II/5 1999: 5; Ravendî, I 1999: 85) ve Buhârâ ile Hârizm arasında yer alan çöl mıntıkasında hayvanlarını otlatan Oğuzlar, İslam’a girmenin kendilerine sağlayacağı menfaatleri kısa sürede anladılar ve yakınlardaki Zandak şehri valisinden İslam’ı öğretecek din adamları istediler (Ebu’l-Ferec, I 1987: 292-293). Müslüman olmakla mevkii ve itibarı artan Selçuk Bey, maiyeti ile Cend tarafına giderek oraya yerleşti ve Müslüman olmayan Yabgu’ya haraç vermeyi kabul etmeyerek kendini cihada hasretti (İbnü’l-Esîr, IX: 361-362; Mirhond, IV: 653; Ahmed b. Mahmûd, I 1977: 5). Cahen’in söylediği gibi, Türkler, İslam dininin siyasi güç ve birleştirme etkeni olarak ne kadar önemli olabileceğinin her hâlde bilincindeydiler. İslamiyet manevî güç olarak, sapkın akımlara karşı Sünnî bir tepkinin savunmaya geçtiği yerlerde etkin oldu, sonunda da “gazilerin” anladığı tarzda basit ve savaşçı şeklini aldı. Bu gazilerin yaşam tarzı, Türk atlı çoban kavimlerin savaşçılık alışkanlıklarına uyuyordu; Türkler Müslümanlığı kabul ettikten sonra çoğunlukla gazi oluyor ve kendi “putatapar” soydaşlarına karşı savaşıyorlardı (Cahen, 1990: 233). Böylece, Selçukluların, şayet alınıyor idiyse, bir taraftan Sâmânîlere cizye vergisi, diğer taraftan da henüz Müslüman olmamış Oğuz Yabgu’suna haraç vermemek için yeterli sebepleri oluyordu. Bundan başka, Mâverâünnehr gazilerinden cihat adına aldıkları desteğin, onların mevki ve itibarlarını arttırması da tabii idi (Agacanov, 2002: 264). Oğuz Yabguluğu’nda Oğuz yabgusunun, Satuk Buğra Han, İlteber Almış ve Selçuk Bey’in İslam’ı kabul etmelerindeki benzer siyasi şartların bir sonucu olarak, 1003 yılında Müslüman olması Orta Asya’da Türklerin toplu olarak ihtida 1621 hareketlerinde yeni bir halka oluşturmuştur. Daha düne kadar Müslümanlardan haraç almak için savaşlar yapan Oğuz yabgusu, Gerdîzî’ye göre, Müslüman oldu ve Sâmânî Muntasır ile sıhrî akrabalık tesis etti (Gerdîzî, 1363: 383). Oğuz Yabgusu Müslüman olmakla, Selçuklulara karşı Cend, havalisinde üstünlüğü ele geçirdi ve bu şehri, “Hüsâmü’d-Devle ve Nizâmü’l-Mille” unvanı taşıyan oğlu Ebu’l-Fevâris Şâh Melik b. Ali el-Berânî’ye verdi (İbn Funduk, 1361: 51; Pritsak, 1996: 100-101). Şüphesiz bu ihtida hareketi, Hârizm çevresinde yaşayan Oğuzlarda tesirli olmuştur. Oğuz yabgusu İslam kaynaklarında Berânî nisbesi ile kayıtlı idi ki, Z. V. Togan’a göre el-Berânî nisbeti, Karakoyunlu hanedanının mensup olduğu Baranlı boyu ile ilgili olup, terim olarak koyun anlamı taşımakta idi (Togan, 1981: 189-190, 459 Nitekim, Osman Turan, Oğuzların Yazır boyunun esasını teşkil ettiği Doğu Anadolu ve el-Cezire’de Karakoyunlu devletini kuran Beranlı hanedanının bu Yabgu oğullarından geldiğini ileri sürmüştür (Turan, 1993: 76-77, 83). 4. İslam’ı Algılayış ve Yorumlama Şekli Türk Hakanlığı’nı teşkil eden Türk boylarının İslam’ı nasıl algıladığı ve yorumladığı konusu, onların kendilerine özgü kültür ve inanç birikimleri ile onları İslam’a davet edenlerin inanç yapıları arasındaki ilişki ile yakından ilgilidir. Bu çerçevede İslam’a davet çalışmalarını yürüten mutasavvıf şahsiyetler, hem boylar arasında hem de bu boyların önderleri üzerinde önemli tesirler icra etmişlerdir. Satuk Buğra Han’ın, Tezkire-i Buğra Han’da ilmî yönü kuvvetli olduğu kadar, manevî yönü ile de ruhlar âleminde Hz. Peygamberin irşad ettiği bir Üveys ve Kutb olarak zikredilen (Tezkire, 1988: 30-31).4 Samânî Ebû Nasr vasıtasıyla Müslüman olması nedeni ile, Türk hakanlığı hakan ailesi manevî olarak Mutasavvıf Sâmânî ailesine bağlılığını sonuna kadar devam ettirmiştir.5 Bu durum, ülkenin tamamında tasavvufun alabildiğine gelişmesine zemin hazırlamıştır. XII. yüzyıla gelindiğinde Sâmânî silsilesinin bir kolu olan Yesevîlik, Aşağı Seyhûn boyları, Buhârâ ve Semerkand çevresinde meskun olan Oğuzlar arasında hızla yayılarak, siyasi şartlar paralelinde ve Oğuzların taşıyıcılığında Horasân, Anadolu ve Balkanlara kadar uzanarak, bugüne kadar ulaşan önemli etkilerin sahibi olmuştur. Ayrıca, başlangıçta muhtemelen Abbâsî hilafeti ile ilişkileri Sâmânî devleti aracılığı ile yürüten Türk Hakanlığı, yine bu devletin tesiri ile İslam’ın Sunnî ve Hanefî Üveysîlik, normal tarikat çevreleri ile pek kaynaşamayan veya kendilerine oralarda hareket alanı olmadığını düşünen mistik şahsiyeti kuvvetli bazı sûfîlerin, doğrudan Hz. Peygamber, Hızır ya da herhangi büyük bir sûfînin ruhaniyeti aracılığı ile irşad edildiklerini bildirerek bir sürü tarikat arasında kendilerine sanki bir meşruiyet alanı yaratan kişiler olarak algılanabilir (Ocak 2002: 100). Kutb, tasavvuf velayet teorisine göre, kainatın yönetiminden sorumlu olup aşağıdan yukarıya doğru, sayıları giderek azalmak suretiyle bir mertebeler silsilesi meydana getiren ‘veliler piramidi’nin en tepesindeki kişidir (Ocak 2002: 104). 5 Nitekim, Batı Türk hakanlığı hakanı Arslan Han Muhammed b. Süleymân (495-524 /1102-1130), bu silsileden gelen Sâmânî Nemedpûş lakaplı mutasavvıf Şeyh Hasan b. Yûsuf el-Buhârî’ye manen bağlı olup, ona “baba” diye hitap ederdi (Mu’înü’l-Fukarâ, 1339: 60). 4 1622 doktrinini benimsemiştir. Bu nedenle devrin çağdaşı kaynaklar, Türk hakanlığının inancının ‘doğru ve iyi’, yani Sünnî ve Hanefi olduğunu kaydetmektedirler. (İbn Miskeveyh, IV: 373-374; Nizâmî Arûzî, 1982: 73-75). Tamamen İslam coğrafyasının dışında İslam’ı kabul eden Türk Hakanlığı’nın İslam’ı algılaması ve yorumlaması pek tabi olarak özgün olacaktır. Onlar, daha çok Allah’ın varlığını ve birliğini kabul eden, ancak eski inanç sistemleri paralelinde sosyal yaşantı ve düşünüşlerine uygun bazı değer ve sembolleri yeni dinle bütünleştiren bir algı ve yoruma sahiptiler. Nitekim, hakanlığa ait nümizmatik verilerde Allah’ın birliğine işaret eden yazıların yanında başta, at, fil, arslan, pars, muhtelif kuşlar, geyik gibi sosyal yaşantılarında her birinin ayrı bir değeri olan hayvan resimlerini görmek mümkündür. Tabiat güçlerine kutsiyet atfetme hemen her toplumda görülebilen bir durumdur. Ancak bunlara yüklenen anlam ve sembolik değerler milletlere göre değişmektedir. İslam öncesi Türklerde hilal ve ayyıldız, “kut”u temsil eden bir hâkimiyet sembolü idi. Mesela, Batı-Kök Türklerin varislerinin paralarına bastırdıkları hilal ve ayyıldız motifleri, aynı anlam ve sembolik değerle bir hâkimiyet sembolü olarak, İslam’a giren Türk Hakanlığı paralarında İslamî yazıların yanında dört tarafa da hâkim olduğunu sembolize eden motifler olarak varlığını devam ettirmiştir (Şekil 1-5, Bkz.: s. 2109-2110). Türk Hakanlığı tarafından İslamî döneme taşınan hilal ve ayyıldız sembolleri, Selçuklu ve Osmanlılar tarafından da benimsenmiş ve günümüze kadar ulaşarak, bugünkü Türk Bayrağı’na bağımsızlık sembolü olarak şekil vermiştir. 5. İslamlaştırma Politikası a. Hakanlığın Doğu Politikasında İslam Türk Hakanlığı’nın İslam’a girişi Türklerin doğudan batıya doğru olan ilerleyişlerinde bir değişiklik yapmamıştır. Bu nedenle, İslam’ın en doğusundaki bir devlet olarak, İslam coğrafyasını Müslüman olmayan unsurlardan koruma görevini üstlenen Türk Hakanlığı’nın doğuya yönelik İslam politikası iki ana esasa dayanıyordu: Birincisi, henüz Müslüman olmamış Türk-Moğol unsurlara karşı savunmaya yönelik askerî mücadele vermekti. Nitekim, ülkenin doğusunda hanedan mensuplarının paralarında görülen “Gazi” unvanı, hakanlığın bu tarafında olayların hangi tarzda cereyan ettiğini göstermesi açısından önemlidir. Utbî’nin yüz bin oba (hırkâh), İbnü’l-Esîr’in üç yüz bin oba halkı diye kaydettiği kalabalık bir Hıtây ordusu, adına basılan paralarda “Gâzî” unvanı (Koçnev, 1988: 196-197) ile zikredilen Togan Han Ahmed tarafından bertaraf edilmiştir (408/10171018). Para verileri, doğuda Müslüman olmayan unsurlarla savaşarak cihat eden “Gâzî” unvanı almış hanedanın başka üyelerinin de bulunduğunu göstermektedir. 445 /1053-1054 tarihli Uç sikkelerinde “Mu’izzü’l-Mille Nâsıru’d-Devle” Yağân Tegin, “Gâzî” unvanı taşımaktadır (Koçnev, 1997: 281, n.1231-2). Yağan Tegin Gâzî’nin adına 446? /1054-1055 ve 448? /1055-1056 Barshan sikkelerinde rastlamak mümkündür (Koçnev, 1997: 281, n.1240; 282, n. 1251). Ülkenin bu 1623 tarafında mücadele eden hanedan mensuplarının “Gâzî” unvanının yanı sıra, “Mücahid” ve “Şehîd” unvanları ile kaydettiklerini de görmek mümkündür. Doğu’ya yönelik İslam politikasının ikincisi esası ise, hayvanlarını otlatabilecek yeni yurt arayışı içinde olan bu atlı çoban unsurların, ülkenin belirli bölgelerine yerleşmelerine müsaade ederek, mutasavvıf şahsiyetler aracılığı ile zamanla onları Müslümanlaştırmak idi. Bu şekilde etkisiz hale getirilen bu unsurlardan askerî güç olarak ülkenin savunulmasında yararlanılabilmekte idi. Nitekim, İbnü’l-Esîr’in rivayetine göre, Yaz mevsimini Bulgar ülkesinde kışı da Balâsâgûn’da geçiren, Balâsâgûn ve Kâşgar taraflarında ise yağmacılık yapmakta olan henüz Müslüman olmayan on bin çadır halkı Safer 435/1043-1044 tarihinde Müslüman olmuştu. Hayvancılıkla geçindiği bilinen bu çadır halkı, bu yılda, yirmi bin baş koyun keserek kurban bayramını geçirmişlerdi. Temel sorunları hayvanlarını otlatacak yurtlar bulmak olan bu yeni Müslüman Türk boyları biner çadır halkı hâlinde ülke topraklarına dağıtılarak iskân edildiler. Zira, Müslüman olmaları ile artık, onların bir araya gelmesini gerektirecek bir güvenlik sorunu kalmamıştı (İbnü’l-Esîr IX: 396-397). b. Hakanlığın Batı Politikasında İslam Türklerin İslam’ı kabulünde bir hayli tesirli olan İslam ülkelerinin zenginliğini elde etme arzusunu fiiliyata geçirmede nasıl bir meşruiyet zemini buldukları, hakanlığın nümizmatik verilerine yansımıştır. Kendilerine göre İslamî değerlerden uzaklaşmış olan muhteris Samânî devletine son vermek üzere ülkenin batısındaki Mâverâünnehr’e giren Buğra Han Hârûn, 381 /991-992 Fergana parasında halife tarafından değil de kendi kendine verdiği lakaplardan biri olan “Zahîrü’d-Da’ve” (davetin yani, tebliğ yardımcısı) (İşanhanov ve Koçnev, 1979: 146) unvanı kullanarak, davet şiarı ve İslâm adına Sâmâni devletine son vereceğini ima ile, politik hedeflerine İslamî zeminde meşruiyet kazandırmak istemiştir. Ayrıca, Sâmânîlerin merkezi Buhârâ’yı ele geçirerek burada adına kestirdiği 382/992 Buhara dinarında, daha önce olmadık bir şekilde üç Kuran suresine birden yer vermesi, onun, Buhara din adamlarını ve Mâverâünnehr halkını etkilemekten daha ziyade, İslâm dünyasına yeni güçlü hükümdarı hakikî Müslüman olarak tanıtmayı hedeflemiştir (İşanhanov ve Koçnev, 1979: 149-150). Gerek Buğra Han Harun’un paralara yansıyan propaganda faaliyetleri, gerekse tasavvuf silsilesine bağlı hakanlık hanedanının mutasavvıf din adamları ile olan yakın ilişkileri, Mâverâünnehr’deki gayri resmî denebilecek bu din adamlarının ve bunların nüfuzu altındaki Mâverâünnehr ahalisinin tercihini Türk Hakanlığı’ndan yana kullanmasına neden olmuştur. Bölgenin fethi arifesinde Sâmânî hatiplerinin camilerin minberine çıkarak cihadın farz olduğunu bildirmelerine karşın, halk, onların söylediklerine itimat etmeyip yakınlarındaki fakihlere (yani mutasavvıf din adamlarına) müracaat ile savaş için fetva istediler. Onlar da halkı bundan men ederek, Türk hakanlığının dine karşı değil, dünyevî hükümranlık için mücadele 1624 ettiklerini, bu nedenle boş yere kan akıtmanın yersiz olacağını, üstelik onların iyi bir Müslüman kavim olduğunu, Sâmânîlerin ortadan kaldırılmasının daha doğru olacağını söylemişlerdir (İbn Miskeveyh, IV: 373-374). Şu hâlde, Sâmânîlerin Mâverâünnehr gazilerini kutsal savaşa (gazveye) sokma imkânı da kalmamıştır (Cahen, 1990: 197) Ancak, bu ilişki tarzı, bölgenin fethinden sonra Türk hakanlığı hanedanı ile resmî din adamları arasında uzun süre devam edecek olan çatışmanın başlıca sebebi ve başlangıcı olmuştur. 6. İslam’ı kabulün Hakanın statüsündeki Değişim ve Etkileri Türk Hakanlığı’nın İslam’ı resmî olarak kabul etmesi, Hilafeti de tanıma zorunluluğunu beraberinde getirmekteydi. Tarihî veri olarak en geç 381/991992’de Hârûn Buğra Han’ın tek taraflı da olsa Abbâsî halifesi et-Tâî Lillah’ı tanıdığını biliyoruz.6 Burada Hârûn Buğra Han, halifeye “Mevlâ Emîrü’l-Müminîn (yani halifenin kölesi)” şeklinde hitap etmektedir. Şu halde, eski Türk inancına göre gücünü Tanrı’dan alan ve Tanrı’nın kendine bağışladığı “kut” ile, siyasi iktidarına meşruîyet kazandıran Türk hakanı şimdi, sadece hukukî alanda da olsa, meşruiyetini Tanrı ile hakan arasındaki hilafet makamından almaktadır. Bu da onun halk üzerindeki mutlak otoritesinin sarsılması anlamına gelmektedir. Zira, İslam hukukuna göre devlet işlerini yürüten ve bir anlamda hilafetin temsilcileri konumundaki bürokrat-ulema ile çatışma kaçınılmaz olmuştur. 7. Devletin Hukukî Yapısındaki Değişiklikler Türk Hakanlığı devrinde Mâverâünnehr, Sünnî Hanefî mezhebinin kalesi durumunda idi. Abbâsî halifesi Hârûn er-Reşîd (786-809)’den itibaren kâdılkudâtlık makamı oluşturulup, bu makama Hanefî mezhebine mensup kadıların tayin edilmesi, Abbâsî hilafetinin tanındığı coğrafyada, bilhassa hilafetin doğusunda Horasân ve Mâverâünnehr’de bu mezhebin tanınıp yayılmasında önemli bir rolü oldu (Bardakoğlu, DİA, XVI: 5). Coğrafî ve içtimaî şartlara uygun geniş bir toleransı temsil eden Hanefî mezhebi, İslam’ı Sâmânîler vasıtası ile kabul eden Türk hakanlığı tarafından da benimsendi (Togan, 1966-1967: 111; Kavakçı, 1976: 15). İslam hukukuna göre işleyen devlet mekanizmasının istikrarı, birliği ve bütünlüğü açısından tek bir mezhebin geçerliliği büyük önem arz etmekte idi. Bu nedenle devlet, resmî mezhep olarak Hanefi mezhebine dayanmış, bu mezhebe mensup fakih ve öğrencileri desteklemişti. Böylece, yargı, eğitim, malî, sosyal vs. alanlarda Hanefi fakihleri önemli bir rol üstlenmişti. Bu çerçevede farklı mezhepler ve bilhassa, râfizî akımlar pek itibar görmediği gibi, bunların mensupları devlet 6 Arka Yüz: : (Arka Yüz: lillah Muhammed Resûlullah et-Tâi‛ lillah el-Halîfe Melikü’l-Maşrık Şehâbü’d-Devle ve Zahîrü’d-Da‛ve Ebû Musâ Türk Hakan Mevlâ Emîrü’l-Mü’minîn El-Halîfe Arslan Tegin b. Uluğ Tegin) (İşanhanov ve Koçnev, 1979: 146). 1625 tarafından takibe alınarak yok edilmişlerdi7. Nitekim, İbnü’l-Esîr’in, “Buğra Han” unvanı ile kaydettiği Tamgaç Han İbrahim’in, Mısır Şiî Fâtımî halifesi el-Mustansır Billah adına propaganda yapmak üzere Mâverâünnehr’e gelen bir grup İsmâîlî’yi ve taraftarlarını nasıl takip ederek yok ettiğine şahit olunmaktadır. Ancak, hakanlığın bu çerçevede Hanefî doktrini alternatifsiz ve koşulsuz olarak desteklemesinin Buhâra’da Hanefi ulemasının teokratik bir hâkimiyet kurmasına kadar varacak sonuçları olmuştur. Türk Hakanlığı’nın idari yapısından kaynaklanan iç siyasi çekişmeler ve buna bağlı yönetim değişiklikleri, hanedan mensupları gibi, ileri gelen zengin kişileri vakıflar kurmaya teşvik etmiştir. Bu paralelde medreseler, hastaneler vs. sosyal tesislere tahsis edilen vakıflar, medenî sahada önemli gelişmelere öncülük ederken, vakıfların hukukî mahiyetini ihtiva eden vakıfnameler, yine Selçuklu ve Osmanlı gibi çağdaşı ve muahharı Türk devletleri tarafından örnek alınmıştır. Vakıfnamelerin yanı sıra, arz ve talep doğrultusunda Hanefî fıkhına dair yazılan eserler ve özellikle fetva kitapları, sonraki devirlerde de en önemli müracaat kaynakları olmuştur. Bu yönü ile Türk hakanlığının toplum yapısı, yakın zamana kadar, diğer Türk devletleri toplum yapılarının temel modeli olmuştur. SONUÇ X-XIII. yüzyıllarda Orta Asya’da Türk boylarının İslam’ı kabullerinde, onların yeni bir din arayışı değil, kendi sosyal yaşantıları ve siyasi ideallerine uygun daha iyi bir yaşam ve istikbal arayışı etkili olmuştur. Bu değişimi kolaylaştıran en önemli husus, yazılı metinlere ve kurallara dayalı olmayan ve etrafında ekonomik bir yapılanmanın olmadığı kişiyi ve toplumu menfaatler etrafında sıkıca bağlayan bir dini inanca sahip olmamalarıdır. Dolayısı ile, Allah’ın birliğine inanma karşılığında İslam coğrafyasının cezbeden zenginliklerini hatırlatan İslam sufî vaizlerinin çalışmaları başarılı sonuçlar vermiştir. İslam ülkeleri ile komşuluk, her iki tarafta cereyan eden siyasi olaylara karşılıklı müdâhil olmayı da beraberinde getirebilmekte idi. Bu çerçevede siyasi menfaatlere dayalı münferit veya toplu iltica ve ittifak arayışları, X. asırda iç siyasi çekişmelerin yoğun olduğu Türk ülkelerinde askerî desteğe ihtiyacı olan Türk hanedan mensubu veya ileri gelen Türk beylerinin ve yandaşlarının ihtidası ile sonuçlanmakta idi. Ancak, İslam’a giriş, Türklerin Doğu’dan Batı’ya doğru olan hareketine engel teşkil etmediği gibi, yeni Müslüman kimlikleri bu hareketi daha da kolaylaştırmıştır. Nümizmatik verilere yansıdığı gibi daha hakiki Müslüman olduklarını propaganda ederek, İslam coğrafyasına hâkim olmalarına meşru bir zemin oluşturmuşlardır. Böylece, bir kaç asır önce Müslüman Araplara kaybedilen Mâverâünnehr gibi bölgeler 7 Tamgaç Han İbrâhîm’in hastane vakfiyesinde şunlar yazılıdır: “… (Tamgaç Han İbrâhîm) Tanrı düşmanlarına karşı ise kalbi katı idi. ‘Onlar ki, ülkede azgınlık yaparak, fesat çıkarırlar.’ Onları (müminlerin) sırtından söküp attı, bid’at ve boş hevesler peşinde olan sünnet ve icmâ (ulemanın birleştiği görüşler) düşmanlarını yenerek Tanrı inancını egemen kıldı ve onu pislikten ve bölücülükten arındırdı (Khadr, 1967: 315; Bilhan, 1982: 125).” 1626 yeniden Türklerin hâkimiyetine girerken, Arapların Talas Savaşı’ndan sonra başlayan Orta Asya’daki nüfuzları tamamen ortadan kalkmıştır. İslamiyet’in resmî din olarak kabulü aynı zamanda meşruîyetini doğrudan Tanrı’dan alan Hakan’ın statüsünde yani, kut anlamında da değişikliğe neden olmuştur. Tanrı ile hakan arasına hilâfet makamı girerek, hakanın halk üzerindeki mutlak otoritesi sarsılmıştır. Bu durum, halk üzerinde tesirli olan ve gücünün kaynağını İslam hukukundan alan bürokrat-ulema ile hakan ailesi arasında başlayan ve bürokratulema ihtilaline kadar varan çatışmalara neden olmuştur. Devlet, resmî mezhep olarak Hanefi Mezhebi’ne dayanmış, bu mezhebe mensup fakih ve öğrencileri alternatifsiz olarak desteklemiştir. Bu durum, Hanefî mezhebi ve ulemasının bölgede devletten ayrı teokratik bir hâkimiyet kurması ile sonuçlanmıştır. Türk Hakanlığı’nın İslam coğrafyasının dışında İslam’ı kabul etmesi nedeni ile, onların İslam’ı algılaması ve yorumlaması diğer Orta Çağ Türk devletlerinden farklı bir özgünlüğe sahipti. Onlar, daha çok Allah’ın varlığını ve birliğini kabul eden, ancak eski inanç sistemleri paralelinde sosyal yaşantı ve düşünüşlerine uygun bazı değer ve sembolleri yeni dinle bütünleştiren bir algı ve yoruma sahiptiler. Ayrıca, Türk hakanlığı hakan ailesinin manevî olarak Mutasavvıf Sâmânî ailesine bağlı olması, ülkenin tamamında tasavvufun alabildiğine gelişmesine zemin hazırlamıştır. XII. yüzyıla gelindiğinde Sâmânî silsilesinin bir kolu olan Yesevîlik, Aşağı Seyhûn boyları, Buhârâ ve Semerkand çevresinde meskûn olan Oğuzlar arasında hızla yayılarak, siyasi şartlar paralelinde ve Oğuzların taşıyıcılığında Horasân, Anadolu ve Balkanlara kadar uzanarak bugüne kadar ulaşan önemli etkilerin sahibi olmuştur. İslam Öncesi ve İslamî Dönem Türk Paralarında Hilal ve Ayyıldız Motifleri ile ilgili Resimler için Bkz.: s. 2109-2110. KAYNAKÇA Agacanov, Oğuzlar, (2002), (Terc.: E. N. Necef ve A. Annaberdiyev), İstanbul, Selenge Yayınları. Ahmed B. Mahmûd, (1977), Selçuk-Nâme, (Haz.: E. Merçil), I-II, İstanbul, Tercüman Yayınları. Bardakoğlu, Ali, (1997), “Hanefî Mezhebi”, DİA, XVI, İstanbul, 1-21. Barthold, V. V., (1975), Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (Haz.: K. Y. Kopraman ve A. İ. Aka), Ankara: KB Yayınları. Belâzurî, Ahmed b. Yahya, (2002), Fütûhu’l-Büldân, (Terc.: M. Fayda), Ankara, KB Yayınları. Bilhan, Saffet, (1982), “900 Yıllık Bir Türk Öğretim Kurumu Buğra Han Tamgaç Medresesi Vakıf Belgesi”, AÜEBFD, XV, Sa. 2, Ankara, ss.: 117-124. 1627 -----, (1982), “Tıp Okulu Niteliğinde, 10 Yüzyıllık Türk Hastanesi Vakıf Belgesi”, AÜEBFD, XV, Sayı: 2, Ankara, ss. 125. Cahen, Claude, (1990), Doğuşundan Osmanlı Devleti’nin Kuruluşuna Kadar İslamiyet, (E. N. Erendor), İstanbul, Bilgi Yayınevi. Câhiz, Ebu Osman, (1988), Fezâilü’l-Etrâk, (Terc.: R. Şeşen), TKAE, Ankara, 61-93. Dodhudoyeva, L. N., (1992), Epigrafiçeskiye Pamyatnik Samarkanda XIXIVvv, I, Duşanbe. Ebû Dülef, Misar b. Mühelhil, (1975), Risâle, (Terc.: R. Şeşen), İbn Fazlan Seyahatnâmesi, İstanbul, Bedir Yayınevi, 82-92. Gerdîzî, Ebû Saîd Abdü’l-Hay, (1363), Târîh-i Gerdîzî, (Neşr.: Abdü’l-Hay Habîbî), Tahran, Dünyâ-yı Kitâb, 1363. Hududü’l-Âlem mine’l-Maşrık ile’l-Magrib, (1983), (Neşr.: Menûçehr Sutudeh), Tahran, Kitâbhâne-i Tahûrî. İbn Fadlan, Ahmed b. Fadlân, (1975), İbn Fadlan Seyahatnâmesi, (Terc.: R. Şeşen), İstanbul, Bedir Yayınevi. İbn Funduk, Ebu’l-Hasan Beyhakî, (1361), Târîh-i Beyhak, (Neşr.: A. Behmenyâr ve Mukd. Mirza Muhammed Kazvînî), Kitâbfuruşî Furugî. İbn Miskeveyh, Ebî Ali Ahmed, Kitâbü Tecâribi’l-Ümem, (H. F. Amedroz), I-II, (Zahîrü’d-Dîn Ruzrâverî) Zeylü Kitâbi Tecâribi’l-Ümem, III, Kıt’atü min Târîhi Ebi’l Hüseyn Hilâl b. el-Muhsin b. İbrâhîm es-Sâbî el-Kâtîb, IV, Kahire, Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî. İbnü’l-Esîr, (1991), El-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi, (Ed.: M. Tulum), I-XII, İstanbul, Bahar Yayınları, (Ofset). İbnü’l-Fakih, (1996), Ebî Abdullah Ahmed. Kitâbü’l-Buldân, (Neşr.: Y. ElHâdî), Beyrut, Dârü Âlemi’l-Kütüb,. İdrîsî, Ebî Abdullah Eş-Şerîf, (1989), Kitâbü Nüzheti’l-Müştâk fî İhtirâki’lÂfâk, I-II, Beyrut, Dârü Âlemi’l-Kütüb. İstahrî, Ebî İshak, ( Mesâlikü’l-Memâlik, (Ed. M. J. Goeje), LugduniBatavorum E. J. Brill, Beyrut, Dârü Sâdır. İşanhanov, C. ve Koçnev, B., (1979), “Drevneyşie Karahanidskie Monety”, İMKU, Vıpusk 15, Taşkent, ss. 142-152. Karşî, Cemal, (1898), Mülhakâtü’s-Surâh, (Neşr.: V. Barthold), Turkestan, I, Petersburg. 1628 Kâşgarî, Mahmûd, (1992), Divânü Lügâti’t-Türk, (Terc.: B. Atalay), I-IV, Ankara, TDK Yayınları. Kavakçı, Y. Z., (1976) XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mâverâünnehr İslâm Hukukçuları, Ankara, Atatürk Üniversitesi Yayınları. Kazvînî, Hamdullah Mustevfî, Târîh-i Güzîde, Tahran, İntişârât-ı Emîr-i Kebîr, 1364. Khadr, Mohamed, “Deux Actes De Waqf D’un Qarahânide D’asie Centale”, JA, CCLV, Sayı: 3-4, 1967: 304-334. Koçnev, B. D., (1997), “Svod Nadpisey na Karahanidskih Monetah: Antroponimy i Titulatura (Çast 2)”, vostoçnoe İstoriçeskoe İstoriçnikovedenne i Spetsialnie Distsipliny Vıpusk 5, Moskova, ss. 245-314. -----, (1988), “Zametki po Srednevekovoy Numizmatike Credney Azii, Çast 9 (Samanidy, Karahanidy, Anuşteginidi)”, İMKU, Sayı: 222, 1988: 191-204. Köprülü, F. “Ribât”, VD, II, 1942: 267-278. Makdisî, el-Beşşârî, (1987), Ahsenü’t-Tekâsîm fî Marifeti’l-Ekâlîm, Beyrut, Dârü’l-Hayâi’t-Türâsi’l-Arabî. Mirhond, Muhammed b. Hondşâh Belhî, Ravzatü’s-Safâ, (Neşr. ve Telhis.: A. Zeryâb), I- VI, Tahran, İntişârât-ı İlmî. Molla Hâcı, (1988), Buğra Hanlar Tezkiresi, (Neşr.: Abdurrahim Sabit), Kaşgar, Kaşgar Uygur Neşriyatı. Mu’înü’l-Fukarâ, (1982), Târîh-i Mollâzâde der Zikr-i Mezârât-ı Buhârâ, (Neşr.: A. G. Me’ânî), Tahran, İntişârât-ı Kitâbhâne-i İbn Sînâ, 1339 Nizâmî Arûzî, Semerkandî. Çehâr Makâle (Erbaa Makâlât), (Frs. Nşer. ve Arp. Terc. Muhammed b. Tâvît), Rabât, Külliyetü’l-Âdâb ve’l-Ulûmu’l-İnsâniyye bi’r-Rabât. Nastiç, V. N. (1983), “Arabskiye i Persidskiye Nadpisi na Kayrak s Goradişa Buhara”, (Ed. E. A. Davidoviç), Kirgiziya Pri Karahanidah, Frunze, 221-234. Nesefî, Ebû Hafz Necmü’d-Dîn Ömer, (1991) El-Kand fî Zikri Ulemâi Semerkand, (Neşr.: M. Fâryâbî), es-Suudiyye, Mektebetü’l-Kevser. Nesefî, Ebû Hafz Necmü’d-Dîn Ömer, (1898) Kitâbü’l-Kand fî Târîhi Semerkand, (1898), (Neşr.: V. Barthold), Turkestan, I, Petersburg. Neşrî, Mehmed, (1995), Kitâb-ı Cihan-Nümâ Neşrî Tarihi, (Yay.: F. R. Unat ve M. A. Köymen), I-II, Ankara, TTK Yayınları, 1995. Ocak, Ahmet Yaşar, (1898) Veysel Karenî ve Üveysîlik, Ankara, Dergâh Yayınları, 2002. 1629 Pendnâme, (1975), (Neşr. ve Terc.: E. Merçil), İTED, V, cüz: 1-2, İstanbul , ss. 203-232. Pritsak, Omeljan. (1996) “Oğuz Yabgu Devletinin Yıkılışı”, (Terc.: E. B. Özbilen), TDA, Sayı: 104, 1996: 93-102. -----, Omeljan, (1951) Von den Karluk zu den Karachaniden, ZDMG, ss. 270-300. Râvendî, Muhammed b. Ali, (1999), Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, (Terc.: A. Ateş), I-II, Ankara, TTK Yayınları. Reşîdü’d-Dîn, Fazlullah Hemedânî, (1999) Câmiü’t-Tevârîh, (Neşr.: A. Ateş), Selçuklular Tarihi, II /5, Ankara, TTK Yayınları. Sem’ânî, Ebi Sa’d Abdü’l-Kerîm, (1980-1984), El-Ensâb, (Neşr.: M. E. Demec), I-XII, Beyrut, (VII: 1976). Togan, A. Z. V., Karahanlılar (840-1212) 1966-1967 Ders Notları, İSAM Ktp. -----, (1981) Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul, Enderun Kitabevi. Turan, Osman, (1993), Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul, Boğaziçi Yayınları. Yakûbî, Ahmed b. Ebî Yakûb el-Kâtîb, (1995), Târîhü’l-Yakûbî, I-II, Beyrut, Dârü Sâdır. -----, (1988), Kitâbü’l-Buldân, Beyrut, Dârü Hayâi’t-Türâsi’l-Arabî. Yakût, el-Hamevî, Mucemü’l-Buldân, (Neşr.: F. A. el-Cundî), I-V, ayrıca fihrist I-II, Beyrut, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye. 1630 1631 BAHÇESARAY İBRAGİMOVA, Aliye UKRAYNA/UKRAINE/УКРАИНА Kırk-yer: Is the castle in mountain remote district. It was the residence with extensive economic structure of the feudal nobility. Castle was built in the XIVth century. It was situated on the mountain Plato between rivers Kacha and Alma, occupying territory from the west part of old Bahçesaray (at the place of modern station) and to the natural boundary nowadays called Eski-yurt. Kırk-yer was important economic center that included eastern markets, workshops, caravanseraies (motels), pastures and cemeteries. From the early Tatar period on the Plato Chufut-Kale kept two buildings - the ruins of the mosque (stone dated 1397 year of Hijra) and Canike Hanım Türbe (date of death -841 Y. H.). At the bottom part of city was found cemetery of Tekie Gazi-Mansur. Also was localized the place of Gazi-Mansur Sultans, Sheikh-Halil and Sheikh-Ramazan burials. Salachik: like the others works of the earlier Crimean Tatar architecture in Crimea, medrese at Salacık represents reduced and simplified variant of the Asia Minors Seljuk medrese. Close to the medrese there is Hacı Geray’s Türbe that was built by his son, Mengli Geray in 1501 A.D. Its architecture is similar to Türbe on the Plato Kırk-Yer; On plan Türbe represents an octahedron, each side of it repeated outside – 3,81 m, inside from side to opposite side – 5,91 m, the depth of the portal is 2,33 m, width – 5,24 m. Height of the wall to a socle – 0,85 m. Inside, at the left part from the entrance there is a niche in a wall with 60 cm. ladder inside which is leading upstairs. This ladder was built for the maintenance service of the domes. The dome above a portal, apparently, was double. Possibly, external dome has been destroyed during khans’ period (to the end of XVIIIth century). Walls of the portal inside are covered by vegetative arabesques; ceiling in the form of a caisson; on the each sides of the portal there is one richly decorated niche with small columns. Above the entrance there is a stone plate with names and titles of the architects and date of construction. On the monument together with prevalence of the eastern methods we can feel the influence of the Italian renaissance. For example - the usage of the typically antique narrowed up step caisson. Strongly acting portal is the decorative center of the mausoleum. 1632 On a facade the portal is framed with “Seljuk chain”. The top part of a portal, possibly, was cut decorative ornament, that symbolizing infinity. We can compare it with portal with “Seljuk’s chain”, with the door portal in the Surb-hach monastery and others. According to the historical sources in this Türbe have been buried four governors of Crimean Khanate: Hacı Geray Han I (1466 A.D.) Mengli Geray Khan I (1515 A.D.) Gazı Geray Han (1524 A.D.) Sahib Geray Han I (1551 A.D.) Data about the first burial place in XVth century in difference from the date, written above an input, testify to more ancient construction of the mausoleum. Apparently, Hacı Geray was buried in the crypt in 1466/67 according to Golden Horde ceremonies, but his son Mengli Geray has constructed the mausoleum above a crypt in 1501:, The riches of scenery of this building were confirmed with its relevancy: it was a tomb of the Golden Horde khan and the first independent governor of Crimean ulus – Hacı Geray. During the researches of the monument has been established two building periods: 1.Construction of the Hacı Geray crypt. 2.Construction of the Mengli Geray’s mausoleum. But the burials of the next khans, nevertheless, have been made on a Golden Horde ceremony. They also have been buried in earlier constructed crypt. As an example of development of a funeral ceremony at the first khans, we shall consider burials in the mausoleum of XCI с. on the territory of the Bahçesaray palace. In the mausoleum of XVI c. burials with gravestones and stone sarcophagi. That is, during these period crypts any more did not built. Zincirli-medrese in Salachik. The first khans palace “Ashlama-saray” has been constructed in XVth century in present suburb of Bahçesaray-Salachik. It has been disassembled under the Potemkins order in the end of XVIII c. The history of Bahçesaray began here. According to Martin Bronevskiy, “already in 1578 in the end of Bahçesaray there was other city with good houses called Salachik. Here were Khans palace with mosques, tombs and baths”. From all it two monuments were kept only - medrese and durbe or mausoleum. Both buildings have been constructed during the ruling 1633 of Han Mengli Geray (1466-1515). The name of school Zıncırlı occurs from the Turkish word meaning a “chain” because under a ceiling of a front entrance the iron circuit forced each entering respectfully bows his head before a relic of a Muslim science has been suspended. Above a door the small plate has been built in. The inscription informs date of construction of a medrese: “Тhis school by means of the God ordered to build Mengli Geray, the son of Hacı Geray Han; Let the god will prolong his reign till the end of time.” The beginning of the Bahchisaray, the capital of the Crimean Khanate, was started with this buildings and the first palace – Ashlama-saray. The ancestor of a dynasty – Hacı Geray – all over again has located in town Crimea (Old Crimea nowadays). Subsequently, being afraid all over again Genoeses, and then the Turk, he has transferred the residence to a remote place - Qiirk-yer. The kept khans labels and coins testify to it. Han Hacı Geray has based the residence here and has constructed a palace Ashlama-saray which has gradually acquired other constructions. After the ending of interstine struggle Crimean Khanate was allocated from Golden Horde and became independent. That’s why staying near the castle became not so important and the residence of the governor is again transferred from close gorge to more spacious valley on open bank of Churuk-Su river. The life has moved to Bahçesaray. Evliya Chalabi called this place Old Salachik Castle and describes: “Beş mahalle, beş mihrabı vardır. Evvelce nice cami, hamam ve medrese var,. Hala Mengli Giray Han’ın Medresesi vardır. Çell hat ile üzerinde (Sahib Giray Han oglu Mengli Giray) tarafından yaptıldığı yazılıdır. Medreseye bitişik bir hamam, onun karşısmda Cuci Giray Han Sarayı vardır. Etrafında dört külesi, Batıya bakan demir kapısı, içinde bir camii var. Sarayın yolu üzerinde de bir Adalet Köşkü var. Salacık’ın list yanında, Çufud Kalesi dışında Aşlama Bahçesi ve Saraylar vardır. Her han tarafından burada altın yaldızlı, işlemeli, sanatlı maksureler, köşkler, salonlar, havuzlar, şadırvanlar yapılmıştır. Buradaki kosjderden Bahadir Giray Han’m köşkü (1049), Mehmed Giray Han Köşkü (1052), diğer bir köşk de (1056) tarihlidir. Salacık’ta Mengli Giray Han Sarayi yakınında Sahib Giray Han Medresesi, 17 adet sibyan mektebi, 9 tekke, 70 adet çeşme vardır”. “Five quarters, five relics are there. Before mosques, baths and medrese were much more here. Till now staying Mengli Geray Han’s medrese. The inscription in “jely” style on an entrance says that medrese was built by Mengli Geray Han, the son of Hacı Geray Han. The bath (hamam) adjoins medrese, opposite there is a palace of Cucı Geray Han. Palace is surrounded by four towers; there is an iron door at the west side and the mosque inside. On the road leading in a palace there is a House of Court or Justice. Hardly above Salacık, not reaching Çufut Kale there 1634 are the palaces surrounded by gardens Aşlama. Lists mosaic gold, skilful furnish of country houses and halls of a palace, numerous fountains and pools have been made by khans. In Salacık, not far from Mengli Geray khan palace there is Sahib Geray Hans’ medrese with 17 different school (maktabs), 9 tekie, 70 fountains)). From all of magnificence described by Çelebi today we can see Zincirli-medrese and Hacı Geray Han’s Türbe. The monumental building of Zincirli-medrese showed prestige of science of a new residence of khan. By that this only such thing in Crimea the escaped structure, medrese in Salacık gets special value. After a gain of Crimea by Turks in 1475 the architecture of Tatars tested strong influence of Osmanian Turks. A number of fine monumental constructions in Crimea testify to it. The Osmanian architecture has replaced the early Golden Horde period of culture of the Crimean Tatars, occurred from theirs first teachers – Arabs. Monuments of this period are characterized by a relief ornament, carved inscriptions, a beautiful list. The building of Zıncırlı – medrese is enclosed by a blind wall and looks ascetically like castle. It looked almost square with murmured fountain in the center. The court yard has been surrounded by gallery divided by arches on ten parts, each of which is covered by a small dome. The gallery from the external part is surrounded with small rooms for pupils. The lay-out of school, despite of the small sizes, is sustained in strict classical traditions. At absence of ornaments it surprises with strict beauty of arch designs and vaulted overlapping. According to the notes of B. Zasypkin, “this is small and modest premise was until last time the center of the Tatar culture and education. By the form of arches and time of construction the monument should belong to the Tatar-Osmanli period”. It is possible to assume, that in the beginning on this place was other construction with the same purpose or it has been essentially altered because The plate which has been built in above a door, seems to be foreign. It is a lot of traces of alterations such as the incorporated doors, windows and re-planning. Considering history of Crimea which is full by events it is possible to understand numerous destructions and the alterations connected with them. Not numerous archival and references do not allow to define precisely the periods of construction of medrese. Strict external forms of it did not inspire artists and travelers. The basic historical materials describe its interesting plan and sketches of an interior in the form of arch overlapping. At beginning of 20th century during the researches of Zasypkin by his words “this is small and modest premise was until last time the center of the Tatar culture and education ...nowadays requires clearing walls and arches of plaster. Windows have especially suffered. It means that in the beginning of 20th centuries the medrese still worked. Considering an antiquity and architectural value of this unique structure in 2003-2004 architectural-archeological researches of school 1635 have been made. The purpose of researches was development of the project for the subsequent restoration and use to destination this monument. During the researches of the internal yard of the medrese above an entry in premises from east part the Arabian inscriptions have been found out. During the excavations the great number of archeological materials dating 15-18 c. have been found out: parts of architectural details, gravestones with inscriptions; building ceramics – ceramic brickets, roofing tile, fragments of plaster – “Horasan”, water pipes; great number of red clay ceramics; collection of red clays candlesticks; inkwells, pipe, flowerpots, a glass bracelets, import ceramics – manufacture of ceramic workshops of İznik and Kütahiya, metal wares – nails, locks, door and window loops. A centuries-old tradition of art ceramics from the ancient centers was a source of forms, decorative styles and ornamental motives of glassed pottery in Crimea during XV-XVIII cc. Though forms and the assortment of pottery are connected with products from Persia, Transcaucasia and Turkey they in many cases are original and are not of simple imitation. Excavation of last years allows to consider, that the part of overglaze ceramics was production of local manufacture. It was produced on local raw material and here again could be on sale. Khan’s Palace The city’s central feature was the palace of the Gerays. A sprawling complex of relatively low buildings, its layout differed considerably in style from either European or Russian palaces. Although it was not comparable in decoration and elegance with Topkapi Palace in Istanbul, its size and structure had great similarities with the latter. The palace was divided into the customary Islamic three-courtyard system with the innermost court reserved for the royal family and its personal servants. Most Tatar and Western accounts give the date of its construction as 1503,:he date found on the Golden Door at the entrance to the third court. Yet Professor Ernst, through a careful examination of diplomatic sources from Muscovy and Poland, has decided that the palace was most probably built between 1533 and 1551, during the reign of Sahib Geray I. Ernst has discovered that northern diplomats, at least until 1533, delivered their notes and received responses from “the khan and/or his representatives” in what: They called the Crimean capital at Solhat. After this date, the name of Bahçesaray appears in the sources as the Crimean capital. Thus it is likely that: Khan Sahib Geray I brought the famous door from his earlier palace to emphasize the continuity in political authority. Further evidence for this proposition is the fact that in the late sixteenth century Bahçesaray was not – large city; it only began to grow in the early seventeenth. 1636 Bronevskii had described mid-sixteenth-century Bahqesaray as “a small town with a stone house in which the khan lives.” Unfortunately, the khans’ first palace in Bahgesaray was destroyed by the invading Russian army in 1735, and beginning in 1738, was rebuilt according to a somewhat different style. The many surviving detailed descriptions of the palace are only of the later version. A legend that was used by the Crimean Tatars to explain the authority of the Giray khans, and that served as the title of an important Tatar history of the Crimea, is the Rose Garden of the Khans. This legend was inscribed on the portal of the main royal mosque, just outside of the palace. It read: Who is Had Selim? This was the most famous of all of the khans, the heroes inspired by God. That God grant him all thanks for the construction of this mosque. The person of Selim Geray is comparable to a rose garden; the son who is born to him is a rose. Each in his turn has many honors in the palace. The rose garden is ornamented by a new flower; its unique and fresh rose has become the lion of the padishah of the Crimea, Selamet Geray Khan. Architecturally-archeological researches of Khans palace in Bahçesaray During architecturally-archeological researches on revealing an early lay-out of Khan’s palace we have checked up H.G. Manshteins descriptions. It was found out, that his notes are exact enough. In August-December of 2004 objects of palace and park have been investigated. The palace represents almost independent three complexes: smart-administrative, inhabited and a harem. One of the main part of palace is the Biyük Han Cami mosque (Big Khans mosque). Mosque is situated at the eastern part of the palace. It is turned by the western facade to a smart part of a palace. By the main north facade it’s turned to Aşlama river. From the east to it the medrese which was not kept once adjoined. By south mosque is turned by Crimean khans’ cemetery. The mosque is constructed between 1500-1578, and in 1740 was just restored. The letter of the ambassador of the Polish king M. Bronevsky to Han Mohammad Geray II confirms it. In this letter he describes Bahçesaray of 1578. He writes about a mosque as about existing: “Stone mosque and tombs of khans are constructed of Christian ruins”. Russian traveller Sumarokov writes about this mosque too: “In Crimean history written in the Tatar language is mentioned that about 1500 Han Mengli Geray has built in Bakhchisarai medrese and a mosque”. The most detailed description of a 1637 mosque meets at the Turkish traveller Çelebi. In his “Book of travel” (1666-1667) we can read: “The cathedral mosque of Sahib Geray Han is strongly combined from a stone. It is an old designed house with a dome covered by a shingle... – In this ancient mosque from kiblas door to mihrab 110 steps, its width of 70 steps. – On the right there is a worship place of family of the glorified khans. – Before doors the Çürük Su river flows. – There are khans doors, kıbla doors, one low, in old style minaret in a mosque. On the left, right and from the kiblas side there are windows leaving in a garden Türbe”. In view of Çelebi’s descriptions it is possible to assume, that the mosque has been constructed till 1551. Above an entry from northern part of a mosque there is an inscription and dating: “the nearest date telling about 1740 year and calls Selamet Geray Han. This year he has constructed the cathedral mosque leaving on the river”. This inscription was kept up to now. Mosque has three entries: Northern - from the street, Eastern - from the garden and Western - from the palace square. There is khans’ lodge at the southwest part of the palace. The entrance is located at a level of the second floor from the western facade. The stone ladder decorated by a carved wooden arch leads to entrance. There are two rooms in a khans’ lodge. Internal walls of the first room is decorated with tiles - Turkish faience of XVIth century, İznik. Near the northeast corner of the mosque is a room with marble fountain for ablution, XVIth century. During 2003-2004 the natural researches of the monument and downturn of a ground on 0,8 meter on perimeter of a building have been made. In 2004 at courtyard of Great Khan mosque the fountain for ablution and Sari Güzel baths have been investigated. During the excavations in 2004 before an Sarı Güzel entrance the architectural rests of gallery, a fountain from marble looked limestone and the rests of water pipe have been found. The waterpipe conducts from room with fountain at the mens part to the women part of a bath. From the both part of a bath waterpipes conducts to Aşlama (Çürük-Su) river. In August 2004 architecturally-archeological researches of Persian courtyard territory have been concentrated to detection of its lay-out. Nowadays from Persian courtyard the Falcon tower and northern wall were only kept. In 2000 at northwest of Persian courtyard the bath or Hamam of XVIth century has been explored. This Hamam is a small building for individual using. Its 1638 general sizes 8 on 6 meters, both room 4 on 4, niche under heating system 4 on 2, vestibule or verandah before an entrance 4 on 2 meters. To a southern part of a hole structure, possibly, the fountain adjoined. Its details have been taken from filling of structure. The base of a fountain demands detail research. Building methods and architectural decorations identical Sary-Guzel hamam. Time of its construction is precisely known owing to the kept plate with inscription above Hamam entrance. All this allows us to date Hamam in Persian courtyard by the beginning of XVIth centuries. In 2003-2004 at southern part of the courtyard was found the rests of hydraulic engineering constructions (water pipe, pool), that started at a water basin (10 on 30 m.). The water basin is situated in 10 meters from a southern wall of Persian courtyard. In 50 meters from southern wall there is a hydraulic engineering of XVI c. – closed pool. From it ceramic waterpipe conducts to bath at Persian courtyard. Thus during excavation 2003-2004 in territory of a Persian courtyard the new architectural objects ma XVI-XCIII c. which are absent on known plans of 18-19 of a Khan’s palace have been found out. In 2004 the excavation of the main case of a Khan’s palace have been begun. At the poolyard from the east facade of Divanhall the excavation JMbl was started. Its sizes 2 on 2 meters, depth from a level of a day time surface is 2,5 meters. The results received during these researches, have confirmed Manshteins memories. Also from east facade of a Small palace mosque excavation number 2 are begun. The size of excavations 2 on 2 meters, depth 2,5 m. On depth of 2,15 from a level of a daytime surface the stone pave of mosque is found out. At southeast corner of poolyard wall excavation number 3 are begun (2,5 on 2 on 2). The results of prospecting dig have allowed to reveal a western wall of pool yard from a level of a day time surface up to a subfoundation (pic. 3.4). At the harem courtyard in the southwest part of Main case excavation number 4 are begun (2 on 2 on 3,5). Here the basis of a wall of a coffee room as which base the wall of more ancient building leaving in depth on 3 meters from a level of a day time surface serves has been found. At the south of Main case excavations to the poolyard walls are begun. Thereof the southern part of the main case and a Small palace mosque on full height have been opened. Here we reached the level of a day time surface of XVI c. After preliminary researches have been made excavation on downturn of a level of all southern part of a harem court yard up to the case of a harem. In the autumn 2004 there are begun works on an accomplishment of territory around of a monument of architecture of 18 centuries the Dilyara Bikeç mausoleum. 1639 The poetic mausoleum with which many legends have been connected, has been constructed by Kırım Geray Han in 1764. The mausoleum represents an octahedron with an entrance from the western side. Corners are decorated with pilasters and flutes. The bottom has a socle, above eaves in the form of attic, above it the octahedral drum turned on 45 degrees and a dome. All structures are relief and strongly act from a plane of walls. Inside the mausoleum is plastered and has traces of a inscriptions. There are windows in the bottom of small arches. The dome is faced with ceramic brickets. Dilyara Bikeç Türbe is the last monument of dome architecture in Crimea. Around of the mausoleum there are begun works on downturn of a ground on perimeter on height of a socle with the subsequent device of water removal. The rich archeological material found during excavation of the set forth above monuments includes some new objects, before unknown (pools, fountains), the rests of material culture of XVI-XVIII cc. A plenty of fragments of red clay tiles, green glassed tiles, ceramic brickets, ceramic water pipes, fragments of plaster with inscriptions, fragments of tiles from İznik workshops of XCI c, faience tableware from Kütahiya workshops of XVI-XVIII cc, fragments of glass products, the Chinese porcelain, 7 coins of Crimean khans, significant number of pipes, metal wares, forged nails were found. Also metal and forged doors were found. Fragments of architectural details of pools and fountains of a white marble are found out. Summing up archeological works in territory of the Bahçesaray Reserve we shall note, that carrying out security, protective works, we managed to specify essentially the periods of construction of Crimean khan’s palaces. It is significant addition in development of chronology of public building city, its development in time and space from Kırk-yer up to Bahçesaray. REFERENCES Aslanapa, Oktay, (1979), Kırım ve Kuzey Azerbaycan’da Türk Eserleri, Baha Matbaası, İstanbul, Türkiye. Fisher, Alan W., (c1978) The Crimean Tatars, –Stanford, Calif.: Hoover Institution Press. Herngross, W., (1912), Chanskij Dworec w Bachczisaraje, Staryje Gody. İbragimova, A. M., (2005), Arhitetekturno-arheologicheskiye issledovaniya v 2003-2004 gg.- Archeological researches in Ukraine 2003-2004: Collection of scientific works/Editor N/A/Gavriliuk.- Issue 7.- Kiev: IA NAS Ukraine; Zaporozhie; Dikoe Pole, pp. 139-144. -----, (2005), Arhitekturno-arheologicheskie issledovaniya Zinjirli-medrese.Archeological researches in Ukraine 2003-2004: Collection of scientific works/ 1640 Editor N/A/Gavriliuk.- Issue 7.- Kiev: IA NAS Ukraine; Zaporozhie; Dikoe Pole, pp. 145-151. İbragimova, A. M-Timchenko V. N., (2005), Arabografichniye nadpisi nachala XV- nachala XX vv. iz Salachika.- Archeological researches in Ukraine 20032004: Collection of scientific works/Editor N/A/Gavriliuk.- Issue 7.- Kiev: IA NAS Ukraine; Zaporozhie; Dikoe Pole, 2005.- pp. 151-155. İbragimova, Aliye, (2002), “The Early Structure of the Khan Palace in Bahçesaray”, Kongreye sunulan bildiriler, XIV Türk Tarih Kongresi, Ankara: 9-13 Eylül 2002, Ankara, Türkiye. İnalcık, Halil, “Kırım Hanlığı,” Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda. Kondakow, N. A. (1899), O Bachczisarajskom Dworce I Jego Restawracii. Iskusstwo I Chudozestwennaja Promyszlennost1, #6. Kondaraki, W. Ch., (1883), W Pamiat’ Stolietija Kryma, Moskwa. Protokol Zasiedanija Ot 23 Maja 1903. Izwiestija Tawriczeskoj Uczionoj Archiwnoj Komissii, (1903), #35. S. Protokol Zasiedanija Ot 30 Maja 1902. Izwiestija Tawriczeskoj Uczionoj ArchiwnojKomissii, (1902), #34. S. 61. Zasypkin, B. N., (1927), Pamiatniki Architektury Krymskich Tatar, Krym #2 (4). Moskwa-Leningrad. 1641 DEVELOPMENT OF EDUCATION SYSTEM IN IRAQ İBRAHİM, Fadhil K. IRAK/IRAQ/ИРАК ABSTRACT It’s generally agreed that the origins of the Iraqi education systems go back to the days of Abbassid rule (750-1258). During this period, learning was based on Islamic philosophy and conducted through two main institutions: Al-kuttab and Al-madrassa. When Iraq came under Ottoman rule the Turks set up military schools. Under the British occupation the education ladders was changed, the primary level involved two types of six-year primary schools. At the time of its foundation, the Iraqi Kingdom had very little to begin with by way of education provision. In 1931, an attempt was made to reform the educational system as a whole. In order to meet the social and economic changes in Iraq, another attempt to develop the education system was made in 1952. During the period 1958-1968 further progress was achieved in relation to the growth of number of students. More details will be shown in the research . Key Words: Education, history, delopment, Iraq. INTRODUCTION Iraq is a country of various physical features. It is famous for the two rivers Tigris and Euphrates. It has a rich heritage history stretching from the ancient past to recent times. Its land witnessed the rising of the greatest and oldest civilization in the world Sumerian, Babylonian, and Assyrian. Iraqi society consists of various ethnic, language and religious groups. This variety has influenced positively the content of the existing national culture. The historical background of the country has an obvious impact on the development of education systems quantitatively and qualitatively. Education in Abbasid Period It is generally agreed that the origins of the Iraqi education systems go back to the days of the Abbasid rule (750-1258), during this period, learning was based on Islamic philosophy and conducted through two main institutions, the first was the 1642 Al-Kuttab, or foundation school. In this pupils attended the house of the religious teacher, the “mulla”, commonly attached to mosques, to memorize and learn the holy Koran. Second, there was the Al-Madrassa or higher institute. In this, students normally assembled around the teacher for tutoring and individual teaching. The main subjects provided for the students in such institutes were: Islamic theology, logic, philosophy, history, poetry, literature, and Koranic interpretation. Education Under The Ottoman Rule This form of education was the prevailing one until the middle of the sixteenth century, when Iraq came under Ottoman rule. The Turks set up military schools to provide their army with officers and opened civil schools to meet the needs of government for administrators. By the end of the nineteenth century, the following types of secular schools existed in the provinces of the Ottoman Empire including Iraq: a primary school of three years duration, a post primary school also of three years duration and a secondary school of five years. After the post primary stage there were also certain vocational, agricultural, and teacher training schools (Ahmed, 1987: 132-134). British and The Education in Iraq When the country was occupied by the British in 1918, the educational ladder was changed. The primary level subsequently involved two types of six – year primary schools: one type with English in the curriculum, and the other without this provision. The secondary school became of four years duration, and higher education was available in three colleges, namely those of law, medicine and commerce (Kadhim, 1978: 68-69). Education in The Iraqi Kingdom Era At the time of its foundation, the Iraqi kingdom had very little to begin with by way of education provision: the scanty number of primary schools, the one and only school barely above primary level, and a law school that was not of collegiate standard, were all that the country then possessed. It is, therefore, not surprising that the government was confronted with the very serious problem of finding suitable persons to fill essential official posts. In order to remedy this shortage, the Iraqi government gave its attention to the varied problems of education. The expansion of primary education was given priority. To meet the needs for teachers, short courses were arranged and many untrained teachers were recruited (AlBahrani, 1981: 102). In 1931, an attempt was made to reform the educational system as a whole. The ministry of education requested the teachers college of Colombia university to make an inquiry into the matter and to put forward its recommendations for 1643 improvement. A committee of inquiry headed by Paul Monroe undertook a critical survey of educational provision in Iraq and made the following suggestions as to need a. To build more schools, specially secondary schools. b. To adapt education to local needs. c. To accept the fact that Iraqi schools could be effective agencies for economic growth. d. To consider the development of teacher training. In order to meet the social and economic changes in Iraq, another attempt to develop the education system was made in 1952 when the ministry of education requested UNESCO to send a technical expert to Iraq to advise on the socioeconomic and cultural factors affecting industrial education. One of the expert’s recommendations was for the setting up of a permanent programme of in – service education for secondary teachers of industrial subjects involving additional study and training during summer vacations. Education from 1958 until 1968 Because of the need to meet more effectively the political aspirations of the 14th revolution in 1958, greater attention was paid to reorganizing the educational systems at all levels. New aims were agreed upon and a remarkable expansion took place to meet emerging social needs. Furthermore, the year 1958 witnessed the establishment of the University of Baghdad, when all separate higher level colleges were incorporated to form a university (Kadhim, 1978: 70-71, 74, 75) During the period 1958-1968, further progress was achieved in relation to the growth of numbers of students: in secondary schools these increased from 98,583 in 1958 -1959 to 254,033 in 1967-1968 (Yousif, 1985: 20). Besides the economical and political changes, this large increase may belong to the cultural development which had emerged among the people who increasingly wished to send their children to schools. REFERENCES Ahmed, A. A., (1987), Planning for Developing Vocational Education in Iraq. Unpublished Ph. D. thesis, University of Wales, College of Cardiff, UK. Kadhim, A. I., (1978), A model Programme for in – Service Education of Secondary School Teachers in Iraq. Unpublished Ph. D. Thesis, University of Wales, College of Cardiff, UK. 1644 Al-Bahrani, S. S., (1981), The Organization and Administration of Primary Education in Iraq. Unpublished Ph. D. Thesis, University of Wales, College of Cardiff, UK. Yousif, A. S. B., (1985), The Internal Efficiency of secondary schools in Iraq. Unpublished Ph. D. thesis, University of Wales, College of Cardiff, UK. 1645 RUS RESSAM GAVRİLA SERGEYEV’İN İSTANBUL MANZARALARI İBRAHİMZADE, Kemal TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET 18. yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğu Rusya’nın siyasi hayatında önemli rol oynamıştır. Ancak bununla da kalmayıp aynı zamanda Rus sanatını ve edebiyatını da etkilemişlerdir. Bugün Rusya’daki müze, arşiv ve kütüphanelerde bulunan birçok eser Rus sanatçıların gözünden Türkiye’yi anlatmaktadır. Bu sanatçılardan biri de Türkiye’de ve hatta kendi ülkesinde yakın zamana kadar fazla tanınmayan Gavrila Sergeyev’dir. 18. yüzyılda Avrupa’dan Osmanlı başkentine gelen ve elçiliklerde görev yapan sanatçılar gibi, o da, 1793 yılında Rus Elçisi Kutuzov’un himayesinde İstanbul’a gelmiştir. Manzara ressamı olarak tanınan Gavrila Sergeyev, İstanbul’u anlatan birçok suluboya ve çizim yapmıştır. Ressamın bazı eserleri dönemin sanatçıları tarafından tekrarlanmış ve gravür haline getirilmiştir. Günümüze ulaşan bu eserler, sadece sanatsal nitelik taşımakla kalmayıp, aynı zamanda bir belge değerine sahiptir. Sergeyev’in sanat tarihi kapsamında incelenen eserleri, 18. yüzyıl sonu Osmanlı başkentinde çalışan yabancı ressamlar ve Rus oryantalist sanatçılar hakkında yeni bilgiler sunacak niteliktedir. Anahtar Kelimeler: Rus oryantalist sanatçılar, Gavrila Sergeyev, Osmanlı başkenti. ABSTRACT Today many works of art, in muesums, archives and libraries in Russia, reflects Turkey from the Russian artists point of view. One of these artists is Gavrila Sergeyev who is not much known not only in Turkey but even in his own country as well. Sergeyev, who came to İstanbul, the Ottoman capital, in 1793 under the protection of Russian Ambassador Kutuzov. Gavrila Sergeyev and who was also known as a landscape painter, drew several water colour paints and pictures portraying İstanbul. Sergeyev’s pictures, analysed in the context of art history, give valuable information about painters working as expatriates in Ottoman Capital and Russian orientalist artists. Key Words: Russian orientailist artists, Gavrila Sergeyev, Ottoman capital. 1646 GİRİŞ Osmanlı İmparatorluğu’nda 17. yüzyılın sonlarından itibaren başlayan ve 18. yüzyılda güçlenen Avrupa etkisi 19. yüzyıl başlarında Türk sanat kültürünü derinden etkilemiştir. Ancak bu tek yönlü bir etki olmayıp, belki de bundan daha fazla Batı kültür ve sanatında kendini hissettirmiştir. Osmanlı sanatında Batılılaşma olgusu bizzat Sultan tarafından davet edilen Batılı sanatçıların faaliyetiyle başlamış; birçok mimar, ressam, dekoratör Osmanlı başkenti ve İmparatorluğun pek çok yerinde yaşamış ve çalışmıştır. Öte yandan, erken tarihlerden itibaren çeşitli elçilerin himayesinde Türkiye’ye gelen ressamlar da bulunmaktadır. Bunlardan biri 1793’te Rusya Elçisi M. İ. Kutuzov’a1eşlik ederek Türkiye’ye gelen Rus ressam Gavrila Sergeyev (1770-1816)’dir. (Miller, 1965: 93) Gavrila Sergeyev’in Yaşam Öyküsü Subay ve askeri topograf olan Gavrila Sergeyev, kaynaklarda çok az rastlanan bir isimdir. Öyle ki yakın zamana kadar yaşamı ve sanatı hakkında bilgi bulunmamaktaydı. Örneğin, Rus sanat tarihçisi S. Ernst 1914’te kaleme aldığı “Y. G. Şvarts Koleksiyonu’nda Rus Ressamların Çizimleri” adlı makalesinde, Sergeyev’in bir sulu boya çalışması üzerine şunları yazmıştır: “Maalesef ressamın soyadı dışında ne yaşamı ne de başka eserleri hakkında bilgimiz yoktur”(Kaparulina, 2003: 146). Sergeyev’in yaşamı ve sanatı 1950’de K. Grigoryan ve A. Fedotov-Davıdov tarafından incelenmiştir. Uzun bir aradan sonra 1995’de N. Dmitriyeva “Rusya Devlet Askerî Tarihi Arşivi’ndeki Sergeyev’in Albümü” konulu makalesinde ressamın özgeçmişine daha geniş yer vermiştir. O. Kaparulina 2003’te yazdığı “Sergeyev’in Rus Müzesi’ndeki Çizimleri ve Suluboyaları” adlı makalesine bazı arşiv belgelere dayanarak yeni bilgiler ilave etmiştir. Bütün bu kaynaklara dayanarak Sergeyev’in askeri bir okulda topograf eğitimi aldığı ve resim konusunda ilk bilgilerini burada edindiği söylenebilir. Ayrıca ilk çalışmalarının Kırım ile bağlı olduğu anlaşılmaktadır. Daha sonra Rus –Türk savaşı sırasında Moldova’ya gönderilmiş ve 1793’de Rusya Elçisi M. İ. Kutuzov’a eşlik 1 Rus komutanı, diplomat ve feldmareşal Mihail İrionoviç Kutuzov (1745-1813) Petersburg’da doğmuş, Rus-Türk savaşlarına katılmıştır. II. Katerina, Türkiye’de Fransız etkisinin yerini almak ve Türkiye’yi devrimci Fransa ile mücadele eden Avrupa ülkeleri ile ittifaka temayül ettirmek amacıyla 1793’te Kutuzov’u fevkalade Rus Büyük Elçi olarak İstanbul’a tayin etmiştir. 5 Haziranda Rusya topraklarına girmiş olan Osmanlı Büyükelçisi Mustafa Paşa ile aynı gün Kutuzov da Türkiye topraklarına girmiştir. İstanbul’a gelen Rus elçi, erkânı şatafatı ile herkesi şaşırtmıştır. 12 Kasımda Sultan III. Selim tarafından kabul edilen Kutuzov davette sultanın annesini ve yüksek onur sahibi kişileri kendine hayran bırakmıştır. Görüşmeler Rusya için başarı ile tamamlanmış; Kutuzov diplomatik yeteneklerini ortaya koyarak İstanbul’da Rusya için bir sıra dış politik ve ticari üstünlük sağlamıştır. Русский Биографический Словарь: Кнаппе-Кюхельбекер. М., 1995. С. 639640. (Rus Biyografi Sözcüğü, Moskova, 1995, s. 639-640) 1647 ederek İstanbul’a gelmiştir. Osmanlı şehirleri ve özellikle İstanbul manzaraları Sergeyev’in bilinen en erken çalışmalarından sayılmaktadır. Gavrila Sergeyev’in Rusya Devlet Müzesi’nde Bulunan Eserleri 18. yüzyılın sonunda hazırlanan ve İstanbul ile Boğaziçi yaşamı için aynı zamanda belgesel önem taşıyan Gavrila Sergeyev’in resimlerinin büyük bir bölümü Rusya Devlet Müzesi koleksiyonunda bulunmaktadır. Bu eserlerden yalnızca üçü müzenin sergi katalogunda yer almıştır. (Gavrilova, Maksimova, 2005: 3) Sergeyev eserlerinde, tıpkı Batılı sanatçılar gibi, bir Doğu ülkesinde olmanın ayrıcalıklarını göstermeye çalışmıştır. İstanbul’un panoramik manzaralarını ve Doğu giysileri içindeki figürleri kendine has bir üslupla betimlemiştir. Sanatçının ayrıca kentin başlıca semtlerini ve aralarında çeşme ve camilerin bulunduğu anıtlarını ayrıntılı bir biçimde resmetmiştir. Bu resimler arasında ilki, 1793 tarihli İstanbul. Ayasofya’nın İç Görüntüsü adlı çalışmadır (Resim 1, Bkz.: s. 2111). Batılı için son derece çekici gelen cami iç mekânlarının, bu Rus sanatçı için de aynı çekiciliğe sahip olduğu anlaşılmaktadır. İçindeki küçücük kalmış figürlerle caminin anıtsallığı vurgulanmıştır. Sanatçı ön plana ibadet eden kadın figürleri yerleştirmiştir. Resim, Fossati Kardeşler’in 19. yüzyıl ortalarında gerçekleştirdikleri geniş çaplı restorasyon öncesini göstermesi açısından belgesel bir değer taşımaktadır. İkinci resim 1794-1795 yılları arasında yapılmış İstanbul, Saray, Ayasofya, Prens Adaları ve Olimp Dağlarının (Uludağ) Manzarası’dır (Resim 2, Bkz.: s. 2111). Resim, Batılı sanatçıların kenti izlemek için sık sık gittikleri Tophane’nin üstündeki Pera sırtlarında çalışılmıştır.(Arslan Sevin, 2006; 58). Ön planda; sağda Pera mezarlığının bir bölümü, birkaç Doğulu figür, hemen aşağıda Tophane ve Kılıç Ali Paşa Camisi gösterilmiş, geriye doğru kalyon ve yelkenlilerin yer aldığı Marmara Denizi, Sarayburnu ve camilerin vurgulandığı bir İstanbul manzarası gösterilmiştir. En arkada ise belli belirsiz olarak Uludağ’ın silueti sezilmektedir. Üçüncü resim 1795’te yapılmış olan Tatlı Sularda Eyüp Türbesinden Körfez Akıntısı Boyunca Saraya Doğru İstanbul Manzarası adlı çalışmadır (Resim 3, Bkz.: s. 2112). Resimde; sağda Barok bir çeşme, onun hemen önünde köprüye benzeyen bir yapı görülmektedir. Kadın ve erkeklerden oluşan Doğulu figürler, arkada Topkapı Sarayı ve kentin belli başlı camilerinin vurgulandığı bir İstanbul görüntüsü, geriye doğru solda Kız Kulesi ve Üsküdar gösterilmiştir. Katalogda yayımlanan Sergeyev’in suluboya resimleri sanatçının ele aldığı konuları, kişisel ve dönemin sanatsal üslubu hakkında fikir vermektedir. Eserlerin adları ressam tarafından çalışmaların arka yüzüne not edilerek verilmiştir. 1648 Söz konusu kataloga giren üç suluboya dışında Rusya Devlet Müzesi koleksiyonunda Sergeyev’in doksana yakın çizim ve resim çalışması bulunmaktadır. Bunların bir kısmı küçük krokiler olup eskiz niteliği taşımaktadır. Reimers Albümü Sergeyev’in Türk konulu çalışmaları büyük rağbet görmüş ve hatta dönemin sanatçıları tarafından tekrarlanmış ve gravür haline getirilmiştir. Örneğin, 1793’te yayımlanan Heinrich von Reimers’in’in Kutuzov elçiliğini anlatan Reise… an die Othomanische Pforte ins Jahre2 adlı kitap için sanatçının resimlerinden gravürler yapılmıştır. Reimers’in kitabında yer alan görüntüler sanatçının Rusya Devlet Müzesi’nde bulunan suluboya resimleriyle benzerlik teşkil etmektedir. Petersburg Rus Millî Kütüphanesi’nde bulunan ve Almanca hazırlanan Heinrich von Reimers’in Reise der Russisch-Kaiserlichen Ausserordentlichen Gesandtschaft an die Othomaniche Pforte im Jahr 1793. SPb., 18033 isimli kitap üç ciltten (üç bölümden) ve ayrıca içinde altı gravür yer alan bir albümden oluşmaktadır. Aynı gravürler kitabın birinci ve ikinci bölümünde katlanmış halde yer almaktadır. Bunlardan beşinin Cavrila Sergeyev’in resimlerinden yapıldığı görülmektedir. Birinci cilt sayfa 215’te: İstanbul Yakınında Kâğıthane’den Pera’ya Rusya İmparatorluğunun Elçilik Kortejinin Geçişi isimli gravür yer almaktadır (Resim 4, Bkz.: s. 2112). Gravürde atlı ve yaya askerlerin eşliğinde Pera’daki sefarethanesine gelen Rusya elçisi ve elçilik heyeti gösterilmiştir. Ahşap bir köprüsü üzerinden Kâğıthane deresini geçen korteji yamaçlara oturmuş Doğulu ve Batılı figürler ilgiyle izlemektedir. Gravürün altında: “Peint par Mayer. Grave chez Koschkin/ Grave par: С.М.” yazısı bulunmaktadır (Boppe:170; 169-170).4 Birinci cilt, sayfa 219’da: İstanbul’un Pera’dan Görüntüsü isimli gravür yer almaktadır (Resim 5, Bkz.: s. 2113). Altında: Peint par Sergeeff. Grave; chez Koschkin 1803. Grave par Kasatchinsky. yazısı görülmektedir. Bu ifade, gravürün deseninin Sergeyev tarafından hazırlandığını göstermektedir. Gravürde panoramik bir İstanbul görüntüsü verilmektedir. Bakış noktası yine Pera tepeleri olup sağ Petersburg Devlet Rus Müzesi’nde bulunan söz konusu eserlerin incelenmesi bir çalışma olarak devam etmektedir. 3 Türkiye seyahatini anlatan bu kitap 1803’te Petersburg’da yayımlanmıştır. Reimers, Heinrich von: Reise der Russisch-Kaiserlichen ausserordentlichen Gesandtschaft an die Othomanische Pforte im Jahr 1793. Drei Theile vertrauter Briefe eines Ehstländers an einen seiner Freunde in Reval, Mit Kupfern und einer Karte. St. Petersburg, gedruckt in der Schnoorschen Buchdruckerei, 1803. 4 Heinrich Christoph Reimers, 1768-1812 aslen Kuzey Avrupalıdır. Gettingen’de eğitimini tamamladıktan sonra Revele’de Ceza Mahkemesi’nde memur olarak çalışmıştır. Daha sonra Petersburg’a yerleşmiştir. Orada dış işleri kurulunda tercüman olarak çalışmıştır. 1793’te Kutuzov’un başçılık ettiği elçilikle birlikte İstanbul’a gelmiş ve orada ona eşlik etmiştir. 2 1649 tarafta Galata Kulesi, sol tarafta, altta Tophane semti çizilmiştir. Kılıç Ali Paşa Camii ve Tophane binası gerçeğe yakın şekilde resimlenmiştir. Önde iki Doğulu erkek, biraz arkada iki kadın, bu atmosfere dâhil edilmiştir. Geride Topkapı Sarayı ve anıtsal camileriyle İstanbul ve Üsküdar vurgulanmış en geriye ise Anadolu’nun Marmara kıyıları yerleştirilmiştir. İkinci cilt, sayfa 12’de: Atmeydanı ya da Hipodrom. İstanbul’un Baş Meydanı isimli gravür yer almaktadır (Resim 6, Bkz.: s. 2113). Altında bir yazı bulunmaktadır: P. par Sergeeff. G. chez Koschkin . G. Par Ivanoff İkinci cilt, sayfa 219’da: Ayasofya’nın İçten Görünümü başlıklı gravür yer almaktadır (Resim 7, Bkz.: s. 2114). Altındaki: Peint par Sergeeff. Grave chez Koschkin 1803. Grave par Roudakoff. yazısı, gravürün deseninin Sergeyev’e ait olduğunu gösterir. Resim, zaten sanatçının yukarıda anlatılan suluboyasının bir kopyasıdır. İkinci cilt, sayfa 835’te: Büyükdere, Frankların İstanbul’da Yaz Gezintisi isimli gravür yer almaktadır (Resim 8, Bkz.: s. 2114). Altındaki: Peint par Sergeeff. Grave chez Koschkin 1803. Grave par Kasatchinsky. Yazısı, gravürün deseninin Sergeyev’e ait olduğunu gösterir. Gravür, son derece önemli ve belgesel değer taşıyan bir çalışmadır. Resmin orta planında, koyun başında bulunan yapı, Rusya’nın yazlık elçiliğidir. 18. yüzyıldan itibaren Boğaz’ın kuzey bölümü yabancı diplomatların tercih ettikleri bir yer haline gelmiştir. Elçi ve diplomatlar Pera’daki asıl elçilik binalarının yanı sıra Tarabya ve Büyükdere’de yazlık binalar inşa ettirmeye başlamış ve yaz aylarını bu binalarda geçirmişlerdir. (Arslan Sevin, 2006: 260) Gravürde görülen Rus elçilik binasının ne zaman inşa edildiği tam olarak bilinmemektedir. Yapıya ilk kez 18.yüzyıl sonunda İstanbul’da yaşayan Melling’in Voyage Pittoresque de Constantinople et des Rives du Bosphore (Paris 1819) isimli albümünün Büyükdere’yi gösteren 42 nolu gravüründe rastlanmaktadır (Resim 9, Bkz.: s. 2115). Gravürle ilgili açıklamada sarayın bir İngiliz tarafından inşa edildiği ve İngiliz tarzına göre düzenlendiği belirtilmektedir. Yapının özellikle bahçeleri hem İstanbul’da hem de Avrupa’da bilinmekteydi. (Arslan Sevin, 2006: 261). Sergeyev’in deseninde elçi arabasıyla konutuna gelmekte, denizdeki gemiler bunu top atışıyla kutlamaktadır. İkinci Cilt, sayfa 111’de: İstanbul’un Karşısı Asya Kıyısında Sultan Murat Sarayının Kalıntıları isimli gravür yer almaktadır (Resim 10, Bkz.: s. 2115). Altındaki: Peint par Sergeeff. Grave chez Koschkin Grave par Ivanoff. yazısı, desenin Sergeyev’e ait olduğunu gösterir. Gravür, son derece önemli ve belgesel değer taşıyan bir çalışmadır. Sağ tarafta bir yamaca kurulmuş olan yapı, Osmanlı saray mimarisinin en erken örneklerinden biri olan Üsküdar, diğer adıyla da Kavak Sarayı’dır. Günümüze ulaşmayan saray, Üsküdar’da, bugünkü Selimiye Kışlası arazisinin bir bölümünü de içine alacak şekilde Ayazma’da inşa edilmişti. Mimar Sinan’ın eseri olan yapı yüzyıllar boyunca kullanılmış, 20. yüzyıl başlarında da 1650 tamamen ortadan kalkmıştır. Üsküdar Sarayı’yla ilgili görüntüler, bugün sadece minyatür ve gravürlerde kalmıştır. (Arslan Sevin, 2006: 212). 18.yüzyıl sonlarında Hilair tarafından yapılmış olan gravürle (Resim 11, Bkz.: s. 2116) Sergeyev’in çalışması, Üsküdar Sarayı için belki de en ayrıntılı görsel kaynaktır. Oldukça geniş bir arazi üzerine dağılmış çok sayıda köşk ve yapıdan oluşan saray kompleksinin deniz tarafında surla kapalı olduğu görülmektedir. Yapıların bir kısmı sur üzerine yerleştirilmiştir. Sergeyev, merdivenler, sivri kemerler ve Doğulu figürlerle resme pitoresk bir anlam katmıştır. Geride, surlar, Topkapı Sarayı ve camilerle bir İstanbul manzarası yer almaktadır. Bu gravürlerin dışında, birinci ciltte Sultan III. Selim’in Portresi yer almaktadır (Resim 12, Bkz.: s. 2116). Gravürün altında Peint par du Chateau 1794. Grave par Е. К. 1804. yazısı bulunmaktadır. Padişah, 18. yüzyılın klasikleşmiş portre anlayışına uygun olarak yapılmıştır. Sonuç olarak; yukarıda birkaç örnekle tanıttığımız Sergeyev, 18. yüzyıl sonu İstanbul’unu desen ve suluboyalarıyla bugüne taşıyan bir sanatçıdır. Eserleri, 18. yüzyıl sonu Osmanlı başkentini kendi ülkesinde tanınmasında büyük rol oynamıştır. KAYNAKÇA Arslan Sevin, Necla, (2006), Gravürlerde Yaşayan Osmanlı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara. Aleksandrova, N. İ., (2004), Kаталог Гос. Музей изобразительных искусств имени А.С. Пушкина Русский рисунок XVIII-первой половины XIX века. Книга 1 “А-П”. М.,. С. 240. (Aleksandrova N.İ. 18. Yüzyıldan 19.Yüzyılın İlk Yarısı Rus Deseni. Puşkin Devlet Tasviri Sanatlar Müzesi Katalogu, 1.Cilt Moskva: 2004.s.240) Boppe, A., (1998), XVIII.Yüzyıl Boğaziçi Ressamları, (Çev.: N. YücelCelbiş), İstanbul:. Булгаков, Е. И., (1777), Российское посольство в Константинополе 1776 года, с гравированными фигурами. СПб., 1777 год. (Bulgakov Y. İ. 1776 yılında Gravürlü Figürlerle İstanbul’daki Rusya Elçiliği. St. Petersburg,) Гаврилова, Е.-Максимова А., (2005), Вводные статьи Рисунки и акварели в России: Восемнадцатый век,СПб., 2005Каталог выставки в Госуд. Русском музее(Gavrilova E, Maksimova A 18. Yüzyıl Rusya’da Çizimler ve Suluboyalar, Rusya Devlet Müzesi’nin Sergi Katalogu. St. Petersburg). Капарулина, Ольга, (2003), Рисунки и акварели Г.С. Сергеева в Русском музее. Страницы истории отечественного искусства / Гос. Русский музей. XVIII-XX век. Сборник научных трудов. СПб. Вып. IX. С.146-155 (Kaparulina Olga, Rus Müzesindeki G.S. Sergeev’in Desen ve Suluboyaları) 1651 Капарулина, Ольга, (2005), Альбом М.М. Иванова с видами Турции, России и Швейцарии из собрания ГРМ // Страницы истории отечественного искусства. XII-XX век. Сборник статей. ГРМ. СПб.,. Вып. X1. С.88-96. (Kaparulina Olga, Devlet Rus Müzesi Koleksiyonundan M İvanovu’un Türkiye, Rusya ve İsviçre Manzaraları Albümü). Капарулина, Ольга, (2000), Рисунки и акварели Г.С.Сергеева в Русском музее//Конференция, посвященная итогам научно-исследовательской работы за 1999 год и 125-летию со дня рождения П.И.Нерадовского (1875–1962). Тезисы докладов Гос. Русский музей. - СПб.,.-104 стр., с.39-43. (Kaparulina Olga, G. S. Sergeyev’in Rus Müzesindeki Desen ve Suluboyaları. ) Миллер, Ю., (1965) Искусство Турции. Л. М.Искусство. (Miller Y., Türk Sanatı, L.-M. İskusstvo. Reimers, Heinrich von, (1803), Reise der Russisch-Kaiserlichen ausserordentlichen Gesandtschaft an die Othomanische Pforte im Jahr 1793. Drei Theile vertrauter Briefe eines Ehstländers an einen seiner Freunde in Reval. Mit Kupfern und einer Karte. St. Petersburg, gedruckt in der Schnoorschen Buchdruckerei. 1652 1653 XIX. YÜZYILDA ERMENİLERİN SİYASAL, SOSYAL, KÜLTÜREL HAYATINDAKİ DEĞİŞMELERDE AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ’NİN ROLÜ İNCE ERDOĞAN, Dilşen TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET 1820 yılında Osmanlı topraklarına ayak basan Amerikalı misyonerler iktisadi ve siyasi açıdan büyük ülke olabilmesi için bu topraklarda Amerikalı tüccarlar ile birlikte çalışmaya başlamışlardır. Osmanlı İmparatorluğu bünyesinde yasayan etnik gruplar üzerinde, donemin siyasi konjonktürüne de uygun olarak görünürde Hıristiyanlığı yaymak amacı ile ilk önce Yahudiler, Müslümanlar, Rumlar ve Ermeniler arasında faaliyet gösterdiler. Yahudilerin ve Müslümanların dinlerine sıkı sıkıya bağlı olmaları, Rumlarında Amerikalı misyonerlerin getirdikleri hizmetlere Avrupa’ya yakın olmalarından dolayı daha Önceden tanışmaları nedeni ile misyonerler başarılı olamadılar. Fakat Ermenilerin bağımsız Ermenistan kurma, Ermeni milliyetçiliğinin oluşması, Ermeni dilinin ve Ermeni tarihinin gelişmesinin yapı taşlarını oluşturan Amerikalı misyonerler bu dönemde çıkan Ermeni isyanlarının da baş aktörü oldular. Bu bildiride özellikle Ermeni dilinin ve tarihinin gelişmesi açısından okul ders programlarında yer alan kitaplar tetkik edilecek misyoner Hamlin’in dediği gibi “... biz Ermeni dilini kil ve çamur içinde bulduk, altın olarak bıraktık.” sözü üzerine yapılan çalışmalar anlatılacaktır. Okul programlan ele alınarak yetiştirilmek istenen örnek Ermeni vatandaşların Amerika’ya gidiş serüvenleri üzerinde durulacaktır. Bunun yanında özellikle Ermeni kadınlar arasında çalışan bayan misyonerlerin kurdukları “Bible Woman” adı verilen derneklerin faaliyetleri ve Ermeni kadınların hayatlarında yaptıkları değişimlere de bildiride yer verilecektir. Her bir Ermeni evinin küçük bir Amerikan evine nasıl dönüştüğü Sivas, Van, Harpuı örneğinde değerlendirileceklir^Öildİri hazırlanırken Sivas ve Erzurum Amerikan Konsolosluk raporlarından, Chicago Times ve Washington Post Gazetesinden ve misyonerlerin kendi yayın organları olan Missionary Herald ve Land and Land Dergilerinden ve en önemlisi ise ABCFM Arşivinden yararlanılacaktır. Key Words: Ermeni, Osmanlı. --Osmanlı Devleti kuruluşu ile birlikte nüfuzu altında yaşayan gayrimüslimleri kendi iç işlerinde serbest bırakmış ve bölgeyi kendi özelliklerine uygun kanunlar ile yönetmiştir. (Açıkses, 2007; 35) Bu bağlamda Ermenilerin, Osman Bey 1654 zamanında Anadolu’da ayrı bir toplum olarak örgütlenmelerine izin verilmiş ve Ermenilerin ilk dini merkezi Kütahya’da kurulmuştur. Bursa’nın başkent olması ile merkez Kütahya’dan Bursa’ya taşınmıştır. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u alması ile birlikte Bursa’da bulunan Ermeni Patriği Hovakim İstanbul’a çağrılmış ve 1461’de verilen ferman ile Ermeni Patrikhanesi kurulmuştur. Böylece Ermeni cemaati millet sistemi içinde yerini almıştır.(Eryılmaz, 1996: 34-35) Devletin varlığını kabul etmeleri şartı ile Ermenilerin dil, din ve kültürlerini korumalarına saygı gösterilmiştir. Ermeni Patriği, Osmanlı Devleti sınırları dâhilinde yaşayan Ermenilerin hem ruhani hem de cismani lideri olarak yerini almıştır. Devlet, Ermenilerin kendi dini, mali, eğitim, kültür işlerini yürütmeleri amacı ile vakıf kurmalarına da izin vermiştir. Hatta ekonomik sıkıntı içinde bulunduklarında yardım da etmiştir. Bütün yapılanlar Ermeni toplumunun ve kilisesinin yaşamasını ve gelişmesini sağlamıştır. (Karal, 1971: 6-5) Osmanlı Devleti’nin yönetimi altında yıllarca birlikte yaşayan Türkler ve Ermeniler, toplumsal birlikteliğin bir sonucu olarak sosyal ve kültürel alanda birbirlerini etkilemişlerdir. İki toplum arasında yaşanan bu etkileşim özellikle müzik, edebiyat, yemek, dil ve günlük yaşamda kendini göstermiştir. Örneğin, Ermeniler devletin dili olan Türkçe’yi iletişim ve yayın dili olarak kullanmışlardır. Anadolu’da Ermeni harfleri ile yazılmış Türkçe metinlere rastlanmıştır. Ermeni aşıklar(gusanlar) Köroğlu’ndan, Pir Sultan’dan, Karacaoğlan’dan deyişleri ve şiirleri yerel ağızlarla düğünlerde, şölenlerde ilk önce kemençe daha sonra da sazla söylemişlerdir.(Selahattin Doğuş, 2007;196) Ermeniler, kemençe ve sazın yanında davul ve tulumu da gözde müzik aleti olarak kullanmışlardır. Toplumsal etkileşim özellikle günlük yaşamda da kendini göstermiştir. Düğün merasimlerinde gelin hamamı, traş, kahve töreni ve “gelinlik etmek” âdetleri birbirine benzemektedir. Türkler, Ermenilerin Paskalyalarını kutlamakta; Ermeniler de, Türklerin Kurban bayramlarında onlarla birlikte olmakta ve büyük sofralarda beraberce yemek yemektedir. (Yel-Demirtaş, 2007: 205-210) Dünya Savaşı sonrası Doğu Anadolu’da incelemeler yapan General Harbord da Türkler ve Ermenilerin birlikteliği hakkında Amerikan Senatosuna sunduğu raporunda, Türklerle Ermenilerin yüzyıllarca birlikte yan yana ve dost olarak yaşadıklarını, Erzurum’da Hacca giden Müslüman ailelerin işlerinin yürütülmesini Ermeni komşularına bıraktığını belirtmiştir. (Karal, 1971: 6-5) Sonuç olarak aynı topraklarda yaşayan, aynı iklimi paylaşan iki toplumun ortak özelliklerinin olmasından ve birbirlerinden böylesine etkilenmelerinden daha doğal bir durum yoktur. Genel olarak gayrimüslimler, özel olarak da Ermeniler, Osmanlı Devleti’nin siyasal ve ekonomik yönden güçlü olduğu dönemlerde, devletin kanatları altında Türk komşuları ile birlikte yüzyıllarca dostça yaşamışlar; fakat XIX. yüzyılda devletin siyasal ve ekonomik iflasını açıklaması, gelişen ve değişen dünya düzenine ayak uyduramaması ile birlikte, dindaşları oldukları devletlerin etkisi altında kalarak Osmanlı Devleti’ne karşı isyan etmişlerdir. Ermeniler kendilerini 1655 dışarıdan gelen tahriklere kaptırmışlar, yukarıda örnekler vererek açıkladığımız dostluğa sadık kalmamışlardır. 13 Nisan 1878 Patrik Nerses, Lord Salisbury’e “Ermeniler ile Müslümanların bir arada yaşamaları imkansızdır. Doğu sorunu, Müslümanlarla Hıristiyanların bir arada yaşamalarını daha da güçleştiren, Osmanlı İmparatorluğu’nun zayıflaması sorunudur. Eşitliği ancak Hıristiyan yönetim uygulayabilir. Adaleti ancak Hıristiyan yönetim sağlayabilir. Şu halde Hıristiyanların yaşadığı her yerde Müslüman yönetimin yerini Hıristiyan yönetim almalıdır.” diyerek, Osmanlı Devleti’ne açıkça ihanet etmiştir. (Karal, 1971: 10-12) Ermeniler, XIX. yüzyılın emperyalist devletleri tarafından İmparatorluk sınırları içinde elde edilecek en uygun gayrimüslim topluluk olarak görülmüştür. Bu yaklaşımın arkasında İmparatorluğun farklı bölgelerinde yaşayan Ermenilerin nüfus yoğunluğunu sağlayamamaları, aralarında mezhepsel birliğin olamaması etkili olmuştur. (Karal, 1971: 5-6) XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti, Avrupa ülkeleriyle sadece siyasi ve askeri alanda ilişkiler kurmamış, ekonomik ve sosyo-kültürel değişmeleri de beraberinde getiren daha geniş boyutlu ilişkiler içine girmiştir. Bu dönem Tanzimat’ın ilanı ile başlamıştır. Askerî alanda yapılan yenilikler maalesef Osmanlı Devleti’nin savaş alanlarında yenilgiler almasının önüne geçememiştir. (Akgün, 1998: 44) Her yenilgi Büyük Devletlere yeni imtiyazlar verilmesine neden olmuştur. Osmanlı Devleti’nin ekonomik yönden iflasına sebep olan kapitülasyonlardan, Fransa dışındaki devletlerin de yararlanmaya başlaması; Islahat Fermanı ile gayrimüslimlerin sahip oldukları hakların daha da genişletilmesi, ilk borcu alarak mali yönden iflas ettiğini açıklaması, hem Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını hem de devleti parçalamak isteyen Büyük Devletlerin her geçen gün iştahlarının artmasını beraberinde getirmiştir.(Armaoğlu, 1991: 41-42; Aybars, 1995: 12-22.) Osmanlı Devleti’nin Amerika ile de tanışması bu dönemde olmuştur. Amerika, 1775-1783 yılları arasında İngiltere’ye karşı verdiği mücadele sonunda, 1786 yılında bağımsızlığını tüm dünyaya duyurmuştur. İngiltere’ye karşı verilen Bağımsızlık Savaşı’nın en önemli nedenleri arasında ekonomik ve ticari gelişim yer almış; Amerikan tarihi boyunca ekonomik çıkarlar, Amerikan dış politikasını belirleyen en önemli unsur olmuştur. (Erhan, 2001: 70-71) Avrupalıların Amerika’dan uzak kalmalarını sağlamak amacı ile dış politika ilkesi olarak benimsediği Monreo Doktrini ile güçlü ülke olabilme adına adımlar atılmıştır. Monreo Doktrini ile Amerika, Avrupa’nın emperyalist güçlerinden bağımsızlığını ve uçsuz bucaksız bakir topraklarını korumuştur. Fakat vatandaşlarının mutluluğunu ve ülkesinin geleceğini de düşünerek dünyada meydana gelen siyasi, iktisadi değişme ve gelişmelerden uzak kalmak da istemediği için, Doktrin’in esaslarını da çiğnemeden Osmanlı Devleti’nin topraklarının paylaşılması hareketine katılmıştır. (Dulles, 1954: 12-11) Amerika, bağlı olduğu dış politika ilkesini çiğnemeden Osmanlı Devleti’nin topraklarının paylaşılmasında İngiltere, Fransa ve Rusya gibi açık bir emperyalist politika 1656 izlememiştir. Amerika, ülkesinde bu dönemde yaygın olarak faaliyet gösteren tacirlerini ve misyonerlerini Osmanlı topraklarının işgal edilmesinde kullanmıştır. Amerika’nın atılgan ve girişken vatandaşları arasındaki kimliksel ve mezhepsel farklılık, Amerika’nın ulus-devlet olgusunu birleştirici bir özellik olarak kullanmasını zorlaştırmıştır. Hıristiyanlığın farklı mezhepleri arasında çıkması muhtemel çatışmayı önlemek ve laik Amerikan Anayasasına ters düşmeyerek, güçlü ve birleşik Amerika’nın oluşmasını sağlayacak yegâne çözüm Protestanlık mezhebinin çatısı altında birleşme olarak görülmüştür. Amerikan karakterinin oluşmasında etkili olan Protestanlık, XIX. yüzyılda Protestan Kilisesi ve cemaatinin liderliğinde “Büyük Uyanışı” gerçekleştirmiş; böylece, Amerika’nın dışa açılmasında ve Protestan misyonerliğinin doğuşunda büyük bir adım atılmıştır. (Akgün, 1988: 1-2; Weber, 2002: 40-46). XIX. yüzyılda, Osmanlı topraklarının Amerikan malları için iyi bir Pazar, Amerikan fabrikaları içinse iyi bir hammadde kaynağı olduğu düşünülmüş, Anadolu toprakları Amerikan kapitalistleri için önemli bir yatırım alanı olmuştur. Anadolu, ticaret devriminin ihtiyacı olan kömür, petrol, zımpara yataklarına sahiptir ve emperyalist güçlerin çekim merkezi olmuştur. Osmanlı topraklarında tarımın canlandırılması, hammadde kaynaklarının kullanılması ve sanayiinin harekete geçirilmesi; Osmanlı topraklarının işlenmiş mallar için iyi bir pazar, sermaye yatırımı için uygun bir ortam ve değerli bir ham madde kaynağı olacağı düşünüldüğünü göstermiştir. Amerikalı tüccarlar, arkalarında Amerikalı iş adamlarının da desteği ile İzmir, İstanbul ile Boston arasında mekik dokumaya başlamışlardır. İzmir’in inciri Amerika, Boston’un romu da Anadolu ile tanışmıştır. (Earle, 1972: 5). Osmanlı topraklarında yaşayan Ermeniler üzerinde Amerika’nın siyasal, sosyal ve kültürel etkilerini incelemek için yapılması gereken, Amerika’nın Osmanlı topraklarını işgal ettiği silahsız askerlerin faaliyetlerinin incelenmesidir. Amerika daha öncede belirtildiği gibi, ilk önce tüccarları ve misyonerleri kanalı ile bu toprakları işgal etmiştir. Tüccarlar hem Amerikalı iş adamlarının hem de devletin desteğini alarak ticaret yapmaya başlamışlar, özellikle 1830 antlaşması ile birçok imtiyaz elde etmişlerdir. Bu anlaşma ile iki devlet arasındaki ilişkiler resmi bir nitelik kazanmıştır. Bu bağlamda Amerika’ya “en çok kayırılan ülke” statüsü tanınmıştır. Bu diğer emperyalist ülkeler gibi Amerika’nın da kapitülasyon haklarından yararlanması anlamı taşımaktadır. (Armaoğlu...) 1830 yılında imzalanan anlaşma ile Amerikan tüccarları Anadolu’da simsar kullanma hakkını elde etmiştir. Osmanlı tebaasının içinde simsarlık Rumlar ve Ermeniler tarafından yapılmaktadır. Fakat Rumların 1820 yılında ayaklanması ile hem ticaret hem de devlet katından yavaş yavaş çekilmeye başlaması, özellikle de Rum simsarlarının Anadolu kıyılarında iş yapması nedeni ile Ermeni simsarların Amerikan tüccarları ile çalışmaları gündeme gelmiştir. Rumlar, İzmir Limanı’na gelen malları Ege 1657 Bölgesi’ne dağıtıp, bu bölgede üretilen malları da toplayıp limana getirmişlerdir. Fakat Anadolu’nun iç bölgelerine ne malları dağıtacak, nede bu bölgelerde üretilen malları toplayacak Amerikalıya ve Rum’a rastlamak mümkün olmamıştır. Bu nedenle Amerikan mallarını Türklere, Türk mallarını da Amerikalılara ulaştıracak olan Ermeniler, Amerikan tüccarlarının gözdesi olmuşlardır. Ermeni simsarların Amerikan tüccarları ile olan ilişkileri ilk olarak zengin olan Ermenileri daha da zenginleştirmiştir. Anadolu Ermeni’sine geniş bir iş alanı açılmış, zengin olan Ermeniler yavaş yavaş Amerikan tüccarları ile ortak olmaya başlamış ve Amerikan vatandaşlığını kabul ederek Amerika’ya gitmişlerdir. Böylece hem Anadolu’da hem de Amerika’da zengin Ermeni tüccar bir sınıf doğmuştur. Amerika’da yanan ve hala devam eden Türk düşmanlığının tohumları ilk defa bu tüccar Ermeni sınıf tarafından yakılmıştır. (Şimşir, 1984: 81-83) Amerika ile Osmanlı Devleti tüccarlar vasıtası ile ekonomik bağlar kurmuş, misyonerleri ile özellikle Ermeniler üzerinde kendi izlerini bırakmayı hedeflemiştir. (Akgün, 1998: 45.) Amerikan ulusalcılığı için gerekli olan misyonerlik, XIX. yüzyılda birçok misyoner topluluğun kurulmasına neden olmuştur. 1810 yılında American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) de bunlardan biridir. ABCFM’ye bağlı olarak Boston’dan yola çıkan Amerikalı misyonerlerden Pliny Fisk ve Levi Parsons 14 Ocak 1820’de İzmir’e ulaşmışlardır. Her iki misyoner de Hıristiyanlığı yaymak, Hıristiyanlığı dünya dini yapmak adına yeni alanlar keşfedeceklerdir. Amaçları barışçıl yolla dünyayı fethetmektir. Onların silahları ise dikiş makineleri, okulları, kısacası insanların yaşamlarını kolaylaştıracak her şeydir. Anadolu’ya geldikten kısa bir süre sonra Misyoner Parsons “Tanrı’nın yardımı ile bu kudretli günah imparatorluğunu tamamen yıkacak bir sistem kurmaya” ant içtiklerini söylemiştir. (Grabill, 1971: 6; Şimşir, Bilal, 2005: 16) Anadolu’da Elnathan Gridley, Josiah Brewer ile Otis Dwight ve Eli Smith’in yaptıkları geziler sonunda Ermeniler arasında misyonerlik faaliyetlerinde bulunulmasına karar vermişlerdir. (Danacıoğlu, 2003: 77). Amerikalılar neden Doğu Anadolu’da ve Ermeniler arasındadır sorusuna ise 1886 yılında Sivas Amerikan Konsolosu Jewett’in gönderdiği raporun birkaç satırı aktarılarak cevap bulunabilir. Konsolos Jeweet, “Anadolu’nun maden kaynakları çok zengin ama pek az gelişmiştir. Bir başka hükümetin elinde olsaydı, bu maden kaynakları yüzyılın en büyük verimini ve servetini sağlardı. Ama bugünkü koşullarda bunlar hiçbir değer taşımamaktadır.” demiştir. (Şimşir, 1984: 111) Amerikalı misyonerlerin Ermenilere yönelik çalışmaları, eğitim, sağlık ve sosyal yardım kuruluşları kurarak başlamıştır. İlk adım Ermeniler için okullar açarak atılmıştır. 1832 yılında Amerikalı bir misyoner “Sorun Ermeniler için mümkün olan en yararlı işi hangi yoldan yapacağımızdır. Onlarla ilgili olarak doğru uçtan başlamak için ilkokullar açmalıyız. Bir çocuğun kafasında yetişkin insanlarınkinden daha kolay iz bırakılabilir...Üstelik bunların pek çoğu okumuyor 1658 hemen hemen tümü yazmıyor...” diyerek izlemeleri gereken yolu göstermiştir. (Kocabaşoğlu, 1989: 68) Amerikalı misyonerler Ermeniler için açtıkları okullarda hem kendilerini kanıtlamak, hem de vatansever ve Amerikan hayranı bir Ermeni toplumu oluşturmak adına çok çalışmışlardır. Emperyalizmin öncü kuvveti olan misyonerler, açtıkları okullar vasıtası ile Amerikan kültürünü Ermeni toplumunun içine ihraç etmişlerdir. (Moranian, 1994: 224-225) Aynı zamanda Amerikan okulları, Ermeni ulusçuluğunu geliştiren önemli araçlardan biri de olmuştur. Amerikan okullarında verilen eğitim sonunda Ermeniler, Osmanlı Devleti’nin yönetimi altında yaşadıkları yılları değerlendirmeye başlamış, siyasi haklardan mahrum oluşlarını, birbirlerinden kopuk olarak yaşamalarının nedenini, dillerini kullanamamalarını Osmanlı yönetimine bağlamışlardır. Bu duyguları hisseden ve bu düşünceleri taşıyan Ermeniler, gün geçtikçe Türk komşularından uzaklaşmış ve onları küçük görmeye başlamışlardır. Bu durum Türkleri de Ermenilere karşı tavır almaya itmiş, onlar da Devletin başına gelenlerden Batılı Devletlerin tahrik ve teşviklerine kapılan gayrimüslimleri özellikle de Ermenileri sorumlu tutmaya başlamışlardır.(Şimşir, 1984: 90-95; Yuvalı, 1991: 6) Örneğin Robert Kolejin kurucularından olan Cyrus Hamlin ezilmişlik duygusunu eğitimde ilke olarak benimseyen ve bunu Ermeni öğrencilere benimseten Amerikalı öğretmenlerin başında gelmiştir. Bu doğrultuda eğitim alan, devletin kendilerini ezdiğine ve sömürdüğüne inanan Ermeni öğrenciler, patlamaya hazır bombalar haline dönüştürülmüşlerdir. (Hamlin, 1924: 260-265). Amerikan okulları, her iki toplumu birbirinden uzaklaştırmaya başlamış ve sonunda da koparmıştır. Ermeni toplumunu, Türk komşularına yabancılaştıran ve yüzyıllarca kanatları altında yaşadıkları Osmanlı Devleti’ne karşı isyan ettiren Amerikan okullarında, öğrencilere verilen ders programlarının etkisi büyük olmuştur. Amerikan okulları için düzenlenen ders programları sadece öğretim amacı ile hazırlanmamıştır. Bu programların içerisinde öğrencilerin sosyal hayatta uyması gereken kurallar, yaşanılan bölgenin güzelleştirilmesi ve verimli hâle getirilmesi için yapılması gerekenler, temizlik gibi konular da yer almıştır. Doğal olarak bu durum Amerikalı misyonerlerin işini biraz daha kolaylaştırmıştır. (Orvis, 1915: 101) Amerikan okullarında okutulan ders programlarında özellikle dil ve tarih derslerine büyük önem verilmiştir. Okulların eğitim dili İngilizce’dir. İngilizce’nin misyonerlerin ana dili olması eğitimde kolaylık sağlamaktadır. İngilizce bilen öğrenciler mezun olduktan sonra devletin yabancı dil bilen elemana ihtiyacından dolayı kolaylıkla iş bulabilmekte ve ticaret hayatına diğerlerinden daha rahat atılabilmektedir. Amerikan okullarında İngilizce öğretilmesine ayrı bir önem verilmesi, Amerikan kültürünün daha kolayca evrenselleşeceği düşüncesini de beraberinde getirmiştir. (Goodsell, 1961: 322-323) Ayrıca okullarda öğrencilere eski ve yeni Ermenice de öğretilmekte, tarih ve coğrafya derslerinde ise Ermenistan’dan ve Ermeni tarihinden bahsedilmektedir. Böylece Amerikan okullarında verilen derslerle 1659 birlikte Ermenilik bilinci ve bağımsız devlet kurma hayalleri ortaya çıkmıştır. (Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Y.PRK.TKm, 36/27, 7/A.) Amerikan okullarının Ermenilerin düşüncelerinde olduğu kadar yaşam tarzlarında da derin etkiler yaratmış olduğu bilinen bir gerçektir. Özellikle Amerika’da ilköğretim öncesi mecbur olan anaokulları, Ermeni çocukların psikolojik gelişmelerine de katkıda bulunmuştur. Anaokulları için hazırlanan ders programı çocukların zekasını ve doğuştan gelen özelliklerini geliştirmek amacındadır. Çocuklar beraber oynadıkları oyunlarda sabra, intizama ve basit sorulara cevap vermeye alıştırılmışlardır. (BOA, 1895: 3/A) XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu siyasi ve iktisadi sıkıntılar, toplumun ve devletin ihtiyacı olan eğitimli insan yetiştirilmesine olanak vermemiştir. Hâlbuki Amerikan okullarında eğitim gören Ermeni gençler, bu okullardan mezun olduklarında bu ihtiyaca cevap verir niteliklere sahip olmuşlardır. Çünkü okullarda kendilerine verilen pratik bilgiler sayesinde üretken hâle gelmişler, daha öğrenci iken hem kendi hem de ailelerinin bazı ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Bununla birlikte okulun bünyesinde açılan “Kendine Yardım Atölyeleri”nde terzilik, ayakkabıcılık, dokumacılık öğrenmişler; böylece kabiliyeti olanlar yeni birer meslek sahibi de olmuşlardır. (Stone, 1984: 1) Amerikan okullarından mezun olan akıllı Ermeni gençleri ise; yüksek öğrenim görmek için misyonerler tarafından Amerika’nın en iyi üniversitelerine gönderilmiştir. Bu durum Ermeniler ile Türklerin aralarının daha da açılmasına neden olmuştur. Amerika’daki eğitimleri boyunca Ermeni gençler, demokrasi, özgürlük, ulus devlet gibi kavramlarla tanışmışlar ve Anadolu’ya bağımsız devlet kurma hayalleri ve hırsıyla dönmüşlerdir. Doğal olarak Osmanlı topraklarını parçalayarak kendi çıkarları doğrultusunda kullanmak isteyen Amerika için de bu durum bulunmaz bir fırsat olmuş ve Ermeni gençleri, misyonerleri aracılığı ile desteklemiştir. (Haydar Polatoğlu, 1990: 128) Bu durum özellikle II. Abdülhamit döneminde büyük bir tehlike oluşturmuştur. Çünkü bu durum Sultan’ın toplumu homojenleştirme politikasına ters düşmüş; Amerikalı misyonerler, Ermeni toplumunu sosyal, dinsel ve etnik anlamda, daha da farklılaştırarak Osmanlı toplumundan soyutlamayı başarmışlardır. (Kieser, 2002: 391) Amerika’nın, Osmanlı Devleti üzerindeki emperyalist politikası daha da açık bir hâle gelmiştir. Bu konuda Ermeni yazar Raffi “Misyonerler Ermenilerin evlerine bir lamba gibi girdiler. Fakat aynı kurtlar gibi onları parçaladılar.” demiştir. (Gürün, 2005: 64) Amerikalı misyonerlerin eğitim faaliyetlerinin en büyük destekçisi matbaa olmuştur. Osmanlı sınırları içinde yaşayan Ermenileri Protestanlaştırarak, siyasal ve kültürel hedeflerine ulaşmayı amaçlayan misyonerler, matbaayı etkin bir biçimde kullanmışlardır. Amerikan matbaasında ilk olarak dinsel içerikli kitaplar basılmıştır. 1824 yılından itibaren eğitim faaliyetlerinin artması ile birlikte, Amerikan okullarının ihtiyacı olan ders kitaplarının da basıldığı görülmüştür. 1660 (Goodsell, 1961: 9) 1822 yılından 1826 yılına kadar Malta matbaasında 7.852.200 sayfadan oluşan 211.850 kitapçık basılmıştır. 1893 yılına kadar toplam 3 milyon İncil ve 4 milyon kitap dağıtılmıştır. (Kocabaşoğlu, 2004: 143) Amerikalı misyonerler basım faaliyetleri kadar, misyon kurdukları bölgelerde kitaplıklar kurmaya ve kitapçı dükkanları açmaya da önem vermişlerdir. Örneğin Van misyonerlerinden Allen şehir merkezine geldiğinde karşılaştığı en büyük sorunun, gençlerin içki salonlarında oturmaları olduğunu ve Amerikan etkisinin burada yerleşebilmesi adına derhal okuma salonlarının açılması gerektiğini, Boston’daki merkeze yazdığı mektubunda belirtmiş ve mektubuna “…Fransız edebiyatı kitaplarının bu ülkenin genç insanları tarafından ilgi ile okunduğunu siz de biliyorsunuz. Bu kitaplardaki eğilim şeytanca, insanın beynine düşmanlık ekiyor. Kelimeler kılıcın kenarından keskin ve kuvvetli, Van’da en kısa zamanda bu etkiyi azaltmak için bir okuma salonu açılmalı. Bu salonda İncil, dini kitaplar ve Risaleler okunabilmeli ve satılabilmeli. Ana caddeyi geçince 10 yada daha fazla içki salonu gördüm. Niçin biz genç erkeklerin öğleden sonralarını geçirebilecekleri bir yer açmıyoruz? İçki içip kumar oynayacaklarına birkaç iyi iş yapsınlar…” diyerek devam etmiştir. ( ABCFM, 1891: 694) Ermenilerin sosyal ve kültürel hayatındaki değişmelerde, Amerikan okulları kadar kadın misyonerlerin çalışmaları da büyük bir paya sahip olmuştur. Osmanlı toplumunda aile hayatı kapalıdır ve bu sistem kadını eve mahkûm etmiştir. Çocuğun yetiştirilmesindeki önemi bilen misyonerler, ailelerin içine girilmesi ve kadının eğitilmesi gerektiği üzerinde durmuşlardır. Kapalı bir yapıya sahip olan Ermeni ailesinin kapıları da sadece kadın misyonerlere açılmıştır. Özellikle 1830’lardan itibaren misyonerlerin yanlarında eşleriyle birlikte gelmesi, misyonerlik faaliyetlerinde canlanmaya neden olmuştur. Amerikalı misyonerler görüşmeleri okullarda ve kahvehanelerde yaparken, kadın misyonerler Ermeni kadınlarını hem evlerinde ziyaret etmişler, hem de kendi evlerinde çay partileri vererek onları ağırlamışlardır.(Akgün, 1998; 49) Erkek misyonerler geziye gittikleri zaman eşleri, Ermeni hanım komşuları ile birlikte kendi evlerinde vakit geçirmişlerdir. Evlerde yapılan bu toplantılarda hem İncil’i, hem de Amerikan uygarlığını bu insanlara taşımışlardır. Kadın misyonerler emperyalizmin kültürel yüzü ile içi içe geçmişler, anne, eş ve ev hanımı rollerini bir arada taşıyan kültür elçileri olmuşlardır. Amerikalı kadın misyonerlerin evlerinde yaptıkları çay partilerinde, Ermeni hanımların onların yaşam tarzlarını merak etmeleri, yatak örtülerini nasıl serdiklerini incelemeleri, hatta gardıroplarını açıp içlerine bakmaları onların en fazla dikkatlerinin çekildiği anlar olmuştur. Fakat onlar bütün bunlara sabırla katlandıklarını her zaman belirtmişlerdir.(Giresunlu, 1999: 130-135) Örneğin, 1870 yılında Harput misyonuna gelen Maria A. West, Ermeni hanımları arasında yaptığı çalışmaları anlattığı Romance of Mission isimli kitabının en sonunda “…Ermeni insanın ruhuna girdik, yaşamlarında ihtilal yaptık.” demiştir. (Şimşir, 1984: 96). 1661 Anadolu’da Ermeni kızları için açılan okullar da, Ermeni toplumunu sosyo-kültürel açıdan çok derin bir şekilde etkilemiştir. Özellikle kız okullarında Amerikan kültürünün etkisini görmek daha kolay olmuştur. Bu konuda Amerikalı bir misyoner “Bizim vazifemiz yalnız tedris değildir. Belki çocuklara şimdiye kadar yaşamakta oldukları tarzdan daha iyi yaşamak için gerekenleri yapmamız vazifelerimiz arasındadır. Bu ıslah-ı maişet fikrini diğer akvama da sirayet ettirmeye çalışacağız.” demiştir. (BOA, 1895; 7/A) Amerikan kız okullarında da öğrencilere dikiş nakış, resim, müzik dersleri verilmiştir. Kadın misyonerler kız çocuklarına bu okullarda daha iyi yaşamasını, daha özenli ve düzenli toplumsal ilişkiler kurmasını da öğretmişlerdir. (Akgün, 1998; 51) Sonuçta Ermeni çocuklar Amerikan okullarında iyi birer Hıristiyan olmayı öğrenmişlerdir. Çünkü “Onlar, Anadolu topraklarında Amerikan halkını temsil edeceklerdi”.(Despatches From Consulate of United States, T68, Roll: 1, No: 68, 1897) Anadolu’da toplam 624 misyoner okulu açılmıştır. Bu okullarda 27.400 öğrenci eğitime devam etmiştir. Anadolu’nun nüfusunun ve burada yaklaşık 1 milyon Ermeni’nin yaşadığını düşünürsek, bu kadar küçük bir azınlık için 624 okul ve 436 ibadethanenin olması hayli dikkat çekicidir. Amerikalı misyonerlerin, Anadolu’da Ermeniler için yaptıkları toplam harcama 10 milyon doları aşmış ve yapılan harcamanın yaklaşık 6 milyon doları Amerikan vatandaşlarından toplanmıştır. Amerikalı misyonerler tarafından yapılan harcamaların tamamı, Ermenileri sözde baskı ve zulümden kurtarmak adına yapılmıştır. Bütün bunlar Amerika’nın ihtiraslarının bir açıklamasından başka bir şey değildir.(Şimşir, 1984: 98-100) Amerikalı misyonerlerin eğitim faaliyetleri ile birlikte sağlık hizmetleri konusunda da etkin olarak çalıştıkları bilinmektedir. “İnsanın olduğu her yerde acılar vardır, acıların olduğu her yerde doktora gereksinim vardır. Doktorluğa gereksinim olan her yerde misyonerlik için uygun bir fırsat vardır.” inancı ile Amerikalı misyonerler yola çıkmışlardır. Misyonerler başlangıçta kendilerinin ve ailelerinin temel tıbbi ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile misyonerlik eğitimi esnasında acil yardım ve dişçilik dersleri almışlardır. Amerikalı misyonerlere 1819 yılından itibaren tıp eğitimi verilmiş ve bu tarihten sonra doktorluk mesleğini edinenler de yabancı misyonlara gönderilmeye başlanmıştır.(Ferruh, 2006: 127) XIX. yüzyılda Osmanlı topraklarında salgın hastalıkların kol gezmesi ve halkın sağlık alanındaki ihtiyaçlarının devlet tarafından karşılanmaması, doktor misyonerlerin sağlık alanında etkin rol almasını ve misyonlarda sağlık birimlerinin kurulmasını gerekli kılmıştır. Misyoner doktorlara ABCFM tarafından devamlı ilk olarak din eğiticisi oldukları ve hastalarına “Gerçek şifa verenin aslında İsa” olduğunu söylemeleri istenmiştir. Amerikalı misyoner doktorlar ve hemşireler durumları uygun olmayan hastaları köylerinden almışlar, bitlerle dolu çamaşırlarını çıkarıp onlara temiz olanları giydirmişler, onları banyo yaptırmışlar ve hasta yataklarına bu şekilde yatırmışlardır. Bu durum hastaların 1662 kalplerinin onlara çelikten bağlar ile bağlanmasını sağlamıştır. (Özsoy, 1995: 112-114) Doktor ve hemşire misyonerler hastalara bu şekilde hizmet verirken, kendi yanlarında yetişmiş yada Amerikan okullarında eğitim görmüş Ermenileri hastane ve dispanserlerde çalıştırmak suretiyle, hem onların bu alanda pratik bilgiler kazanmasını sağlamışlar, hem de ekonomik anlamda ailelerine katkıda bulunmalarına yardım etmişlerdir. Hatta Türk hanımlara da hastabakıcılık yapmayı öğreterek onlara yeni iş imkanı yaratmışlardır.(Grabill, 1971: 17-18) Sonuç olarak, Amerikalı misyonerler 1820 yılında Anadolu’ya geldikleri andan itibaren Ermeniler arasında faaliyette bulunmuşlardır. Özellikle eğitim ve sağlık alanında verdikleri hizmetler ile Amerikan hayranı olan yeni bir Ermeni toplumu yaratmışlardır. Amerikan eğitim sistemi içinde yetişen, Amerikan hayat tarzını benimseyen ve Amerikalı doktorların ellerinde şifa bulan Ermeniler bu yardımların sonucunda Amerika’ya gönül bağıyla bağlı olan hizmetkârlar hâline gelmişlerdir. KAYNAKÇA Açıkses, Erdal, (2007), “Osmanlı Eğitim Sisteminin Türk-Ermeni Toplumlarının Birlikte Yaşmalarına Katkısı”, Metin Hülagu, Gülbadi Alan, Süleyman Demirci, Şakir Batmaz (Ed.), Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Kayseri, II, 35. Akgün, Seçil, (1998), “XIX. Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyokültürel Etkilerin Amerika Boyutu”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e, 44. -----, (1988), “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü”, Atatürk Yolu (Mayıs 1988), Sayı:1, Ankara,1-2. Armaoğlu, Fahir, (1991), 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Türkiye İş Bankası Yay., Ankara, 41-42. Aybars, Ergün, (1995), Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I , Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 13-22. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Y.PRK.TKm, 36/27, 7/A. Danacıoğlu, Esra, (2003), “Anadolu’da Birkaç Amerikalı Misyoner (18201850)”, Toplumsal Tarih, XX, 77. Doğuş, Selahattin, “Türk-Ermeni İlişkileri Örneğinde Türklerle Gayrimüslimlerin Ortak Yaşama Kültürünün Temelleri”, Metin Hülagu-Gülbadi Alan-Süleyman Demirci-Şakir Batmaz (Ed.), Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Kayseri, III, 196. Dulles, Foster Rhea, (1954), America’s Rise to Word Power 1898-1954, Newyork,12 -11. 1663 Earle, Edward Mead, (1972), Bağdat Demiryolu Savaşı, Milliyet Yay., İstanbul, 5. Erhan, Çağrı, (2001), Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Yay., Ankara, 70-71. Eryılmaz, Bilal, (1996), Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul: Risale Yay., 34-35. Ferruh, Ömer; G. F. Moore, (2006), Tarihte ve Günümüze Misyonerlik, İstanbul: Örgün Yay., 127. Giresunlu, Leman, (1999), American Women’s Travels to Turkey at the Begining of the Twentieth Century, Bowling Green State University, Doctarete Thessis, 130-135. Goodsell, Fred Field, (1961), “Hamlin VS Anderson”, They Lived Their Faith, Boston: American Board of Commissioners for Foreign Mission Press, 322-323. Goodsell, Fred Field, (1961), “The Power of the Press”, They Lived Their Faith, Boston: American Board of Commissioners for Foreign Mission Press, 143.) Grabill, Joseph L., (1971), Protestant Diplomacy and the Near East, Minesota: Minesota Universty Press, 6. Gürün, Kamuran, (2005), Ermeni Dosyası, İstanbul: Remzi Kitapevi, 65. Hamlin, Cyrus, (1924), My Life and My Times, Boston, 260-265. Haydar Polatoğlu, İknur, (1990), Osmanlı Devleti’nde Yabancı Okullar, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 128. Karal, Enver Ziya, (1971), Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkmasında Dış Etkenler ve Kışkırtmalar, 6-5. Kieser, Hans- Lukas, (2002), “Mission as Factor of Change in Turkey”, Islam and Christian Muslim Relations, XIIII/2, 391. Kocabaşoğlu, Uygur, (1989), Kendi Belgeleriyle Anadolu’da Amerika, İstanbul,10-12. -----, (2004), “Yüzelli Yıl Önce Misyoner Gözüyle İstanbul Basını”, Yoktur Zulme Rızamız, Ankara: Phoenix Yay., 143. Moranian, Suzanne Elizabeth, (1994), “The American Missionaries and the Armenian Question: 1915-1927”, Madison: The University of Wisconsin, 224225. 1664 Orvis, Susan Wealth, (1915), Religious Educatıon in the American School in the Ottoman Empire, Chicago, 101. Özsoy, Hasan, (1995), Kayseri’de Amerikan Misyoner Faaliyetleri ve Talas Amerikan Koleji, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Kayseri, 112-114. Stone, Frank, (1984), Academies for Anatolia, Boston: University Press of America. Şimşir, Bilâl, (2005), Ermeni Meselesi, Bilgi Yay., İstanbul,16. -----, (1984), “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile Olan İlişkileri, (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.,111. Yel, Selma, “Orhan Gazi Demirtaş, Metin Hülagu, Gülbadi Alan”, Süleyman Demirci (ed.), Şakir Batmaz (ed), Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Kayseri, IV, 203-210. Yuvalı, Abdülkadir, (1991), “Ermeni İsyanlarında Misyoner Okulların Rolü”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (12 Ekim 1991), Kars: Kars Valiliği ve Atatürk Üniversitesi Yay., 6. Weber, Max, (2002), Protestan Ahlakı ve Kapitalizm Ruhu, Çev.: Zeynep Gürata, 40-46. 1665 TÜRK OTURMA KÜLTÜRÜNDE “BAĞDAŞ GELENEĞİ” ÜZERİNE İKONOGRAFİK BELİRLEMELER İNDİRKAŞ, Zühre TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Tarih boyunca Orta Asya ve Yakın Doğu kültür çevrelerinde bağdaş kurup oturan insan figürlerine sıkça rastlanmaktadır. Bunlar arasında iki yanında birer figürün yer aldığı bağdaş kurup oturan hükümdar şeması özel bir yer tutar. Bu şema, Türkler’in Şamanist, Budist, Maniheist inançları benimsedikleri dönemlerden başlayarak, İslam kültürüyle karşılaşıp bu dini benimsemelerinden sonra da süregelmiştir. Özellikle bu oturuş biçiminin benimsenmesinde akla gelen ilk olasılık, Orta Asya göçer yaşam biçiminin doğal bir sonucu olduğudur. Ancak sanat yapıtlarında bu kompozisyon kurgusunun özellikle hükümdarlara özgü bir şema olarak gelişmesi ve yüzyıllar boyu süregelmesi konunun ikonografik açıdan irdelenme gereğini ortaya çıkarmıştır. Çeşitli yazılı kaynaklarda (Divanü Lügat-it-Türk, Kutadgu Bilig, Uygur şiirleri) bağdaş kurarak oturmak, saygın bir konuma işaret eder. Ayrıca Göktürkler’e (Kudirge’de kaya üzerine çizilmiş bir dinsel tören sahnesi, Bilge Kağan Lahdi), Uygurlar’a (Mani minyatürleri) ve Selçuklular’a ait minyatür, çini vb. görsel malzemede de (Tuğrul Bey’in taht sahnesi, çeşitli çini ve diğer görsel örnekler) bu şemanın simgesel bir anlam içerdiği görülür. Bu bağlamda doğu kültüründeki mutlakiyetçi geleneğin hükümdar egemenliğini ifade etmesi söz konusudur. Yüzyıllarca farklı kültürlerle iç içe yaşayan Türkler’de, bağdaş kurarak oturan hükümdar şemasının varlığını sürdürmesinin ardında Budizm etkisinin olduğunu düşünmek de mümkündür. Her ne kadar Buda, vajrāsana ya da vajrāparyanka denilen biçimde oturur ve bu oturuşta ayaklar bacaklar arasından geçirilmiş, tabanlar yukarı çevrilmişse de, bu özel oturuşa geçmeden önce bağdaş kurarak oturulan hazırlık durumu vardır. Buda “aydınlanmadan” önce incir ağacının altında bağdaş kurarak aydınlanmaya ulaşana dek oradan kalkmamıştır. Uygur dilinde de “bağdaş” uzun süreli bir oturuş biçimi anlamında kullanılır. Dinsel güç ve erk sahibi seçkin kişinin oturuş biçimi olarak kurgulanan bu şema XII. yüzyılda Anadolu’da yapılmış olduğu düşünülen Varka ve Gülşah Mesnevisi’nin minyatürlerinde ve yaklaşık XVI. yüzyılda Zübdetü’t Tevârîh’de (1586) Hz. Muhammed’i aynı kurgu içinde betimlerken O’na olan inancı ve saygıyı dile getirmiştir. 1666 Bildirinin amacı, Türk kültür çevresinde yüzyıllar boyu süren bu hükümranlık şemasının, minyatür, çini vb. görsel ve yazınsal malzemenin ışığında ikonografik açıdan değerlendirilmesidir. Anahtar Kelimeler: Bağdaş oturma kültürü, hükümdar, Orta Asya, İslam. ABSTRACT Iconographic Representations of The “Cross-Legged Tradition” in The Context of Turkic Sitting Habits Figures of humanbeings sitting cross-legged are encountered frequently throughout history in Central Asian and Near Eastern cultures. Among these depictions, the schema of a ruler sitting cross-legged and flanked by two other figures has a special place. Among the Turks, this schema is to be found in the earliest periods when they professed Shamanist, Buddhist, and Manichean beliefs and it was continued by them even after they became acquainted with Islam and adopted it as their faith. The first explanation that comes to mind for the use of this style of sitting is that it is a natural outcome of a Central Asian nomadic way of life however the development of this compositional form in works of art as a schema unique to rulers in particular and its persistence over many centuries makes it necessary to consider the matter in terms of its iconographic aspects. Many written sources (Divanü Lügat-it-Türk, Kutadgu Bilig, and Uyghur poetry) bear witness to the position of respect implied by someone sitting crosslegged. It is also apparent that this schema had a symbolic meaning among the Göktürks (religious ritual scene carved on a cliff in Kudirge and sarcophagus of Bilge Kaan), the Uyghurs (Mani miniatures), and Seljuks (Tuğrul Bey enthroned and numerous miniatures, tiles, and other visual materials). In this context, the absolutist traditions of oriental culture find expression in the sovereignty of the ruler. One might also attribute the persistence of the schema of a ruler sitting crosslegged among the Turks, who lived in intimate contact with many different cultures for centuries, to Buddhist influences. However although Buddha sits in the poses called “vajrāsana” or “vajrāparyanka”, in which the feet are folded into the legs and the bottoms of the feet face upwards, before one can assume such positions, there is a period of preliminary preparation that involves sitting cross-legged. Before his “enlightenment”, Buddha sat cross-legged under a fig tree and vowed not to move from that position until enlightenment was achieved. In Uyghur, the word for sitting cross-legged (bağdaş) is used in the sense of remaining seated for a long time. This schema, conceived of as the way of sitting of someone invested with religious force and power, is also depicted in miniatures illustrating Varka and 1667 Gülşah, a work thought to have been produced in Anatolia in the 12th century, and in the 16th-century Zübdetü’t Tevârîh (1586), in which the Prophet Muhammad is shown sitting in the same way as an expression of belief in and respect for him. The aim of this paper is to make an iconographic assessment of this schema of sovereignty that has persisted for centuries in Turkic cultures in light of visual (miniatures, tiles, etc) and written materials. Key Words: Cross-legged tradition, monarch, Middle Asia, Islam. --Tarihsel süreç içinde Orta Asya ve Yakın Doğu kültürlerinde bağdaş geleneğinin çok eski bir geçmişi vardır. Bu gelenek ilk bakışta genellikle göçer yaşamın doğal sonucu gibi görülür. Ancak bu toplulukların yapısındaki mutlakiyetçi otorite ve hiyerarşik yapı toplumsal yaşamın pek çok alanında olduğu gibi oturma düzeninde de kendini gösterir (Erdmann, 1962: 15-16). Çok tanrılı kültürlerde insanlar genellikle yöneticilerin kendilerinden üstün tanrısal güçlere sahip olduklarına inanmışlar ve onlara kutsallık atfetmişlerdir. Tek tanrılı inanç sistemlerinin dışında kalan toplumların hemen hepsinde hükümdar mutlak yönetici olmanın ötesinde kutsal bir kimliğe sahiptir. Bu kutsal-hükümdar ilişkisi bağlamında Göktürk Kağanlarının da dinsel kimlikleri üzerine çeşitli görüşler vardır (Pınarbaşı, 2004: 22). Göktürk Yazıtlarında geçen bazı ifadeler araştırmacılara göre tanrı-kağan ilişkisinin varlığına işaret etmektedir.” “Üstte Kök Tengri, altta Yağız Yer yaratıldığında ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış. İnsanoğlunun üstünde atalarım Bumin ve İstemi Kağanlar hüküm sürmüşler” ifadesi kağanların tanrıların altında ve insanların üstünde bir konuma sahip olduğunu anlatır (Divitçioğlu, 1987: 124). J. Paul Roux’ya göreyse Gök-Tanrı bir imparatorluk tanrısı, hükümdar da onun yeryüzündeki temsilcisi ya da gölgesi konumundadır (Roux, 1994: 90-91). Bağdaş ile kutsallığın ilişkisini ilkin Budist kültürlerde görmek mümkündür. Anımsanacağı gibi Buda (doğumu İ.Ö. VI. yüzyılın ikinci yarısı) aydınlanmadan önce son yemeğini yedikten sonra, akşam incir ağacının (bo ağacı) altında bağdaş kurarak aydınlanmaya ulaşana dek oradan kalkmamıştır (Ana Britannica, 1987: 57-58). Her ne kadar Budizm’de, vajrāsana ya da vajrāparyanka denilen, ayakların bacakların arasından geçirilip tabanların yukarıya çevrildiği özel oturuş biçimi olsa da, bu özel oturuşa geçmeden önce bağdaş kurarak oturulan (paryanka) bir hazırlık durumu vardır (Esin, 1970: 233). İlk Buda betimlerinde yalnızca ayak izi ya da incir ağacı gibi semboller kullanılmış olmakla birlikte Buda daha sonraları özellikle Gupta döneminde (İ.S. VII.-XI. yy.), lotustan bir taht üzerinde bağdaş kurmuş olarak betimlenmiştir (Ana Britannica, 1987: 57). Buda’nın bu oturma biçiminin, Asya kültür çevresinde 1668 hükümdar betimlerinde gördüğümüz bağdaş ikonografik geleneğinin oluşmasında önemli etkileri olduğu düşünülebilir. Budist kültürlerde görülen bağdaş ile kutsallık ilişkisi İslamlık öncesi Türk kültürlerinde de karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda Şamanist, Budist ve Maniheist Türk topluluklarında, iki yanında birer figürün yer aldığı bağdaş kurarak oturan hükümdar şemasına sıklıkla rastlanır. Bu şemanın ilk örneklerinden biri, Ulanbator yakınlarındaki Orhun Anıtları’nda sözü edilen son Göktürk Kağanı Bilge Kağan’a ait lahitte görülür (yak. 700). Elinde içki kadehi, bağdaş kurmuş oturan kağanın her iki yanında, saygıyla ona doğru eğilmiş iki figür yer almaktadır (Resim 1, Bkz.: s. 2117). Bu sahnenin kutsal içki törenini simgelediği düşünülür (Esin, 1970: 23). Kadeh, Türk kültüründe hükümdarlık simgelerinden biri ve kutsal içki törenlerinin önemli bir öğesidir. J. P. Roux, merkezde alçak bir iskemle üzerinde bağdaş kurmuş oturan bir figürün yer aldığı sahnelerden Türk usulü olarak söz eder (Roux, 1982: 84). Bu sahnelerde figür kolunu göğüs üzerinde duracak şekilde yatay düzlemde kıvırır ve elinde kadeh tutar. Başka bir tören sahnesi ise Altay kültür çevresinde Göktürkler’e ait bir merkez olan Kudirge’de bir kaya üzerine betimlenmiştir (550-745). Bu sahnenin ortasında yer alan figür (Resim 2, Bkz.: s. 2118) araştırmacı S.V. Kiselev’e göre, Türk inanç dünyasında önemli bir yeri olan Umay Tanrıça (Kiselev, 1951: 499), Bahaeddin Ögel’e göre ise bir hükümdar betimidir (Ögel, 1984: 142). Bu kompozisyon kurgusunun Maniheist kültür çevresinde yaşayan Uygur Türkler’inde de sürdüğü görülür. Uygurlar’a ait Hoço’da bulunmuş bir minyatürde (8-9. yy.) olasılıkla Bögü Kağan’ın Mani dinini kabul edişinin sembolik olarak betimlendiği sahne görülmektedir (Resim 3, Bkz.: s. 2119). Üst kısmında tam ortada beyazlar giymiş ve beyaz bir kürsü üzerine bağdaş kurmuş başrahip, başrahibin bir yanında daha küçük rütbeli bir rahip, öteki yanındaysa başrahibe elini uzatmış, başında miğferi ve etrafında mor halesiyle Bögü Kağan yer almaktadır. Mani dinindeki çok önemli bir tasavvura göre “Hayat anası” ve “Canlı ruh”, ışık zerrelerini temsil eden ilk insanı madde âleminden kurtarmak için harekete geçerler. Bu eylemin dünyadaki sembolü “el sıkmak”tır. Burada başrahibin Mani dinini öğretmekte olduğu anlaşılmaktadır (Tekin, 1993: 100). Böylesi önemli bir olayı gerçekleştirirken başrahibin bir tabure üstünde bağdaş kurup oturması bu geleneğin önemli bir örneğini oluşturur. Yine aynı minyatürün arka sayfasında her ilkbaharda yapılan Mani’nin ölüm yıldönümü ritüelinin betimi yer almaktadır (Tekin, 1993: 100). Ritüeli yöneten başrahip yine beyaz giysiler içinde ortada bağdaş kurmuş oturur. Yanlarda ise dört sıra hâlinde rahipler dizilmişlerdir (Resim 4, Bkz.: s. 2120). Uygur dilinde “bağdaş” ya da Uygur lehçesiyle “bağtaş” uzun süreli bir oturuş biçimi anlamında kullanılır (Esin, 1970: 235). Atsang adlı bir Türk şairinin 1669 “Burkan oğlu Tolpi Tüzün Uğan” adında bir Türk azizinin bulunmaz üstünlüklerini överken bağdaşa özel bir anlam yüklediği görülür. “Bizim hürmetli, ümit bağladığımız her karşılaşmada şekil değiştirerek, başkalarının istifâdesi için dağların hanı olan Sumeru gibi, pek muazzam fevkal’âde güzel vücûd belirir; yahut da o babamız bağdaş kurarak, sâkin, râhat ve kımıldamadan oturduğu vakit, her tarafta, aramağa hiç lüzûm kalmadan, sayısız çok diyarlarda bol bol görünür.” (Arat, 1986: 73) Bu bağlamda Atsang’ın dile getirdiği uzun süreli oturuş, Budist kültürün bir ifadesidir. Bu örneklerde de görüldüğü üzere bağdaş kurarak oturmanın temel bir ilke olarak kutsal erkin ve gücün göstergesi olduğu anlaşılmaktadır. Türkler, Orta Asya’da Budizm ve diğer inançlarla çevrelenen kültürlerinde erk ve gücü ifade eden bu kurgu düzenini İslam dünyası ile kaynaşmaları sonucu oluşturdukları yeni kültüre de taşımışlardır. Nitekim Taklamakan Çölü’nün batısında Kaşkar bölgesinde kurulan Türk Karahanlı Devleti, bir yandan, İslam toplum geleneklerine uyum sağlarken bir yandan da Orta Asya Türk geleneklerini sürdürmüştür. Bu bağlamda Taşkent yakınında, Huncak tepede Karahanlı kent kalıntılarında bulunmuş bir maden hokka (925-1220) üzerinde, hükümdar ya da İliğ olduğu düşünülen bir kişi, tahtta bağdaş kurarak oturmuş, başında büyük bir börk taşımaktadır (Esin, 1978; 167) (Resim 5, Bkz.: s. 2121). Figürün iki yanında stilize bitki motifleri yer almaktadır. Emel Esin bunların Karahanlı edebiyatında zaman ve kut simgesi olan iki başlı ejderin göstergesi olduğu görüşündedir (Esin, 1970: 237). Öte yandan, Türkçe yazılmış ve dönemin düşün ve sanat yaşamını anlatan ünlü eser Kutadgu Bilig’de; Öğdülmiş, Odgurmış’a Beylere Hizmet Etmenin Usûl ve Nizâmını Söyler’ken; “Orada gürültü ile boğazını temizleme ve tükürme; bu küstahlık olur ve hoş karşılanmaz. Bir de bağdaş kurma ve yan yatma; yüksek sesle kahkaha atma.” (Yusuf Has Hacib, 1985: 298) der. Bu ifadeden hizmetli sınıfının bağdaş kurarak oturmasının saygısızlık olarak algılandığını görüyoruz. İslam dininin İran’a egemen olmaya başlamasıyla Yakın Doğu’da bir kültür kargaşası yaşanır. Bir yandan Sasani İmparatorluğu’nun görkemli yaşam biçiminin yerini İslam dininin getirdiği yeni değerler almaya başlar. Öte yandan Araplar işgal ettikleri topraklarda yer alan bu kültürün etkisinde kalırlar. Aynı dönemde kitleler hâlinde Yakın Doğu’ya gelen Türkler’in de bu yeni kültür oluşumuna önemli katkıları olduğu görülmektedir. Sasani yönetimi, Arap bürokrasisine örnek olur ve İslam dünyası başlangıçta yadsıdığı hükümdarlık kavramını, İran Sasani kültürü ve Orta Asya beylerinin etkisiyle benimser. Bu senteze ilişkin güzel bir örnek St. Petersburg, Hermitage Müzesi’nde bulunan, erken İslam devrine ait gümüş tabaktır. Burada Sasani geleneğine bağlı taht sahnelerinden oldukça farklı 1670 bir sahne yer almaktadır (Erginsoy, 1978: 54). Türk usulü bağdaş geleneğine uygun olarak oturan, sol elini kalçasına dayamış olan hükümdar sağ elinde bir asa tutmaktadır. Tahtın önünde iki aslan yanlarında da birer görevli yer almaktadır. Hükümdara doğru saygıyla eğilen görevlilerden birinin elinde iri uzun saplı bir çiçek, ötekinin elinde bir kadeh ve ibrik bulunmaktadır (Resim 6, Bkz.: s. 2122). X. yüzyıldan başlayarak Abbasi Halifelerinin de bağdaş geleneğine uygun betimleri karşımıza çıkar. Halife el-Muktedir ve Halife el-Mutî’nin kendi adlarına bastırdıkları sikkelerde, halifeler bağdaş kurup oturmuş ve ellerinde kadehle betimlenmişlerdir. Özellikle Halife el-Mutî’nin (Resim 7, Bkz.: s. 2123) her iki yanında yer alan refakatçilerle, Bilge Kağan’ın lahdi üzerindeki kurgu düzeni arasındaki benzerlik ve bu benzerliğin tam da Türkler’in paralı asker olarak İslam dünyasına girdiği ve Samarra şehrine yerleştikleri döneme rastlaması ilginçtir. Bu kompozisyon kurgusunun etkileri yalnızca, Yakın Doğu’da olan İslam kültür çevresi ile sınırlı kalmamış, daha uzaklarda, 827-1061 yılları arasında, Sicilya’da egemen olan Araplar aracılığıyla burada da görülmüştür. Örneğin, Palermo’da XII. yy. ortalarında Norman kralları için yapılan saray kilisesinin duvarlarında görülen Türk etkili bir seri duvar resmi arasında elinde içki kadehi, bağdaş kurup oturmuş kral figürü bu etkiye güzel bir örnektir (Ettinghausen, 1962: 47) (Resim 8, Bkz.: s. 2124). Türkler’in Yakın Doğu’ya yerleşmeleri ve bölgede oluşmakta olan Arap-İran kültürüne üçüncü güçlü bir öğe olarak katılmaları, XI. yyıl ortalarından başlayarak Selçuklu Devleti’nin oluşması ile gerçekleşmiştir. Horasan’dan Anadolu’ya uzanan bu Selçuklu Birliği siyasal açıdan çözülmekte olan İslam dünyasını toparlamış ve buna bağlı olarak da yüksek bir sanatın gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. Artık bu üçlü kültür birleşiminden oluşan sanat yapıtları büyük çeşitlilik ve yeniliklerle karşımıza çıkar. Bu güçlü devletin yöneticileri için Orta Asya göçer geleneğinden gelen, hükümdarın gücünü simgeleyen bağdaş kurup oturan hükümdar şeması çok sevilmiş ve maden, seramik, minyatür gibi çeşitli yapıtlar üzerinde tekrar tekrar betimlenen bir kompozisyon oluşturmuştur. Rey şehrinde bulunan alçı panoda (yak. 1195) Selçuklu Sultanı II. ya da III. Tuğrul’un (Roux, 1982: 91) taht sahnesinde, hükümdarın gücü tüm görkemiyle vurgulanmıştır (Resim 9, Bkz.: s. 2125). Oldukça yüksek bir taht üzerinde bağdaş kurmuş oturan Tuğrul Bey’in bir elinde kadeh vardır. Öteki eli dizine dayalıdır. İki yanında saray görevlileri ya da ziyaretçiler yer almaktadır (Yamanlar, 1994: 15). Tahtın altında her iki tarafta filler betimlenmiştir. Fil, Budist topluluklarda erki simgeleyen bir öğedir (Auboyer­, 1949: 130). Sonraları İslam kültüründe de bu anlamda kullanılmış olmalıdır. Louvre Müzesi’nde bulunan XII. yüzyılın ilk yarısından benzer bir örnekte aynı şemayı görmekteyiz (Resim 10, Bkz.: s. 2125). Göçer yaşam geleneğinden başlayarak güçlü bir imparatorluğa dönüşen Selçuklular’da hükümdarın gücünü gösteren bu şema çok sevilmiştir. 1671 Yine Rey Şehri’nde bulunmuş seramik ve maden sanatı örneklerinde bağdaş kurmuş, elinde genellikle kadeh tutan hükümdar betimleri görülür. Londra, Victoria & Albert Müzesi’ndeki, ortasında bağdaş kurmuş hükümdar ve her iki yanında saray görevlilerinin yer aldığı seramik tabak pek çok örnekten yalnızca biridir (Resim 11, Bkz.: s. 2126). Rey Şehri’nde bulunan XIII. yüzyıldan bir madalyon da da taht üzerinde bağdaş kurarak oturan ve sağ elinde bir kadeh tutmakta olan Selçuklu Beyi görülmektedir (Museum für Islamische Kunst Katalog, 1979: 109, 404), (Resim 12, Bkz.: s. 2127). Tahtın önünde bir çift aslan yer almaktadır. Aslan, Selçuklular’da gerek betimlerde gerekse dinsel ve sivil mimaride hatta gömü taşlarında çokça rastlanan bir hayvan figürüdür. Çoğu kez çift olarak kullanılır. Genelde sembolik anlamda kullanılmıştır (Öney, 1978: 38). Aslan, eski Türk boylarında güneşi simgeler (Seyidof, 1982: 43). Bu şaman kaynaklı inanışın Dede Korkut Destanı’nda da sürdüğü görülür. Ayrıca aslan, Budist ikonografide de egemenliğin ve Buda’nın tahtının simgesi olarak kullanılır (Auboyer, 1949: 106-109). Reşidu’ddin’in Moğol hükümdarları Gazan ve Olcayto Hanlar döneminde hazırladığı dünya tarihini anlatan Câmî-üt Tevârîh adlı eserinde yer alan minyatürlerde Selçuklu sultanları bağdaş kurarak oturmuşlardır. Örneğin, Sultan Alpaslan, bir Harzemşahlıyı kabul sahnesinde iki yanında yer alan görevli ve ziyaretçiler arasında tahtında bağdaş kurmuş olarak görülür (Resim 13, Bkz.: s. 2127). Mısır’da Eyyubi sülalesinin zayıflaması üzerine güçlenen Memluklar’da da bu kompozisyon kurgusuna rastlanır. Viyana Ulusal Kitaplığı’nda 1334 tarihli Makamat’ın sunuş sayfasında tahtta bağdaş kurmuş oturan hükümdarın başı üzerinde bir çift melek betimi yer alır (Resim 14, Bkz.: s. 2128). Melekler ellerinde eşarp tutarlar. Bu eşarplar Budist sanatında uçuşu simgeler. İslam ikonografisine de bu anlamda girmiş olmalıdır. Buraya kadar görülen örneklerde, Doğu kültürlerinde egemenlik ve erki simgeleyen fil, aslan, kadeh, eşarp tutan melekler gibi tüm sembollerin kimi zaman birlikte kimi zaman ayrı ayrı kullanıldığı taht sahnelerinde, değişmeyen ortak özellik, hükümdarın tahtta bağdaş kurarak oturmasıdır. Osmanlılar’da Topkapı Sarayı ilk bakışta yalın, gösterişsiz bir görünüm sergilese de padişahın sarsılmaz otoritesi ve katı teşrifat kuralları vardır (Akın, 1988; 12). Osmanlıda Batı tarzı tahtların yanı sıra hükümdarın statüsünün sergilemesinde eski Türk oturma kültürünün izleri de görülür. Minyatürlerde bir ayağı altına alarak öbür dizini bükme, yan oturma gibi oturma biçimlerinin yanı sıra, tahtta bağdaş kurmuş padişah figürlerine de rastlanır. Yabancı gezginler Osmanlılar’da bu geleneğin sürdüğünden söz ederken ilk kez Batı tarzında oturan padişahın Süleyman olduğunu dile getirirler (Dilger, 1967; 80-81, 92-94). Ancak Sultan 1672 Süleyman’ın tahtta bağdaş kurmuş örneklerini de görmek mümkündür. Örneğin, Süleymanname’de Sultan Süleyman 12 Haziran 1522’de Niş’te Avusturya elçisini kabul ederken bir elinde mendil, tahtta bağdaş kurmuş oturmaktadır. Avusturya sefiri sultanın önünde elinde şapkası olduğu hâlde eğilmiş betimlenmiş. Sultanın sağında iki has oda ağası, solunda dört vezir yer almaktadır. Tahtın bulunduğu mekân Topkapı Sarayı’ndaki arz odasını anımsatır niteliktedir (Resim 15a, Bkz.: s. 2129). Süleymanın kızı Mihrimah Sultan ile Rüstem Paşa’nın düğünü ve şehzadeleri Bayezid ile Cihangir’in sünnetinin birlikte kutlandığı töreni gösteren minyatürde, Süleyman elinde mendili tahtta bağdaş kurmuştur. Bir tarafında Sultana bir mücevher kutusu sunan iki iç oğlan, diğer tarafta ise has oda ağaları yer almaktadır (Resim 15b, Bkz.: s. 2130). Bunlar Osmanlı taht sahnelerinde Orta Asya Türk geleneğinin sürdüğünü gösteren örneklerdir. İlginç olan, Türkler’in düşünce kalıplarına yüzyıllar boyu yer etmiş kutsalhükümdar ilişkisini, İslam geleneklerinde yer almamasına rağmen İslam dininin Peygamberi Muhammed için de uygulamalarıdır. Topkapı Sarayı’nda bulunan ve XIII. yüzyılda Anadolu Selçukluları’nın başyapıtlarından olan Varka ve Gülşah Mesnevisi VII. yüzyılda yaşamış bir Arap şairinin, Urva İbni Hizam’ın öyküsüne dayanır. Eser, Ayyuki tarafından Farsça yazılmış, Hoy şehrinde bir Türk nakkaş tarafından betimlenmiştir. Minyatürler Selçuklu devri saray yaşamını ve bunun yanı sıra göçebe çadır geleneklerini yansıtan belgesel bir nitelik taşır. Konu Gülşah ile Varka’nın aşk öyküsüdür. Türlü güçlüklerden sonra Gülşah, sevgilisi Varka ile Şam Şahı’nın sarayından dönerken Varka attan düşer ve ölür. Gülşah da onun mezarı başında ölür. Şam Şahı her ikisi için “Aşıklar Türbesi” adını verdiği bir mezar yaptırır. Bu öykü öylesine ünlenir ki bir gün savaştan dönerken Muhammed Peygamber bu mezarı görmek ister. 71 minyatürle anlatılan bu öykünün 69’uncu minyatüründe Muhammed, Ebubekir, Ömer, Osman ve Ali ile Şam Şahı’nı dinlerken betimlenmiştir (Resim 16, Bkz.: s. 2131). Burada Muhammed tahtta bağdaş kurmuş, Şam Şahı’nı dinlemektedir. Orta Asya geleneğinden gelen sanatçı, İslam inançlarını benimsemiş, bununla birlikte Orta Asya Türk geleneğine bağlı kalarak yuvarlak yüzlü, örgülü saçlı betimlediği İslam Peygamberini yüzyıllardan beri kullandığı hükümdar şemasıyla resmederek ona olan saygı ve inancını simgelemiştir. Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunan çok sayıdaki şahnamenin içerisinde XV. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen H.1509 no’lu Şahname özellikle dikkati çeker (İnal, 1970; 199). 49 minyatürle süslenmiş olan bu şahnamenin ilk minyatürü Muhammed Peygamberi bir gemide betimleyen sahnedir (Resim 17, Bkz.: s. 2132). Minyatür, peygamber ve taraftarlarını öven bir bölümü süsler. Metne göre dünya denize benzer. Bu denizde 70 gemi yol alır. Bunların arasında bir gemi diğerlerinden daha süslü ve güzeldir. İşte bu muhteşem gemide Peygamber, Ali 1673 ve onların yakınları bulunmaktadır (Warner, 1905-25: 107). Minyatürde, denizin kenarında dağların yer aldığı görülür. Dünyayı simgeleyen deniz üzerinde büyük bir gemi bulunur. Muhammed Peygamberin başı kutsallığı ifade eden alevden bir hâle ile çevrilidir. Geminin ortasında cepheden bağdaş kurmuş oturmaktadır. Ali’ye doğru dönmüştür. Burada da sanatçı Peygambere gösterilen saygı ve inancı aynı betim dili ile ifade etmektedir. Bu şemanın İslam Peygamberi için uygulandığı bir başka örnek ise Sultan III. Murad dönemi (1574-1595) şahname yazarı Seyyid Lokman’ın yazdığı ve bir İslam tarihi olan (1586) Zübdetü’t-Tevârîh’dir (Resim 18, Bkz.: s. 2133). Muhammed’i Miraç yolculuğuna başlamadan önce Mescidü’l Aksa’da betimleyen sanatçı, İslam öncesi inançların çok gerilerde kaldığı bir dönemde, yüzünü kapalı olarak betimlediği İslam Peygamberini; O’nun kutsal kişiliğini ve O’nun Tanrı katına yolculuğunu anlatırken aynı temel kurgu ile betimlemekte bir sakınca görmemiştir. Özetle diyebiliriz ki, “tahtta bağdaş kurmuş hükümdar” şeması, göçer yaşama özgü doğal bir oturuş şeklinden kaynaklanmış olsa da, Orta Asya kültür çevresinde Buda’nın kutsallığıyla ilişkilendirilmiş, dinsel güç ve erk sahibi seçkin kişinin oturma şeması niteliğinde İslam öncesi Türklerde uzun bir tarihsel dönem ve geniş bir coğrafyada kullanılmış, bunun ötesinde İslam hükümdarları hatta Peygamberi için de uygulanarak İslam ikonografisi içinde sürdürülmüştür. KAYNAKÇA 1. Kitaplar Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi. (1987). İstanbul: Ada Yayıncılık. Arat, R. R., (1986), Eski Türk Şiiri, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Atıl, Esin., (1986), Süleymanname; The Illustrated History of Süleyman the Magnificent, Washington: National Gallery of Art. Auboyer, J., (1949), Le Trone et son Symbolisme dans L’Inde Ancience. Paris: Universitaires de France. Dilger, K., (1967), Untersuchungen zur Geschichte des Osmanischen Hofzeremoniells im 15. und 16. Jahrhundert. Münih: Trofenik. Divitçioğlu, S., (1987), Köktürkler (Kut, Küç ve Ülüg). İstanbul: Ada Yayınları. Erdmann, K., (1962), Ibni Bibi als kunthistorische quelle. İstanbul. Esin, E., (1967), Antecedents and Development of Buddhist and Manichean Turkish Art in Eastern Turkestan and Kansu, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. 1674 -----, (1978), İslamiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. -----, (2004), Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Ettinghausen, R., (1962), Arap Painting. Lausanne: Skira. Günaltay, M. Ş., (1987), Yakın Şark Anadolu En Eski Çağlardan Ahamenişler İstilasına Kadar, C. II. Ankara: Türk Tarih Kurumu. İnal, G., (1995), Türk Minyatür Sanatı (Başlangıcından Osmanlıya Kadar). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını. Katalog, (1979), Museum für Islamische Kunst Katalog. Berlin. Kiselev, S.V., (1951), Drevnyaya Istari Yajnoy Sibiri. Moskova: Mia. Ögel, B., (1988), Dünden Bu Güne Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırma Vakfı. Öney, G., (1992), Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme ve El Sanatları, Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları. Özel, B., (1984), Türk Kültür Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Pınarbaşı, S. Ö., (2004), Çağlar Boyu Tahtın Simgesel Anlamları Işığında Türk Tahtları, Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Roux, J. P., (1994), (Çev.: Aykut Kazancıgil) Türkler’in ve Moğollar’ın Eski Dini, İstanbul: İşaret Yayınları. -----, (2001), (Çev.: Lale Arslan) Orta Asya Tarih ve Uygarlık, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Störig, H. J., (1994), (Çev.: Ömer Cemal Güngören), İlkçağ Felsefesi Hint Çin Yunan, İstanbul: Yol Yayınları. Tanındı, Z., (1984), Siyer-i Nebî; İslâm Tasvir Sanatında Hz. Muhammed’in Hayatı. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları. Tekin, Ş., (1993), Eski Türklerde Yazı, Kâğıt, Kitap ve Kâğıt Damgaları. İstanbul: Eren Yayıncılık. Warner, A. G.-Warner, E., (1905-1925) The Shâhnâme of Firdausi, Londra. Yamanlar, M., (1994), İslam Sanatında Taht Sahneleri, Taht Sahnelerini Oluşturan Ögeler Üzerine İncelemeler, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı: İstanbul. 1675 2. Makale Akın, G., (1988), “Türk Oturma Kültürü Bağlamında Topkapı Sarayı’nda Hükümdar Sergilemesi” Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık III, 7-22. Ateş, A., (1954), “Farsça Eski Bir Varka ve Gülşah Mesnevisi”, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, (5), 33-50 Esin, E., (1969), “And The Cup Rites in Inner-Asian and Turkish Art”, Forschungen Zur Knust Asiens, 225. -----, (1969-70), “Bağdaş ve Çökmek: Türk Töresinde İki Oturuş Şeklinin Kadîm İkonografisi”, Sanat Tarihi Yıllığı III, 231-242. -----, (1970), “Ay Bitiği” The Court Attendants in Turkish Iconograhpy”, Central Asiatic Journal, 1-3 (14), 78-117. Mülayim, S., (1989), “Selçuklu Sanatında İnsan Figürünün İkonografik Kaynağı”, Antalya III. Selçuklu Semineri, Bildiriler, 91-103. Roux, J. P., (1982), “La Coupe”, Études D’Iconographie Islamique Cahiers Turcica, 83-107. Seyidof, M., (1982), “Altın Muharib’in Soy Etnik Tarihi Hakkında”, Kardaş Edebiyatlar, (3), 43. Ünver, S., (1972), “Anadolu Selçuklu Hanedanı Tahtları Üzerine”, VII. Türk Tarih Kongresi Bildiriler Kitabı, 404-412. 1676 1677 İLK İSLAMÎ DÖNEMDE ERMENİLER İPEK, Ali* TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Müslüman-Ermeni münasebetleri ilk İslamî fetihlerle başlamış oldu. Ermeniye’nin fethi, iki toplumun bir arada yaşamasını sağladı. Bu süreçte Ermeniler’e önemli imkânlar verildi: Vergide kolaylık gösterildi; canları, malları koruma altına alındı; dinlerine, ibadetlerine, mabetlerine dokunulmadı; örfleri, âdetleri ve diğer sosyal yaşantılarında serbestlik tanındı. Ancak Ermeniler yine de her fırsatta İslâm hâkimiyetine karşı isyan hareketlerinde geri durmadılar. Bizanslıların desteğini alan bu toplum, düzenledikleri ani baskınlarla Müslümanların canlarına, mallarına kıydılar. İslâm orduları bu ayaklanmaları bastırmakta zor anlar yaşamış ve büyük kayıplar vermişlerdi. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Bagratuni, Ermeniler. ABSTRACT Armenian in the First Period of Islam The interaction between Muslims and Armenians first started with Islamic conquests. The conquest of Armenia contributed two peoples to live together. And this process helped Armenians to have crucial opportunities. They were given privileges in taxation their lives and goods were protection. They weren’t under pressure because of their religion, prayer and religious places. They were free in their rituals, traditions and other social life conditions. However, they never stopped their temptation of uprising against Islamic ruling. This society getting to support of Byzantines, claimed the lives and goods of Muslims by unexpected attacks. Muslims troops had difficulties in settling these appraisals and lost many lives. Key Words: Azerbaijan, Bagratid, Armenians. --Toplumlar öteden beri birbiriyle tanışarak, anlaşarak ve kaynaşarak günümüze gelmişlerdir. Bazen bir savaş, bazen sel yahut kuraklıkların neden olduğu göçler, kimi zaman dinî veya millî muhtevalı akınlar ve kazanç maksatlı ticarî * Yrd. Doç. Dr., Kafkas Üniversite, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. KARS/TÜRKİYE. e-posta: [email protected] 1678 seferler, milletlerin tanışma bağları, buluşma noktaları olmuştur. Bu tanışmanın, buluşmanın en önemli ürünü ise, insanlık kültür ve medeniyetinin oluşması ve bütün dünyaya yayılması olarak tezahür etmiştir. Müslümanların Ermenilerle olan ilk karşılaşmaları da, İslâm ordularının akınları, fetih hareketleri sırasında yaşandı. İlk Halife Hz. Ebu Bekir döneminde (11-13/632-634) meydana gelen Yermük savaşında, Georgius komutasında bir Ermeni birliği de Bizans saflarında Müslümanlara karşı savaşmıştı.1Irak cephesinde meydana gelen Kâdisiyye olayı (l5/636-637), savaş hali de olsa, Müslman –Ermeni münasebetlerinin daha açık bir örneğini ortaya koyar. Çünkü Sâsânî başkomutanı Rustem’in ordusunda Muşel Mamikonien komutasında üç bin kişilik bir de Ermeni birliği vardı.2 İslâm ordularının bu ilk fetihleri sırasında Ermeniye’nin merkezi Dvin 5 Muharrem l9 (6 Ekim 640) tarihinde Müslümanların eline geçti.3 Savaş hâli Müslüman-Ermeni münasebetlerinin en yoğun safhası, Hz. Osman dönemi (23-35/644-656) Ermeniye fetihlerinde yaşandı. İslâm orduları bu dönemde Azerbaycan’ın yanı sıra Ermeniye’nin de yaklaşık tamamını fethederek, İslâm hâkimiyetine aldılar.4 Bölgede Dvin, Müslüman valilerin idare merkezi oldu.5 Bu durum her iki topluma birbirini daha yakından tanıma imkânını sağladı. Nitekim Doğu Ermenileri komutanı Patrik Theodoros Rştuni, Müslümanlarla anlaşarak (653), İslâm ordularının yanında yer aldı.6 Müslümanlara olan bağlılığıyla tanınan Rştuni, Şam valisi Muâviye b. Ebî Süfyan’ın Halife Osman’a teklifiyle Arran, Gürcistan, Siuni (Karabağ) ve Derbend’e kadar Kafkas şehirleri umum hâkimliğine tayin edilmek suretiyle, aradaki bağlar daha pekiştirilmiş oldu.7 Müslüman halkın başta Tiflis, Ahlat, Dvin, Malazgirt, Erciş, Nahçıvan ve Erzurum gibi merkezlerde yerleşmesi,8 iki toplumun kaynaşmasını, sosyal Fayiz Necîb İskender, el-Müslimûn ve’l-Bızıntıyyûn ve’l-Ermen fî Zav’i Kitâbâti’l-Müerrih el-Ermenî el-Muâsır Sebéos, Kahire l993, s. 26. 2 Sebéos, Histoire D’Heraclius, Çev.: F. Macler, Paris l904, s. 119; Abbâs Şuşterî, (Mihrîn), İrannâme yâ Kârnâme-i İraniyân Der Asr-i Sâsâniyân, Tahran l342, s. 336. 3 Movses Dasxuransci, The Histary of the Caucasian Albanians, İngilizce’ye Çev.: C.L.F. Dowsett, London, s. 207. 4 Belâzurî, Ahmed b. Yahya, Fütûhu’l-Buldân, nşr. A. Enis et-Tabba’-Ö. Enis et-Tabba’, Beyrut l407/l987, s. 277; İbnü’l-Fakîh, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed, Kitâbu’l-Buldân, Neşr.: M. J. De Goeje, Leiden 1302, s. 288; H. A. Manandian, “Les Invasions Arabeés en Ermenie”, Byzantion, XVII (l948), Vaduz l964, s. 185; K. L. Astarciyan, Târîhu’l-Ümmeti’l-Ermeniyye, Musul 1951, s. 163. 5 İstahrî, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, nşr. M. Câbir, Kahire 1961, s. 110; İbn Havkal, Ebû’l-Kasım en-Nusaybî, Kitâbu Sûreti’l-Arz, Beyrut, t.y., s. 294; W. Barthold, Tezkire-i Coğrafya-yı Târîh-i İran, Farsça. Çev.: Hamza Serdâdver, Tahran 1308, s. 278. 6 J. Laurent, L’Arménie Entre Byzance Et L’Islam, Paris 1919, s. 33; Astarciyan, s. 164. 7 Astarciyan, s. 164; Fayiz Necîb İskender, El-Fütûhâtu’l-İslâmiyye li Bilâdi’l-Kürc, İskenderiye 1988, s. 60. 8 H. A. Manandian, The Trade and Cities of Armenia in Relation to Ancient World Trade, ed. N.G. Garsoian, Lisbon 1965, s. 133; Edîb es-Seyyid, Ermîniyye fi’t-Târîri’l-Arabî, Halep 1972, s. 78. 1 1679 hayatın gelişmesini sağladı. Böylece İslâm kültür ve medeniyeti Ermeniler üzerinde yansımaya başladı. Ermeniler giysileri, âdetleri ve ahlaklarında bile artık Müslümanlar gibi yaşıyorlardı.9 Dolayısıyla bu ilk fetihlerle Ermeni toplumu için yeni bir dönem başlamış oldu. Bu topluma daha önce Bizanslılar ve Sâsânîlerden görmedikleri haklar da tanınmıştı10 Müslümanlarla imzalanan barış şartlarına göre, Ermenilerin can, mal emniyetleri sağlanacak, din, ibadet, örf ve âdetlerinde istedikleri gibi yaşamakta serbest olacaklar, Kiliselerine, mabetlerine dokunulmayacaktı.11 Bir başka değerlendirmeye göre de Ermeniler, altı yıl cizye ve haraç ödemeyecekler, bu sürenin bitiminde ise kendi istekleri ve güçleri nispetinde ödemede bulunacaklar, kalelerine Müslümanlar tarafından Kur’an öğretici ve zabıta gönderilmeyecek, ancak on beş bin kişilik bir güçle Ermeniye’nin savunmasında Müslümanların yanında yer alacaklar, fakat bunlar Suriye’ye gönderilmeyeceklerdi.12 Bu bakımdan Ermeniler bundan sonra Müslümanları, “ Bizanslılardan çok daha müsamahalı ve fethettikleri şehirlerin sakinlerine dinlerini yaşama hürriyeti veriyorlar”13 şeklinde tanımışlardı. Ermeniler, artık Bizanslıların teklif yahut tehditlerini geri çeviriyorlardı.14 Ermenilerin İslâm hâkimiyetine bağlılık göstermelerinde belki en önemli etken, din hürriyetinin verilmesi ve vergi kolaylığının getirilmesiydi.15 Bütün bunlara rağmen Thodoros Rştuni’nin ölümünden sonra (658), Müslümanlar tarafından bunun yerine getirilen Hamazasp Mamikonien, İslâm devletinin içinde bulunduğu bir kısım rahatsızlıkları fırsat bilerek, idaresine verilen yerlerde Bizans hâkimiyetini ilan etti.16 Esasen Ermenilerin İslâm hâkimiyetinden bir sıkıntıları yoktu, refah içinde yaşıyorlardı.17 Fakat bu dönemde Müslümanlar arasındaki rahatsızlık Ermenileri, hâlâ güçlü gördükleri, belki korktukları için Bizanslıların yanına itmiş oldu. Gerçi bu durum fazla uzun sürmemiş, Muâviye b. İbî Süfyan’ın tek başına hilafete geçişiyle (661) son bulmuştu.18 Fayiz Necîb İskender, Ermîniyye Beyne’l-Bızıntıyyîn ve’l-Etrâk es-Selâcika fi Musannefi Aristakeés de Lastivert, İskenderiye 1983, s. 28; Sâbir Muhammed Deyâb Hüseyin, Ermîniyye mine’l-Fethi’l-İslâmî İle’l-Müstehilli’l-Karni’l-Hamîs el-Hicrî, Mısır 1978, s. 155. 10 Ohanis İbrahim Adamyân, “Muâviye ve’l-Ermen”, El-Hadîs, yıl: 26, Sayı: 2, Halep 1952, s. 118. 11 Bkz.: Belâzurî, Fütûh, s. 282. 12 Astarciyan, s. 164. 13 F. Necîb, El-Müslimûn, s. 53. 14 Agapyus b. Konstantîn el-Menbicî, El-Müntahab Min Târîhi’l-Menbicî, Nşr.: A. D. Ömer Abdüsselam Tedmürî, Lübnan t.y., s. 58. 15 Sebéos, XXXV, s. 133. 16 Gévond, Histoire Des Guerres Et Des Conquetes Des Arabes Armenie, Ermeniceden Fransızcaya çeviren: Garabed V. Chahnazarian, Paris 1856s. 14; R. Grousset, Histoire De L’Arménie, Paris 1947, s. 305; F. Necîb, El-Fütûhât, s. 65. 17 Gévond, s. 14. 18 Aynı eser, s. 12-13 9 1680 Muâviye Dönemi (41-60/661-680), Müslüman-Ermeni münasebetlerinin en olumlu ve verimli olduğu bir zamandır. Ermeniler de 661-680 yılları arasında en huzurlu, sükûnetli ve en parlak bir devirlerini yaşamışlardı.19 Bu dönem bölgede sürdürülen imar faaliyetleri sonucu, başta Dvin olmak üzere birçok şehir mamur hâle getirildi.20 Ancak Ermeniye bundan sonra Ermeni isyanlarına sahne oldu. Ermeniler, Müslümanlar arasındaki iç mücadeleleri fırsat bilmişlerdi. Böylesi fırsatları iyi değerlendiren bu toplum, Bizans İmparatorluğu’nun zaafa uğradığı zaman da Müslümanların yanında yer alıyorlardı.21 Ermeni isyanlarının, dolayısıyla Müslüman-Ermeni münasebetlerinin bozulmasının arkasında çoğu zaman Bizanslılar duruyorlardı. Çünkü Ermeniye, İmparatorluk topraklarına doğudan gelebilecek saldırılara karşı bir kale konumunda idi. Buranın elden çıkması, İmparatorluk için tehlike arzediyordu.22 Bunun için Bizanslılar ne Ermeniye ve ne de Ermenilerden vazgeçiyorlardı. İslâm orduları, çıkan Ermeni isyanlarını bastırmakta zaman zaman çok zor durumlarda kalmış ve önemli de kayıplar vermişlerdi. Bizans-Ermeni ittifakı, Ermeniye’de büyük ölçüde bir de tahribat sergilemişti.23 Dönemin Emevî halifesi Abdülmelik (65-86/685-705) tarafından Ermeniye valiliğine görevlendirilen Muhammed b. Mervan, bu Ermeni ayaklanmalarını güçlükle bastırabilmişti.24 Bizanslıları yanlarına alan Ermeniler, bu isyan hareketleriyle İslâm hâkimiyetinden çıkarak bağımsızlık düşüncelerini gerçekleştirmek,25 kendilerince istenmeyen adam olan valiyi bölgeden uzaklaştırarak, Müslüman varlığına son vermek istiyorlardı.26 Bizanslılar ise, belki görünmez yönüyle, bölgede hem yeniden hâkimiyet kurmak ve hem de mezheplerini benimsetmek siyasetini güdüyorlardı.27 Buna karşılık İslâm orduları başından beri Ermenileri hem Bizans baskısı ve hem de Hazar saldırılarına karşı korumuşlardı.28 Nitekim, bir dönem (720-724) Hazar saldırıları karşısında zor durumda kalan Ermenilerin yardımına Mervan b. Muhammed koşmuştu. Halife Hişam tarafından Azerbaycan, Ermeniye ve el-Cezîre Valiliği’ne görevlendirilen Mervan b. Bkz.: Belâzurî, Fütûh, s. 288; Yakût el-Hamevî, Şihâbuddin Ebû Abdullah, Mu’cemu’l-Buldân, Beyrut 1955, V, 286. 20 Belâzurî, Fütûh, s. 288; Manandian, The Trade, s. 133. 21 Gévond, s. 16-18; Grousset, s. 308; F. Necîb, el-Fütûhât, s. 72. 22 F. Necîb, El-Müslimûn, s. 133. 23 Gévond, s. 16-117; Grousset, s. 307; Abdülmün’im Mâcid, Et-Târîhu’s-Siyasî Li’d-Devleti’lArabiyye, Mısır 1956, II, 174. 24 Gévond, s. 19; Astarciyan, s. 165. 25 Bkz.: H. Pasdermaciyan, Târîh-i Ermenistan, Farçaya Çeviren: Muhammed Kadî, y.y., 1369, s. 183; M. Ziya Bunyatov, Azerbaycan, VII-IX. Asırlarda, Bakü 1989, s. 200. 26 İbnü’l-Fakîh, Buldân, s. 294. 27 Bkz.: Gévond, s. 16-17; Astarciyan, s. 164; Grousset, s. 307. 28 Gévond, s. 30; Laurent, s. 15, 33; Grousset, s. 307. 19 1681 Muhammed, Hazarları Güney Kafkaslardan çıkarmak suretiyle, bölgede İslâm hâkimiyetini yeniden sağlama almış, Ermenileri ve diğer halkları da rahatlatmıştı.29 Bu bakımdan Ermeniler, Mervan b. Muhammed’in Dvin’e girişini (732) coşkuyla karşılamışlardı. Mervan b. Muhammed de, Ermenilere karşı sevgi göstermiş ve Aşot Bagratuni’yi Ermeniye hâkimi tayin ederek, Halife adına kendisine Patrik unvanını vermişti.30 Muhammed b. Mervan, bundan sonra Hazarlara karşı birlikte verilen savaşlarda elde edilen ganimetlerden bir bölümünü de Ermenilere veriyordu.31 Emevîler’in bu son zamanlarında, vali Mervan b. Muhammed’in de becerili idaresi sonucu, Ermenilerle ve özellikle de Bagratuni ailesiyle önemli bir yaklaşım ve anlaşma olmuştu. Bu bakımdan Bagratuniler, Abbasî hareketlerine karşı Emevîlerin yanında yer almışlardı.32 Bu durum Abbasîlerin, Emevîlerin yıkılışıyla Bagratunilere karşı soğuk bir tutum içine girmelerine neden oldu.33 Abbasîler, Ermeni Mamikonien ailesine yaklaşarak, bunların güçlenmelerini ve Bagratunilere ait yerleri almalarıyla birbirleriyle mücadele içine girmelerini planlıyorlardı.34 Fakat bu durumun farkına varan Ermeni ümerası, aralarında birlik sağlayarak, Abbasîlere karşı isyan hareketi başlatmış oldular. Esas itibarıyla bu ayaklanmanın da hedefi, İslâm hâkimiyetinden çıkmak ve bağımsız bir duruma gelmekti.35 Çıkan Ermeni isyanları üzerine, ilk Abbasî halifesi Ebu’l-Abbas, kardeşi Ebû Ca’fer Mansur’u Azerbaycan, Ermeniye ve el-Cezîre valiliğine görevlendirdi.36 Bazı kayıtlardan bu dönem Ermeni isyanlarının daha geniş çapta olduğu anlaşılıyor.37 Hilâfet ordusu karşısında yenilgiye uğrayan Ermeni ümerası Gürcistan’ın Kartli bölgesine sığınmışlardı.38 Ebû Ca’fer Mansur, Ermeniye’den ayrıldıktan sonra (754) Ermeni isyanları yeniden ve daha yoğun bir şekilde ortaya çıktı. Bu sefer Ermeniler, Vali Yezid b. Useyd es-Sülemî’nin kötü muamelesi ve ağır vergi yükünü bahane ederek ayaklanmışlardı.39 Ancak, Mansur’un bölgeden ayrılması bir fırsattı ve belki de Ermeniler bunu değerlendirmek istemişlerdi. Belâzurî, Fütûh, s. 292; Abdülmün’im, Et-Târîh, II, 299. F. Macler, “Armenia”, The Cambridge Medieval History, Cambridge 1927, IV, 156; Pasdermaciyan, s. 154. 31 Astarciyan, s. 166. 32 Astarciyan, s. 166; Sâbir, Ermîniyye, s. 57. 33 F. Necîb, Ermîniyye, s. 19. 34 F. Macler, The Cambridge, IV, 158. 35 Sâbir, Ermîniyye, Mukaddime, m. 36 İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed, El-Kâmil fi’t-Târîh, J. Tornberg, Beyrut 1982, V, 445; Astarciyan, s. 166. 37 Bkz.: Astarciyan, s. 166. 38 F. Necîb, El-Fütûhât, s. 82. 39 Astarciyan, s. 166; Pasdermaciyan, s. 154. 29 30 1682 Mansur’un hilafeti döneminde de (136-158/754-775) Ermeni isyanları durmak bilmedi. Ermeniye valileri sık sık değiştiriliyor ve bunlardan her biri Ermenileri memnun edecek kolaylıklar sağlamak yönünde gayret göstermelerine40 rağmen, bu toplumu memnun edememişlerdi. Ermeniler, kendilerine sağlanan bu imkânları âdeta görmüyorlar, bilhassa Ermeni toprak ağaları, saltanatları ellerinden çıktığı için, İslâm hâkimiyetini hiç hazmedemiyorlardı.41 Bazen Ermeniye valilerinin yanlış tutumlarının,42 ama daha çok İslâm hâkimiyetini kabullenememenin ve her fırsatta bundan kurtuluş yollarını aramanın ortaya çıkardığı Ermeni ayaklanmaları, çok sayıda Müslüman kanına, kıyımına mal oldu. Bu isyanlarda öncelikle Ermeniye’nin farklı yerlerinde bulunan Müslüman görevliler birer birer Ermeniler tarafından katledildiler.43 Başta Dvin’de olmak üzere, Şirak bölgesindeki Kumayir kasabasında ve Erzurum’da bulunan Müslümanlar Ermeni kıyımına uğradılar.44 Ermeniler, ortaya koydukları isyan hareketleri ve Müslümanlara karşı giriştikleri kıyımlarda, o dönem de yalnız değillerdi, arkalarında başta Bizanslılar olmak üzere, Gürcüler ve başka toplumlar da yer almışlardı.45 Harun er-Reşîd, bu dönem Ermeni isyanları ve bunların Müslüman halka verdiği zararın önüne geçme yönünde yeni ve etkili bir siyaset yürüttü. Ermeniye’nin hilâfet için de stratejik bir önemi haiz olduğu ve buranın Bizans’ın eline geçmesinin büyük bir tehlike arzedeceği artık daha çok kavranmıştı.46 Buranın korunması için öncelikle bölgede hilâfetten kopmak isteyen Müslüman gurupları sindirmek ve Ermeni isyanlarını da bastırmak gerekiyordu.47 Harun er-Reşîd, gerek bölgedeki Müslüman rakip güçleri kendi aralarında zaafa uğratmayı ve gerekse Bagratuni Aşot Misaker’e, İslâm hâkimiyetine bağlı kalmak suretiyle, Krallık unvanını vererek, Ermeni rahatsızlığını bastırmak becerisini ortaya koydu. Halife, bu uygulamayla hem Bagratunilerle diğer Ermeni aileleri arasında denge kurmayı ve hem de Ermeniye’den Bizans ülkesine göçün önüne geçmeyi planlıyordu.48 İbnü’l-Fakîh, Buldân, s. 294. F. Necîb, Ermîniyye, s. 20. 42 Astarciyan, s. 166; Pasdermaciyan, s. 154. 43 Bkz.: Gévond, s. 135; Astarciyan, s. 166; Grousset, s. 325. 44 Bkz.: İbnü’l-Fakîh, Buldân, s. 394; Gévond, s. 133; Astarciyan, s. 167; Fayiz Necîb İskender, ElHayât el-İktisadiyye fî Ermîniyye İbâne’l-Fethi’l-İslâmî, İskenderiye 1988, s. 53, dipnot: 333. 45 Bkz.: Pasdermaciyan, s. 183-184; Grousset, s. 443; F. Necîb, El-Fütûhât, s. 82; Sâbir, Ermîniyye, Mukaddime, m. 46 F. Necîb, Ermîniyye, s. 20. 47 Aynı yer; Sâbir, Ermîniyye, s. 97, 101. 48 Bkz.: F. Macler, The Cambridge, IV, 158-159; F. Necîb, Ermîniyye, s. 20. 40 41 1683 Nitekim Harun er-Reşîd’in bu olumlu ve ılımlı siyaseti, meyvesini vermiş oldu. Ermeniler bu uygulama ve siyasetten memnun kalmışlardı. Ermeni tarihçileri de bu siyaseti yumuşak bir idare tarzı olarak değerlendirerek, bu dönem hilâfete karşı memnuniyetsizliğin kalmadığını, Ermeniye halkının refah ve sükûnet içinde yaşadığını kaydetmişlerdir.49 Ancak Harun er-Reşîd’in Ermenilere karşı yürüttüğü siyaset, ilerleyen zamanda bu toplumun yeni haklar talep etmeleri ve bağımsız bir Ermeni hâkimiyeti kurma yönelişlerine yol açması bakımından sıkıntılar çıkaracaktır.50 Harun er-Reşîd’ten sonra İslâm dünyasındaki iç kargaşa, Ermeni ayaklanmalarının yeniden ortaya çıkması ve hızlanmasına neden oldu. Daha önce hilâfet tarafından kendisine Krallık unvanı verilen Aşot Misaker ve yakın adamlarının öncülüğünde girişilen saldırılarla yeniden Müslüman kanı akıtılmağa başlanmıştı.51 Bunun üzerine Türk komutan Buğa el-Kebîr bölgeye gönderildi ise de (852), Ermeni hareketine kalıcı bir çözüm getirilemedi.52 Bilakis Bagratuni ailesi her gün biraz daha güçleniyor ve kendi düşünceleri yönündeki adımlarını sıklaştırıyordu. Bu sırada (861) kendi içinde iyice karışmış olan Abbasî devleti, Ermenilerle iyi ilişki kurma ve onları idareye yaklaştırma siyasetini tercih etmek zorunda kaldı.53 Bu düşünceden hareketle Bağdat’ta tutuklu bulunan Ermeni ümerası serbest bırakıldı.54 Ancak Ermeniye’ye dönen bu insanlar, hilâfete karşı ayaklanmakta gecikmeyerek bir kısım başarılar da elde etmiş oldular.55 IX. asrın ikinci yarısı, Bagratlı Büyük Aşot I öncülüğünde Ermeni birliğinin sağlandığı dönem oldu. I. Aşot (855-890), Dvin’deki Müslüman valiye bağlı olarak uzun süre Ermeni toplumunun idaresini yürüttü.56 Bu Ermeni prensi, akıllı ve ılımlı gidişatıyla idaresinde beğeni topladı. Aşot, hilâfet tarafından da “İşhanlar işhanı” unvanı ile Krallık tacına layık görüldü.57 Abbasî devleti ile iyi geçinen Aşot, Bizanslıları da ihmal etmemiş, bu devletle de ittifak kurma yoluna gitmişti.58 Böylece Aşot, iki devlet arasında denge kurmanın yanında, rakip güçlere karşı girişeceği mücadelelerde önemli de bir destek sağlamış oluyordu.59 Astarciyan, s. 169; Pasdermaciyan, s. 154. Bkz.: F. Necîb, Ermîniyye, s. 21; Sâbir, Ermîniyye, s. 98. 51 Bkz.: Şakir Mustafa, Mevsuâtu Düveli’l-Âlem el-İslâmî ve Ricalihâ, Beyrut 1993, I494; Sâbir, Ermîniyye, s. 85 52 M. Şakir, Mevsuât, I, 495; V. Minorsky, A History of Sharvan And Darband, Cambridge 1958, Arapça metin, s. 3. 53 F. Necîb, Ermîniyye, s. 22. 54 Aynı yer 55 Aynı yer 56 F. Nansen, Armenia And The Near East, London 1928, s. 261; Pasdermaciyan, s. 182. 57 Bkz.: A. A. Vasıliev, Bizans İmparatorluğu Tarihi, Çev.: A. M. Mansel, Ankara 1993, s. 397; Manandian, The Trade, s. 137; Pasdermaciyan, s. 181. 58 Bkz.: Vasiliev, Bizans, s. 397; Manandian, The Trade, s. 137. 59 Bkz.: F. Necîb, Ermîniyye, s. 24. 49 50 1684 Bu gayretler sonucu büyük ölçüde sağlanan Ermeni birliği, Müslümanlara karşı daha rahat bir bağımsızlık hareketi sürdürecek ve Ermeniler bu temeller üzerine iki asır en güçlü dönemlerini yaşayacaklardı.60 İslâm dünyasının içinde bulunduğu bölünmüşlük hali ve zor şartları da Ermenilerin lehine olacaktır. Nitekim Aşot’un ölümünden sonra yerine geçen oğlu I. Simbat (890) ve diğer prensler döneminde Ermeniler, Bizanslıların da yardımıyla, bazen bağımsız bir duruma gelmiş ve Müslümanlar zor anlar yaşamışlardır.61 Bilhassa bu süreçte (915-928) oluşturulan Ermeni çetelerinin düzenledikleri ani baskınlarla Müslümanların canlarına, mallarına kıyılmış, bulundukları merkezleri harabeye çevrilmişti.62 Manandian, The Trade, s. 137; F. Necîb, Ermîniyye, s. 24; M. Şakir, Mevsuât, I, 495; Bunyatov, Azerbaycan, s. 199. 61 Bu hususta geniş bilgi için Bkz.: A. İpek, “Azerbaycan’da Hüküm Sürmüş Bir Türk Hanedanı Sâcoğulları-Ermeni Münasebetleri-Muhammed el-Afşîn Dönemi (889-901)”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 21, 2004, s. 203-214. 62 Bkz.: A. İpek, “Azerbaycan’da Hüküm Sürmüş Bir Türk Hanedanı Sâcoğulları ile Ermeni Münasebetleri-Ebu’l-Kasım Yusuf Dönemi (901-927)”, Ekev Akademi Dergisi, yıl: 9, Sayı: 25, 2005, s. 189-200. 60 1685 ДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ В БАШКОРТОСТАНЕ В 1939-1959 ГГ.* İSYANGULOV, Ş. N./ИСЯНГУЛОВ, Ш. Н. R.F., BAŞKURDİSTAN/R.F., BASHKORTOSTAN /Р.Ф., БАШКОРТОСТАН Значительные изменения в демографическом развитии Башкортостана произошли в годы Великой Отечественной войны (1941–1945 гг.). Изменения в численности населения Башкирской АССР в 1939–1945 гг. (тыс. человек) показывает следующая таблица. Категории населения 1939 1941 1942 1943 1944 1945 Город Село Всего 540,3 2618,7 3159,0 604,4 2631,9 3236,3 737,1 2526,8 3263,9 773,2 2380,0 3153,2 782,7 2317,7 3100,4 712,0 2151,0 2863,0 С начала 1942 г. происходит сокращение численности населения Башкирии. При этом с 1941 по 1945 г. городское население Башкирской АССР увеличилось на 17,8 % (или на 107,6 тыс. человек). В результате вырос удельный вес горожан в составе населения. В Башкирской АССР удельный вес горожан в годы Великой Отечественной войны вырос с 18,7 % до 24,9 %. Сельское население Башкирской АССР за это время уменьшилось на 18,3 % (или на 480,9 тыс. человек). Соответственно удельный вес сельчан в составе населения Башкирской АССР уменьшился с 81,3 % до 75,1 %. Так, за 1941 г. сельское население Башкирской АССР – сократилось – на 4 %, за 1942 г. – на 5,8 %. Лишь за 2 года (1943–1944 гг.) в Башкирской АССР численность мужчин на селе уменьшилось на 16,9 процента, женщин – на 11,1 %. За тот же период численность трудоспособных мужчин от 16 до 54 лет сократилось на 8,5 процента, трудоспособных женщин – на 10,9 % (Исянгулов, 2005; 65). Вообще удельный вес мужчин в численности сельского населения Башкирской АССР уменьшился с 47,2 % до 37,5 %. Значительно сократилось количество трудоспособных селян в годы войны. В предвоенные годы ситуация с рождаемостью была достаточно благоприятной. Общий коэффициент рождаемости в 1940 г. в Башкирской АССР составил 37,0 ‰. В годы войны рождаемость значительно сократилась. Рождаемость в Башкортостане в 1940–1945 гг. показывает следующая таблица (тыс. человек). * Работа выполнена при поддержке РГНФ, проект № 06-01-84101 а/У. 1686 категория поселения 1940 1941 1942 1943 1944 1945 Город Село Все 18,6 101,0 119,6 18,5 86,1 104,6 13,3 62,5 75,8 9,3 30,8 40,1 7,6 22,7 30,3 11,5 27,9 39,4 С 1941 по 1944 г. продолжалось неуклонное сокращение рождаемости. В Башкирской АССР рождаемость к 1944 г. по сравнению с 1940 г. уменьшилась в 4 раза (в том числе в городе – в 2,5 раза, в деревне – в 4,5 раза). Следующая таблица показывает общие коэффициенты рождаемости в Башкортостане в 1940–1945 гг. (на 1 тыс. человек). Категория поселения 1940 1941 1942 1943 1944 1945 Город Село Все 31,7 38,2 37,0 27,5 33,4 32,2 17,1 24,5 22,8 11,6 12,6 12,4 10,1 10,2 10,2 16,2 13,7 14,3 Если в 1940 г. рождаемость в Башкирской АССР являлась высокой, то в 1943-1945 гг. была уже низкой. В 1940–1944 гг. коэффициент рождаемости в деревне был выше, чем в городе. Другим важнейшим фактором воспроизводства является смертность населения. Следующая таблица показывает количество умерших в Башкирии в 1940-1945 гг. (тыс. человек). Категории поселения 1940 1941 1942 1943 1944 1945 Город Село Всего 14,9 62,6 77,5 13,6 51,1 64,7 17,4 48,9 66,3 15,2 34,0 49,2 12,5 48,3 60,8 8,5 20,7 29,2 В Башкирской АССР в 1944 г. число умерших увеличилось на 42,1 % по сравнению с 1943 г. В 1945 г. происходит значительное сокращение смертности – на 57,1 %. Вообще за 1945 г. по сравнению с 1940 г. смертность в Башкирской АССР уменьшилась в 2,7 раза (в городе – в 1,8 раза, в деревне – в 3,0 раза). В Башкирской АССР в городах в годы войны смертность была выше, чем в деревне. Наиболее высокие показатели смертности отмечены в 1942 и 1944 гг. В довоенные годы особенно высокими оставались показатели детской смертности. Например, в СССР удельный вес детей, умерших в возрасте до 1 года, в общей смертности населения в 1939 г. составила 35,4 %, в РСФСР 1687 – 36,5 % (Жиромская, 2001; 23). В Башкирской АССР в 1940 г. в общей смертности дети до 1 года по республике составляли 35 %, от 1 года до 4 лет – 28 %, население старше 60 лет – 14 %, остальные – 23 %. Следующая таблица показывает общую и детскую смертность в Башкирской АССР в 1939–1945 гг. Из этих данных видно, что к 1944 г. удельный вес детской смертности в общей смертности населения снизился с 41,6 % до 4,3 %, то есть почти в 10 раз, в том числе в деревне – в 11,5 раза, в городе – в 5,8 раза. Здесь несомненную роль сыграло снижение рождаемости в годы войны. умерло, человек годы всего город село 1939 67420 11331 1940 77543 1941 умерло детей в возрасте до 1 года, человек всего город село абс % абс % абс % 56089 28036 41,6 4285 37,8 23751 42,4 14885 62658 27386 35,3 5182 34,8 22204 35,4 64715 13612 51103 18666 28,8 3864 28,4 14802 29,0 1942 66304 17452 48852 16022 24,2 3581 20,5 12441 25,5 1943 49180 15229 33951 5612 11,4 1615 10,6 3997 11,8 1944 60811 12477 48334 2607 4,3 811 6,5 1796 3,7 1945 29256 8523 20733 2242 7,7 860 10,1 1382 6,7 Г. Е. Корнилов считает, что решающее влияние на снижение детской смертности оказали: большая работа органов здравоохранения, широкое внедрение в лечебную практику сульфаниламидных препаратов. При этом, по его мнению, последний фактор в условиях уральской деревни не играл решающей роли (Корнилов, 1993: 71-72). Несомненную роль сыграло постановление СНК СССР “О мероприятиях по улучшению работы органов Наркомздрава и детских учреждений по медицинскому обслуживанию детей и усилению питания нуждающихся детей”, принятое в октябре 1942 г. Все эти меры способствовали сокращению заболеваемости детей острозаразными и желудочно-кишечными болезнями и снижению младенческой смертности. В 1944 г. в Башкирской АССР медицинской помощью при родах было охвачено 53,2 % рожениц, в 1945 г. – 62,9 % (Исянгулов, 2004; 173).По нашему мнению, преуменьшать значение роли медицинских органов в снижении детской смертности все же не стоит. Фактом является то, что в годы Великой Отечественной войны смертность среди детей до 1 года значительно снизилась. У нас имеется данные по причинам смертности по городским поселениям Башкирской АССР за 1940, 1945 гг. (человек). 1688 причины смертности (заболевания) 1940 г. 1945 г. абс % абс % инфекционные, всего 5094 34 1842 22 в т.ч. дизентерия 637 4 85 1 в т.ч. туберкулез 1995 13 1389 16 рак и др. злокачественные новообразования 417 3 307 4 болезни нервной системы 538 4 265 3 болезни органов кровообращения 759 5 1042 12 воспаление легких 2758 19 934 11 болезни органов пищеварения, полости рта и зубов 2441 16 636 7 болезни новорожденных до 1 месяца 325 2 81 1 травмы и отравления 490 3 534 6 прочие болезни 2063 14 2882 34 всего 14885 100 8523 100 По мнению Р. Р. Хисамутдиновой, наиболее распространенной болезнью в уральской деревне была так называемая септическая ангина. Причиной данного заболевания было употребление в пищу перезимовавших под снегом злаков (Хисамутдинова, 2005: 170-171). Однако происхождение этой болезни так и не было выяснено до конца. Пик заболевания пришелся на 1944 г. Заболевания септической ангиной начались в конце апреля 1944 г. и достигли максимального развития в середине мая. Септическая ангина охватила 58 районов Башкирской АССР из 62. Особенно пораженными оказались Илишевский, Чекмагушевский, Стерлибашевский, Альшеевский, Дюртюлинский, Бузовьязовский и другие районы. На 26 мая 1944 г., по докладной Л. П. Берия, в Башкирской АССР от септической ангины болело 17807 человек, умерло – 6633 (Исянгулов, 2005; 66). К середине июля 1944 г. удалось переломить ситуацию. К этому времени септической ангиной переболело 25277 человек, умерло – 8465. Значительной была заболеваемость населения и другими болезнями. Например, в Башкирской АССР в 1945 г. было зарегистрировано 3663 случая заболеваний сыпным тифом (в 5,4 раза больше, чем в 1940 г.), 51191 – малярией. В Башкирской АССР убыль населения имела место в 1942 г. лишь в городах. Естественная убыль населения была выше в деревне лишь в 1944 г. В 1945 г. естественный прирост становится вновь положительным. 1689 Приводим сведения по естественному приросту населения Башкирской АССР в 1940-1945 гг. Категория поселения 1940 1941 1942 1943 1944 1945 Город Село Всего 6,4 14,5 13,0 7,2 13,6 12,3 -5,4 5,4 2,9 -7,5 -1,3 -2,8 -6,5 -11,4 -10,2 4,2 3,5 3,7 В годы Великой Отечественной войны происходит значительное снижение количества бракосочетаний. Оказал влияние уход мужчин в армию. Еще в 1930-е гг. в государственной политике в области семьи и брака произошли важные изменения. В июне 1936 г. были запрещены аборты, усложнилась процедура разводов. Развод перестал считаться частным делом граждан. Начинается складывание этакратического брачного порядка. Право на брак постепенно превращается в обязанность. 8 июля 1944 г. вышел Указ Президиума Верховного Совета СССР “Об” увеличении государственной помощи беременным женщинам, многодетным и одиноким матерям, усилении охраны материнства и детства”, об установлении почетного звания “Мать-героиня” и учреждении ордена “Материнская слава” и медали “Медаль материнства”. Отныне признавались лишь зарегистрированные в ЗАГС браки, появилось понятие “внебрачные дети”. Дело в том, что в годы войны распространился институт так называемых “полевых” жен, значительно увеличилась заболеваемость взрослого населения венерическими заболеваниями. Например, по Башкирской АССР в 1946 г. заболеваемость сифилисом по сравнению с 1940 г. увеличилась в 8 раз, в том числе первичным сифилисом – в 30 раз. В результате количество разводов к 1945 г. снизилось практически до минимума. В Башкирской АССР в 1945 г. было зарегистрировано всего 20 разводов. К 1945 г. начинается рост и количества бракосочетаний. Башкортостан в годы Великой Отечественной войны принял значительное количество эвакуированных. По количеству эвакуированного населения в научной литературе приводятся различные цифры. К началу 1942 г., по сведениям Г. Е. Корнилова, здесь находилось 262,3 тыс. эвакуированных (Корнилов, 1993: 99). По данным же Т.Х. Ахмадиева, в Башкирской АССР на 1 января 1942 г. было 278170 человек эвакуированных (Ахмадиев, 1984; 245). Большинство эвакуированных было привлечено к трудовой деятельности. В 1943 г. началась реэвакуация населения. Также в Башкортостане в годы войны было сосредоточено определенное количество спецконтингента. Некоторые ее категории существовали здесь еще в довоенный период. Например, в октябре 1941 г. в Башкирской АССР имелось 11144 трудпоселенца (бывших кулаков). В 1942 г. некоторые 1690 трудпоселенцы были мобилизованы в армию. К началу 1944 г. в республике оставалось 9107 трудпоселенца (Земсков, 2005: 98–99, 106). В 1943-1944 гг. появились новые категории спецконтингента: спецпереселенцы из Крымской АССР. Например, 21 июня 1944 г. в Башкирскую АССР из Крыма прибыло 5727 человек спецпереселенцев (Бугай, Коцонис, 1999: 87). На 1 апреля 1945 г. в Башкирской АССР находилось 16233 спецпереселенца. Кроме того, в республике находилось значительное количество заключенных, военнопленных, интернированных, мобилизованных немцев. На 1 июля 1945 г. в Башкирской АССР насчитывалось 4484 человека мобилизованных немцев (Григорьев, 2002: 105). Во многом бытовые условия для всех категорий спецконтингента были неудовлетворительными. К концу войны количество спецконтингента увеличилось. Значительное влияние на механическое движение населения в годы Великой Отечественной войны оказывали массовый призыв и мобилизация мужчин в армию. Например, всего за годы Великой Отечественной войны из Башкирской АССР было мобилизовано в армию 575019 человек. Всего же в годы второй мировой войны было призвано и мобилизовано примерно 700 тысяч человек, или около четверти населения. Потери республики в ходе второй мировой войны составили более 312 тысяч человек (Бикмеев, 2000; 313–316). В годы войны также происходила мобилизация населения в промышленность и строительство (“трудовая армия”). Законодательной основой этого явления стал Указ Президиума Верховного Совета СССР от 13 февраля 1942 г. Например, всего по Башкирии за 1942–1945 гг. для работы в промышленности было мобилизовано 153190 человек (Формирование, 1971; 238). В основном были мобилизованы сельские жители. Так, в 19431945 гг. сельские жители составляли 94,1 процента мобилизованных в промышленность. Таким образом, в годы Великой Отечественной войны на структуру и состав населения влияли различные факторы. Все они прямо или косвенно были связаны с войной. Значительное влияние на динамику населения оказывала государственная политика в области трудовых отношений, семьи и брака. Прежде всего, в годы войны для населения Башкирской АССР, как и для других регионов страны, были характерны: повышенная миграционная активность (в том числе организованного и насильственного порядка), падение уровня рождаемости, общее снижение количества населения. На динамику населения в послевоенные годы (1945-1959 гг.) влияли также многочисленные факторы. Если в 1939 г. численность населения республики 1691 составляла 3157 тысяч человек, то в 1945 г. – 2863 тыс., в 1950 г. – 2731, в 1959 г. – 3340. К 1950 г. население Башкирской АССР по сравнению с 1945 г. уменьшилось на 4,6 %. В 1950-1959 гг. происходит довольно значительный рост населения. За это время население республики выросло на 22,3 %. За 1945-1959 гг. население Башкирской АССР увеличилось на 16,7 %. За 1945-1959 гг. городское население Башкирской АССР выросло на 79,9 %. Если в 1945 г. удельный вес городского населения составлял 24,9 %, то в 1959 г. – уже 38,3 %. В то же время сельское население Башкирской АССР уменьшилось на 4,2 %. Для послевоенных лет характерен значительный рост рождаемости. Следующая таблица показывает динамику рождений в Башкирской АССР в 1946-1959 гг. (тыс. человек). годы город село итого абс % абс % 1946 19,5 26,5 54,0 73,5 73,5 1947 21,2 26,1 60,0 73,9 81,2 1948 18,5 26,1 52,4 73,9 70,9 1949 25,3 27,0 68,3 73,0 93,6 1950 25,9 29,9 60,8 70,1 86,7 1951 30,3 31,6 65,7 68,4 96,0 1952 31,5 31,4 68,8 68,6 100,3 1953 32,1 34,0 62,4 66,0 94,5 1954 35,6 34,2 68,4 65,8 104,0 1955 34,3 33,2 69,0 66,8 103,3 1956 33,3 32,5 69,1 67,5 102,4 1957 35,8 32,5 74,5 67,5 110,3 1958 36,7 32,9 74,7 67,1 111,4 1959 35,5 32,4 74,1 67,6 109,6 1960 36,3 32,1 76,9 67,9 113,2 В 1946 г. в Башкирской АССР число рождений выросло по сравнению с предыдущим годом на 86,6 %, в 1950 г. – более чем в два раза. На селе уже в 1946 г. рождаемость по сравнению с 1945 г. увеличилась почти в два раза, в городе – на 70 %. В дальнейшем рост происходил несколько медленнее. К 1960 г. число рождений по сравнению с 1950 г. выросло на 30,6 %, достигнув 1692 113,2 тыс. Это был пик рождаемости в послевоенной истории Башкирии. Однако довоенный подъем рождаемости, отмеченный в 1939 г., когда родилось 150,4 тыс. человек, так и не был достигнут. После 1960 г. число рождений в Башкирской АССР неуклонно сокращалось. В первые послевоенные годы в Башкирии происходит значительный рост коэффициента рождаемости. В 1946 г. по сравнению с предыдущим годом он повысился на 73,3 % и составил 26 ‰, а в 1947 г. достиг 30 ‰. В последующие годы он вырос незначительно, оставаясь практически на одном уровне. Значительное снижение коэффициента рождаемости стало фактом уже после 1960 г. В первые послевоенные годы уровень рождаемости в городе был выше, чем в деревне. Однако к 1955 г. деревня Башкирской АССР (уже на многие годы) обогнала город по данному показателю. Таким образом, для послевоенных лет (1945–1959) была характерна высокая рождаемость. Ее уровень в первые послевоенные годы была более высокой в городских поселениях, нежели в сельской местности. В первой половине 1950-х гг. ситуация изменилась. Несмотря на высокую рождаемость в регионе имели место факторы, влияющие на нее отрицательно. Прежде всего, отмечался рост абортов. Лишь в 1950 г. по Башкирской АССР количество абортов по сравнению с 1949 г. возросло в 3 раза. Однако стремительный рост количества абортов происходит во второй половине 1950-х гг. К 1960 г. число абортов по сравнению с 1949 г. в Башкирской АССР возросло в 25 раз, по сравнению с 1953 г. – в 6 раз и достигло 101980 случаев. Особенно большое число абортов производилось в городах. В 1953 г. на каждые 100 родов в городах республики приходилось 46 абортов, в 1954 г. – 43. В 1953 г. в городах производилось 76 % всех абортов, в 1956 г. – 75 %, в 1960 г. – 70,1 %. Более 70 % абортов в городах были неустановленного характера или “криминальными”, в деревнях – около 60 %. Другим фактором динамики населения в послевоенные годы становится значительное снижение смертности, особенно младенческой. В Башкирской АССР смертность в 1946 г. по сравнению с 1945 г. снизилась на 8,9 %. Однако в связи с голодом в 1947 г. она вновь повышается на 35,2 %, в том числе в городе – на 46,6 %, в деревне – на 30,9 %. В 1948 г. вновь снижается на 10,5 %, при этом в городе – на 16,8 %, в деревне – на 7,9 %. В дальнейшем смертность имела тенденцию небольшого снижения. Следующая таблица показывает динамику смертности населения Башкирской АССР в 1946-1959 гг. (тыс. человек). 1693 годы город село итого 1946 7,3 19,4 26,7 1947 10,7 25,4 36,1 1948 8,9 23,4 32,3 1949 8,5 22,0 30,5 1950 9,1 22,2 31,3 1953 10,1 21,6 31,7 1955 9,2 20,4 29,6 1959 8,5 18,2 26,7 В расчете на 1000 человек в Башкирской АССР в 1947 г. смертность по сравнению с 1945 г. увеличилась лишь на 21,8 %, составив 13,4 ‰. Смертность в городских поселениях в 1945-1950 гг. была выше чем в деревне на 2-3 ‰. Но уже в 1955 г. смертность в сельской местности стала превышать аналогичные показатели в городе. Если в 1950 г. она в городе составляла 12 ‰, в деревне – 10, то в 1955 г. – 8 и 10 соответственно. Снижение смертности происходило, прежде всего, за счет уменьшения детской смертности. Смертность детей в возрасте до 1 года по Башкирской АССР в 1945 г. по сравнению с 1940 г. снизилась в 3,5 раза. К 1950 г. она повысилась до 90 детей на 1000 родившихся, то есть более чем в 1,5 раза по сравнению с 1945 г. В дальнейшем она постепенно снижалась, достигнув в 1956 г. вновь уровня 1945 г. Удельный вес детей в возрасте до 1 года в общем числе умерших по Башкирской АССР к 1945 г. снизился в 4,5 раза и составлял всего 7,7 %. Однако к 1946 г. он вновь повысился почти в 2 раза (14,5 %), достиг в 1947 г. 23,6 %. В 1952 г. он поднялся до 26,3 %. Лишь с 1955 г. начинается его снижение – 25,7 %, в 1958 г. – 21,6 %, в 1960 г. – 19,1 %. Среди причин смертности значительный удельный вес занимали инфекционные заболевания, туберкулез, болезни сердца и органов дыхания. Так, в этиологической структуре смертности взрослого населения за 1956 г. по Башкирской АССР 41,8 % составляли болезни сердца, 22 % – рак, 5,4 % – туберкулез, 7,5 % – травмы. В первые послевоенные годы нередки были такие заболевания, как дистрофия, септическая ангина, токсическая диспепсия. По данным В. Ф. Зимы, в 1947 г. в Башкирской АССР больных дистрофией насчитывалось 35 тыс. человек (Зима, 1993: 37). Как и в годы войны, сельские жители продолжали употреблять в пищу перезимовавшее зерно, что приводило к заболеваемости септической ангиной. По сведениям из 27 сельских районов Башкирии, на 15 марта 1946 г. в республике насчитывалось 1694 5967 дистрофиков, 60209 человек подпадали под категорию “остро нуждающихся” (Потемкина, 2002; 99). Через полтора месяца в Башкирии число остро нуждающихся выросло более чем в два раза и насчитывало 125 тыс. человек, дистрофиков – 11,5 тыс. К тому времени 12645 человек было обследовано на лейкопению (Хисамутдинова, 2003: 482). В первые послевоенные годы происходит увеличение естественного прироста населения. В Башкирской АССР в 1946 г. естественный прирост населения вырос по сравнению с предыдущим годом более чем в 4 раза. Если в 1945 г. он составлял лишь 4,0 ‰, то в 1946 г. – 16,6 ‰, в 1947 г. – 16,4 ‰, в 1950 г. – 20,1 ‰. До 1955 г. в городе естественный прирост был выше, чем в деревне. К 1960 г. Башкирская АССР значительно опережала другие регионы Урала по показателям естественного прироста. Однако, как уже было отмечено, уже в 1961 г. произошло резкое сокращение рождаемости, а значит и естественного прироста населения. После войны в области семьи и брачных отношений произошли значительные перемены. Происходит рост числа браков. Например, в Башкирской АССР к 1950 г. число браков выросло по сравнению с 1945 г. в 2 раза. В 1960 г. было зарегистрировано 41,1 тыс. бракосочетаний, что было на 34,8 % больше, чем в 1950 г. Несмотря на законодательство, происходит постепенное повышение числа разводов. Если в 1945 г. по Башкирской АССР, как уже было сказано, зарегистрировано всего 20 разводов, то в 1950 г. – 598, в 1955 г. – 899, в 1957 г. – 1329, в 1960 г. – 2322. К 1950 г., таким образом, по сравнению с 1945 г. количество разводов увеличилось в 30 раз, а к 1960 г. (по сравнению с 1950 г.) – в 3,9 раза. При этом 85–87 процентов разводов происходило в городских поселениях. Кроме естественного движения населения значительное влияние на его воспроизводство оказывало механическое движение. В первые послевоенные годы данный процесс был во многом связан с массовой демобилизацией военнослужащих и реэвакуацией в западные регионы страны. Например, за 1944-1946 гг. из Башкирской АССР выехало около 160 тыс. эвакуированных (Янгалин, 1972: 102). В то же время происходила демобилизация военнослужащих. Это привело к увеличению численности населения. Например, в Башкирской АССР за 1945–1947 гг. численность наличного сельского населения выросла с 1924,1 тыс. до 2005,8 тыс. человек, то есть на 4,3 %. Тогда как за тот же период численность мужчин на селе увеличилась с 721,3 тыс. до 826,5 тыс. человек, или на 14,6 %. Серьезное влияние на процессы воспроизводства населения оказывало существование в крае значительного количества спецконтингента. 1695 Некоторые категории спецконтингента после войны были освобождены от особого режима. Например, постановлением Совета Министров СССР № 3375-1101сс от 29 сентября 1947 г. были освобождены спецпоселенцы контингента “бывшие кулаки”. На момент освобождения бывших кулаков в республике насчитывалось 5971 человека (Земсков, 2005: 146-147). В то же время появились новые категории спецконтингента. Так, летом 1946 г. в Башкирскую АССР были направлены “власовцы”. С 1953 г. начинается массовое освобождение спецпоселенцев. Однако вопросы механического движения населения в республике в 1945–1959 гг. изучены на сегодняшний день недостаточно. Имеющиеся немногочисленные публикации требуют к себе критического отношения. По мнению В. А. Максимова, М. Ф. Хисматова и Ю. П. Шеина, в 1940– 1959 годы основной причиной переезда сельских жителей Башкирии в города было стремление иметь более высокий уровень заработной платы. Прежде всего, сократилась численность колхозников. Частично соглашаясь с данным мнением, следует отметить, что не разделяем другую точку зрения этих авторов. Одним из важных факторов миграций сельского населения в указанный период являлась степень благоприятности условий ведения личных подсобных хозяйств. По мнению авторов, на востоке республики условия ведения личного подсобного хозяйства более благоприятны, чем на западе. Будто бы, поэтому почти во всех колхозах и во многих совхозах западных районов произошло сокращение численности сельского населения. Тогда как в восточных районах Башкирской АССР произошло заметное увеличение численности населения (Максимов, 1989: 96). По нашему мнению, данное утверждение авторов является необоснованным и не подтверждается источниками. Прежде всего, отметим, что механическое движение населения в указанный период во всех регионах носило не только свободный, но и насильственный, организованный характер. Наблюдался отток сельской молодежи в города. Например, лишь в 1948-1950 гг. механический прирост населения городов Башкирской АССР составил 106 тыс. человек, в том числе за счет сельского населения – 102,3 тыс. (Формирование, 1971: 268). Характерными чертами послевоенного времени является достаточно быстрый рост численности населения, прежде всего городского, повышение уровня рождаемости, относительно низкие показатели смертности и разводов. Таким образом, демографическое развитие Башкортостана в 1939-1959 гг. было довольно неоднозначным. Ощущалось значительное влияние политических, военных, экономических и других факторов. 1696 ЛИТЕРАТУРА 1. Ахмадиев, Т. Х., (1984), Башкирская АССР в годы Великой Отечественной войны. Уфа: Башкирское книжное издательство: 280. 2. Бикмеев, М. А., (2000), Башкортостан в годы второй мировой войны 1939-1945. Уфа. 352. 3. Бугай, Н. Ф., Коцонис, А. Н., (1999), “Обязать НКВД СССР…выслать греков” (О депортации греков в 1930–1950 годы). М.: Инсан, РФК: 168. 4. Григорьев, Д. В., (2002), Немцы Башкортостана в конце XIX–XX вв. Уфа: изд-во Башк. ун-та: 192. 5. Жиромская, В. Б., (2001), Демографическая история России в 1930-е гг. Взгляд в неизвестное. М.: РОССПЭН: 280. 6. Земсков, В. Н., (2005), Спецпоселенцы в СССР, 1930-1960. М.: Наука: 306. 7. Зима, В. Ф., (1993), “Голод в России 1946-1947 годов”, Отечественная история, 1, 35-52. 8. Исянгулов, Ш. Н., (2004), “Политика и семья в БАССР в 1945-1964 годах”, Городские башкиры: проблемы языка и культуры, здоровья и демографии. Уфа. 173-176. 9. Исянгулов, Ш. Н., (2005), “Сельское население БАССР в годы Великой Отечественной войны: численность и естественное движение”, Археография Южного Урала. Подвиг народов России в Великой Отечественной войне. Уфа: ЦЭИ УНЦ РАН. 63–67. 10. Корнилов, Г. Е., (1993), Уральское село и война. Проблемы демографического развития. Екатеринбург: Уралагропрогресс: 175. 11. Максимов, В. А.-Хисматов, М. Ф., Шеин Ю. П., (1989), “Факторы миграции сельского населения Башкирии”, Проблемы социального, демографического развития и использования трудовых ресурсов Башкирской АССР. Уфа. 95-98. 12. Потемкина, М. Н., (2002), Эвакуация в годы Великой Отечественной войны на Урал: люди и судьбы. Магнитогорск: МАГУ: 265. 13. Формирование и развитие советского рабочего класса Башкирской АССР, (1971), Ч. 1. Уфа: Башкирское книжное издательство: 328. 14. Хисамутдинова, Р. Р., (2003), Аграрная политика Советского государства на Урале после окончания Великой Отечественной войны (июнь 1945-март 1953 гг.). Оренбург: изд-во ОГПУ: 608. 1697 15. Хисамутдинова, Р. Р., (2005), “Питание и смертность уральских колхозников в годы Великой Отечественной войны”, 60 лет Великой Победе. Уфа: РИО БашГУ: 167-181. 16. Янгалин, А. М., (1972), “Индустриальное развитие Башкирской АССР в послевоенные годы (1945–1958 гг.)”, Вопросы истории Башкирии, Вып. 2, (Советский период). Уфа. 99-115. 1698 1699 ТВОРЧЕСТВО УЧЕНЫХ ИЗ ФАРАБА И СРЕДНЕВЕКОВАЯ АРАБСКАЯ КУЛЬТУРА: ВЗАИМОВЛИЯНИЕ И СВЯЗИ KALİEVA, Ş. S./КАЛИЕВА, Ш. С. KAZAKİSTAN/KAZAKHSTAN/КАЗАХСТАН ÖZET Bu makale Farab tarihî şehrindeki ilmî çalışmaları incelemenin önemini Kazakistan Cumhuriyeti’nin modern ilim ve kültürü için açıklamaktadır. Farab âlimlerinin Orta Asır Arab kültürüne katkıları ile Arab Hilafeti tüm halkların ve ilim ve kültür ilişkilerinin karşılıklı etkilerini Farab fikir adamlarının temsilcisi olan İsmail el-Cauhari el-Farabi’nin ilmî çalışmalarını misal alarak incelemektedir. Eser sahibi Orta Çağ ilim çalışmalarının önemini, hem Arab Doğu’nun, hem de Maveraünnehir halklarının yazılı eserlerini inceleme açısından ispat etmektedir. Anahtar Kelimeler: Farab şehri, Farabi, Kazakistan. --Средневековая арабская наука и культура традиционно привлекали внимание литературоведов, историков, философов, культурологов и т.д. Арабская культура эпохи Халифата, характеризующаяся расцветом различных отраслей науки, литературы на обширном пространстве от Пиренеев до Инда, является одним из ярких проявлений мировой культуры. Термин “арабская культура” подчеркивает, что основным средством коммуникации и самовыражения в этом регионе являлся арабский язык, на котором было написано подавляющее большинство средневековых литературных, научных, религиозных трудов. В формировании культуры Арабского Халифата принимали участие не только арабы, но ученые по происхождению иранцы, тюрки, сирийцы, греки, евреи и т.д. Поэтому исследование культуры и арабоязычной литературы этого периода имеет важное значение в плане изучения духовного наследия народов Мавераннахра и Хорасана. Обретение подлинного национального суверенитета Республикой Казахстан поставило совершенно новые задачи перед ученымивостоковедами республики, связанные с необходимостью глубокого изучения собственной истории, духовного наследия народа с учетом современных реалий, с позиции общечеловеческих ценностей. 1700 Исторический город Фараб, который находился на юге Казахстана и имел богатейшую библиотеку, являлся одним из крупнейших научных центров средневековой цивилизации, подтверждением которого может послужить труды ученых, написанные на арабском языке и сохранившиеся в рукописных фондах разных стран. К сожалению, рукописи трудов ученых из Фараба до сегодняшнего дня остаются не изученными по разным причинам, одним из которых является отсутствие специалистов в Казахстане в данном направлении, а также невозможность доступа к библиотекам тех стран. Известный энциклопедист Йакут аль-Хамауи ар-Руми (1179-1229) оставил одним из первых среди средневековых арабских мыслителей письменные свидетельства о Фарабе. Труды аль-Хамауи являются самым важным источником для исследователей в данном направлении. Первым современным исследователем в Казахстане, который начал изучать богатое наследие ученых из Фараба, является доктор филологических наук, профессор А.Б.Дербисалиев. В своих монографических трудах и научных статьях профессор А.Б.Дербисалиев называет имена около двадцати ученых представителей исторического города, которые имеют нисбу Фараб, среди них имеются филологи, литераторы, исламоведы, философы, астрономы и др. Среди них можно привести имена исламоведов: Абд ас-Самад альФараби, Абу Али Хасан аль-Фараби, Кауам ад-Дин аль-Фараби, Маула Мухаммад аль-Фараби, Абу-л-Касым аль-Фараби, Бурхан ад-Дин Ахмад аль-Фараби, Абу Мухаммед аль-Мукаддаси аль-Фараби, Абу-л-Фадл Сиддик аль-Фараби ас-Сунаки. С точки зрения цивилизационных подходов развитие мировой культуры характеризуется взаимовлиянием и взаимопроникновением культур соседних народов, государств, регионов. Ярким примером этого является огромный вклад, внесенный в развитие культуры и науки в Арабском Халифате учеными тюркского происхождения, к которым относятся великий философ Арабского Востока Абу Наср аль-Фараби, известные представители средневековой арабской филологической науки Исмаил бин Хаммад ал-Джаухари Абу Наср ал-Фараби (ок. 940-1008), Абу Ибрахим Исхак аль-Фараби и т.д. В данном исследовании мы рассматриваем основные направления многогранного творчества Исмаила ал-Джаухари, крупнейшего филолога средневекового Арабского Востока. Научное наследие ученого является важным источником по истории развития арабской филологии. До недавнего времени Исмаил ал-Джаухари считался, главным образом, ученым-лингвистом, из-за отсутствия в “библиотеке аруда” его главного произведения в области арабской просодии, 1701 на наш взгляд, была недооценена литературоведческая сторона его творчества. Наука не располагает богатым информативным материалом, связанным с внешними обстоятельствами жизни Исмаила ал-Джаухари и средой, в которой он жил и творил свои произведения. Сведения различных авторов являются однородными, так как они лишь повторяют друг друга, есть среди них и ошибочные. Например, следующие сведения взяты нами из Большой Советской Энциклопедии: “Джаухари Абу Наср Исмаил (род. ок. 940ум.1008) таджикский ученый, лексикограф арабского языка” /БСЭ, с. 215/. В других биографических источниках таких данных, свидетельствующих об его “таджикском” происхождении не имеется. Данные исследований западных ученых, имеющие научное обоснование о жизни и творчестве ал-Джаухари, находим в “Энциклопедии Ислама”. В статье, посвященной этому ученому, приводятся факты, подтверждающие его рождение ок. 940 г. в тюркском городе Фараб (откуда были и известные этой нисбой Абу Наср ал-Фараби, Исхак ал-Фараби и др.) а также влияние дяди Абу Ибрахим Исхака ал-Фараби на его творчество, названия трудов по арабской филологии и их значение, особенно “ас-Сихах”. На сегодняшний день нет сомнений в том, что Исмаил ал-Джаухари родился в городе Фараб (Отрар) и является одним из многих средневековых ученых, вышедших из древней тюркской земли. Так можно считать, опираясь на сведения, имеющиеся в трудах авторитетных средневековых арабских ученых, таких как Абу Мансур ас-Са’алиби, Йакут ал-Хамави ар-Руми и современных ученых как, А.Б.Халидов и А.Б.Дербисалиев. Исмаил ал-Джаухари знаменит в науке своим трудом “Тадж ал-луга ва сихах ал-арабийа” (“Венец речи и правильные /слова/арабского языка”), который, известен среди ученых под названием “ас-Сихах”. В IX-X вв. на основе древней народной поэзии и языка Корана уже полностью сформировался литературный арабский язык, а его грамматический строй и словарный состав были совершенными. Как известно, в этот период арабскому языку было уделено большое внимание, и он стал языком науки и культуры мусульманского мира. Составлялись тематические и предметные словари, посвященные различным проблемам филологии и поэзии, как “ал-Джамхара” (“Свод”) Ибн Дурайда (845-983), “Диван ал-адаб” (“Диван о литературе”) Абу Ибрахима Исхака б. Ибрахима ал-Фараби (ум. 961), “Тахзиб ал-луга” (“Исправление слов”) Абу Мансура Мухаммада ал-Азхари (895-980), “ал-Мухит” (“Океан”) ас-Сахиба Исмаила б. Аббада Абу ал-Касима (938-995), “ал-Муджмал фи-л-луга” (“Краткий словарь”) Абу ал-Хусайна Ахмада бин Фариса (Х в.) и др. Наряду 1702 с литературным языком параллельно существовал и развивался разговорный, совершенно отличающийся от письменного литературного. Люди с большим удивлением смотрели на ученых, филологов, разговаривающих согласно грамматическим правилам на литературном языке. Филологи старались сохранить чистоту, уберечь словарный состав языка от чужих элементов, были сделаны первые шаги в составлении толковых словарей. Лингвисты по своим научным взглядам и направлениям, которым они следовали в своих исследованиях, представляли различные школы. По свидетельству арабских ученых в истории арабской лексикографии до составления “асСихах” ал-Джаухари существовали две школы. Эти школы с первого дня своего появления в значительной степени оказывали влияние на развитие этой области арабского языкознания, то есть лексикографии. Исмаил ал-Джаухари, обратив внимание на то, что предшествующие ему другие две школы не могут ответить на все вопросы лексикографии, нашел наиболее прогрессивный принцип составления для своего словаря. Своим трудом ал-Джаухари смог выйти за рамки традиционно сложных принципов и предложил свою теорию, а это привело к решению многих проблем арабского языкознания. После него многочисленные лексикографы использовали в своих словарях принцип, который выдвинул автор “асСихах”. В средневековье, когда слово считалось объектом изучения одновременно трех основных областей арабской филологии: лексикографии, лексикологии (‘илм ал-луга), грамматики (‘илм ан-нахв) и риторики (‘илм ал-балага), первое место среди них предназначалось лексикографии. Подобное явление связано с анализом, сбором лексических единиц для их размещения, толкования в словаре. Для всех ученых-мусульман изучение и исследование языка Корана - было их самым священным долгом, и языкознание не считалось одной из обыкновенных наук, его статус был среди других намного выше. По этому поводу ал-Джаухари во введении “ас-Сихах” говорил: “…я написал эту книгу - то, что я нашел достоверным из этого языка, положение которого Аллах возвысил и сделал знание самой религии и вселенной связанными с его познанием (пер. с ар. - К.Ш.) /”ас-Сихах”, т. 1., с. 33/. Рукописные копии “ас-Сихах” находятся в книгохранилищах Берлина, Булака, Каира, Стамбула, Калькутты, Лейдена, Махачкалы, Парижа, СанктПетербурга, Ташкента, Тебриза, Эскуриала. До создания труда ал-Джаухари словари составлялись по предметному принципу, с современной точки зрения они были более близки к монографиям 1703 или трактатам, посвященным, например, названиям животных, птиц, растений и т.д., чем к толковым словарям. Современные словари самой различной тематики на всех языках подчиняются их алфавитной системе. Так как арабский язык относится к флективным языкам, расположение слов по алфавитному порядку приводит к определенным противоречиям. Функция внутренней флексии арабского языка по сравнению с другими флексиями значительно сложнее, количество речевых единиц, связанных с одним только корнем, в арабском языке превышает сто, а иногда и тысячу. Если расположить эти единицы по первой букве, ее семантическая связь с корнем полностью исчезает, хотя практически такой порядок полностью возможен, имеются и такие современные словари, но известно, что значение любого корня арабского слова, особенно корня, полностью раскрывается только в пояснениях приведенных для него дериватных словоформ. Эта особенность наглядно видна в “ас-Сихах”. Поэтому составление словарей арабского языка по алфавитно-гнездовому принципу считается удобным и научно-обоснованным. Основоположником этого общепризнанного принципа является автор “ас-Сихах” ал-Джаухари. Третья лексикографическая школа ал-Джаухари, созданная после появления в свет “ас-Сихах”, в отличие от предыдущих двух школ сохранила свой авторитет на долгий период времени. Его примеру следовали не только арабские ученые, об этом свидетельствуют многочисленные труды, составленные на других языках и, поскольку принцип этой школы был всем ясен, новые лексикографические школы больше не появлялись, необходимость в них исчезла, делались лишь попытки видоизменения. Египетский ученый Хусайн Нассар, исследовавший лексикографические традиции арабского языка, считает, что “третья школа - самая плодотворная в арабской лексикографии” ⁄Белкин В.М., с. 224⁄. А советский востоковед В.М. Белкин пишет: “третья группа словарей объединяет самые известные арабские словари” ⁄Белкин В.М., с. 173⁄, а также: “словарь “ас-Сихах” является своего рода поворотным пунктом в истории арабской лексикографии, став одним из самых известных в арабском мире словарей” ⁄там же с. 173 ⁄. Значение “ас-Сихах” как памятника письменности характеризуется не только богатством его внутреннего содержания, но и тем, что в нем приводится словесное обозначение огласовки каждого слова. Основная цель “ас-Сихах” ал-Джаухари - определение значений слов, их наиболее полное и точное толкование. Если в арабском языке почти все слова имеют трехсогласный корень, то и производные формы от них, и новые значения всегда самые различные по количеству. Наряду с корнем, образующим только имя действия или название предмета, есть корни, 1704 имеющие очень частое и широкое употребление, активно участвующие в словообразовании. Значение таких корней полностью определяется только при толковании значений всех имеющихся дериватов. Толкование значений слов в труде привлекает особое внимание. Во-первых, оно отличается краткостью. Как указано выше, иногда значение слова толкуется синонимическим или антонимическим способом, то есть одной или двумя строками, но есть и другие случаи, когда толкованию уделяется целая страница, а иногда и больше, если определяются значения омонимов и других единиц, имеющих большое количество дериватов. Об особенностях способов толкования говорилось выше, а качество выполнения поставленной задачи автором выявляется, безусловно, при более близком ознакомлении с самим трудом. Одним из достоинств ал-Джаухари является не только его глубокое знание арабской поэзии, творчества многих поэтов, но и владение диалектами разных племен арабской пустыни. “Ас-Сихах” был создан на основе собранных автором языковых материалов и его собственных выводов. С этой точки зрения труд ал-Джаухари в первую очередь привлекал внимание ученых-лингвистов. Исследователи отмечают, что авторы классических арабских словарей при подборе языковых материалов часто повторяли друг друга, приводили один и тот же иллюстративный материал, а порой просто цитировали друг друга, в позднейших словарях часто таким цитируемым автором был алДжаухари. Так как до ал-Джаухари составленных трудов на уровне “ас-Сихах” не имелось, у него не замечается опыт такого заимствования. “Ас-Сихах” вместе с подобными ему источниками является одним из основных произведений арабского языкознания и занимает особое место в арабской филологии. Его научное изучение дает возможность определить основные элементы, характеризующие средневековый литературный язык, глубже понять его грамматический строй в период появления ислама и средневековья. Изучение памятников арабской письменности не может ограничиваться грамматическим, семантическим или этимологическим анализом их лексики. Полностью воспринять письменные памятники, можно только усвоив стилистику арабского языка той эпохи. Стилистические приемы, средства выразительности арабских авторов в разные времена были всегда многогранны. И это еще раз подчеркивает фундаментальную значимость “ас-Сихах” для арабской филологии. Исмаил ал-Джаухари посвятил один из своих трудов теории метрики арабского стиха, и эта книга вышла в свет в Турции под названием 1705 («Аруд ал-вуркати»). Рукопись этого труда, известного в науке до последних лет лишь по названию, была найдена в библиотеке Атыф Эфенди в городе Стамбуле под номером 1991. Атыф Эфенди в свое время работал в одном из многих валайетов Турции казначеем, он любил литературу и увлеченно собирал редкие книги и рукописи. После его смерти ценные книги и рукописи, находящиеся в его личном фонде, были переданы в библиотеку, и она была названа его именем. Среди тех памятников письменности была и рукопись ал-Джаухари, лежавшая в ожидании своего обнаружения специалистами. Рукопись трактата по аруду была найдена турецким ученым профессором Нихадом Четином. Ученый взялся за изучение рукописи, написал статью под названием “Аруд” в Энциклопедии Ислам, вышедшей в свет в 1991 году в Стамбуле, но вскоре скончался, не успев опубликовать рукопись этого труда ал-Джаухари /Аруд, с. 15/. Его деятельность была продолжена учеником Мухаммадом Саади Чжугенли. Доктор отделения восточных языков и литературы филологического факультета Университета Ататюрк в городе Ерзурум М.Сади Чжугенли издал труд ал-Джаухари в 1994 году, написав для него предисловие. В предыдущих источниках иногда просто упомянутый как одно из сочинений ал-Джаухари, иногда получивший краткую характеристику или ссылку этот труд вышел из типографии книгой, состоящей из сорока восьми страниц. Следует отметить, что написанный в конце Х в. “Аруд ал-вуркати” дошел до нас, как и “ас-Сихах», в полном объеме. Труд “Аруд ал-вуркати” посвящен одной из основных областей средневековой филологии – теории стихосложения и, как специальное сочинение по метрике, этот трактат требует отдельного научного анализа в ряду других подобных ему сочинений. Итак, вместе с изданием рукописи появилась необходимость изучения, научного анализа письменного наследия. И эта необходимость связана не только с периодом его написания, но и тематикой, так как труд “Аруд” посвящен одной из основных областей средневековой филологии. Как трактат по аруду, он требует своего научного анализа в ряде других подобных ему сочинений. Что касается структуры трактата, она не имеет особого отличия от традиционных форм. В самом кратком виде ее можно выразить так: вступительные фразы (басмала, хамдала и салвала), введение и двенадцать глав. В вводной части автор дает краткое толкование каждому арудному термину и приводит примеры. Каждая глава имеет свое название согласно размеру стиха. 1706 В исследованиях востоковедов очень немного сведений о том, что средневековый ученый Исмаил ал-Джаухари был еще поэтом. Широко известен следующий факт: ал-Джаухари для создания своих трудов глубоко изучал доисламскую поэзию, природу арабского стиха, литературу в эпоху процветания, был знаком с творчеством ее видных представителей. Вместе с тем он сочинял стихи. Изучив структуру арабского языка, он написал о ней труд “Аруд ал-вуркати”. Создание стихов ученым, проявившим себя во всех основных областях арабской филологии, было традиционным для арабского Востока. Известно, что Абу Наср ал-Фараби вместе с фундаментальными исследованиями по философии, логике, медицине, астрономии, музыке и т.д. был поэтом. Привлекает внимание и то, что ал-Фараби изучал поэзию с присущим ему усердием и оставил после себя труды такие, как “Трактат о правилах стиха”, “Книга о стихе”, “О ритме стиха”. Средневековый ученый Ибн Аби Усайбига (XIII в.) отмечал, что у алФараби есть труд “Слово о стихе и ритме” (“Калам фи-ш-ши’р ва-лкавафи”), посвященный структуре арабского стиха и признанный учеными как “не имеющий аналогов по изучению природы стиха”. Как было отмечено выше, сочинение стихов разными учеными сложилось как традиция, и было одной из характерных черт культурного развития той эпохи. Поэтические сочинения есть у известных ученых, таких, как ибн Сина, Бируни, ал-Хорезми и т.д. К сожалению, до настоящего времени поэтическому наследию алДжаухари в востоковедческой науке не было уделено должного внимания. Немецкий ученый К.Брокельман писал, что некоторые стихи ал-Джаухари хранятся в Берлинском музее по сей день. У нас не было возможности знакомства с их содержанием. Хотя нам известна лишь малая часть поэтического наследия ал-Джаухари, она уже дает представление об его мировоззрении и человеческих качествах. Посвятив свою жизнь науке, он фиксировал свой жизненный опыт стихами. Ал-Джаухари не остался в истории литературы известным поэтом своего периода, он не стремился к поэтической славе, плодотворно трудясь в области науки и, как многие его современники - ученые, писал свои сочинения в разных жанрах и отраслях науки, в том числе и в поэзии, представ перед читателем, как мыслитель и моралист. В связи с отсутствием у нас полного поэтического наследия автора и его неизученностью, мы не можем говорить, что поэзия занимала в его творчестве значительное место. Ал-Джаухари был известен всегда как ученый, а теперь раскрывается новая черта его творчества. Поэзия для него 1707 служила средством выражения своих мыслей и идей, как и для ал-Фараби и других ученых. Вместе с тем, можно подчеркнуть художественность его стихов, свидетельствующих о его успехах в области поэзии. Как известно, в структуре арабского языка рифма сохраняется в каждом полустишии, этому поэтическому сочинению дают названия согласно букве, на которую оно оканчивается, например, “мимия”, “лямия”, “нуния”, то есть определяется рифма или последняя буква второго полустишия. Изучив природу арабского стиха и написав теорию стихосложения, ал-Джаухари уместно использовал художественные средства в своих стихах. При чтении любого стиха отчетливо чувствуется характерная для аруда квантитативность, до конца строго сохраняется рифма первого бейта. Если первый стих, обретающий характер пейзажной лирики, можно было бы назвать “нунией”, то второй, подтверждающий его шиитские склонности, имеет в конце каждого бейта лям, а третий, высмеивающий скупых - зейн, четвертый, построенный как афоризм - син, пятый, с мифологическим элементом - мим и наконец, каждое полустишие последнего стиха, отвергающего застольные радости, оканчивается на одинаковый слог с удвоенным мимом - амма. Жанровый состав стихов ал-Джаухари включает в себя “васф”, “хиджа”, “хикма”, “зухдият”. Стихи ал-Джаухари - наглядная иллюстрация его трактата по теории стихосложения, то есть “Аруд ал-вуркати”. И это показывает, все составные части письменного наследия ал-Джаухари тесно взаимосвязаны между собой, среди них его поэзия играет определенную роль в изучении не только структуры и жанров средневекового арабского стиха, его общей природы. Его стихи - плод глубокой мысли и знаний. Основной тематикой поэтического творчества являются - призыв к нравственности, размышление о смысле жизни, восхваление чистоты, образованности. Из его пока малочисленных стихов проявляется характерный для ученого интеллект и философия, о чем свидетельствуют бейты, построенные в форме красноречивых афоризмов. Безусловно, не остается незамеченным малое количество стихов, которое не может предоставить возможность более полного осмысления и анализа художественного творчества ал-Джаухари как ученого-поэта. Таким образом, поэтическое наследие Исмаила ал-Джаухари как отдельная сторона его многостороннего творчества требует полного и глубокого изучения, для чего требуется полный объем рукописей его стихов. Исследовательская работа над средневековыми источниками по арабской филологии всегда считалась самой сложной. Их недостаточная изученность остро ощущается в Республике Казахстан, где до последних лет было крайне 1708 мало специалистов в данной области, и даже они не имели свободного доступа к хранилищам письменных памятников. Изучение этих памятников не теряет свою значимость как источников не только по арабской филологии, истории и культуры, но и по истории народов, которые принимали участие в их создании. Нашей работой над жизнью и творчеством ученого, поэта Исмаила алДжаухари мы хотели не только определить то место, которое он занимал в арабской филологии, но и тем самым внести свой вклад в изучение духовного наследия народов Центральной Азии. Как отмечалось выше, труд “ас-Сихах” занимает главное место в творчестве ал-Джаухари. Знакомство с ним позволяет узнать его общее содержание как памятника средневековья, структуру, использованный лексический материал, поэтические источники, принципы их подбора, а также те общие черты, характеризующие творчество ученых той эпохи, вопросы филологии, которые считались основными для исследования. Как источник по истории грамматики, этимологии, поэзия “ас-Сихах” требует и других исследовательских работ. Подробное знакомство и изучение имеющихся у нас работ на арабском языке, посвященных творчеству ал-Джаухари, показало их однообразие или информативность, а анализы, сделанные в историческом аспекте, встречаются крайне редко. Хотя советские востоковеды и отмечали значительные стороны творчества ал-Джаухари, мы не имеем конкретных работ, с помощью которых можно было бы познакомится с содержанием, структурой, особенностями стиля его трудов в рамках одного исследования. Лингвистические правила, которые содержатся в “ас-Сихах” также требуют отдельной исследовательской работы. “Ас-Сихах” как памятник X в. служит первоисточником для изучения грамматического строя, лексического состава арабского языка в доисламский период, период халифов и омейядов. В словаре также есть отдельные места, дающие информацию по медицине, естественным наукам как биология и география. Лексический запас богат словами связанными с культурой, бытом, обычаями арабов-кочевников. Одной из проблем, стоящих перед учеными при изучении письменных памятников, являются языковые особенности, которые происходят в рамке различных эпох. Например, известно, что читать памятники старины на древнетюркских языках могут только специалисты, не говоря о других языках. В этой связи “ас-Сихах” - письменный памятник, позволяющий понимать стилистические нюансы других средневековых сочинений, и это значит, что вместе с научно-теоретическим значением, практическая 1709 необходимость “ас-Сихах” - очень велика. Одно из главных достоинств “ас-Сихах” - доступный всем литературный язык и полная сохранность содержания, в отличие от многих подобных ему сочинений. Как любой письменный памятник, полностью воспринять “ас-Сихах” можно только, усвоив стилистику арабского языка в ее историческом развитии, т.е. изучив разные лексические обороты, средства выразительности, традиционные фразы и т.д., которые были присущи той эпохе. Эта задача вполне разрешима так как “ас-Сихах” полностью соответствует своему названию и жанру как произведение. А вышеназванные стилистические особенности в основном относятся к иллюстративным материалам, которые являются более изученными. Чистота и понятность языка были одной из причин многократного переписывания и широкого распространения труда ал-Джаухари. “Ас-Сихах” как объект исследования объединяет несколько теорий в комплексное учение. За эти обширные познания современники ал-Джаухари именовали, как “имам лексикологии”, “лучший лексиколог”. На наш взгляд, заслуга ал-Джаухари состоит не в получении этих оценок, достаточно сказать, что “ас-Сихах” не терял до настоящего времени то практическое значение, которое хотел ему дать автор при создании словаря. Доказательством этому могут служить периодические переиздания “ас-Сихах” в Ливане и Египте. “Аруд ал-вуркати” - второе из известных нам сочинений ал-Джаухари. Этот трактат он создал также в рамках имевшихся традиций в арабской филологии. Созданный ученым в конце Х в. - в начале XI в. этот труд является одним из древних трактатов по аруду, который полностью сохранился до наших времен. В отличие от “ас-Сихах” “Аруд ал-вуркати” не переиздавался многократно, соответственно пока еще мало по нему исследований современных ученых. А авторы фундаментальных трудов по теории аруда в основном вели свои исследования над трактатами, в которых это учение сохранилось в том виде, каким его создал Халиль. Особенно это касалось количества размеров стиха. Теория, созданная Халилем, дошла до нас в трудах его последователей, первый из которых датируется Х в. Это трактат Ибн ‘Абд Раббиха “Ал-’Икд ал-фарид”. И таким образом выясняется отношение “Аруд ал-вуркати” к первым сочинениям по аруду. Ученый Д.В. Фролов отметил, что все авторы трактатов по аруду следуют путем, указанным Ибн ‘Абд Раббихом, варьируя в основном композицию изложения. Это также относится к ал-Джаухари, который, как было отмечено выше, в свой труд включил те же поэтические примеры, как и другие авторы трактатов и оставил неизменным основной состав корпуса 1710 терминов. Отличие его от других - во введении изменений в количество стоп и размеров, чего не делал ни один ученый. Ал-Джаухари предложил как составную часть своей реформы учения иную классификацию размеров, ориентированную прежде всего на их ритмическую общность. Думается, что место, занимаемое творчеством ал-Джаухари в арабской филологии характеризуется подобными реформаторскими новшествами, которых он вводил в рамках традиций, являющихся для других неизменными. Это касается не только “Аруда”, но и “ас-Сихах”, которые рассматривались в данной работе. “Аруд” - еще одно свидетельство широких знаний ал-Джаухари по арабской поэзии, а так же, как и любой подобный ему трактат, он является источником информации историко-литературного характера, содержащейся в нормативных образцах поэзии. Это особенность связывает “Аруд” с “ас-Сихах”, который является не менее значительным источником для адекватного осмысления природы классического арабского стиха. И наконец, небольшое количество известных нам стихов самого ал-Джаухари, появление которых, на наш взгляд, - дань традиции. Изучение творчества автора дает следующие результаты: во-первых, письменное наследие ал-Джаухари тесно связано между собой, одно вытекает из другого, взаимодополняя друг друга; во-вторых, его труды являются полным образцом классической арабской филологической традиции, все еще требующей от специалистов универсального подхода к ней, не разрывая те связи, сложившихся веками. С опорой на труды средневековых арабских филологов, а также на исследования арабских и западноевропейских ученых, мы пришли к выводу, что значение творческого наследия ал-Джаухари для арабской филологии весьма огромно. Исходя из вышеизложенного, можно сделать обобщающий вывод: алДжаухари, тюрк по происхождению, является одним из ярких представителей традиционной средневековой филологической школы, создававших свои труды на арабском языке. Это дает нам основание считать его одним из крупных филологов-энциклопедистов средневекового арабского Востока и вторым по значению теоретиком аруда после Халиля, а также отнести его, в первую очередь, в число арабоязычных ученых из Фараба, соответственно из Мавераннахра, внесших весомый вклад в развитие арабо-мусульманской науки и культуры. 1711 ЛИТЕРАТУРА Абдуллаев, И., Поэзия на арабском языке в Средней Азии и Хорасане. Ташкент. Фан. 1984. 296 с. Бартольд, В. В., Сочинения. Т.1. Москва. Вост. лит. 1968. 760 с. Белкин, В. М., Хусайн Нассар. Арабский словарь, его возникновение и развитие //Семитские языки. М. Вост. лит. 1963. С. 222- 226. Белкин, В. М., Арабская лексикология. М. Изд. Моск. ун-та. 1975. 200 c. Беляев, Е. А., Арабы, ислам и арабский халифат в раннее средневековье, М. Наука. 1966. 280 с. Бернал, Дж., Наука в истории общества. М. Иностр. лит. 1956. 735 с. Большая Советская Энциклопедия. Т.14. М. БСЭ. 1952. 656 с. Габучан, Г. М., К вопросу об арабских грамматических учениях// Семитские языки. М. Вост. лит. 1963. С. 37-55. Грюнебаум, Г.Э., Основные черты арабо-мусульманской культуры. М. Наука. 1981. 227 с. Дербисалиев, А. Б., Звезды казахской степи (на каз.яз.). Алматы. Рауан. 1995. 238 с. Заринезаде, Г. Г., “Сравнение Сихах ал-арабийа и Сихах фурс” // Семитские языки. Вып.2. Ч.2. М. Наука. 1965. С. 557-567. Кариев, У. З., Методы описания словарных статей в “Асас ал-балага”, Замахшари //Востоковедение. № 563. Ташкент. ТашГУ. 1979. С. 37-50. Куделин, А. Б., Средневековая арабская поэтика. М. Наука. 1983. 261 с. Майзель, С. С., Пути развития корневого фонда семитских языков. М. 1983. 308 с. Мамедалиев, В. Л., Халилова Н.З. Бакинский список “Ас-Сихах” алДжаухари //Советское востоковедение: проблемы и перспективы. М. Наука. 1988. С. 469-475. Рыбалкин, В. С., Арабская лексикографическая традиция. Киев. Наукова думка. 1990. 146 с. 1712 Фильштинский, И. М., История арабской литературы. V - нач. X в. М. Наука. 1985. 525 с. Фролов, Д. В., Классический арабский стих. М. Наука. 1991. 358 с. Хайруллаев, М. М., Абу Наср аль-Фараби. М. Наука. 1982. 303 с. Хакимджанов, М. Ю., “Мукаддимат ал-адаб” аз-Замахшари и его изучение //Востоковедение. Ташкент. 1979. С.75-82. Халидов, А.Б., Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. М. Наука. 1985. 304 с. Халидов, А. Б., “Диван лугат ит-тюрк” в сравнительном освещении с его арабским прототипом //Советская тюркология. 1984. №4. С. 85-90. Blachere, R., Al-Gawhari et sa place dans Levolution de la Lexicoqrapfie arabe. Damas. 1975. Brokelmann, C., Geschichte der arabischen Litteratur. Leiden. 1943-1949. 1713 К ВОПРОСУ О ПРОИСХОЖДЕНИИ САМАНИДОВ* KAMOLİDDİN, Şamsiddin/КАМОЛИДДИН, Шамсиддин ÖZBEKİSTAN/UZBEKİSTAN/УЗБЕКИСТАН В средневековой истории Средней Азии, как известно, особое место принадлежит династии Саманидов, многочисленные представители которой в течение IX-X вв. правили в столичной Бухаре и других городах и областях Хорасана и Мавераннахра. В письменных источниках имеется много сведений о правлении различных представителей династии Саманидов, о политической, экономической и культурной жизни того периода. Однако, о происхождении этой династии сохранились весьма скудные и противоречивые данные. Поэтому определение истинного происхождения династии Саманидов является одним из наиболее актуальных вопросов исторической науки. Родоначальник династии Саман-худат впервые появился на политической арене в первой четверти VIII в., когда он прибыл из Балха в Мерв к арабскому наместнику Хорасана Асаду ибн ‘Абд Аллаху ал-Кушайри и просил его оказать помощь против своих врагов. Получив от него искомую помощь, Саман-худат принял ислам и назвал своего сына в его честь Асадом. Позднее вместе со своим сыном он принимал участие в движении Абу Муслима в Хорасане. Впоследствии его сын Асад служил при дворе халифа ал-Ма’муна во время его пребывания в Мерве. Внуки Саман-худата, сыновья Асада – Нух, Ахмад, Йахйа и Илйас принимали участие в подавлении восстания под руководством Рафи’ ибн ал-Лайса (190-195/806-810 гг.). За все эти заслуги ал-Ма’мун в 204/819 г. назначил их наместниками в городах Мавераннахра: Нуха – в Самарканде, Ахмада – в Фергане Йахйу – в Шаше и Уструшане, а Илйаса – в Герате (Frye, 1993: 136 - 161; Daniel, 1988: 371-372; Негматов, 1977: 18). Бахрам Чубин Большинство источников возводит родословную Саман-худата к Бахраму Чубину (VI в.), поководцу сасанидского шаханшаха Хормузда IV (правил в Настоящая работа выполнена в результате научных исследований, проведенных автором в Британской библиотеке (The British Library) и библиотеке института востоковедения (The School of Oriental and African Studies) Лондонского университета, благодаря специальному гранту, предоставленному автору в 2004-2005 гг. Кэмбриджским университетом (Великобритания) в рамках программы Комитета по Центральной и Внутренней Азии (The Committee for Central and Inner Asia), за что автор приносит этому университету и его комитету свою искреннюю благодарность. * 1714 579-590 гг.) и марзбану Армении и Азербайджана, а затем Рея и Хорасана. По некоторым данным, Бахрам Чубин имел тюркское происхождение, и был выходцем из среды тюрков-огузов, находившихся на службе у Сасанидов (Ризо, 1955: 152). Известно, что Cасаниды, широко применяли практику привлечения военных сил соседних тюркских племен, так как использование военного потенциала кочевников обеспечивало постоянный контроль над ними. Наместники пограничных областей, большинство которых составляли представители неиранских народов (хиониты, эфталиты, хазары, тюрки, армяне, грузины и др.), носили высокий титул марзбан, что означало “защитник границы”, и входили в число высшего военного сословия при дворе Сасанидов (Колесников, 1981: 49, 54, 55). Шаханшах Хосров I Ануширвана был женат на дочери верховного тюркского кагана Истеми-кагана, и его наследник на Сасанидском троне принц Хормузд IV был наполовину тюрком, за что был прозван “Туркзаде”. После победы Бахрама Чубина над войсками эфталитов и тюрков в 588 г. Бахрам Чубин убил тюркского кагана и, осадив в крепости Пайканд его сына Ил-тегина (Пармуда), вынудил его сдасться, в результате чего получил огромную добычу. Однако только часть ее он отправил шаханшаху Хормузду, а все остальное присвоил себе. Это вызвало гнев шаханшаха, и последний сместил его с должности. В 590 г. Бахрам Чубин поднял против него восстание в Балхе и, заключив союз с тюрками, включил под свое командование отряды тюркских добровольцев. Двинувшись с объединенным войском в столицу Сасанидов Ктесифон., он вступил в город и провозгласил себя шаханшахом. В следующем 591 г. объединенные войска персов, армян, грузин и византийцев нанесли Бахраму Чубину поражение, после чего он бежал в Фергану к тюркам, где стал другом и советником тюркского кагана Пармуды (Ил-тегина) и женился на его дочери (Shahbazi, 1989: 521; Гумилев, 1960: 229-230). Таковы вкратце содержащиеся в источниках сведения о жизни и деятельности Бахрама Чубина. Считается, что второе имя Бахрама Чубина – “Чубин” или “Чубина”, означавшее в переводе со средне-персидского “ворона” (Wolf, 1953: 301), было его прозвищем на придворном жаргоне времени шаха Хормузда IV (правил в 576-590 гг.) (Firdousi, vol. 6, p. 654-655). В географическом трактате, переведенном во второй половине VIII в. с тюркского на тибетский язык, среди тюркских племен и народов, населявших в то время Тохаристан, упоминается этноним гар-рга-пур, образованный из тюркского слова гаррга (ворона) и персидского пур (сын), первое из которых является калькой персидского слова чубин (ворона). Так тюрки называли оставшихся жить в Балхе потомков Бахрама Чубина (Гумилев, 1967: 162). 1715 Ворон или ворона является центральным персонажем в мифологиях народов Сибири и индейцев Северной Америки, где он выступает как первопредок, культурный герой и могучий шаман. У древних тюрков Ворон был символом восходящего Солнца, которое наряду с утренним голубым Небом олицетворяло верховное божество Тангри. Изображение Красного Ворона в виде распростершего крылья орла помещено на тиаре древнетюркского принца Кюль-тегина (Зуев, 2002: 24, 226). По данным китайских источников, ворона была родовым тотемом древних тюркоязычных племен уши, т.е. усуней, называвшихся также хуннами (Зуев, 1960: 11-13). В мифологических представлениях народов Ближнего Востока, Северной Африки, Европы и Индии ворон являлся демоническим персонажем, и олицетворял несчастье и дурное предзнаменовение. В Сасанидском Иране образ ворона чаще всего использовался для обозначения враждебных чужеземцев (Мелитинский, 1991: 245). Следует полагать, что имя, обозначающее ворону, могло быть дано такому человеку как Бахрам Чубин только в той среде, в представлениях которой эта птица рассматривалась в качестве положительного героя. Изображение вороны можно встретить на Сасанидских печатях (Frye, 1971, pl. 46, fig. 139; pl. 47, fig. 143), которые принадлежали лицам явно не иранского происхождения. Можно также предполагать, что прозвище Бахрама Чубина могло отражать его родовую принадлежность к вышеупомянутому племени кар-рга (карга). Один из предков Бахрама Чубина носил имя Чубин ибн Милад. (Macoudi, t. 2; 213). Следовательно, имя “Чубин” могло быть родовым именем Бахрама Чубина, которое являлось персидской калькой его тюркского ориганала “Карга”. Этот же Чубин ибн Милад в других источниках упоминается под именем Каргин (Каркин или Гаргин) ибн Милад (Гардизи, c. 62; Фирдоуси, т. 1: 353, 355, 390, 399, 403, 413; Mustawfi-i Qazwini, vol. 1: 94, 120). Имя Каркын (Qarqin) было широко распространено среди древних тюрков. Среди средневековых кочевых туркмено-огузских племен упоминается племя (эль) по названию Каркын (Кононов, 1958; 68, 72). Предком хакана тюрков Афрасийаба был Турк ибн Йафаса ибн Нуха, которого звали также Каркын (ал-Карши, 63, 101). Одним из легендарных предков тюрков-огузов был Каркын, который являлся четвертым сыном Йулдуз-хана, третьего сына Огуз-хана (Рашид ад-дин, 1946, т. 1 (1); 88-89). Согласно преданию, имя Каркын означало “утоляющий голод народа” или “хлебосольный”, а его онгоном, т.е. священной птицей, был ястреб или водяной (речной) беркут (су баркути) (Рашид ад-дин, 1987: 65-66). Согласно персидским толковым словарям, имя Чубинак также означает “водяная птица” (мург-и оби) или “речная птица” (мург-и дарйоий) (Ризо, 1955: 150). Представляется, что такое 1716 совпадение значений этих имен (Каркын и Чубинак) не является случайным, и вполне возможно, что второе из них является калькой первого. Исходя из вышеизложенных данных, нам представляется, что предки Бахрама Чубина имели родственное отношение к одному из тюркских по происхождению племен Средней Азии, онгоном которого была птица – ворона или речной беркут. Это племя могло входить в древности в круг племенного объединения парфян, а затем наряду с хионитами, кидаритами, эфталитами и тюрками, находилось на службе у Сасанидов. Многие данные указывают на то, что Балх был родиной Бахрама Чубина. С этим городом был связан один из предков Бахрама Чубина по имени Милад. В тибетском документе VIII в. упоминаются потомки Бахрама Чубина, которые проживали в Балхе (Гумилев, 1967: 162). В средние века с именем Бахрама Чубина были связаны некоторые населенные пункты, расположенные в области Балха – селение Чубин (al-Mоqaddasi; 347) и Чубинабад (ас-Сам’ани. т. 3: 348). Накануне арабского завоевания Балх был столицей тюркских йабгу Тохаристана и здесь находился крупный буддийским культовый центр, сложившийся вокруг храма Наубехар. В источниках нет точных данных относительно религиозной принадлежности Бахрама Чубина. Некоторые данные указывают на то, что Бахрам Чубин не был сторонником ортодоксального зороастризма, хотя и принадлежал к высшему военному сословию Сасанидской империи. В 591 г., т.е. во второй год своего правления, Бахрам Чубин (Варахран VI), чеканил в Абаршахре, Герате и Мерве серебряные драхмы с четким изображением креста рядом с зороастрийскими символами (Колесников, 2005: 114-115). Эти данные могут указывать на то, что Бахрам Чубин относился с симпатией к христианам, что противоречило канонам ортодоксального зороастризма. В средневековых источниках приводятся весьма противоречивые сведения о характере культа в храме Наубахар. Согласно одним источникам, храм был посвящен культу огня (Бируни, 1963: 66-67; ал-Балхи; 20, 37), а согласно другим – он был буддийским монастырем (Ibn al-Fakih; 323-324). Согласно третьим источникам, удельные цари (мулук ат-тавā’иф) Балха, исповедовали религию сабиев и почитали солнце, луну, огонь и семь звезд (al-Ja’kubi, vol, 1: 179), а храм Наубахар был посвящен культу луны (Macoudi, vol. 5: 6-7). В арабских источниках сабиями называли, главным образом, последователей манихеизма. Из этих данных следует, что в эпоху раннего средневековья в храме Наубахар поклонялись не столько Будде, сколько богу Луны (aj tengri), т.е. верховному божеству манихеев – Мани, воплощавшем в себе Будду, Зороастра и Иисуса Христа. В Балхе или вблизи от него. несколько столетий (III-VIII вв.) существовала сильная манихейская община. В VI в. здесь был написан один из магических парфяно-манихейских текстов, 1717 отражающих тесные контакты манихеев и буддистов (Ставиский, 1977; 178). Буддизм и манихеизм в Средней и Центральной Азии сосуществовали на протяжении длительного времени, и влияние буддизма на восточную ветвь этой религии было настолько сильным, что в манихейских текстах Мани именовался Буддой или Мани-Буддой (Зуев, 2002: 194, 197). Эти данные позволяют предполагать, что Бахрам Чубин исповедовал манихеизм, который сочетал в себе элементы буддизма, зороастризма и христианства, а на монетах, чеканенных Бахрамом Чубином, изображен, скорее всего, не христианский, а манихейский крест. Саман-худат Одним из важных источников, которые могли бы способствовать успешному решению вопроса об истинном происхождении Саман-худата, на наш взгляд, является правильная этимология его имени. Имя Саман-худата связывается с названием селения Саман, которое он основал в области Балха или Термеза. Относительно этимологии этого имени или названия были высказаны различные мнения. В предании о происхождении Саманидов слову саман придается значение “благоустройство” (Семенов, 1955: 4). В означает “порядок”, “налаженность”, персидском языке слово сāмāн “благосостояние”, “богатство”. В пeхлевийском языке sāmān означает также “граница”, “регион” (Dencard; 160, 164). Происхождение имени Саман пытались также связывать со словом šaman (Gunaltay, 1938: 77). В тюркской среде это слово является инородным и для понятия шаман в тюркских языках использовали слово kam или аdanliγ – “делающий заклинание” (Радлов, т. 1: 463; т. 2; 476, 491). Среди урало-алтайских народов Центральной Азии, Урала и Сибири встречается этноним саман/шаман/самай/самар, происхождение которого связывается с южными регионами, откуда он был занесен в их среду в глубокой древности алтайской языковой общности (Василевич, 1965; 139: 145). Алтайские бурханисты сообщают о “людях в белых одеждах”, приезжавших на Алтай и призывавших людей верить в единого бога (Зуев, 2002: 186). Следовательно, истоки этого слова следует искать на юге – в Средней Азии, Иране или Индии. Беруни называет в Средней Азии религиозную общину аш-шаманиййа, последователи которой были идолопоклонниками, но испытывали сильную ненависть к брахманам (Бируни, 1963: 66 - 67). Жители Хорасана называли буддистов шаманийин или шаманāн (мн. ч. от шаман) (al-Biruni; 206; Бируни, 1957; 204). Ибн ан-Надим называет ас-саманиййа общины буддистов и манихеев (Ibn an-Nadim: 345; Flugel, 1862: 76, 105, 385). В индийской мифологии šamana означает “правитель”, а в буддийской традиции šramana означает “тот, кто прилагает усилия”, что является вторым 1718 звеном в буддийской иерархии. От этого же слова, возможно, происходит и слово шаман (Louis, 1977, vol. 8: 41, 344). Этот термин происходит из пракритского (санскрит) слова šamana (šramana) и означает последователей буддизма (Golden, 1998: 231). В древности и раннем средневековье существовали тесные культурные взаимосвязи между тюрками и индусами, что нашло свое отражение в наличии общих черт в мифологии и верованиях, в частности, в шаманизме и буддизме. В этой связи представляют интерес данные о родственных связях Бахрама Чубина с тюркским каганом, имевшим местопребывание в Бухаре. Известно, что в конце своей жизни Бахрам Чубин вступил в родственные отношения с тюркским каганом по имени Пармуда (Ил-тегин), который был сыном кагана Савэ-шаха (Тарду-каган, Шир-и Кишвар) и внуком Истами-кагана (Кара Чурин). Тарду-каган был дядей Сасанидского шаханшаха Хормузда IV Туркзаде по материнской линии (Bel’ami, vol. 2; 248; 265; Firdousi, vol. 6; 656-657). Бухарский оазис был владением Шир-и Кишвара, где он правил 20 лет с резиденцией в Байканде. Он построил шахристан Бухары, а также основал в Бухарском оазисе селения Мамастин, Сакматин, Самтин и Фараб (Наршахий; 17). Его сын Пармуда, также правивший в Байканде, основал селения Искиджкат, Шарг, Фарахша и Рамитан. Он был женат на китайской принцессе. Она привезла с собой из Китая храм идолов, который был установлен в Рамитане (Наршахий: 17, 23). Ил-тегин (Пармуда) был приверженцем буддизма и с ним связывается проникновение буддизма в Бухару (Ставиский, 1960; 115). Второе имя Илтегина Пармуда производится от буддийского титула pramukha. В 588 г. Ил-тегин был назначен правителем Тохаристана и Гандхары, включенных в состав Тюркского каганата. Китайский путешественник У-кун между 759 – 764 гг. видел среди буддийских святынь Кашмира, основанных в VI – VII вв. тюркскими правителями, храм Ve-li-tele, т.е. Vе-li-tegin или Ил-тегин, который был сыном царя тюрков. Предполагается, что Ил-тегин был также основателем храма Наубахар в Балхе (Сhavannes, 1903: 157, 198, 242 - 245; Литвинский, Зеймаль, 1971; 120; Harmatta, Litvinsky, 1996: 371). Все эти данные, на наш взгляд, имеют важное значение для определения истинного происхождения Саманидов. Из них следует, что, во-первых, Саман-худат был. не зороастрийцем, как сообщают источники (Гардизи: 62). Во-вторых, есть все основания предполагать, что он был потомком Бахрама Чубина от его брака с дочерью тюркского кагана Ил-тегина. Существует мнение, что верховные каганы Западного Тюркского каганата исповедовали манихеизм. (Кызласов, 2004: 12-16; Зуев, 2002: 188, 192-195, 200 - 203). Если учесть, что Бахрам Чубин происходил из Балха и женился на дочери Ил-тегина (Сава-шаха, Шир-и Кишвара), то можно предполагать, 1719 что он также, скорее всего, был манихеем. Следовательно, их потомки, в том числе и Саман-худат, также были манихеями. Некоторые данные указывают на то, что Саманиды и тюрки из их окружения хранили память о буддийско-манихейском прошлом своих предков и с симпатией относились как к буддизму, так и зороастризму. Серебряные дирхемы, выпускавшиеся Саманидами в 300 - 351/912-962 гг. в районе Кабула и Газны, содержат изображение быка и всадника (Av), а также индийские надписи на кхарошти (Rv), которые читаются как “во имя (бога) Sri Khudavayaka”. Другой тип этих монет содержит изображение быка, сидящего бога Sri Khudavayaka (Av) и всадника (Rv) (Mitchiner, 1977: 132). В музее Института археологии АН РУз в Самарканде хранится медный фельс, чеканенный в 359/969-70 г. в Фергане от имени Саманида ал-Мансура ибн Нуха и его сына Ахмада ибн ал-Мансура саманидским наместником Кылыч ал-Хаджибом Ахмадом ибн ‘Али (Культура и искусство, т. 2: 102). На лицевой стороне этого фельса имеется изображение классической буддийской мандалы (8-лепестковая розетка, вписанная в круг, затем в квадрат и еще один круг), являющейся символом Солнца и Космоса, принятым в северных школах буддизма, таких как Махаяна, Ваджраяна и Тантризм, широко распространенных в средние века в Китае, Тибете, Центральной Азии и Восточном Туркестане (Топоров, 1991: 101). Классическая мандала (санскрит. mandala) с 8-лепестковой розеткой в середине, являлась также символом Будды, и ее возникновение приходится на VIII – IХ вв., т.е. период формирования буддийской школы Тантризма (Арапов, 2002: 12-16). Еще одним памятником, указывающим на связи Саманидов с буддизмом, являются символы, изображенные на внешних стенах мавзолея Саманидов в Бухаре. Эти символы представляют собой сложную геометрическую композицию, состоящую из встроенных друг в друга квадратов и круга в середине (Пугаченкова, Ремпель, 1960; 67; Пугаченкова, 1968: 121; Булатов, 1976: 85), и олицетворяет космограмму уменьшающейся и увеличивающейся Вселенной (Булатов, 2005: 36). Точно такие же символы изображены в настенных росписях с сюжетными изображениями буддийских преданий в пещерном комплексе Дуньхуан, который был одним из крупнейших буддийских культовых центров Центральной и Восточной Азии эпохи раннего средневековья (Арапов, 2002: 120-125). Представляет также интерес планировочная структура самого здания мавзолея Саманидов, которая представляет собой кубический объем, увенчанный полушаром (куполом) и имеющий центрическую композицию – 4 входа с совершенно одинаковыми фасадами (Пугаченкова, 1968: 119). Архитектурный образ его является воплощением космограммы: Квадрат – Круг (Булатов, 2005: 36). Предполагается, что здание мавзолея представляет 1720 собой сабийский храм–обсерваторию, посвященный культу Солнца, из которого велось наблюдение за движением солнца. (Булатов, 1976: 71 - 77; Булатов, 2005; 36). На панелях из дворца Саманидов на городище Афрасиаб изображены 4-х, 6- и 8-лепестковые розетки, вписанные в круг или 8-угольник (Булатов, 1976, илл. панель А, Б и Г). В орнаменте панелей дворца Саманидов встречается также изображение 8-конечной звезды в форме цветка, вписанного в круг (Пугаченкова, Ремпель, 1965, илл. 104; Булатов, 1976, илл. 57, панель Б). Изображения таких же розеток, многоугольников и звезд обнаружены в декоре стены западной пещеры буддийского комплекса Каратепа в Старом Термезе (I в. н.э.) и в фрагментах резного ганча из парадного зала дворца правителей Термеза VII-VIII вв. (Аллаткина, 2004: 31). Все эти геометрические композиции, на наш взгляд, также можно рассматривать в качестве символов, представляющих разновидности буддийско-манихейской мандалы. При одном из последних саманидских эмиров Нух ибн Мансур ар-Рида (правил в 365-387/976-997 гг.), который был вторым сыном и наследником вышеупомянутого Мансура ибн Нуха, известный саманидский сановник ‘Амид ад-Даула Фа’ик ал-Хасса выпустил в 368/978-79 г. в Балхе медный фельс, на лицевой стороне которого в поле изображена шестиконечная звезда – гексаграмма, составленная из двух противоположных треугольников, в сочетании с арабскими письменами (www.zeno.ru: #20649). Шестиконечная звезда, вписанная в круг, изображена также на панелях из дворца Саманидов на городище Афрасиаб (Булатов, 1976, илл. 59, панель В и илл. 64, панель Е; Арапов, 2004: 18). Шестиконечная звезда (гексaграмма), которая известна также как “печать Соломона” или “звезда Давида”, широко использовалась в средние века в иудаизме, христианстве и исламе. Происхождение гексаграммы также связывается с буддизмом и Индией, где этот символ впервые был зафиксирован еще задолго до нашей эры. В тантристском течении буддизма и индуизма гексаграмма является символом классической мандалы, олицетворяющей бога Нару-Нарайану. Углы верхнего и нижнего треугольников, составляющих гексаграмму, олицетворяют шесть лиц бога Шивы и бога Шакти. Можно предполагать, что этот символ был заимствован в религиях Ближнего Востока именно из Индии, где он имел более глубокие корни.. Изображения 6-угольных звезд встречаются в фрагментах резного ганча из парадного зала дворца правителей Термеза VII - VIII вв. (Аллаткина, 2004; 31). На другом фельсе, выпущенном тем же Фа’иком ал-Хасса в том же 368/978-79 году в Балхе, в поле изображена пятиконечная звезда – 1721 1745 пентаграмма, построенная из линий (www.zeno.ru: #20654). Пятиконечная звезда (пентаграмма) использовалась различными народами всего мира буддийско-манихейских символов на монетах Саманидов могло быть связано начиная с глубокой древности и была самым распространенным магическим ссимволом. противостоянием и ответной реакцией Саманидов на действия Буидов, Пентаграмма использовалась также в буддизме и других древних которые, захватив 334/945 г. фактическую в Багдаде, объявили себя религиях Индии ивКитая в качестве одного власть из символов мандалы. В учении наследниками Сасанидских царей и стали почитать и возрождать некоторые Таоизма она символизирует пять элементов восточной космологии – дерево, доисламские и зороастрийские культурные ценности. Саманиды были металл, землю, огонь и воду. единственным влиятельным суннитским двором, способным оказать Таким образом, и этот знак можно рассматривать качестве одного поддержку Аббасидским халифам, которые обратились к вним за помощью против шиитских Буидов, захвативших власть в Багдаде и во из символов буддизма а, следовательно, и манихеизма. Появление всей этих центральной части Арабского халифата. буддийско-манихейских символов на монетах Саманидов могло быть связано с противостоянием и ибн ответной на происхождение действия Буидов, Согласно Махмуду Вали, реакцией СаманидыСаманидов имели общее с которые, захватив в 334/945 г. фактическую в Багдаде, объявили Бармакидами и относились к потомкам некоеговласть Джабба-хана (Махмуд ибн себя Сасанидских царей и стали почитать и возрождать Мир наследниками Вали; 315а, 317а), который относился к династии тюркских йабгу некоторые и зороастрийские культурные Саманиды Тохаристанадоисламские (Togan, 1969; 282). Источником сведений ценности. Махмуда ибн Вали недошедшие довлиятельным нас сочинения Абу Зайдадвором, ал-Балхиспособным (IX в.) и Абу-лбыли единственным суннитским оказать Касима Исхака ас-Самарканди (ум. которые в 343/954-55 г.) (Togan, 1964; 61). По поддержку Аббасидским халифам, обратились к ним за помощью данным Фаза’ил-и Балх (XII в.), в доисламское время родовое владение против шиитских Буидов, захвативших власть в Багдаде и во всей Бармакидов, части которые были основателями центральной Арабского халифата. храма Наубахар, находилось в местности Джабба-хан, расположенной на западной окраине Балха (ал-Балхи; Махмуду ибн Вали, Саманиды имели общее происхождение 19, Согласно 37). с Бармакидами и относились к потомкам некоего Джабба-хана (Махмуд Имя-титул Джаббахан ( ) является более поздним вариантом ибн Мир Вали; 315а, 317а), который относился к династии тюркских йабгу написания тюркского титула йабгу или джабгу-каган (Bosworth, clauson, Тохаристана (Togan, 1969: 282). Источником сведений Махмуда ибн Вали 1965; 9 – 10; Togan, 1969; 282). Это же имя с различными вариантами чтений1 были недошедшие до нас сочинения Абу вЗайда ал-Балхи (IXотца в.) иСаманАбу-лприводится в средневековых источниках качестве имени Касима Исхака ас-Самарканди (ум. в 343/954-55 г.) (Togan, 1964: 61). По худата. данным Фаза’ил-и Балх (XII в.), в доисламское время родовое владение В средние которые века в народной памяти сохранились предания находилось о тюркскомв Бармакидов, были основателями храма Наубахар, происхождении Саман-худата. Так, Саман-худат, упоминается среди местности Джабба-хан, расположенной на западной окраине Балха (аллегендарных предков древних тюрков-огузов, правивших в Мавераннахре. Он Балхи; 19, 37). называется как Благородный (Аслзаде) хан по имени Саман Йавкуй или 2 Саман-йабгу , которого звали( также) Саман-худат, и он являлся предком всех является более поздним вариантом Имя-титул Джаббахан Саманидов (Рашид ад-дин, 1987; 94; Кононов, 1958; 69; ал-Лари; 234аClauson, Togan, написания тюркского титула йабгу или джабгу-каган (Bosworth, 1972: 9112). другому преданию, Саманидов был чтений город 1 1965: – 10; Согласно Togan, 1969; 282). Это же имя с родиной различными вариантами Ашнас, расположенный в низовьях реки Сайхун (Сырдарьи), а Саман его приводится в средневековых источниках в качестве имени отцабыл Саманвладетелем (‘амил) (Mustawfi-i Qazwini; 379; Хувандамир, т. 2: 352; Togan, худата. 1964; 63). Согласно преданию о термезских сейидах, Саман-худат, приехал в В средние века ив первоначально народной памяти сохранились предания тюркском Термез из Ферганы носил имя Аркук или Аркак.о(Семенов, происхождении Так,(Arqaq) Саман-худат, упоминается среди 1955: 3 – 4). АркукСаман-худата. (Аrquq) или Аркак является типичным тюркским именем и означает человек” (Древнетюркский словарь; 54). легендарных предков “упрямый древних тюрков-огузов, правивших в Мавераннахре. Он называется как Благородный (Аслзаде) хан по имени Саман Йавкуй или 11 Написание этих имен в арабской графике (, ﻥﺎﻤﻳﺜﺠ, ﻥﺎﺠﻤﺠ, ﻥﺎﻤﺜﻳﺠ, ﻥﺎﯿﺛﻣﯿﺟ, ﺎﯿﺣ, ﺎﺘﺠ, ﺎﺑﺠ, ﻥﺎﺘﻳﻤﺣ,ﻥﺎﻤﺜﺠ ﻥﺎﺳﺎﺳ, ﻥﺎﻤﺎﻫ, ﺎﺘﺨ, )ﺍﺩﺨпозволяет допускать для всех них чтение Джабба ( ) ﺎﺑﺠили Джабба-хан ( )ﻥﺎﺨﺎﺑﺠ. Об этом см. также Togan, 1964, p. 61. 2 В тексте: – ﻲﻏﻮﺎﺒ ﻥﺎﻣﺎﺴСаман-бавги. 1722 1745 Саман-йабгу2, которого звали также Саман-худат, и он являлся предком буддийско-манихейских на монетах Саманидов могло быть связано всех Саманидов (Рашидсимволов ад-дин, 1987; 94; Кононов, 1958; 69; ал-Лари; 234а сTogan, противостоянием и ответной реакцией Саманидов на действия Буидов, 1972: 112). Согласно другому преданию, родиной Саманидов был которые, захватив в 334/945 г. фактическую власть в Багдаде, объявили себя город Ашнас, расположенный в низовьях реки Сайхун (Сырдарьи), а Саман наследниками Сасанидских и сталиQazwini, почитать379; и возрождать некоторые был его владетелем (‘амил)царей (Mustawfi-i Хувандамир, т. 2: 352; доисламские и зороастрийские культурные ценности. Саманиды были Togan, 1964: 63). Согласно преданию о термезских сейидах, Саман-худат, единственным влиятельным суннитским двором, способным оказать приехал в Термез из Ферганы и первоначально носил имя Аркук или Аркак. поддержку Аббасидским халифам, которые обратились к ним за помощью (Семенов, 1955: 3 – 4). Аркук (Аrquq) или Аркак (Arqaq) является типичным против шиитских Буидов, захвативших власть в Багдаде и во всей тюркским именем и означает “упрямый человек” (Древнетюркский словарь; центральной части Арабского халифата. 54). Согласно более позднему варианту этого же предания, Саман-худат Согласно Вали, Саманиды общее происхождение с имел также Махмуду прозвищеибн Кaкулдaр. В кишлакеимели Нпмуна недалеко от Термеза Бармакидами и относились к потомкам некоего Джабба-хана (Махмуд ибн сохранился мавзолей типа хонако Кaкулдap (Аршавская, 1982: 86 – 88). Слово Мир Вали; который относился к (кaкул). династииТак тюркских йабгу какулдар на 315а, фарси317а), означает “Обладатель косы” в средние века Тохаристана (Togan, 1969; 282). Источником сведений Махмуда ибн Вали называлась прическа, в которой волосы на голове мужчины зачесывались были недошедшие до нас сочинения Абу Зайда ал-Балхи (IX в.) и Абу-лназад, заплетались в косу и ниспадали вниз за спину. В эпоху раннего Касима Исхака ас-Самарканди (ум. в 343/954-55 г.) (Togan, 1964; 61). По средневековья такая прическа была характерна, главным образом, для данным Фаза’ил-и Балх (XII в.), в доисламское время родовое владение тюрков (Вайнштейн, 1966: 179). Еще в ХIХ в. у калмыков мужчины Бармакидов, которыеКрюков, были основателями храма Наубахар, находилось в носили длинные косы, которые назывались kahkül или kökül (Радлов, т. 1; местности Джабба-хан, расположенной на западной окраине Балха (ал-Балхи; 1061, 19, 37).1065: т. 2; 1224). Медальон Мансура ибн( Нуха) является более поздним вариантом Имя-титул Джаббахан написания тюркского титула йабгу илимузея джабгу-каган (Bosworth, В нумизматической коллекции Ashmolean в г. clauson, Оксфорд 1 1965; 9 – 10; Togan, 1969; 282). Это же имя с различными вариантами чтений (Великобритания) хранится серебряный медальон (диаметр 33 мм, вес 11,04 приводится в средневековых источниках в качестве имени отца Самангр.), выпущенный в 358/968-69 г. в Бухаре cаманидом Мансуром I ибн Нухом худата. (правил в 350 - 365/961 - 976 гг.). На его лицевой стороне изображен портрет В средние века свдвумя народной памяти сохранились предания о (Treadwell, тюркском правителя вправо пахлевийскими надписями по бокам происхождении Саман-худата. Так,в поле Саман-худат, среди 1999: 9 - 10). На оборотной стороне приводится упоминается арабская надпись в6 легендарных предков древних тюрков-огузов, правивших в Мавераннахре. Он рядов в форме квадрата, имитирующая квадратное отверстие. называется как Благородный (Аслзаде) хан по имени Саман Йавкуй или Особый 2интерес портрет правителя, обнаруживающий Саман-йабгу , которогопредставляет звали также Саман-худат, и он являлся предком всех сходство не(Рашид с иранской, с тюркской традицией искусства Саманидов ад-дин, а1987; 94; Кононов, 1958; 69;портретного ал-Лари; 234а Togan, (Treadwell, 1999: 10). Антропологический тип его лица представляет 1972: 112). Согласно другому преданию, родиной Саманидов был город Ашнас, расположенный в низовьях реки Сайхун (Сырдарьи), Саманвыпуклый был его собой смесь европеоидных и монголоидных признаков.а Нос владетелем (‘амил) (Mustawfi-i Qazwini; 379; Хувандамир, т. 2: 352; Togan, характерный для западных тюрков, в частности для тюрков-огузов Хорасана. 1964; 63). Согласно преданию о термезских сейидах, Саман-худат, приехал в В верхней части лица выступающая кость, что характерно для монголоидных Термез из Ферганы и первоначально носил имя Аркук или Аркак. (Семенов, кипчаков. Глаз большой удлиненный, миндалевидный с сильно опухшими 1955: 3 – 4). Аркук (Аrquq) или Аркак (Arqaq) является типичным тюркским веками. На голове специфический головной убор, отдаленно напоминающий именем и означаеткорону. “упрямый человек” (Древнетюркский 54). сложносоставную В правом ухе свисает шаровиднаясловарь; серьга. Сзади из-под короны свисает густая волнистая коса, ниспадающая за спину. 1Сравнение этого портрета с портретом на медальоне, выпущенном в 351/962 Написание этих имен в арабской графике (, ﻥﺎﻤﻳﺜﺠ, ﻥﺎﺠﻤﺠ, ﻥﺎﻤﺜﻳﺠ, ﻥﺎﯿﺛﻣﯿﺟ, ﺎﯿﺣ, ﺎﺘﺠ, ﺎﺑﺠ, ﻥﺎﺘﻳﻤﺣ,ﻥﺎﻤﺜﺠ , ﻥﺎﻤﺎﻫ, ﺎﺘﺨ, )ﺍﺩﺨпозволяет допускать для всех них чтение Джабба (ﺎﺑﺠсвидетельствует ) или Джабба-хан г. вﻥﺎﺳﺎﺳ г. Мухаммадия буидским правителем Рукн ад-Давла, 22 ( )ﻥﺎﺨﺎﺑﺠ. Об этом см. также Togan, 1964, p. 61. В тексте: – ﻲﻏﻮﺎﺒ ﻥﺎﻣﺎﺴСаман-бавги. 1723 о том, что Мансур ибн Нух и его предки относились к другой культуре и, возможно этнической среде, чем Рукн ад-Давла (Treadwell, 2003: 328)3. Иконография портрета имеет близкое сходство с портретами тюркских правителей Тохаристана, Кабула и Гадхары VII - VIII вв., которые изображены на выпущенных ими монетах в подражание драхмам Сасанида Хормузда IV (www.zeno.ru)4. Среди всех Сасанидских шаханшахов тюрки с особым предпочтением относились к Хормузду IV Туркзаде, который был внуком тюркского кагана по материнской линии и покровителем тюрков в империи Сасанидов. Но почти полное сходство с ним обнаруживают два памятных медальона, выпущенных тюркскими каганами в первой четверти VII в. в честь победы над Сасанидами и эфталитами. Один из них был выпущен тюркским каганом по имени Джегуй каган (правил в 710-718 гг.)5 после победы над Сасанидами в 616 - 617 гг., когда его армия вторглась вглубь территории Ирана и дошла до Рея и Исфахана. На лицевой стороне медальона изображен портрет правителя вправо, справа и слева от которого имеются пахлевийские надписи. На обратной стороне медальона изображен алтарь с огнем, а справа и слева от него два жреца, приносящие жертву огню (Göbl, 1987: 276-277, pl.39, fig. 2). Второй медальон был выпущен около 625 г. в Кундузе Тарду-шадом, сыном верховного тюркского кагана Тун Йабгу по случаю окончательной победы над эфталитами и присоединения их владений к Тюркскому каганату (Harmatta, 1982; 168). Предполагается, что на этом медальоне изображен Тунйабгу каган. На оборотной стороне медальона Тун-йабгу кагана изображены алтарь и два жреца, а также бог Шива с волосами в виде пламени. (Harmatta, Litvinsky, 1996: 370). Нам представляется, что лицевые стороны этих двух медальонов послужили прототипом лицевой стороны медальона Мансура ибн Нуха. Сходство портретов выражается почти во всех деталях – такая же густая коса, ниспадающая за спину, такой же костюм. Крылатая корона с рогами быка, месяцем и точкой, так же как и колье из драгоценных камней, имеющаяся на шее Джегуй кагана и Тун Йабгу кагана, переданы в стилизованной форме. Справа и слева от всех трех портретов почти одинаковые среднеперсидские надписи. Левая надпись читается как GDH ‘pzwt – “Победа, увеличение”, Подробнее об этом медальоне см.: Miles, 1964: 283-293. Особенно близкие аналогии обнаруживают монеты Хинду Шахи-тегина (20999, 21384), монеты Васудевы (12962), монеты йабгу Тохаристана (15170, 21382) и правителей Арахосии (20783, 26690, 22922). См. также: Никитин, 1986: 82 – 88; Göbl, 1967, vol. 1: 25, 26, 140-143, 164, 167-173. 5 На медалоне его имя передано в форме zyk – Зик или Жик. 3 4 1724 а правая – MLK”n MLK’ – “Царь царей”. На медальоне Джегуй кагана упоминается его имя (zyk), а на медальоне Тун Йабгу кагана – его титул (jeb). На медальоне Мансура ибн Нуха ни имя, ни титул правителя не указаны. Нет никаких сомнений, что правитель, изображенный на медальоне Мансура ибн Нуха, был тюрком, о чем свидетельствует иконография портрета, а именно, наличие серьги в его ухе и прическа в виде заплетенной косы. Тюрки времен каганата зачесывали волосы назад и заплетали в одну или несколько кос. Характерным украшением древнего тюрка были серьги, которые носили как женщины, так и мужчины. Мужчины носили по одной серьге, тогда как женщины – по две. Антропологический тип правителя, изображенного на медальоне Мансура ибн Нуха, имеет явно выраженные монголоидные признаки. У него имеется выступающая кость в верхней части лица и миндалевидный глаз с сильно опухшим веком. Его нос является прямым и выпуклым, в чем можно видеть влияние северо-индийской иконографии. Однако, выпуклые носы были также характерны для огузов, которые в отличие от кипчаков имели евроепоидный и смешанный тип. Глаз Зик-кагана имеет почти круглую форму, тогда как глаз Тун Йабгу кагана имеет сильно удлиненную миндалевидную форму. Правитель, изображенный на медальоне Мансура ибн Нуха имеет большой миндалевидный глаз и сильно опухшее верхнее веко. На портрете Джегуй кагана четко переданы густые свисающие усы, а на портрете Тун Йабгу кагана и портрете правителя, изображенного на медальоне Мансура ибн Нуха имеются небольшие короткие усы. В древнетюркской среде было принято носить усы.. Многие из древнетюркских каменных изваяний – “балбалов”, обнаруженные на территории Монголии и Средней Азии, имеют тонкие свисающие усы. Портреты всех трех правителей на вышеупомянутых медальонах характеризуются отсутствием бороды, что противоречит иконографии монет Сасанидских царей и эфталитских правителей. Сасанидские шаханшахи носили специфическую бороду и усы, а их волосы были завиты в клубок на макушке головы. Эфталитские правители носили усы, а их волосы были сзади коротко подстрижены. Корона на голове всех трех правителей также отличается от корон Сасанидских царей и обнаруживает близкое сходство с коронами тюркских Кабул-шахов, тюркских правителей Пенджикента (Harmatta, 1982: 169-170) и Арахосии (Nikitin, 1984: 234). 1725 В свете этих данных, нам представляется, что доисламские предки Саманидов, в том числе и Саман-худат, принадлежали к династии тюркских йабгу Тохаристана, основателем которой был Тарду-шад, сын верховного тюркского кагана Тун Йабгу. В свое время А.З. Валиди Тоган высказывал предположение, что предки Саман-худата принадлежали к династии карлукских джабгу Тохаристана и были потомками одного из верховных тюркских каганов, управлявшего огузcкой ветвью тюрков (Togan, 1981: 112). Предком Саманидов мог быть Сир (Се) Йабгу каган, который был одним из трех сыновей Тун Йабгу кагана и наследником престола (Togan, 1964ж 64). Какой именно правитель изображен на медальоне Мансура ибн Нуха предстоит еще выяснить. Это мог быть верховным правителем, т.е каганом, так как он имел титул “царь царей” или шаханшах. Изображение портрета одного из верховных тюркских каганов на медальоне Мансура ибн Нуха указывает на то, что Саманиды почитали его как высшего предка своего рода. Эта родственная связь была при участии Бахрама Чубина, который, согласно источникам, женился на дочери кагана Ил-тегина (Пармуда). Последний, в свою очередь, был дядей Сасанидского шаханшаха Хормузда IV Туркзаде по материнской линии (Bel’ami, vol. 2; 248, 265; Firdousi, vol. 6: 656-657), так как его отец Тарду-каган (Савэ-шах, Шир-и Кишвар) был родным братом дочери Истами-кагана, на которой женился сасанидский шаханшах Хосров I Ануширван. Исходя из этих данных, можно предполагать, что на саманидском медальоне был изображен портрет именно этого кагана, т.е. Ил-тегина (Пармуда), который был.высшим предком Саманидов по женской линии. Именно этой родственной связью можно объяснить и почитание Хормузда IV тюркскими йабгу Тохаристана, которые выпускали монеты в подражание его драхмам. Однако, такой же титул “царь царей” зафиксирован также на монетах кушанских правителей в форме shaonanoshao письмом кхарошти. Следовательно, его могли носить не только верховные тюркские каганы, но и тюркские йабгу Тохаристана., считавшие себя потомками кушанских царей. Это означает, что правитель, изображенный на медальоне Мансура ибн Нуха мог быть и одним из более близких предков Саманидов – Джаббаханом или Саман-худатом. На медных монетах тюркских йабгу Балха (ybgu bhlk’n) изображен правитель с такой же крылатой короной с двумя полумесяцами, в которые вписаны изображение луны и солнца. Слева от него среднеперсидская легенда GDH ‘pzut, такая же, что на медальоне “Тун-йабгу” и Мансура ибн Нуха, а справа вместо титула MLK”n MLK’ (шаханшах) имя правителя “p’gwl и его титул bg hwt’p (баги худат), т.е. божественный правитель 1726 (Никитин, 1986: 85-86: Gobl, 1967, vol. 1: 182). Из этих данных следует, что предок Саманидов Джабба-хан был не мелким правителем Балха, а именно верховным йабгу Тохаристана с резиденцией в Балхе и кроме титула йабгу носил также верховный тюркский титул хан и иранский титул MLK”n MLK’ (шаханшах). Его сын Саман-худат относился к числу правителей второго ранга, носивших кроме титула йабгу второй титул худат. Выпуск в 358/968-69 г. Мансуром ибн Нухом медальона с изображением портрета одного из предков Саманидов с титулом шаханшах мог быть вызван действиями Буидов, которые, приняв титул шаханшах, объявили себя потомками Сасанидов. Этот же Мансур ибн Нух чеканил в 359/969-70 г. в Фергане медный фельс с изображением классического буддийского мандала (Арапов, 2002: 12-16). В правление его сына Нуха ибн Мансура (правил в 365-387/976-997 гг.) в 368/978-79 г. в Балхе были чеканены медные фельсы с изображением буддийских символов – шестиконечной звезды (гексаграммы), и пятиконечной звезды (пентаграммы) (www.zeno.ru: #20649, #20654). Эти памятники являются документальными свидетельствами той борьбы, которую вели Саманиды с Буидами в период, начиная с 334/945-46 г., когда последние захватили власть в Багдаде и установили свой контроль над Арабским халифатом6. Тем самым Саманиды хотели показать, что их предки, тюркские йабгу Тохаристана и верховные тюркские каганы, были не менее знатными, чем предки Буидов, свитавших себя потомками Сасанидов. *** Таким образом, исходя из вышеизложенных данных, можно с достаточным основанием предполагать, что Бахрам Чубин был выходцем из среды древнего знатного тюркского рода, входившего в конфедерацию кочевых скифских племен Средней Азии. Фамильное владение Бахрама Чубина было расположено в области Балха и было основано им во время его пребывания на должности марзбана Хорасана с резиденцией в Балхе. Оно продолжало существовать вплоть до самого арабского завоевания и в средние века было известно как селение Чубин или Чубинабад. В конце своей жизни Бахрам Чубин поднял в Балхе восстание против Сасанидов и, потерпев поражение, бежал к тюркам, где он вступил в родственные отношения с первым тюркским йабгу Тохаристана, а затем верховным тюркским каганом Ил-тегином (Пармуды), женившись на его дочери. Последним местожительством Бахрама Чубина был город Куба в Фергане, где имели местопребывание и его потомки от брака с тюркской царевной – предки Саманидов. После завоевания Тохаристана тюрками в 618 г. В источниках отмечаются столкновения между армиями Саманидов и Буидов в 334/945-46 г., 349/960-61 г., 354/965 г., 356/966-67 г. См.: Ибн ал-Асир, т. 8; 202, 222, 231. 6 1727 некоторые из них перебрались обратно в Балх и вернули себе свои родовые владения, ранее принадлежавшие Бахраму Чубину. Отец Саман-худата по имени Джабба-хан в доисламское время был правителем Балха и носил тюркский титул йабгу (джабгу). До принятия ислама Саман-худат, так же как его предок Джабба-хан и Бармакиды, исповедовал буддизм или манихеизм. Он носил тюркское имя Аркук (Arquq) и буддийско-манихейское имя Саман (Sāmān). По тюркскому обычаю, он заплетал свои волосы в длинную косу, за что был прозван Какулдаром. Так же как и его отец Джабба-хан, он носил титул йабгу (джабгу), который был династийным титулом тюркских правителей Тохаристана. Джабба-хан и Саман-худат были потомками Бахрама Чубина в четвертом и пятом поколениях. Документальным источником, свидетельствующим о наличии родственных связей между Саманидами и верховными тюркскими каганами является серебряный медальон Мансура ибн Нуха с изображением одного из его доисламских предков – Ил-тегина, Джабба-хана или Саманхудата. Следовательно, исходя из имеющихся данных, можно с полным основанием утверждать, что Саман-худат, так же как и его высший предок Бахрам Чубин имел огузско-тюркское происхождение. Если Бахрам Чубин был выходцем из среды иранизированных потомков древних огузов Хорасана, то Саман-худат был его потомком от брака с представительницей рода верховных тюркских каганов и имел родственные связи в Фергане. В то же время Саман-худат по материнской линии через посредство Илтегина (Пармуда) и Тарду-кагана (Савэ-шах, Шир-и Кишвар) был связан родственными узами с представителями династии Сасанидов – Хосровом I Ануширваном и его сыном Хормуздом IV Туркзаде, вступившими в родство с тюрками. ЛИТЕРАТУРА 1. ал-Балхи, Абу Бакр ‘Абд Аллах ибн ‘Умар, (1350/1971), Фаза’ил-и Балх, изд. ‘Абд ал-Хайй Хабиби, Техран. 2. Бируни, Абу Рейхан, (1963), Индия/Перевод с арабского А.Б.Халидова и Ю.Н.Завадовского. Комментарии В.Г.Эрмана и А.Б.Халидова /Избранные произведения. Т. 2. Ташкент: Изд-во АН УзССР. 3. Бируни, Абу Рейхан, (1957), Памятники минувших поколений / Перевод с арабского и примечания М.А.Cалье /Избранные произведения. Т. 1. Ташкент: Изд-во АН УзССР. 4. Гардизи, Абу Са’ид, (1991), Зайн ал-ахбар. Украшение известий. Раздел об истории Хорасана /Перевод с персидского языка А.К.Арендса. Введение, комментарии и указатели Л.М.Епифановой. Ташкент, Фан. 1728 5. Ибн ал-Асир, Абу-л-Хасан ‘Али ибн Мухаммад, (1883 – 1885), АлКамил фи-т-та’рих. В 12 томах. Миср: Булак. 6. ал-Карши, Джамал, (2005), Ал-Мулхакат би-с-сурах /Введение, перевод с арабско-персидского, комментарии, текст, факсимиле Ш.Х.Вохидова, Б.Б.Аминова /История Казахстана в персидских источниках. Т. 1. Алматы: Дайк-Пресс. 7. Кононов, А. Н., (1958), Родословная туркмен. Сочинение Абу-л-Гази хана хивинского. М.; Л.: Наука. 8. aл-Лари, Муслих ад-дин Мухаммад. Мир’ат ал-адвар, ркп. библиотеки Университета Стамбула, инв. № F 725. 9. Махмуд ибн Мир Вали, Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахйар, ркп. библиотеки The British Library, фонд India Office, инв. № 575. 10. Наршахий, Абу Бакр Мухаммад ибн Жаъфар, (1993), Бухоро тарихи / Форс тилидан А.Расулев таржимаси, мухаррир А.Уринбоев. Тошкент: Шарк баёзи. 11. Рашид ад-дин, Фазлаллах, (1946-1952), Сборник летописей. В 3-х частях /Перевод с персидского Л.А.Хетагурова, О.И.Смирновой, Ю.П.Верховского и А.К.Арендса. М.; Л.: Изд-во АН СССР. 12. Рашид ад-дин, Фазлаллах, (1987), Огуз-наме /Перевод с персидского, предисловие, комментарии, примечания и указатели Р.М.Шукюровой. Баку: Элм. 13. Ас-Сам’ани, Абу Са’д ‘Абд ал-Карим ибн Мухаммад, (1981), АлАнсаб /Изд. ‘Абд ар-Рахмана ибн Йахйа ал-Му’аллими ал-Йамани. В 10 томах. Байрут: Мухаммад Амин Дамадж. 14. Фирдоуси, Абу-л-Касим, (1966-1971), Шах-наме /Критический текст. В 9 тт. М.: Наука. 15. Хувандамир, Гийас ад-дин ибн Хумам ад-дин ал-Хусайни, (1333 шамси), Та’рих хабиб ас-сийар фи ахбар афра ва башар, джилд 1 – 3, Техран: Интишарат-и китабхана-йи Хаййам. 16. Bel’ami, Abou-’Ali Mohammed, (1867 – 1874), Traduite sur la version persane de Chronique de Abou-Djafar Mohammed-ben-Djarir-ben-Jаzid Tabari, d’apres les manuscrits de Paris, de Gotha, de Londres et de Canterbury par H.Zotenberg, t. I – IV, Paris. 17. al-Biruni, Abu Rayhan, (1879), The Chronology of Ancient Nations, transl. C.E.Sachau, London. 1729 18. Chavannes,E., (1903), Documents sur les Tou-Kiue (Turks) occidentaux /Сборник трудов Орхонской экспедиции, вып. 6. СПб. 19. Dencard, (2000), Le Cinqueme Livre, Transcription, Traduction et Commentaire Par Jaleh Amouzgar et Ahmad Tafazzoli, Paris (SI, Cahier 23). 20. Firdousi, (1868), Le livre des Rois, ed. J. Mohl, vol. I-VI, Paris. 21. Ibn al-Fakih al-Hamadani, (1967), Compendium libri Kitab al-Boldan, M. J. de Goeje (Ed.), BGA, pars 5, Lugduni-Batavorum: E. J. BrIllustrations 22. [Ibn an-Nadim], (1871-1872), Kitab al-Fihrist. Mit anmerkungen hrsg. von G. Flugel /Band I-II. Leipzig. 23. Al-Ja’kubi, Ibn Wadhih qui dicitur, (1883), Historiae, pars I-II, M. Th. Houtsma (Ed.), Lugduni-Batavorum; E. J. BrIllustrations 24. Macoudi, (1861-1877), Les prairies d’or, Text et Traduction C.Barbier de Meynard, t. I-IX, t. 2, Paris: Societe Asiatique. 25. Al-Moqaddasi, Abu ‘Abdallah Mohammad ibn Ahmad, (1967), Descriptio Imperii moslemici, M. J. de Goeje (ed.), BGA, pars 3. Lugduni-Batavorum. 26. Mustawfi-i Qazwini, Hamdallah, (1910), The Tarikh-I Guzida or Select History, compiled in A. H. 730 (A.D. 1453), E. G. Browne (ed.) with indices of the fac-simile text by R.A. Nicholson, vol. 1, Text (“E.J.W.Gibb Memorial” Series, vol. XIV), Leiden-London: E.J.BrIllustrations. 27. Togan, A. Z., (1972), Oguz Destani. Rešideddin Oguznamesi, Terčume ve Tahlili, Istanbul. 28. Аллаткина, Т., (2004), “Свастика в резном декоре дворца правителей Термеза’, Transoxiana: История и культура. Ташкент: 31 – 35. 29. Арапов, А., (2002), “Буддийские мандалы и символика Саманидов”, San’at (Art, Искусство), 4: 12-16. 30. Арапов, А., (2002), “Космограммы ранних исламских мавзолеев Центральной Азии”, Ежегодник Московского отделения Международной Академии архитектуры. М.: 120-125. 31. Арапов, А., (2004), “Символические “тексты” Афрасиаба”, San’at (Art, Искусство), 3-4: 17-20. 32. Аршавская, З. А.-Ртвеладзе, Э. В.-Хакимов, З. А., (1982), Средневековые памятники Сурхандарьи. Ташкент. 33. Булатов, М., (1976), “Мавзолей Саманидов–жемчужина архитектуры Средней Азии”. Tашкент: Изд-во лит-ры и искусства им. Г. Гуляма. 1730 34. Булатов, М. С., (2005), “Храмы Солнца в древней Трансоксиане”, Архитектура и строительство Узбекистана, 2-3-4: 35-36. 35. Василевич, Г. М., (1965), “Этноним саман/самай у народов Сибири”, Советская этнография, 3: 139-145. 36. Гумилев, Л. Н., (1960), “Бахрам Чубин (Опыт Критики Источников)”, Проблемы востоковедения, 3: 228-241. 37. Гумилев, Л. Н., (1967), Древние тюрки. Л.: Наука ЛО. 38. Древнетюркский словарь, (1969), Л.: Наука ЛО. 39. Зуев, Ю. А., (1960), “К этнической истории усуней”, Новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана. Алма-Ата: 5-23. 40. Зуев, Ю. А., (2002), Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. Алматы: Дайк-Пресс. 41. Колесников А. И., (2005), “Дополнительные источники по истории раннесредневекового Ирана и его восточных соседей”, Центральная Азия от Ахеменидов до Тимуридов: археология, история, этнология, культура. Санкт-Петербург: 112-115. 42. Колесников А. И., (1981), “О термине “марзбан” в Сасанидском Иране”, Палестинский сборник, 27 (90): 49-56. 43. Культура и искусство древнего Узбекистана, (1991), Каталог выставки, в 2-х книгах. М.. 44. Кызласов Л. Р., (2004), “Историко-культурное взаимодействие иранских и тюркских народов в средние века (язык, письменность, религия)”, Вестник МГУ, сер. 8. История, 3: 5-20. 45. Литвинский, Б. А., (1981), “Настенная живопись Калаи-Кафирнигана”, Кавказ и Средняя Азия в древности исредневековье (история, культура). М.: Наука: 116-138. 46. Литвинский, Б. А.-Зеймаль Т. И., (1971), Аджина-Тепа. Архитектура. Живопись. Скульптура. М.: Искусство. 47. Мелитинский, Е. М., (1991), “Ворон”, Мифы народов мира. Энциклопедия в 2-х томах. М., т. 1: 245-247. 48. Негматов, Н. Н., (1977), Государство Саманидов (Мавераннахр и Хорасан в IХ – Х вв.). Душанбе: Дониш. 49. Никитин, А. Б., (1986), “Монеты “иранских гуннов” в Собрании Государственного Исторического музея. Новые нумизматические исследования”, Нумизматический сборник. Часть 9. Нумизматические памятники Исторического музея. М.: 82-88. 1731 50. Пугаченкова, Г. А., (1968), По древним памятникам Самарканда и Бухары. Издание второе дополненное, М.: Искусство. 51. Пугаченкова Г. И.-Ремпель Л. И., (1960), Выдающиеся памятники изобразительного искусства Узбекистана. Ташкент: Изд-во художественной литературы. 52. Радлов, В. В., (1893, 1899), Опыт словаря тюркских наречий. В 4-х томах. СПб. 53. Ризо, Иноят Аллах, (1374/1955), Ирон ва Туркон дар рузгор-и Сосонийон, Техран. 54. Семенов, А. А., (1955), “К вопросу о происхождении Саманидов”, Сборник статей, посвященных истории и культуре периода формирования таджикского народа и его государственности (IХ – Х вв. н.э.). Труды Института истории, археологии и этнографии АН ТаджССР. Т. 27. Сталинабад: 3-11. 55. Ставиский, Б. Я., (1977), Кушанская Бактрия. Проблемы истории и культуры. М.: Наука. 56. Ставиский, Б. Я., (1960), “О международных связях Средней Азии в V-сер. VIII вв. (в свете данных советской археологии)”, Проблемы востоковедения, 5: 108-118. 57. Топоров, В. Н., (1991), “Мандала”, Мифы народов мира. В 2-х томах. М., т. 2: 100-102. 58. Bosworth, C. E.-Clauson G., (1965), “Al-Xwārazmi on the peoples of Central Asia”, Journal of the Rojal Asiatic Society, London: 2-12. 59. Daniel, E. L., (1988), “Samanid dynasty”, Encyclopedia of Asian History, Prepared underthe auspices of the Asia Society, ed.. by A. T. Embree, I-IV volumes, New York-London: Charles Scribner’s Sons – Collier Macmillan Publishers: Vol. 4: 371-372. 60. Flugel, G., (1862), Mani, sein Lehre und seine Schriften. Ein Beitzag zur Geschichte der Manichaismus, Leipzig. 61. Frye, R. N., (1993), “The Samanids”, The Cambridge History of Iran, I-VII volumes, vol. 4. The Period from the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: 136-161. 62. Frye, R. N., (1971), Sasanian Seals in the Collection of Mohsen Foroughi /Corpus Inscriptionum Iranicarum. Part III. Pahlavi Inscriptions, vol. 6: seals and coins. Plates XXXI-LIV. London: Lund Humphries. 1732 63. Göbl, R., (1967), Dokumente zur geschichte der Iranischen Hunnen in Baktrien und Indien. Band 1. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. 64. Göbl, R., (1987), “Medalien des Islamischen Mirrelalters und ihr Formenkreis”, Litterae Numismaticae Vindobonensis, vol. 3: 265-287. 65. Golden, P. B., (1998), “Religion among the Qipčaqs of Medieval Eurasia”, Central Asiatic Journal, 42: 180-237. 66. Gunaltay M. S., (1938), “Islam dunyasinin inhitati sebebi Selcuk istilasi midir?” Turk Tarih Kurumu (Ankara), Belleten, Cilt II, 73-88. 67. Harmatta, J., (1982), “La Nedaille de Jeb šāhānšāh”, Studia Iranica, t. 11: 167- 180. 68. Harmatta, J.-Litvinsky, B. A., (1996), “Tokharistan and Gandhara under Western Turk rule (650-750), part 1, History of the regions”, History of Civilizations of Central Asia, Paris, vol. 3: 367-401. 69. Louis, F., (1977-1987), Encyclopaedia of Asian Civilizations, I-X volumes, Paris: Jean-Michel Place. 70. Miles, G. C., (1964), “A Portrait of the Buyid Prince Rukn al-Dawlah”, American Numismatic Society Museum Notes, 11: 283-293. 71. Mitchiner, M., (1977), The World of Islam, Oriental Coins and their Values, London: Hawkins Publications. 72. Nikitin, A. B., (1984), “Monnaies dÁrachosie du Haut Moyen-age”, Studia Iranica, t. 13, fasc. 2: 233-239. 73. Shahbazi, A. Sh., (1989), “Bahram VI Chobin”, Encyclopaedia Iranica, Ehsan Yarshater (ed.), London-New York, vol. 3: 514-522. 74. Togan, A. Z. Velidi, (1969), “The Topography of Balkh down to the middle of the seventeenth century”, Central Asiatic Journal, vol. 13: 277-288. 75. Togan, A. Z. Velidi, (1981), Umumi Türk Tarihine Giriş. Cilt 1. En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, 3. Baskı, İstanbul. 76. Togan, N., (1964), “Peygamberin Zamanında Şarkı ve Garbi Türkistan’ı Ziyaret Eden Çinli Budist Rahibi Hüen-Çang’ın Bu Ülkelerin Siyasi ve Dinî Hayatına Ait Kayıtları”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Ankara, IV/1-2: 21128. 77. Treadwell, L., (2003), “Shāhānshāh and al-Malik al-Mu’ayyad: The Legitimation of Power in Samānid and Būyid Iran”, Culture and Memory in Medieval Islam, F. Daftary and J. W. Meri, (eds.), Essays in Honour of Wilferd Madelung, London: 318-337. 1733 78. Treadwell, W. L., (1999), “A Unique Portrait Medallion from Bukhara dated 969 AD”, The Ashmolean, 36: 9-10. 79. Wolf, F., (1953), Clossar zu Firdousis Schahname, Berlin. WEB http://www.zeno.ru/orientalcoinsdatabase/westernturks//http. http://www.zeno.ru/orientalcoinsdatabase/islamicworld/samanids//http. 1734 1735 ORTA ÇAĞ’DA KÜLTÜRLER ARASI ETKİLEŞİM AÇISINDAN ANADOLU-TÜRK KERVANSARAYLARI KAN, Kadir TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Tarih boyunca kültürlerin ve kültür ürünlerinin farklı unsurlar arasında yayılmasında ticaretin ve ticari ilişkilerin çok önemli bir rolü olmuştur. Asya’nın batıya açılan kapısında önemli bir kavşak noktası olan Anadolu, sahip olduğu coğrafi konum sebebiyle hem ticaret hem de kültür tarihi açısından ayrı bir yere sahiptir. Selçuklular döneminden itibaren Anadolu’nun ticari devamlılığını sağlamak için hem yolcuların ihtiyaçlarını karşılamak hem de güvenliklerini sağlamak amacıyla çok sayıda kervansaray inşa edilmiştir. Osmanlılar döneminde de değişen yol güzergâhları dikkate alınarak kervansaray inşasına devam edilmiştir. Onlarca farklı millete mensup yolcuların bir arada geceledikleri ve her türlü ihtiyaçlarının ücretsiz karşılandığı kervansaraylarda, yolcular birbirleri ile karşılıklı diyaloglar kuruyor, mal ve para mübadelesi yapıyorlardı. Kervansaraylar sayesinde farklı uluslara mensup ve farklı dünya anlayışına sahip pek çok insan birbirini tanıma, başka din ve kültürlerle ilgili fikir edinme imkânına sahip olmuştur. Aynı şekilde diğer yolcuların yeme içme, giyim kuşam, dinlenme uyuma, ibadet gibi durumlarını gözlemliyor ve ülkelerine döndüklerinde yazılı ve sözlü olarak anlatıyorlardı. Bu tebliğde, Selçuklular ve Osmanlılar döneminde hem ticari hem de sosyal açıdan önemli bir faaliyet alanına sahip olan Anadolu-Türk kervansarayları, farklı kültürlerden ve milletlerden insanlar arasındaki karşılıklı etkileşime mekân olması yönüyle ele alınacaktır. Ayrıca bu etkileşimin o dönemde, dünyadaki çeşitli kültürlerin birbirini tanımasına, Türklerin misafirperverliği, Türk kültürü ve kültür öğelerinin dünyaya tanıtılmasına katkıları üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: Kervansaray, Anadolu, kültürler arası etkileşim, ticaret yolları, Türkiye tarihi. ABSTRACT Anatolian-Turkish Caravanserais in The Middle Ages in Terms of Interaction Between Cultures In the course of history, trade and commercial contacts had an important role in the diffusion of cultures and cultural products among different societies. Anatolia, which is an important junction between Asia and West, owing to its geographical position, has an important place in point of trade and cultural history. From Seljukid period on, a lot of caravanserais were built to ensure commercial 1736 continuity in Anatolia, in order to meet the needs of merchants and to ensure their safety. In the Ottoman period, new caravanserais were built in accordance with the changing routes. In caravanserais, which a lot of people from different nationalities were spending nights together and their needs were satisfied without payment, travelers were making dialogs and they were exchanging goods and money. Thanks to caravanserais a lot of people who has different world views, had the chance to know each other and to have an idea about different religions and cultures. Similarly they were observing other travelers’ eating, drinking, clothing, praying etc. and when they returned to their own country, they were telling others verbally or in writing. This paper deals with Anatolian caravanserais, which had an important place in point of commercial and social activity in the period of Seljuks and Ottomans, in terms of being a place for interaction between people from different cultures and nationalities. In addition it is studied that this interaction helped various cultures know each other and contributed to Turkish culture, hospitality and cultural elements to be introduced to the world. Key Words: Caravanserai, Anatolia, interaction between cultures, trade roads, history of Turkey. --Kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmadığı dönemlerde kültürlerin ve medeniyet birikimlerinin ülkelerarası mesafelerde paylaşılması çeşitli şekillerde oluyordu. Savaşlar için yapılan seferler, ticaret seferleri, deniz aşırı seyahatler, elçilerin ve seyyahların izlenimleri neticesinde başka milletlerin yaşayışı ve kültürü hakkında bilgi edinme imkânı vardı. Geçmişi eski çağlara ulaşan büyük ticaret yolları, tabii bir şekilde, günün şartlarında en kolay ve en kısa zamanda ulaşımı sağlayacak şekilde oluşmuş, mal ve diğer ürünleri taşıyan insanların kendi ülkeleri dışına çıkarak ellerindeki ürünleri uygun bedellerle satmalarına imkân vermiştir. Doğu’nun ipeği, baharatı ve diğer ürünlerini batıya taşıyan ticaret yolları bilinen en eski yollardandır. Binlerce yıl tüccarlar doğudan batıya, batıdan doğuya yolculuklar yaparak ihtiyaç duyulan ürünleri kıtalar arası mesafelerde insanlığın hizmetine sunmuşlardır. Bu ticari ürünlerin ülkeler ve kıtalar arasında nakledilmesi ticaret yollarının üzerinden geçtiği ülkeler açısından birtakım düzenlemeleri ve bazı özel kurumların tesisini zorunlu kılmıştır. Bu düzenlemelerin içine ülkeler arası ticaret ve gümrük anlaşmaları, tüccarlara tanınan dokunulmazlıklar, yol güvenliği ve malların sigortalanması, tüccarların emniyeti ve ihtiyaçlarının sağlanması amacıyla kervansarayların kurulması gibi uygulamalar girmektedir. Eski çağlardan beri Doğu ülkelerinde kervanların hedeflerine güvenle ulaşımının sağlanması amacıyla kervansarayların yapıldığı bilinmektedir. Çin’den Orta Asya ve Kafkasya’ya, Kafkasya’dan Anadolu ve Avrupa’ya uzanan ticaret 1737 yolları üzerinde pek çok kervansaray ve benzeri yapılar inşa edilmiştir. İslam dünyasında kervansarayların ilk örneklerinin ribatlar olduğu düşünülmektedir. Sınır bölgelerinde gazaya giden mücahitlerin konaklamaları ve ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla inşa edilen bu yapılar, sınırların genişlemesiyle ülke içinde kalarak eski fonksiyonlarını kaybetmiş, ticaret ve seyahatlerde yolculara ev sahipliği yapan kervansarayların ilk örneği teşkil etmiştir. Batı ülkelerinde de bunlara benzer yapılar görülmektedir. Ceneviz ve Venedik’te bu binalara “fondako” (Ar. Funduk) adı verilmekteydi. Venedik’te “Fondaco dei Tedeshi” (Alman Hanı) ve Fondako dei Turchi (Türk Hanı) meşhurdu. İtalyancada “fondaco” kelimesi “funnacu” biçiminde Sicilya’da günümüze kadar eski anlamını devam ettirmiştir. (Türk Ansiklopedisi, 1970: 459-460). Bu tebliğde Anadolu’da Türk varlığı sonrasında ortaya çıkan kervansaraylar ve kültürler arası etkileşimde oynadığı rol ele alınacaktır. Öncelikle kervansaraylarla ilgili bir ön bilgi verilmesi yerinde olacaktır. Anadolu’da Türk dönemi kervansaray yapımı Selçuklularla başlar. Orta Asya’dan başlayan göçler ve ilkini Malazgirt savaşının oluşturduğu fetihler neticesinde Selçuklular, İpek Yolu’nun batıya açılan güzergâhında önemli bir kavşak olan Anadolu’yu büyük oranda ele geçirmişlerdir. Selçuklu fetihlerinin özellikle önemli ticaret yollarlı üzerinde yoğunlaştığı, Sinop ve Antalya gibi önemli ticari limanların ele geçirilmeye çalışıldığı görülmektedir. Bu stratejik bölgelerin fethinden sonra Selçuklular, politikalarını Anadolu’nun ticari açıdan işlerliğini artırıp milletlerarası ticaret potansiyelinden istifade edebilmesi yönünde şekillendirdiler. Fethedilen topraklardaki ticaretin kesintiye uğramaması ve daha da geliştirilerek ticaret açısından Anadolu’nun cazibe merkezi hâline gelmesi için gayret gösterdiler. Venedikliler, Kıbrıs Frankları ve diğer komşu ülkeler ile ticari anlaşmalar yaptılar. (Koca, 2002: 346). Yabancı tüccarlara Anadolu içlerinde ticaret özgürlüğü tanıdılar, yolculukları boyunca karşılaşacakları soygunlara karşı devlet güvencesi sağlayarak bir nevi “sigorta sistemi” kurdular. Gümrük vergilerinde indirimler uygulayarak ticari hayatı özendirmeye çalıştılar ve Anadolu’nun ekonomik bütünlüğü ve transit ticari faaliyetlerin kesintiye uğramadan devamı için Anadolu’da siyasi birliği sağlamaya çalıştılar. (Cahen, 2001: 346-347). Ayrıca zengin ticari ürünleri nakleden kervanları, sınırlarda düşman baskınlarından, Anadolu içinde de göçebe ve eşkıya soygunlarından koruyacak güvenli konak yerleri sağlamak ve yolcuların konakladıkları yerlerde her türlü ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kervansaraylar inşa ettiler. Çok geçmeden, Denizli’den Kayseri, Sivas, Erzurum ve Iğdır’a; Kütahya’dan Malatya, Bitlis ve Ahlat’a; Antalya’dan Sinop ve Samsun’a Anadolu’nun bütün ticaret yolları kervansaraylarla örüldü. Örnek vermek gerekirse, Doğu-Batı, Kuzey-Güney ekseninde önemli bir kavşak noktası olan Kayseri ve Sivas arasındaki yolda 24’ten fazla kervansaray vardı. (Diyarbekirli, 1988: 177). Yapılan araştırmalar Anadolu’da 200’den fazla kervansaray bulunduğunu göstermektedir. (Özergin, 1738 1999; 27). Kervansarayları sağlam surlarla çeviren Selçuklular, bu surlar üzerinde kuleler inşa edip, demirden kapılar yaparak tehlikelere karşı dayanıklı hâle getirdiler. (Turan, 1946; 479). Uzaktan bakılınca bir kale gibi görünen, içine girildiği zaman kervan kafilelerinin her türlü ihtiyacını karşılayacak bir teşkilâta sahip olan kervansaraylar, (Turan, 1946: 489) taş işçiliğinin en güzel örneklerini teşkil eden zengin mimarisi, iyice geliştirilmiş kesme taş tekniği ile Türk tarihinde mimari açıdan önemli bir yere sahiptir. (Türk Ansiklopedisi, 1974: 502). Kervansaraylar sultanlar, üst düzey devlet adamları ve aileleri tarafından genellikle vakıf olarak inşa edildiler. İnsan yürüyüşüyle 8-10 saati geçmeyen, deve yürüyüşüyle de yaklaşık bir gün süren 30-40 kilometrelik mesafelerde vakıf olarak inşa edilen kervansarayların, maddî büyüklükleri ve teşkilâtları nispetinde zengin evler, dükkânlar, fırınlar, hanlar, hamamlar, bağ-bahçe ve tarlalar, araziler, çiftlikler ve köylerden oluşan gelir kaynakları bulunmaktaydı. (Turan, 1946: 471). Gelen bütün tüccar ve yolcuların, din, dil, ırk farkı gözetilmeden zengin fakir, Müslüman, gayr-i müslim kim olursa olsun, 3 gün süreyle kalabildiği ve bütün ihtiyaçlarını ücretsiz olarak görebildiği bu müessesenin tüm giderleri vakıflar tarafından karşılanırdı. Kervansaraylarda hasta yolcular, iyileşinceye kadar tedavi edilir, hayvanlarının tedavisi de veteriner tarafından yapılır ve tedavi masrafları vakıf tarafından karşılanırdı. Fakir hastalar, öldüğü takdirde kefen masrafları da vakıf gelirlerinden ödenirdi. (Turan, 1946: 484-485). Kervansaraylarda; yatakhane ve yemekhaneler, erzak ambarları, ticarî eşya depoları, ahırlar, samanlıklar, mescitler, kütüphaneler, hamamlar, şadırvanlar, hastane ve eczaneler, yatak ve yemek takımları, ayakkabılarının tamiri ve fakir yolculara yenisinin yapılması için ayakkabıcılar, nalbantlar, bu teşkilât ve tesisleri idare edecek, gelir ve gider hesaplarını yapacak divan ve memurları vardı. (Turan, 1946: 483-486). Osmanlılar döneminde kervansarayların yapılarında birtakım değişiklikler olsa da ülkenin dört bir yanında kervansaray ve hanlar inşa edilmeye devam etmiştir. Selçuklular dönemindeki kervansaraylar kargir, köşeli, kesme taşlardan büyük mimari abideler şeklinde yapılırken Osmanlılar döneminde şehir dışındaki han ve kervansaraylar daha sade ve daha az konforlu inşa edilmişlerdir. Fakat şehir içindeki hanların mimari ve sanat açısından olukça özenli inşa edildikleri görülmektedir. Ayrıca Osmanlılar döneminde fetihler ve coğrafi keşifler sonucu ticaret yollarında meydana gelen değişiklikler neticesinde kervansarayların inşa edildiği bölgelerde de birtakım değişiklikler meydana gelmiştir. Hindistan ticaret yolunun ağırlık merkezinin Coğrafî keşifler sonucu Atlas Okyanusuna kaymasıyla Selçuklular zamanındaki kervan yolları da ıssızlaştı. Fakat yeni yol güzergâhlarının ortaya çıkması üzerine Osmanlılar da, kervansaray yapımına devam ettiler. İstanbul’u, Arap Yarımadasına bağlayan Hac yolu başta olmak üzere (Turan, 1946; 492-493), Bağdat’tan İstanbul’a, Mekke’den Tunus’a, Bursa’dan Budin’e, Belgrad’dan Üsküp’e kadar irili ufaklı pek çok kervansaray inşa ettiler. (Türk Ansiklopedisi, [1974]; 502 ve [1970]: 460). 1739 Giriş’te de belirtildiği gibi bu tebliğde, ticaretin ve ticaret kurumlarının kültürler arası ilişkiler üzerindeki etkileri, Anadolu kervansarayları özelinde ele alınacaktır. Anadolu kervansarayları farklı milletlerden pek çok insanın bir arada konaklayıp, birlikte yemek yiyip, dinlendikleri ve uyudukları mekânlardı. Doğudan ya da batıdan veya kuzeyden ya da güneyden Anadolu’ya giren yolcular zorunlu olarak onlarca kervansarayda konaklıyor ve ihtiyaçlarını temin ediyordu. Bu konaklama esnasında kervansarayın yapısı, işleyişi, kervansaraydaki diğer tüccarlar, onların yeme-içme, giyinme ve uyuma şekilleri ve kültürleri ile ilgili gözlemlerde buluyorlardı. Zaten Orta Çağ’da “tüccar” demek, bir anlamda “seyyah” demekti. Rus tarihçi Gordlevski’nin ifadesiyle: “Tüccar her yanda istenen bir konuktur, ondan para karşılığında her şeyi istemek mümkündür.” (Gordlevski, 1998: 209). “Tüccar genellikle doğudan batıya doğru hareket etmektedir. Hep daha çok kar elde etme düşüncesi onu ileriye yöneltmektedir. İçinde yolculuk tutkusu, merak, yabancı ülkeler ve yeni insanlar görme isteği de yanmaktadır. Sonra malını sergilerken, o, gördüklerini ve duyduklarını anlatacak, çokbilmişliği ve korkusuzluğuyla kendine saygı uyandıracaktır. Yolculuklar tüccarın gözlerini açıyordu. Onlar aynı zamanda uygarlığın taşıyıcıları, kültür erişimlerini ileten yayıcılardı. Müslüman doğunun coğrafya bilimi de onlara çok şey borçludur. Tüccar her şeyi bilir. O, ilginç bir söyleşi arkadaşıdır. Dünyayı boydan boya gezen İbni Batuta, Anadolu’daki yolculuğu sırasında Beylerin Arab’a ikram ve armağanlarda bulunarak komşu ve uzak ülkeler üzerine anlattıklarını, nasıl büyük bir ilgiyle dinlediklerini gözlemlemiştir. Tüccar, bir “canlı posta”, bozkır habercisiydi. Örneğin Moğol Hanı Gazan’ın ölümünü Konya’ya dönen Tüccarlar haber vermişti. Bir tüccar, tarihçi Ravendi’ye, Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev’den övgüyle söz etmişti. Ama bu tüccarlar aynı zamanda gözcülerdi, ülkeler üzerinde bir şey öğrenmek isteyen doğulu hükümdarlar, genellikle tüccarlara elçi görevi veriyorlardı.” (Gordlevski, 1998: 210). Kervansaraylar Orta Çağ boyunca ticaret-kültür ilişkisinde anahtar rol oynayan kurumlardan biri olmuştur. İyi birer kültür gözlemcisi olan tüccar ve seyyahlara yolculuklarına güven içinde devam etme, yanlarında getirdikleri ürünleri tanıtma, pazarlama, para ve mal mübadelesi yapma imkânını vermesi, onları bir araya getirerek ortak zaman geçirme ve kültürel açıdan gözlem yapma olanağı sağlaması yönüyle kültürler arası etkileşime önemli katkılarda bulunmaktadır. Orta Çağ ve yakın tarihte Anadolu seyahatine çıkan Tavernier, De Nerval, Dernschwam, Sarre, De Buspecq başta olmak üzere pek çok seyyah Türk kervansaray ve hanlarında Hristiyan, Yahudi, Türk, Ermeni, Rum, Arap, Şii ve Vahhabî tüccarlarla birlikte gecelediklerini ifade etmektedirler (Tavernier, 1980: 61, De Nerval, 2002: 40, Dernschwam, 1992: 59, Sarre, 1998: 142, De Buspecq, ts; 28). Anadolu’daki ticari seferlerin önemli güzergâhlarından biri olan Kayseri 1740 yakınlarındaki “Yabanlu Pazarında”, Selçuklular Döneminde, Cenova, Venedik, Napoli, İtalya, Fransa, Bizans, Rusya, Kıpçak, Suriye, Mısır, İran, Irak ve Türkistan’ın iç bölgelerinden çok sayıda tüccar alışveriş için bir araya geliyordu. (Diyarbekirli, 1988: 177). Evliya Çelebi de Sivas’taki Büyük pazarda İtalyan, İranlı, Rum ve Ermeni tüccarlarla karşılaştığını ifade etmektedir. Aktarılan bu bilgilerden de anlaşılacağı üzere o dönemde Anadolu’da çok uluslu ticaret kervanları ve pazarlar bulunmaktaydı. Bu kadar farklı milletlerden çok sayıda insanın Anadolu topraklarında seyahat ve ticaret yapabilmesi o günün vazgeçilmez konaklama müessesesi olan kervansaraylar sayesinde olmaktaydı. Kervansaraylardaki müştemilat ve yapılanma kesinlikle sadece yerli tüccar ve yolculara has olmayıp yabancıların ihtiyaçlarını da karşılayacak şekilde idi. Kültürün önemli bir öğesi olan dinî inanç ve ibadetlerin hangi dinden olursa olsun ifasına imkân sağlanması, farklı din mensuplarına dinî yaşayışla ilgili gözlem ve bilgi edinme imkânı da veriyordu. Müslümanların ibadetlerini yapabilmeleri için genellikle kervansarayın orta kısmına görkemli mescitler inşa ediliyordu. Diğer dinlerin mensubu olan tüccar ve seyyahlar konakladıkları bu yapılarda Müslüman tüccarların namaz, abdest, ezan vs. gibi ibadetleri nasıl yaptıklarını görüyor ve gerek eserlerinde gerekse ülkelerine döndüklerinde sözlü olarak anlatıyorlardı. Ayrıca Müslümanlar tarafından özel günlerde tertip edilen mevlid, aşure gibi törenlerden de ilgiyle bahsetmişlerdir. Kervansaraylarda Müslümanlar için mescitler inşa edildiği gibi, başka dinlere mensup yolcuların ibadetlerini rahatça yapma imkânı bulduklarını da kaynaklardan öğrenmekteyiz. Sözgelimi, 1672 yılında bir heyetle birlikte Babaeski’de bir kervansarayda geceleyen Galland, kervansarayın odalarından birinde sabahın erken saatinde Peder Canisarés tarafından bir ayin tertip edildiğini ve kendisinin de bu ayine katıldığını belirtmektedir. (Galland, 1998: 87). Ayrıca Ermenilerin tarihini anlatan Bamutyun Hayots isimli kitabın yazarı Rahip Mikayel Çamçiyan da Ankara’lı Katolik Ermenilerin 1740 yılında İstanbul’daki Sofcu Hanı’nda Messe (Kudas-ı Şerif) ayini düzenlediklerini söylemektedir. (Pamukciyan, 2002: 119). Yapılan bu ayinler vesilesi ile Müslüman ve diğer tüccarlar Hristiyanların ibadet şekillerine muttali oluyorlardı. Erken dönemlerde Budist rahiplerin dinlerini yaymak için İpek Yolu güzergâhında misyonerlik faaliyetleri yürüttükleri ve Uzakdoğu ülkelerine İslam’ın Müslüman tüccarlar eliyle götürüldüğü hatırlanacak olursa, dinlerin toplumlar arasında yayılması ve din mensupları arasındaki ilişkilerin gerçekleşmesinde ticaretin ve ticaret müesseselerinin yeri daha iyi anlaşılacaktır. Seyyahlar aynı şekilde diğer yolcuların kıyafetleri, dinlenme ve uyuma şekilleri, dış görünüşleri, tıraşları vs. ile ilgili gözlemlerini aktarmışlar ve kendi ülkeleri ve diğer batı bölgelerinde yaşayan insanlarla kıyaslamışlardır. Ayrıca yolcuların kültürleri, alışveriş yapma tarzları, ahlakları ve karakterleriyle ilgili bilgiler vermişler, kervansaraylarda karşılaştıkları Türk, Ermeni, Rum, Fransız, Yahudi 1741 ve diğer milletlere mensup insanlar arasında kıyaslamalar yapmışlardır. Örnek vermek gerekirse Osmanlılar döneminde Anadolu’ya gelen ve bir kervansarayda konaklayan Buspeq, Türklerin yemek yeme şekillerini ve Türklere has bir yiyecek olan yoğurdu şu şekilde tarif etmiştir: “Türkler obur değillerdir. Gayet az yerler. Sofra zevkine pek az düşkündürler. Bir parça ekmekle beraber tuz, soğan ve yoğurt bulurlarsa yemek için başka bir şey aramazlar. Yoğurt bir çeşit ekşimiş süttür. Galen’in “oxygala” dediği şey. Süte nazaran akıcı değildir. Türkler buna su ilave ederek içine ekmek doğruyorlar. Harareti teskin etmek için çok iyi bir sıvıdır. Hem besleyici hem de hazmı kolaydır. Kervansarayların hepsinde mutlaka yoğurt bulunur. Çünkü Türkler, yolculukları sırasında sıcak yemek aramazlar. Ekşi süt, peynir, üzüm gibi şeyler yerler. Üzüm, vişne gibi kuruyemişleri sıcak suda kaynatıp, toprak tabaklar içine koyarlar.” (Buspecq, ts: 58). Orta Çağ’ın hayati müesseselerinden olan kervan ve kervansaray, Anadolu’nun hayatında o kadar önemli bir yere sahiptir ki, kültürün en önemli ögelerinden biri olan şiirlerde bu müesseselere dair çok sayıda örnek bulmak mümkündür. Köroğlu, Dadaloğlu, Âşık Garip, Kerem, Âşık Ömer, Karacaoğlan, Dertli ve başkalarında kervan epik ve lirik şiirlerden çoğunun konusunu teşkil etmektedir. Daha önce de belirtildiği gibi kervansaraylarda aynı zamanda tüccarlar yanlarında getirdikleri malları pazarlama ve para mübadelesi işlerini de yapıyorlardı. Doğu ve Batı ülkelerinden gelen tüccarlar yanlarında getirdikleri paraları Türk parasına ya da ihtiyaç duydukları para birimine çeviriyorlardı. Bu durum bile kervansaraylarda farklı dil, kültür ve milletlerden tüccarlar arasında ortak bir dilin zorunlu olarak oluştuğunu göstermektedir. Broquere’in başından geçen bir olay kervansarayda yabancı dilleri konuşabilen hizmetlilerin bulunduğunu da göstermektedir. Kaldığı bir kervansarayda eşyalarından birini kaybeden Broquere, panik içinde etrafına bakınıp sağa sola koşuştururken İtalyanca konuşan bir hizmetli yanına gelmiş, problemin ne olduğunu sorarak kendisine yol göstermiştir. (Broquiére, 2000: 197). Orta Çağ Anadolu’sundaki sıradan bir kervansarayda İtalyanca bilen bir hizmetlinin bulunması bahsi geçen dönemde ticari hayatın ve kervansarayların kültürler arası ilişkilerde ne kadar önemli bir yerinin olduğunu göstermektedir. Doğudan batıya seyahat eden tüccarlar yanlarında doğunun el yapımı ve süsleme sanatı örneklerini de götürdüler. Çin ve Türkistan’ın boyama ve plastik sanatları İpek Yolu tüccarları vesilesi ile Ortadoğu ve batıya taşınmıştır. Oğuz Türklerinin tarihini anlatan ve asırlarca ağızdan ağza dolaşan Dede Korkut hikayeleri ve farklı yörelerde farklı isimlerle anılan Köroğlu hikayeleri İpek Yolu sayesinde Asya’dan dünyaya yayıldı. Ayrıca, irdelediği konular ve insan karakterleri dünyanın her 1742 yerinde geçerli olan Nasreddin Hoca’nın hikâyeleri ve hayat felsefesi İpek Yolu üzerinde ticaret yapan insanların etkisi ile sadece Anadolu’da kalmamış, İran’dan İtalya’ya ve Kuzey Afrika’ya kadar ulaşmıştır. (Diyarbekirli, 1988: 180-181). Sonuç olarak ifade etmek gerekirse tüccarlar, ticari ürünler kadar bilgi, görgü ve kültürlerin taşıyıcılığını da yapmaktaydılar. Özellikle İpek Yolu’nun Ortadoğu ve Anadolu bölümünde tüccarların güven içinde yolculuk yapmaları ve bahsedilen bölgelere ait yerel değerlerin tüccarlar sayesinde uluslararası nitelik kazanması, onlara barınma, güvenlik ve daha pek çok imkân sağlayan kervansaraylar sayesinde olmuştur. Bu yolculuklar ve müesseseler sayesinde milletlerin birbirlerine karşı önyargıları azalmış, örf, âdet ve kültürel zenginlikler kıtalar arası mesafelerde paylaşılabilmiştir. KAYNAKÇA Broquere, B., (2000), Deniz Aşırı Seyahati, Çev.: İlhan Arda, İstanbul: Eren Yayıncılık, 197. Cahen, Claude, (2001), “13. yüzyılın Başında Anadolu’da Ticaret”, Cogito, (9) 132-143. De Buspecq, O., G., (ts), Türkiye’yi Böyle Gördüm, Haz.: Asel Kurutluoğlu, İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 58. De Nerval, G., (2002), Doğuya Seyahat, Çev.: Muharrem Taşcıoğlu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 40. Dernschwam, H., (1992), İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, Çev, Yaşar Önen, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 59. Galland, A., (1998), İstanbul’a Ait Günlük Hatıralar, Çev.: Nahid Sırrı Örik, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 87. Gordlevski, V., (1998), Anadolu Selçuklu Devleti, Çev.: Azer Yaran, Ankara, 209-210. Kayaoğlu İsmet, (2002) “Selçuklu Vakfiyeleri ve İçerdikleri Sosyal Motifler”, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (ed.), Türkler, (7), 281-285. Koca, Salim, (2002), “Türkiye Selçuklu Sultanlarının İzledikleri Ekonomik Politikalar”, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (ed.), Türkler, VII, 344-353. Özergin, M. Kemal, (1965), “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”, İÜEF Tarih Dergisi, (20), 141-166. Pamukciyan, K., (2002), İstanbul Yazıları, Çev.: Osman Köker, İstanbul: Aras Yayınları, I, 119. Sarre, F., (1998), “Küçükasya Seyahati”, Çev.: Dara Çolakoğlu, Selçuklu Sanatı ve Ülkenin Coğrafyası Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A. Ş., 142. 1743 Tavernier, J.B., (1980), 17. Asır Ortalarında Türkiye Üzerinden İran’a Seyahat, Çev.: Ertuğrul Gültekin, İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 61. Turan, Osman, (1946), “Selçuk Kervansarayları”, Belleten, (39), 471-496. -----, (1948), “Selçuk Devri Vakfiyeleri III, Celaleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Belleten, (45), 17-171. Türk Ansiklopedisi, (1970, 1974), Ankara: MEB Yayınevi, (18), 459-460 ve (23), 502. 1744 1745 DOBRUCA’DAKİ KIRIM TATAR TÜRKLERİNİN ÖNDER ŞAHSİYETLERİNDEN MEHMET NİYAZİ BEY (1878-1931) KARASU, Cezmi* TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET – Kırım’ın Ruslar tarafından işgaliyle başlayan göçlerle Romanya’da oluşan Kırım diasporası XX. yüzyılın başlarından itibaren periyodik yayınlara sahip bir entellektüel muhite sahip olmaya başlar. Babadağ’da bulunan Gazi Ali Paşa Medresesi’nin Mecidiye’ye taşınarak “Mecidiye Seminarı” adıyla modern bir okul olarak yeniden düzenlenir. Okulun bu gelişmede önemli bir payı vardır. – Mecidiye Seminarı’nda Türk dili ve edebiyatı dersleri veren Mehmet Niyazi Bey Dobruca Kırım diasporasının seçkin simalarından birisidir. Seminar’daki eğitim faaliyetlerinin yanında çeşitli gazete ve dergilerde yazılar yazar, kendisi de dergi ve gazete çıkarır. – 1910-1911 yıllarında “Dobruca Sadası” ve “Teşvik” gazetelerinde idarecilik yapar. – I. Dünya Savaşı yıllarında “Mektep ve Aile” dergisini çıkarır. Buradaki yazılarında daha çok didaktik konuları işler. Yine aynı yıllarda kendi matbaasında “Işık” gazetesini çıkarır. – Bir yandan da Mehmet Halim Vani, Müstecip (Ülküsal) Hacı Fazıl gibi hevesli idealist gençleri toplumsal sorunlara eğilmeleri konusunda teşvik etmiştir. – Esaslı bir Kırım tutkunu olan Mehmet Niyazi Bey, erken devir yazı ve şiirlerini “İthafat”; son dönem şiirlerini ise “Sagış (Özlem)” adını verdiği kitapta toplamıştır. Anahtar Kelimeler: Romanya, Dobruca, Kırım, Tatar. ABSTRACT – From early of XXth century an intellectual nucleus which has some periodics came into being in Crimean Tartar society in Romania that occured with immigrations from Crimea after Russian occupation this Peninsula. – Medreseh of Gazi Aali Pasha in Babadag moved Medgidia and then reorganized a modern school with the name “Medgidia Seminar”. This school has an important role in that occasion. Eskişehir Osmangazi Üniv. Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Meşelik Kampüsü 26480 ESKİŞEHİR/TÜRKİYE. e-posta: [email protected], [email protected] * 1746 – Mehmet Niyazi, Turkish language and literature professor at Medgidia Seminar, a prominent person of that Tartar society. In addition the works at Seminar he wrote some articles to newspapers and magazines; published a newspaper and a magazine. – In the years 1910-1911, he worked at the newspapers named “Dobruca Sadası” and “Teşvik” as director. – In the years of World War I. published a magazine named “Mektep ve Aile” and considered didactic matters in the articles which published in that magazine. In the same years, he published the newspaper “Işık” at his own printing house. – In the other hand he encouraged some idealist young people (Mehmet Halim Vani, Müstecip Hacı Fazıl etc.) to be interested in social matters. – Mehmet Niyazi, an extreme passioned lover of Crimea, collected some early period poems and writings (before the year 1910) in the book named “İthafat” and collected the latest ones in “Sagış”, himselves the most famous book. Key Words: Romania, Dobrudja, Crimea, Tartar. --Bildirimizin sınırlı hacmi içinde Dobruca’daki1 Kırım Tatar Türklerinin önderlerinden Mehmet Niyazi Bey hakkında özlü bilgiler sunulacaktır. Kuşkusuz bu abidevi şahsiyeti kısıtlı zamana ve bildiriye sığdırmak mümkün olmayacaktır. Bu nedenle burada, kendisi için hazırlamakta olduğumuz monografide de yer alacak olan bazı seçme yazı ve şiirlerini sunmakla yetineceğiz. Mehmet Niyazi Bey’in Kısa Hayat Hikâyesi Mehmet Niyazi Bey hakkında en kapsamlı biyografik bilgiler Müstecip Hacı Fazıl’ın Emel mecmuasında yayımlanan “Büyük Bir Gaip” (Ülküsal, 1932: 1218) yazısı ile Agi- Amet Gemal’ın (Gemal, 1999: 225-236) kitabındaki bölümde bulunmaktadır. Şükran Vuap-Mucanu’nun çalışmaları bunlara eklenmelidir. (Mucanu, 1987, 152-162; 1995 a, 107-111) Mehmet Niyazi Bey 93 Harbi olarak bilinen 1877/1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Dobruca’da Köstence’ye bağlı Mangalya yakınındaki Aşçılar (şimdi Vanatori) köyünde yoksul bir ailenin çocuğu olarak doğmuştur. Yaygın olarak Romanya’da Tatarların yoğunlukla yerleştikleri bölge Dobruca’dır. Dobruca bölgesi kabaca Tuna nehrinin Karadeniz’e yaklaşırken Silistre’den sonra kuzeye doğru dönmesiyle oluşturduğu dirsek ile Karadeniz arasında kalan bölgedir. Bölge genellikle bugün Bulgaristan sınırları içinde kalan Varna’nın kuzeyindeki düzlüklerden başlatılarak Tuna deltasındaki Tulça şehrine kadar olan yerleri içine alır. Dobruca’nın yüzölçümü bugün 14.492 kilometrekaresi Romanya’da 7.780 kilometrekaresi Bulgaristan’da olmak üzere toplam 23.626 kilometrekaredir. Dobruca’da Tatarlar çoğunlukla şimdi Romanya sınırları içinde olan Köstence ve çevresi ile 1940’ta Romanya’dan ayrılarak Bulgaristan’a katılan Kaliakra ve Silistre çevresinde yerleşmişlerdir 1 1747 Mehmet Niyazi adı bilinmekle birlikte asıl adı, babasının da adı olan İsmail’dir. (Ministerul, 1929: 5) 11 yaşına kadar köyünde kalarak eski usul iptida eğitimini tamamlayan Mehmet Niyazi babası tarafından İstanbul Darülmuallimin’ine gönderildi. Okulu bitirence öğretmenlik yapmak üzere 1898’de Kırım’a gitti. Ancak Rus baskısı nedeniyle fazla kalamayarak İstanbul’a geri döndü. 1900 yılında yaptığı ikinci Kırım denemesi de başarısızlığa uğradı ve İstanbul’a geri dönmek zorunda kaldı. 1904 yılı başlarında Babası İstanbul’da ölünce Köstence’ye gitti. Bu göçteki en önemli etken İttihat ve Terakki üyesi olan Mehmet Niyazi’nin İstanbul’daki istibdat havasından kurtulma isteği idi. Köstence’de İttihat ve Terakki’nin bir numaralı üyesi olan İbrahim Temo ile tanışma ve çalışma fırsatı buldu. Bu iki önemli şahsiyetin Romanya’daki kaderleri birbirine benzemektedir. Her ikisi de Kırım Savaşı’ndan sonra göç edenler için kurulan ve adına Sultan Abdülmecid’e izafeten Mecidiye (şimdi aynı adı “Medgidiaˮ olarak korumaktadır.) denilen kasabada hayatlarını sürdürdüler. Şimdi her ikisinin de mezarları Mecidiye Mezarlığı’nda bulunmaktadır. Köstence’ye gelen Mehmet Niyazi Türk Rüşdiye Mektebi’ne öğretmen olarak tayin edildi. Daha sonra müdürü olacağı rüşdiyede 1914 yılına kadar çalıştı. Bu yıllar Mehmet Niyazi Bey’in hem öğretmenlik yaptığı hem de cemiyetin aydınlatılması davasına eğildiği yıllardır. Bunu bir taraftan teşkilatlanma işlerine girişerek diğer taraftan da yayın hayatına atılarak gerçekleştirmeye gayret eder. Bu amaçla 1909 yılında merkezi Köstence’de olan Dobruca Müslüman Tamim-i İlim Cemiyeti’nin kurulmasına öncülük eder. Cemiyetin 250 kadar kayıtlı üyesi vardır ve Köstence dışında Mecidiye ve Hırşova’da da şubeleri bulunmaktadır. Cemiyet bir buçuk yıl kadar faaliyet gösterir. (Mucanu,1992:166) II. Meşrutiyet sonrasının getirdiği hürriyetçi havanın etkisiyle pek çok dergi ve gazete çıkarılmıştır. Bunlar arasında idarehanesi Köstence’de olup İstanbul’da basılarak getirilen Dobruca Sadası ve Teşvik gazeteleri de vardır. Bu iki gazete İstanbul’da Kader matbaasında Pazar günleri haftada bir sayı olarak basılmakta Dobruca’nın yanında Kırım, Bulgaristan ve başka Türk memleketlerine gönderilmekte idi. (Mucanu,1992:166) Haftalık bir haber gazetesi olan Dobruca Sadası’nda Mehmet Niyazi Bey Yazı İşleri Şefi’dir. 1910 yılı başlarında çıkmaya başlayan gazetenin Müdürü Süleyman Hamid Bey’dir. Mehmet Niyazi Bey, yukarıda sözü edilen Dobruca Müslüman Tamim-i İlim Cemiyeti’nin yayın organı olan bu gazeteyi, yöneticilerle düştüğü anlaşmazlık sonunda Mayıs 1910’dan tarihinde bırakır. Mehmet Niyazi yine aynı tarihlerde yayınlanmakta başlayan Teşvik’te de Yazı İşleri Şefidir. Bu gazetenin ömrü de uzun olmaz. Nisan 1911’de faaliyetine son verir. 1748 Birinci Dünya Savaşı’nın başladığı bu yılda ise Mecidiye’deki Müslüman Seminarı’na Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni olarak atandı. Mehmet Niyazi Bey’in en verimli dönemi işte Mecidiye’deki bu savaşla birlikte başlayan hayatıdır. En güzel eserlerini burada vermiş, ömrünün sonuna kadar kaldığı Mecidiye’den Dobruca’ya ışığını yaymıştır. 1610 yılında Tuna Serdarı Gazi Ali Paşa vakfı içinde olmak üzere Babadağ’da kurulan medrese (Dobruca’nın Romanya’ya katılmasından sonra) 1880’lerde modern eğitim veren bir okul olarak yeniden düzenlenmişti. Okul çok geçmeden 1901 yılında öğrenci talebinin fazla olduğu Mecidiye’ye taşınmış ve Mecidiye Müslüman Seminarı adıyla eğitime burada devam etmeye başlamıştı. Bu resmi okulun en önemli işlevi Romanya’da yaşayan Müslüman azınlığın öğretmen ve din adamı ihtiyacını karşılamaktı. İşte 1914 yılında Mehmet Niyazi Bey’in Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni olarak çalışmaya başladığı okul budur. Mecidiye’ye taşınan Mehmet Niyazi Bey burada küçük bir matbaa kurarak burada gazete ve dergi çıkarmaya başladı. Işık adını verdiği matbaasında aynı adı taşıyan gazeteyi çıkarmaya başladı. 1914 yılında yayınlanan Işık (Lumina) gazetesinin tam koleksiyonu maalesef elimizde bulunmuyor. Ancak ağır savaş şartları yüzünden Işık gazetesinin, sayfalarının önemli bir kısmını savaş ve savaşın yol açtığı sıkıntılara ayırmak durumunda kaldığını söyleyebiliriz. Bu nedenle Mehmet Niyazi Bey umduğu ölçüde ve etkide fikir gazeteciliği yapamaz. Işık gazetesinden sonra daha çok eğitime ağırlık veren bir mecmua planlayan Mehmet Niyazi Bey, 1 Nisan 1915’ten 1 Şubat 1916’ya kadar devam eden Mektep ve Aile dergisini çıkardı. Memnuniyetle belirtmek gerekir ki kıymetli meslektaşlarımız Erol Ülgen ve Ali Aksu bu derginin tam koleksiyonunu, Romanya Müslüman Tatar Türklerinin Demokrat Birliği (Uniena Democrata Turco Tatarilor Musulmana din Romania)’nin katkılarıyla yayınladılar. (Ülgen-Aksu, 2003: 3-7) I. Dünya Savaşı’nın felaketli yılları Işık matbaasının da ortadan kalkmasına yol açtı. Çalıştığı okul da bir aralık kapanınca Köstence’de ticaretle uğraşmaya başladı. Bu felaketli yıllarda Rus Çarlığının yıkılması ve Kırım’ın istiklâlini kazanması Mehmet Niyazi Bey’i Kırım’a hizmet için yeniden umutlandırdı. 1918 yılında Kırım’a gitti ve burada yayınlanan Hakses Gazetesine başmuharrir oldu. Ancak Hakses yayın politikası olarak kurultay Hükûmetini eleştiren ve muhalefet cephesine daha yakın duran bir çizgideydi. (Ülküsal, 1999: 83) Bu nedenle arzu ettiği bir gazeteciliği yaptığını söyleyemeyiz. Bir süre de Bahçesaray Türk Maarif Müdürü olarak görev yaptı. Ancak bu umutlu iklim de çok yaşamadı. Ruslar’ın tekrar Kırım’a gelmeleri üzerine 1920 yılında Köstence’ye dönerek eski öğretmenlik görevine atandı. Ölümüne kadar da buradaki görevinde kaldı. İstanbul’dan Köstence’ye ilk gelip yerleştikten sonra (1904) Köstence’nin iyi ailelerinden Abdülhâkim Efendi’nin kızı Safiye Hanım ile evlendi. Kurduğu 1749 mutlu aile yuvası dört kız ve iki erkek evlat ile şenlendi. Ancak en büyük kız ve erkek çocuğunun ölümleri aileyi derinden sarstı. Özellikle ikinci kız çocuğunun da ölümü ünlü şairimizde onulmaz izler bıraktı. 1931 sonbaharındaki bu son ölüm Mehmet Niyazi Bey’in hastalığını derinleştirdi. 80 gün sonra da kendisi acıya daha fazla dayanamayarak 29 Kasım 1931 tarihinde terk-i dünya eyledi. (Ülküsal, 1932: 15) Şairin ölümünden sonra isim babası olduğu Emel mecmuası ve onun kadirbilir sahibi ve başyazarı Müstecip Hacı Fazıl (Ülküsal) Bey’in açtığı kampanya ile Mecidiye Müslüman mezarlığındaki kabri bir anıt mezara dönüştürüldü. Anıt mezarda Kırımlı Tatar şair Çorabatır’ın “Yolcu” isimli şiiri yer almaktadır: (Gemal, 1999: 231) “Taptap geçme tokta tüşün! Mında bǐr ölü yatmay Yeşǐl yurtka şavle saçkan kuyaş saklanıp tura. Niyazi dep geçip ketme oga tarǐh kün kesmiy Cav cüregǐn kaltıratkanO bǐr otlav, bǐr bora.” Aksu şiirin Türkiye Türkçesi metnini şöyle verir: (Ülgen-Aksu, 2003, 7) “Çiğneyip geçme, dur düşün! Burada bir ölü yatmıyor, Yeşil Yurt’a ışık saçan güneş saklanıp duruyor, Niyazi deyip geçme, tarih ona gün kesmiyor! Düşman yüreğini titreten, o bir volkan, bir bora!” Fikirleri Üzerine: a. Cehalet ve Gerilik 1920 öncesinde fikirlerine egemen olan duygu Dobruca Müslümanlarında genel anlamda var olan gerilik ve cehaletin ortadan kaldırılması çabasıdır. Bu çabaların en önemli ürünü hiç kuşku yok ki Dobruca Müslüman Tamim-i İlim Cemiyeti’dir. Bu cemiyetin kuruluş nutkunda Dobruca Müslümanlarındaki geriliği ve cehaleti anlatırken şunları söyler: (Niyazi, 1992: 172) “…Bu bizde bir hastalıktır ki mani-i ittifak ve terakkimizdir. Herkes kendi dimağını hazine-i irfan, iktidarını bir âleme tekabül edebilecek derecede görür. Meselâ; lâlettayin kalksak kasabamızda bulunan bir İslâm kahvehanesine gitsek şüphesiz orada işsiz, güçsüz oturan hayli kimse görürüz. Sohbetlerine dikkat edersek anlarız ki bunlardan her biri Napoleon’a taş çıkaracak bir asker veya Bismarck’a meydan okuyacak bir diplomat veyahut kılı kırk yarar bir âlimdir!. Hiçbir taraftan söze giremezsin, çünkü karşında dağ gibi bir muarız hazırdır. İnadında ısrar eder durur. Kemal-i hürmetle çıkıp gitmekten gayrı çare yoktur, çıkar gidersin. İşte bizim hastalığımız budur. Bu vahimdir…” 1750 İşte kurulan cemiyet bu temel problemi çözmeye çabalayacaktı. Eğitimin yaygınlaşması uğraşacak, yetenekli gençlerin gerekli eğitimi alması için uğraşacaktı. Ömrü çok da uzun olamayan cemiyetin fikirleri Mehmet Niyazi Bey’in dünyasında yaşamaya devam edecektir. Nitekim daha sonraki bir yazısında kısır bir düşünce dünyasının varlığına temas etmektedir. (Niyazi, 1931b: 321) “Her hususta eksik kalmamızın başlıca sebebi ilimsizlik olduğunu kabul edersek ilmin vasıta-i intişarı olan matbuatım memleketimize ne kadar geç girdiğini anlamak pek o kadar güç bir şey olmaz. 1895 senelerine kadar biz Dobruca Müslümanları için gazete ve gazetecilik tamamen meçhuldü. O vaktin meclislerinde, ziyafetlerinde ailelerin gece hayatların sesi güzel çocuklara, mollalara, molla hanımlara Mevlût, Muhammediye, Ahmediye gibi menkıbevi şeyler okutulur, bunların tesirleriyle gözyaşları akıtılırdı. Buna binaen İstanbul’a yalnız medrese tahsili görmek maksadıyla giden talebe döndüklerinde heybe ve zenbillerini bu gibi kitap ve risalelerle doldurarak döner ve menfaatlerini temine çalışırlardı..” b. Mektepler Mehmet Niyazi Bey’in mektepler bahsinde en çok şikâyetçi olduğu konular bir taraftan yeterli sayıda mektep bulunmaması diğer taraftan da var olan mekteplerin düzgün ve standart bir program yapısına sahip olamamalarıdır: (Niyazi, 1915: 3) “Köstence’de, Pazarcık’ta, Silistre’de, Balçık’ta (Güney Dobruca’da bulunan bu son üç yer 1940 yılına kadar Romanya’ya dâhil iken sonradan Bulgaristan’a geçmiştir. C.K.), Tutrakan’da birer rüşdiye mektebimiz olduğunu biliyoruz. Her İslâm köyünde iyi fena bir ibtida mektebi vardır. Fakat bu mektepler ne bir programa maliktir, ne de güzel bir idareye tabidir…” Akmescit Tatar Kız Öğretmen Okulu’nun açılışı için yazdığı şiirde de gönlünde yatan eğitim sisteminin Kırımlı büyük eğitimci ve düşünür Gaspıralı İsmail Bey’in yenilikçi eğitim sistemi olduğunu söylemekten geri durmaz: (Niyazi, 1931a: 27) “Bugün bizge bir tarihtir, artsın bonday adımlar!. Sav bolıñız, cıyın yapkan, efendiler, hanımlar. Bo mekteptir, curtımıznıñ bir tek ana ocagı, Kız balaga dogrı, açık en şefkatlı kucagı!. Bo mekteptir, üğretecek bizge ilimi, edebi, Tatarlıknı köterecek “İsmail Bey Mektebǐ”!. İsmail Bey kǐmdǐr? Aytsın, bar mı onu bǐlmegen? O tuvıl mı bǐznǐn için köz caşların sǐlmegen? Hep cılagan, hep acıngan, alay ömrǐn sarf etken!. Tatarlıknı yükseltecek gayretler men tüketken… O tugǐl mı kartnı, caşnı gece-kündǐz okıtkan! 1751 O degendǐr: Korkma! bǐr kün kelǐr, barlı bolırsıñ, Dogrıl bǐraz, adlǐña cür!. Tatar kârlı bolırsıñ!. Herkes bǐlǐr onıñ üyken maksatların, emelǐn. Belkǐ, onıñ soyı kurdı bo mektebǐn temelǐn. Bǐr kuyaştır; nurın şaçkan Yeşǐl Curtunıñ üstǐnde, Ösecekmǐz, o zaman bǐz yarın da, bugün de.” c. Öğretmenler Diğer yandan toplumun ilerlemesinde öğretmenlerin ve okulun da vazgeçilemez bir rolü bulunmaktadır: (Niyazi, 1915: 2) “..Benim fikrimce bütün milletlerde manevi mesuliyetlerini kâffeten zayıf omuzlarında taşıyan bir sınıf varsa o da “muallimler” sınıfıdır. Her millet terakkisini, medeniyetini, saadetini muallimlerine medyundur. Muallim yalnız vazifesine muvaffak olduğu gün “mes’ut” olabilir. Terakki edemeyen akvamın muallimleri ne kadar çalışmış olsa bile vazifesini hüsn-i ifa edememiş demektir. Dobrucamızda İslâm maarifi bunu bütün hakikatleriyle, çirkinlikleriyle ispat ediyor. Bizde maarif kadimdir. Bu inkâr edilmez. Her bir cami-i şerifin, her bir mescidin yanı başında bir mektep inşası düşünen ve unutmayan ecdadımız şüphesiz maarifin kadrini takdir etmişler. Fakat o küçük ve sıhhate, terbiyeye muvafık olmayan mektebi daha âlî, her nevi ihtiyaca muvafık bir surette yapacak dimağlar yetiştirecek de muallimler idi.” d. Gazeteciler Sadece gazete çıkarmak da yeterli olmamaktadır. Bunu gerek halkın kanaat önderlerinin ve gerekse gazetecilerin toplumsal sorumluluklarının var olması gerekliliği izlemelidir: (Niyazi, 1931b: 322) “..Gazetecilik mesleği muhite göre tenevvü edebilir. Ve bazen mensup olduğu cemiyetin, ekalliyetin hukuk-ı meşrualarını müdafaa maksadıyla intişar eder. Ve o hizbin refah ve saadetini ihzar ve temine çalışır. İşte bizdeki gazetecilik ancak bu nevidendir. Fakat biz, bu ağır ve mühim vazifeyi sair cemiyetler ve ekalliyetler gazetecileri kadar hüsn-i suretle ifa edemedik ve edemiyoruz. Maatteessüf şahsi hevamızı millet ağzıyla çaldık ve müteşamanı bile millet ve cemaat hesabına kaydettik. Bizim gazetecilerimizin karilerine verdikleri haberler Ahmet ağa evlendi, Mehmet ağanın bir yavrusu dünyaya geldi gibi umur-ı adiyeden ibaret oldu. Biz gazetecilerimiz vasıtasıyla hiçbir arzumuzu Hükûmete işittiremedik ve hiçbir hususta gazetelerimiz –velev mahalli – olsun mercilerin nazar-ı dikkatlerini açtığı mesele üzerine celb edemedi. Hükûmetin ve ekseriyetin bizim hakkımızda düşündükleri, ittihaz eylediği makarraatı vaktiyle, vaktinden evvel millete anlatmak elbette gazetelerimizin cümle-i vezaifinden iken ihmal edildi. Şu son zamanlarda ne mühim hadiseler cereyan edip duruyor. Ne can alıcı meselelerle karşılaşıyoruz. Medreselerin ve bazı mekteplerin kapanmak ihtimalleri gözüküyor. 1752 İmam ve hatiplerin maaşları hemen sıfıra tenzil edilmek üzere. Hangi gazetemiz bunlardan bahsetti, yaygara kopardı. Ekalliyet meselesini kökünden kavrayıp da bu hususta Hükûmet mehafilinde konuşulan sözleri millete hangimiz anlattık. Buna muvaffak olmak için zaten iki saifeden ibaret olan gazetelerimizin birer saifelerini Romence’ye hasretmek lazımdır. Bu ise fedakârlık ister… …Halkımız büsbütün mütalâa zevkinden mahrum değildir. Bunun aksi iddia edilemez. Az çok görüştüklerimizin pek çoğunda okumak hevesi görürüz. Fakat; ne okumalı, neye ihtiyacı vardır. Bunu tayin edemiyorlar. İşte kendilerinde okumak ihtiyacını duyan bir kısım halkımıza onun muhtaç olduğu asarı bulup önüne vaz etmek!. Benim fikir ve kalem ashabına tavsiye ettiğim teklif budur.” Halkın düşünce ufkunu genişletmek fikri Mehmet Niyazi Bey’in en göze çarpan endişelerindendir. Yukarıda da söylediği matbuat başta olmak üzere mümkün olan her vasıta ile halkın aydınlatılması gerekmektedir. Çünkü azınlıklar hukuk bakımından daha farklı uygulamalara tabidirler ve azınlıkların sahip olduklarını kaybetmemeleri için, hakları konusunda uyanık ve bilgili olmaları gerekmektedir. e. Göç Burada Mehmet Niyazi Bey’in halkı resmî dil olan Romence’yi öğrenmeye ve gazetecileri de yayın organlarının bir bölümünü resmi dilden yayınlamaya davet etmesi önem kazanmaktadır. Onun şikâyet ettiği diğer önemli bir konu ise tam bu noktada karşımıza çıkmaktadır. Halkın yerli dili öğrenme yerine göç etmeyi düşünmesi geride kalan azınlık gurubun durumunu da zora sokmaktadır. (Niyazi, 1992: 176) “..Biz Dobruca Müslümanları hemen kırk bini mütecaviz bir cemaat varız. On, on beş sene mukaddem bu yekûn yüz binden fazla imiş, tenakus etmişiz, hicret etmişiz. Ne için?. Şüphesiz Romen lisanına vakıf olamadığımızdan dolayı muamelat-ı resmiyede, ticarette, ziraâtte duçar-ı müşkülât olmuşuz da bir lisan öğrenmeğe hicreti tercih etmişiz. Ne fahiş hata!... Eğer biz vazifemizi tanıyarak çalışmış olsaydık!. İçimizden Hükûmet memurları, doktorları, avukatları, muallimleri yetişseydi, tabi, bu kadar ziyana uğramadığımız gibi ehemmiyet-i millîyemiz de başka türlü olurdu. Bugün maatteessüf iki, üç zabitimizden başka medar-ı iftiharımız olabilecek kaç adam yetişti?” f. Teşkilatlanma Mehmet Niyazi Bey’in Dobruca’da yaşanmakta olan problemlerin kaynağında bir düzene ve teşkilata sahip olunamayışını gördüğünü söyleyebiliriz. Genel anlamda liderliğin toplumsal sorunlarda ortaya koyduğu bu en temel tesbiti Niyazi Bey’de de rahatlıkla görmekteyiz. O daha başlangıçta; Dobruca Tamim-i İlim Cemiyetini kurarak var olan problemleri bir teşkilatlanma ve dayanışma 1753 içinde halletmeyi hedeflemiştir. Yaşanan sorunların halledilememesine ilişkin eleştirilerinde daima bir teşkilatlanma eksikliğine gönderme yapan üslûp dikkat çeker. (Niyazi, 1931c: 31) “…Pazarcık, Silistre sancakları ikişer mebusu intihap etmek hakkına malik oldukları halde bu haktan istifade edemediler. Biz her yerde belediye intihaplarında bile nisbi hakkımızı zayi ettik. Acaba bunlardan da mı baş belası! müftülerimiz mesuldürler? Elbette hayır:. Asıl başımıza gelen belaları her zaman dediğimiz gibi teşkilatsızlığımızda aramalıyız. Eğer bir cemaat teşkilatımız olsaydı ne müftülerimiz böyle rehavet gösterebilirlerdi, ne de hukuk-ı siyasimizi istimalden caiz kalırdık. Her işimiz bir saat çarhı gibi muntazaman döner dururdu. Biz her münasebet geldikçe bu teşkilattan bahsediyoruz. Fakat, hiçbir hareket göremiyoruz. İşitiyoruz ki bu kürsüde bizim mukadderatımız, yani bizim için yapılacak cemaat teşkilatının esasatı müzakere edilmekte imiş. Bundan hangimizin haberimiz var?...” Mehmet Niyazi Bey’in parlayan kişiliği Onu zamanının Türk dünyası içinde önemli bir yere oturtmuştur. Artık Dobruca’ya gelen Türk dünyası önderlerinin ziyaret adresi olmaktadır. Örneğin 1929 yılında Köstence’ye gelen İdil-Ural Türklüğünün lideri Ayaz İshakî Bey ve kızı Saadet İshakî (Çağatay) hanım Niyazi Bey’in misafirdirler. (Ülküsal, 1999: 146) Bir yıl sonra 1930’da Köstence’ye gelen, Kırım davasının önderi Cafer Seydahmet Bey’in ziyaret adresi de yine Mehmet Niyazi Bey’dir. (Ülküsal, 1999: 151) Cafer Seydahmet Bey bu ziyareti sırasında teşkilatlanmanın öneminden bahsederek Niyazi Bey’den yardım istemiş ancak rahatsızlığı sebebiyle iştirak edemeyeceği bu faaliyet için güvendiği genç avukat Müstecip Hacı Fazıl’ı kendisine tavsiye etmiştir. (Ülküsal, 1999: 164) Şiirleri Üzerine Şairimizin eserlerini ilk olarak topladığı eseri İthafat’tır. Şairin Köstence’de toplayıp bir araya getirdiği şiirleri, bazı düz yazı ve konuşmalarından oluşan kitap, bu yıllarda çalıştığı Dobruca Sadası ve Teşvik gazetelerini de basan İstanbul’daki Kader Matbaasında basılmıştır. İthafat’ta çeşitli ithaflarla yazdığı şiirleri bulunur. Örneğin Tâlât Bey’e ithaf ettiği “Mütaâlâ-hane” adlı şiiri (Niyazi, 1992a: 164), Süleyman Sudi Bey’e ithafen kaleme aldığı “Yetim” (Niyazi, 1992b: 165) gibi şiirleri bu kitapta yer alır. Dobruca Tamim-i İlim Cemiyeti’nin açılış nutkunun metni de bu kitap yer alır. (Niyazi, 1992 d: 171-178) Bunlardan örneğin Kışnıñ Selamı gibi parçalar Sagış’ta da yer almıştır. Ancak İthafat, Mehmet Niyazi Bey’in şiirinin olgunlaşmadığı daha doğrusu duygularında belli tema yoğunlaşmalarının yaşanmadığı ilk devrinin eseridir. Dobruca ahalisine ışık tutma gibi toplumsal çabaları hissedilse de bu çabalar henüz Ona “Millî Şair” kimliği kazandıracak bir yönelim kazanmamıştır. 1754 Mehmet Niyazi Bey’in düşünce dünyasında en önemli dönüşüm sayılan 1920 Kırım Tecrübesi, şairin şiir anlayışında da önemli bir değişimin habercisidir. 1920 yılından önceki bazı şiirlerinde sanki Kırım Hanlığının ihyası pek çok problemi halledecek, eski güzel günleri geri getirmeye yetecekmiş gibi bir hava sezilir. Nitekim “Oylav” başlıklı şiirinde şair iyi bir han dileğini seslendirir: (Niyazi, 1931a: 13) “Törem, törem şay mugaydım, aytalmayman, Özǐñnǐ de mugayır dep batalmayman. Bǐz carlılar anda, mında oy talk boldık Kün körmedǐk, körermǐz dep catalmayman. Curt camanga kaldı törem, curt camanga! Kettǐ Kırım, cılay kaldık hem Kazan’ga! Endǐden soñ ne bǐliyǐm bolurmeken, Kavuşkaydı davkesǐz bǐr arüv hanga..” Aynı şekilde “Marş” başlıklı şiiri de tümüyle Kırım Hanlığının ihyası özlemini dile getirir: (Niyazi, 1931a: 11) “Cılay cürǐp kün bolmay, vakıtlar ozmay!. Cürmeseñ colnı öndǐrmiy köz caşları. Tatarlıkka karalsın: coytılgan Giray!. Curt taralsa da sav bolsın koldaşları. Tañ aşılsa, kün tuvsa, oñganlık bolsa, Karüv kelse caşlarga, bǐr hanlık bolsa…” Şairin olgunluk dönemi şiirlerinde iki ayrı duygunun egemen olduğu görülür. Birincisi Onun Kırım’ı ziyaretleriyle canlanan, filizlenen ruhunun yansımalarını taşıyan şiirlerdir. Bu şiirlerde şairin sevgiliye kavuşmuş şen hali hissedilir. Bu şiirlerde bahar vardır, umut vardır, güzellikler vardır. Örneğin “Dobruca’dan Sizge Selâm Ketǐrdǐm” (Niyazi, 1931a: 15), “Meñli Giray Medresesi’ne Marş” (Niyazi, 1931a: 19), “Yeşil Curtka” (Niyazi, 1931a: 23), “Curt Süygǐsǐ” (Niyazi, 1931a: 29) şiirleri bu meyanda sayılabilir. Mehmet Niyazi Bey bu duygularını “Yeşil Ada” şiirinde en güzel biçimde satırlara döker:(Niyazi, 1931a: 21) “Tabiyattan toplangan çeçekten! Bek tüzüv bǐr demetsǐñ “Yeşǐl Ada”! Kǐmǐrde bǐr yapraklarıñ solsa da ! Bar mı bǐlmem, senday aruv korǐngen ! Sanke kudret koluman ǐşleñgeñsǐñ! Tertemǐz bǐr havaman beslengensǐn! Denǐzlerden sırlar algan dalgalar! Erten,akşam etekleriñ öperler! Soñ saygıman o sırlarnı serperler! 1755 Ondan ülke alır bağlar bahçalar ! Deñǐzlermen dalgalarman aytışkan! Bǐr dilbersǐñ bǐzme gǐzlǐ tanışkan ! Yüksek,yüksek minberleday tavlarǐñ ! Üstlerǐñden kelgen sensǐ dǐnlayǐk! Oh bek tatlı.bǐzde şolay ǐnleyǐk! Derdǐn ayta,ulularki sularǐn; Hutbe okuy,sanki vatan perǐsǐ! Bǐr cevherday sözǐnǐñ her bǐrǐsǐ! Bo tatlı segeçken günden bizlerge! Gayret bergen,hakikatlar añlata! “Men”day zayıf kalplerge söz kata! Diy ke: gayret kerek endǐ sǐzlerge! Gayret kayday lakırdı? Añlamaymız… Bǐz yarınnı bugǐnden oylamaymız ! Cılay tura Sevda Yeri, Uçan Suv!2 Süygǐ yaşay özenlerde, göllerde! Meleklerge oynaş yerǐ çöllerde! Közlerǐñmen (akkan suvday) sagın kuv! Yeşǐl Curtka, dilberlǐkler saçılgan! Möñlǐk ketǐp, nurlı kuneş açılgan! İkinci duygu ise 1920’deki Rus işgal ve ilhakından sonra Kırım’ı bir daha dönmemecesine terk eden şairin karamsar yalnızlığı göze çarpar. Bu karamsarlığına “Men Kaydayman?” (Niyazi, 1931a: 36) şiiri en güzel örneği oluştururlar. “Bǐr karavda oysız ösken balaman, Bǐr karavda oylana da kalaman. Balalıgım tutsa külǐp caynayman, Kartlık eske tüşse elden yalaman. Kün ozgarsam külgǐlermen dǐymen de Sürek ketmǐy, mıgaya, toktalaman. Külgenǐm de şayna külǐş, kün bolsın, Küle turıp cürekke ot salaman. Men ömrǐmde az küldǐm, köp cıladım; Cılay, cılay tübǐnde col alaman; Halkınıñ körgen künlerǐn bǐz körmedǐk; Körermǐz dep kǐmlerde oyalanaman. Küydǐ bavır, karalandı kasvetmen; Men de şaştım, neşǐn dertlǐ bolaman?... 2 “Sevda Yeri bir bahçe ismi, “Uçan Suv da Kırım’da bir şelaledir. 1756 Bo dertnǐ men kaydan aldım? Kaydayman?.. Belkǐ curtsız kalgan öksǐz balaman!… Curt degende cüregımden et şıga; Dertǐm de şo “Curt” diy de kozgalaman.” Bu ruh hâlinin üzerine I. Dünya Savaşı sonrasındaki perişanlık, Dobruca’daki Müslüman ahalinin yaşadığı birtakım sorunlar (entegrasyon, göç ve Romenleştirme vb.) tuz biber eker. Artık şairin ilgisi Kırım’la beraber yok olma tehdidi altında bulunan kültürel kimliğe yoğunlaşmıştır. Onun dünyasında artık umutsuzluk ve isyan ateşinin ızdırabı vardır. Bu ızdırabın en parlak ifadesini “Tatar Bar mı Dep Soraganlarga” başlıklı şiirinde buluyoruz: (Niyazi, 1931a: 34) “Tatar bar mı, dep kǐm soray? Men barman! Atǐñ, şanın bek tanıgan yaş Tatarman Türkten özge tuvganım yok dünyada Türknıñ özǐ, öz kardaşı Çoñgarman Millet atım Türk bolsa da … tarihte Şanlı atım Tatar.. şay dep yazarman. Öz teregǐn begenmegen soysızlarga Gür davuşman kerekmiysǐz dep aytarman. Kelgen geçken hanlıklarnı, barlıklarnı, Yoktır degen kansızlarga cav bolırman. Sav bol, aruv millet,bugün yuklasañ da, Köz yaşıman betǐñ sıypap men yazarman, Talk bolsañ da halk katında şohretiñ bar; Kun korersiñ sen de halktay itibarman Men kormesem savlıgımda bonday kunler; Mezarımda Tatar kayday, dep sorarman! Tatar kayday, dep sorarman mezarımda, Alalmasam yahşı cevap ah.. cılarman.” Üstelik bu tehdit sadece Kırım için değil başka Türk toplulukları için de geçerlidir. Bu nedenle ruhundaki ızdırap sadece fiziki anlamdaki bir vatan hasreti değildir; sadece kendi hayatını çevreleyen bir sıkıntı yumağı da değildir. Artık Onun derdi topyekûn imha tehdidi altında olan bir kültürdür. Bu kültür coğrafyasının ışığı sönmesin diye canlarını veren kültür adamlarını “Eşǐtemen” şiirinde, gökteki yıldızlarla bir tutarak selâmlar: (Niyazi, 1931a: 38) “Eşǐtemen: şo Kırım’da, Kazan’da, Orenburg’da, Türkistan’da, her yanda Tatarlıknı coytmak üşǐn tırışkan Bǐr kuvvet bar.. kolǐ kanlı, kalbǐ taş. Bǐzden tuvıl o kuvvetke karışkan.. Kozıñnǐ aş, coytılma ey, Tatar caş! 1757 Abaylap cür, avdarılgan car bolur Kozǐñnǐ aç, açık közler bar bolur. Eşǐtemen: akmaz bolgan dereler; Kesek, kesek kanga tolgan alay cer; Nurlı közler tırnaklar man oyılgan; Tatar caşı eş bonlarga tözülmiy; Tatarlıknıñ yıldızları coyılgan. Şay bolsa da kene ümǐt üzǐlmiy!.. Aldıñnı kör, şukur capkan kar bolur. Eşǐtemen: insanlıknı barlagan, İnsanlıknı insanlarga carlagan, Kara kuvvet bǐlgǐlernǐ, okıvnı Ezgenden soñ… toktatkan akkan suvı. Şo suv bǐznǐñ kanımızdır. Tatar caş, Şo sebepten tüslerǐ kırmızıdır, Emgenlerǐ ana curtunǐn kızıdır! Kelǐr bǐr gün; o kanlarnı bǐr kuyaş. Coyar; Curtta uzun kunler toy bolur. Geçken günnǐ oylap kulgen “oy” bolur!. Şo toylarda, Ey sǐz tüşken yıldızlar!.. Sǐzñǐñ için Tatarnıñ kartı, caşı Tögecekler cılay, küle göz yaşı… Tüşken tamla kurugan curtnı yaldızlar!...” Dobruca’da yaşayan Müslümanlara ilişkin söylediklerinde ve söylemek istediklerinde dar bir coğrafi çevreyi aşan, kaybedilmeye çalışılan bir kültürü ufuk çizgisinden asla kaybetmeyen bir kavrayış ve kucaklayış hissedilir. Şair “Neçün Süydüm” (Niyazi, 1931a: 40) şiirinde dışarıdan Kırım’a bakışın elemini dile getirir: “Bǐz şunlarmız: tışlarda Curt kaygısın çekemǐz; İleriki sogışlarda Curt dep ölǐrmekemǐz. Ana! şonday bǐr duşman “Yeşǐl Curt”nı talagan Dayanalmay bǐraz can, Tǐşka şıgıp cılagan! Bǐz kuş tuvılmız caşlar! Bǐz insanmız curttaşlar! Bǐz korkmaymız duşmandan! İnsan korkmaz cılandan… Anaydan eşǐtken soñ, 1758 Kördǐm curtımnı, süydǐm; Toprak koklap öpken gün, Yazık! dep, candım, küydǐm. Köp zamanlar calbardım, Şo bǐzǐm “il” cıyılmay..” Bu şiirde var olan Yeşil Curt’un ayağa kalkamayışına ve hür olamayışına olan esef duygularının benzerini; IV. Devlet Giray’ın “Kamilîˮ mahlasıyla yazdığı şiire yaptığı nazirede, Girayların Kırım’da mamur bir memleket meydana getiremeyişlerine karşı duyduğu elemi ifade ederken görürüz: (Niyazi, 1930: 8) Yurdumun hâline eyledim nazar Her yeri delinmiş bir mezar ancak; Doğmamış bir güneş, gelmemiş bahar, Bu dehrin her emri bikarar ancak. Kamilî! Han etmiş seni de Hüdâ, Ettin mi borcunu hakkıyla eda?.. Ettin mi yurduna canını feda? Yurt için ölenler bahtiyar ancak !.. Kırım’ı kaç defa gezdim serteser, Görmedim şanını gösterir bir eser; Vatana muhabbet yok imiş meğer, Yalnız şiiriniz yadigâr ancak. Bir zaman zenginmiş, şimdi bir sail; İstiyor merhamet olmuyor kabil !.. Diyecek Kırım’ı her gören âkil; Sahipsiz ağlayan bir diyar ancak. Dağınık milletiz vakıa bizler, Münevver gençlerle ararız izler… Ant ettik vatana, bağladık dizler, Edindik biz dahi bir şiar ancak !.. Düşüncesindeki geniş ufku ifade eden satırlara; çoğunlukla olgunluk devrinin eseri olan şiirlerini topladığı kitabı Sagış’ın basımı münasebetiyle Emel mecmuasına gönderdiği teşekkür yazısında rastlarız: (Niyazi, 1931d: 422) “Emel Mecmuası Tahrir ve İdare Hey’etine Efendim, Benim Kırım lehçesiyle yazılmış bazı manzumelerimi cem ve neşr hususunda göstermiş olduğunuz insaniyetkârâne gayretten dolayı teşekküratımı takdim eylerim. 1759 Bunların; edebi yüksek birer kıymetleri olmasa bile, büyük Turan’ın mümtaz bir kıtası olan Kırım’a halis bir Türk kalbinden kopan tahassürleri ifade ettiklerinden belki takdire şayan görülürler. Rusya elinde kalan vasî Turan ülkelerindeki muhtelif isimlerle yad edilen Türk kardaşlarımızın âtîde kavuşacaklarından ümitvar olduğumuz millî saadetlerine ancak tahassürlerimizi izhar etmekten başka şimdilik yapacağımız bir şey yoktur. Binaenaleyh kalbimden taşan tahassür ve teessür duygularımı sevilen bu parçalarda görülecek hataların muhterem kariler canibinden ukubeti istirham ile hepinize tekraren arz-ı minnetdarî eylerim. Mecidiye Medrese-i Resmiyesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Muallimi Mehmet Niyazi” Şükran Vuap-Mucanu Mehmet Niyazi’nin şiirindeki dönemleri şöyle özlü bir şekilde tanımlar: (Mucanu, 1987: 162) “…Eger Niyazi’nǐñ şiir yazmaga üyrengen zamanı İthafat sayfelerǐñde bek aşık korǐnse, Sagış şiirler toplamın teşkil etken parşalar, şairnǐñ şiirler dünyasında öz colıñ, öz tamırların tapkanın ispat eteler…” Mecidiye Seminarı’nda 1920-1928 yıllarında öğrencisi olan Mehmet Halim Vani (Yurtsever) okulu bitirdiği zaman Mehmet Niyazi Bey’le yaptığı konuşmayı anlatırken onun tavrına ilişkin kıymetli değerlendirmeler ve itiraflar nakleder: (Yurtsever, 1995: 125) “..Men milletke taa faydalı bolabǐlǐr edǐm, taa faydalı eserler miydanga ketǐrebǐlǐr edǐm. Yasayalmadım, çünkü irademe sahip bolalmadım, yeiske kapıldım. Bundan ötrǐ özǐmnǐ suçlu tabaman. Hayatnǐñ zorluklarına karşı metin, dayanıklı bolmak kerek..” Son Söz İncelememizi Dobruca Türk-Tatar Edebiyatı araştırmacısı Nedret Mahmut Hanımın değerlendirmeleriyle bitirelim: (Mahmut, 2000: 53) “…Romanya Tatar Türklerinin arasında “Özǐ büyük bolgannıñ sözü de büyüktür” diyen bir sözü çok geçerlidir. Mehmet Niyazi de bu bakımdan sözü ve hareketleriyle büyüklerimizin en büyüklerinden biridir ki, şimdiye kadar milletimizin hasretini, derdini onun gibi dile getiren olmamıştır. Mehmet Niyazi’nin aşkı, bu aşktan yanan dert de, hasret de bu derde düzümde, derdin özüne olan şevki de büyüktür, yücedir. Mehmet Niyazi’nin derdi ona göre yücedir ki, bu dert onu kemale, olgunluğa sürükler, onu yükseltir, onu gök kubbesindeki yıldızlara kadar yücelterek kaldırır..” 1760 KAYNAKÇA Ministerul Cultelor şi Artelor, (1929), Anuarul Seminarului Musulman din Medgidia pe Anul Şcolar 1928-1929, Constanta, Ziarului Dobrogea Juna. Gemal, Agi-Amet, (1999), Dictionarul Personalitătilor Turco-Tătare din România, Constanta, Editura Metafora. 225-236. Mahmut, Nedret, (2000), Romanya Türk-Tatar Edebiyatı, c.I, Constanta, Editura Europolis. Ülgen, Erol-Aksu, Ali, (2003), Mektep ve Aile Mecmuası (1915-1916), Constanta. Niyazi, Mehmet, (1915), “Maksat ve Meslek Hakkında Birkaç Söz”, Mektep ve Aile, Mecidiye, Tipografia Işık. -----, (1930), “Bir Nazire”, Emel, Sayı:1 (1), s. 8. -----, (1931a), Sagış, Romanya-Pazarcık, Emel Mecmuası Neşriyatı. -----, (1931b), “Matbuatın Vezaifi ve Bir Teklif”, Emel, 2 (29) s.321-323 -----, (1931c), “Yine Hicret Derdi ve Müftülerimiz”, Emel, 2 (31), -----, (1931d), “Emel Mecmuası Tahrir ve İdare Heyetine”, Emel, 2 (37) -----, (1992a), “Mütaâlâ-hane” Renkler, Bükreş, Kriterion Yayınevi, 164. -----, (1992b), “Yetim”, Renkler, Bükreş, Kriterion Yayınevi, 165. -----, (1992c), “Eski Bir Gazelim”, Renkler, Bükreş, Kriterion Yayınevi, 165. -----, (1992d), “Dobruca Müslüman Taamim Maarif Cemiyeti’nin İlk Konferansıdır”, Renkler, Bükreş, Kriterion Yayınevi, 171-178. -----, (1998), Sagış, Bükreş, Kriterion. Popoviç, Aleksandre, (1995), Balkanlarda İslâm, (çev:Komisyon) İstanbul, İnsan yayınları. Ülküsal, Müstecip, (1932), “ Büyük Bir Gaip”, Emel, Üçüncü Yıl Sayı:3 (1), s.12 -----, (1999), Kırım Yolunda Bir Ömür, Hatıralar, Ankara, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği yay. -----, (2007), Dobruca’dan, (Haz: Saim Osman Karahan), İstanbul, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği. Vuap-Mucanu, Şükran, (1987), “Mehmet Niyazi, Dobrucalı Tatar Şairi”, Renkler, Bükreş, Kriterion Yayınevi, 152-162. 1761 -----, (1992), “Mehmet Niyazi’nin Dobruca Müslüman Tamim Maarif Cemiyeti’nin İlk Konferansıdır Nutugı Hakkında Bazı Aşıklamalar”, Renkler, Bükreş, Kriterion Yayınevi, 167-170. -----, (1995a), “Mehmet Niyazi (1878-1931)”, Renkler, Bükreş, Kriterion Yayınevi, 107-111. -----, (1995b), “Millî Şairimiz Mehmet Niyazi Hakkında Yeni Bildiriler”, Renkler, Bükreş, Kriterion Yayınevi, 111-120. Yurtsever, Mehmet V., (1995), “Dobruca Şairı Öğretmen Mehmet Niyazi’nin Ölümünün 60. Yıl Dönümü Münasebetimen”, Renkler, Bükreş, Kriterion Yayınevi, 121-126. 1762 1763 ATATÜRK DÖNEMİ’NDE TARIM ALANINDA YAPILAN YENİLEŞME HAREKETLERİ KAŞTAN, Yüksel TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Osmanlı Devleti’nin son yıllarında tarımın durumu iç açıcı değildi. Bunun temel nedenlerinden birini devletin uzun süre savaşmak zorunda kalması oluşturuyordu. Bu nedenle ülkede ilkel yöntemlerle tarım yapılır ve topraktan gerekli randıman alınamazdı. Nüfusun % 80’i tarım ekonomisine bağlı ve milli gelirin yaklaşık yarısı tarımdan sağlanıyordu. Yol vergisi ile hayvan vergisi de köylülere ağır bir yük olmaktaydı. Ülkedeki ağalık sistemi yapı nedeniyle haksız ve adaletsiz uygulamalar halkta huzursuzluk yaratıyordu. Tarım ürünlerinin üretiminde karşılaşılan güçlüklerin yanında ülke içindeki naklinde karşılaşılan zorluklar ürünlerin fiyatlarının değişik bölgelerde farklı olmasına neden olmaktaydı. Her şeye rağmen ülkenin tarım alanları, tarım ürünleri ve gelirleri ülkenin sanayileşebilmesi için arttırmalıydı. Bu çalışmada Cumhuriyet’in başında tarım alanında ülkenin durumu, Atatürk Dönemi’nde ziraat alanında yapılan yenileşme hareketleri içinde Atatürk Orman Çiftliği, Tohum Islah İstasyonları, tarım alanında yapılan yenileşmelerin ziraat alanında sonuçları, zirai alanında makineleşme hareketleri, tarım alanında yapılan yenileşme hareketleri gereğince dağıtılan arazi, sulu tarıma geçme mücadelesi ve hayvancılık alanında yapılan yenileşme hareketleri incelenerek sonuçları ortaya konulmuştur. Anahtar Kelimeler: Atatürk dönemi yenileşme, tarım, gelişme. ABSTRACT The Reform Movements on Agriculture in the Period of Atatürk The Agriculture wasn’t so good in recent years of Ottoman Empire. One of the basic reason is that the state had to fight for lasting wars. For that reason agriculture was carried out through the primitive methods, and the necessary product of soil could not be obtained. 80 percent of the population depended on the soil economy and almost half of national incame was gathered from agriculture. The road tax and animal tax were a great burden for villagers. Because of the feudal structure in the county, unjust and unfair applications led to troubles on public. In addition to the difficulties in producing agricultural products in the country, the difficulties in transportation within the contry led to difference in product prices in different 1764 regions. Inspite of everything, agricultural areas and the incomes from agricultural products had to be increased for industrialization of the country. In this study, the situation of the country on agriculture in the beginning of Republic, Atatürk Orman Çiftliği in the movements of reform realized on agricultural field in Atatürk Period, the station of seed improvement, succesful application of reforms in the field of agriculture. Mechanisation movements in agriculture field, the territory distributed according to the reform movements in the field of agriculture, the struggle for irrigation system and the reform movements achieved on the field of animal husbandry were examined and their conclusions were putforward. Key Words: Atatürk period, reform, agriculture, development. GİRİŞ Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında nüfusun büyük kısmı tarımla geçimini sağlamaktadır. 1910’larda Anadolu köylüsünün yoksulluğunu ve genel niteliğini Kubilay Baysal eserinde “Köyler küçük topluluklar hâlinde, dış dünya ile olan ilişkileri kesilmiş bir biçimde yaşamaktadırlar. Köy ekonomisi kapalıdır. Para ve piyasa işlemleri toplam ekonomik faaliyetlerinin % 20’sini bile kapsamamaktadır. Köylü yalnız kendi ihtiyacı için ürettiğinden; üretimde herhangi bir yeniliği düşünmemektedir. Devletle köylü ilişkileri çoğu kere vergi ve askerlik işlemlerine inhisar etmektedir. Yol, su, okul, sağlık ocağı vb. gibi kamu tesislerinin köye kadar uzanması hiçbir zaman söz konusu olmamıştır.” şeklinde ifade etmektedir (Baysal, 1984;210). Kısaca, Anadolu köylüsü adeta kendi içinde, bağlı olduğu devlete ve de onun yöneticilerine yabancı düşmüş küçük birlikler hâlinde yaşamaktadır. Tarımda uygulanan teknolojinin çok geri olmasıyla birlikte özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde topraklar verimsiz ve yapılan tarım da geridir (DİE, Toplumsal; 25: Eldem, 1970: 275-280). Ekonomisi tarıma dayalı olan ülkede tarımsal üretim de çökmüş, tarımsal üretimi yapan dinamik nüfusun büyük kısmı savaşlarda ölmüştür. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da ulaşım imkânı diğer bölgelere göre daha elverişsiz olduğundan pazar için üretim ortamından uzakta, içe dönük bir üretim tipi oluşmuş ve bu kapalı ekonomi şekli verimin artmasını sağlayan girişimleri de engellemiştir. Kıyı bölgelerinde ise dış pazarlarda rağbet gördüğü için daha çok üzüm, incir, tütün vb. ürünler yetiştirilmiştir. Bu bölgelerdeki tarımsal faaliyetlerdeki geri kalmışlık sadece ulaşım, toprak zenginliğindeki farklılık veya teknolojik yetersizliklerden kaynaklanmamış, büyük toprak sahiplerinin olması ve halkın çoğunun bu topraklarda ırgat olarak çalışmaları, verimin az olmasından da kaynaklanmıştır (Kongar, 1983: 17; İnan, 1988: 292). 1765 A. Cumhuriyet’in Başında Tarım Alanında Ülkenin Durumu Osmanlı Devleti’nde I. Dünya Savaşı’na girilirken ortalama zirai işleme büyüklüğünün en yüksek olduğu il Bitlis’tir. Bitlis, Muş, Bingöl çevresinde ortalama işletme büyüklüğü dönüme varmakta ve varmakta bu bölgedeki toprak ortalama işletme 85 büyüklüğü 85 dönüme ve bu bölgedeki t dağılımını ağalık sistemi üretim biçimi belirlemektedir (Mears, 1924; 20-24). dağılımını ağalık sistemi üretim biçimi belirlemektedir (Mears, Ege 1924; 20-24 ve Çukurova’da ulaşım kolaylığı nedeniyle dönük üretim benimsenir ve Çukurova’da ulaşım kolaylığıpiyasaya nedeniyle piyasaya dönük üretim benimse ve bu nitelikbuortalama işletme büyüklüğüne yansır. Mevcut işletmelerin küçük küçük o nitelik ortalama işletme büyüklüğüne yansır. Mevcut işletmelerin olması, işletme alanlarının parçalanmış olmasına karşın, arazi arazi mülkiyetinde aşırı aşırı der işletme alanlarının parçalanmış olmasına karşın, mülkiyetinde yığılma görülmektedir (Aydemir, 1999a: 314). derecede bir bir yığılma görülmektedir (Aydemir, 1999a: 314). Ağ a D er eb ey i Seri 1 Kö yl ü D er eb To ey ğr i ak To ağ pr ak as sı ı z Ai le le r O rta kç ı 100% 80% 60% 40% 20% 0% Şekil 1: I.Şekil Dünya Öncesi Osmanlı Toprağın İşletim 1: Savaşı I. Dünya Savaşı ÖncesiDevleti’nde Osmanlı Devleti’nde Toprağın İşletim D (Akbank, 1980; 12). (Akbank, 1980; 12). Düzeni Şekil 1’degibi görüldüğü gibi 1913 yılında derebeyi ve toprak Şekil 1’de görüldüğü 1913 yılında derebeyi ve toprak ağaları arazininağaları ar yüzde altmış beşine sahiptir. Cumhuriyetin başlarında 1924 yılından sonra M yüzde altmış beşine sahiptir. Cumhuriyetin başlarında 1924 yılından sonra Medeni Kanunun 639. maddesine dayanarak Ağalar, Şeyhler, Beyler kendi bölgeler Kanunun 639. maddesine dayanarak Ağalar, Şeyhler, Beyler kendi bölgelerindeki toprakları mülkiyetlerine tapulu olarak geçirirler. Böylece bu bölgelerdeki toprakları mülkiyetlerine tapulu olarak geçirirler. Böylece bu bölgelerdeki ağalar ve şeyler devlet nezdinde meşru konuma gelirler. Bundan sonra halk üzerinde ve şeyler devlet nezdinde meşru konuma gelirler. Bundan sonra halk üzerinde fazla baskı yaparak devlet yerine ağalar ve şeyhler daha çok kazanmaya daha fazla baskı devlet yerine ağalar (DİE,yaparak 1973: 24; Eldem, 1970: 275).ve şeyhler daha çok kazanmaya başlar (DİE, 1973: 24; Eldem, 1970: 275). Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında bugünkü Türkiye sınırları içinde Osmanlı Devleti’nin sonmilyon zamanlarında bugünkü Türkiye zirai Bu ar arazisinin 5.4 hektar dolaylarında olduğusınırları tahminiçinde edilmektedir. arazisinin 5.4yaklaşık milyon hektar dolaylarında tahmin Bu arazinin % 80’ini kapsayan olduğu bölümde tahıl,edilmektedir. % 7’sinde sebze, % 7’sinde bitki 4’ündekapsayan meyvecilik üretimi yapılmaktadır. Tahıl%ve7’sinde sebze bitkiler, üretimi en fazla yaklaşık % 80’ini bölümde tahıl, % 7’sinde sebze, Anadolu, üretimi sınaî bitkiler Akdeniz Tahıl Bölgesi’nde Tarımsal % 4’ünde meyvecilik yapılmaktadır. ve sebzeüretilmektedir. üretimi en fazla Batı faaliye üretiminde Cumhuriyetin ilk yıllarında bölgeler arasında farklılıklar Anadolu, sınaî bitkiler Akdeniz Bölgesi’nde üretilmektedir. Tarımsal faaliyetlerin olduğu g (Mears, 1924: 19-21). üretiminde Cumhuriyet’in ilk yıllarında bölgeler arasında farklılıklar olduğu görülür (Mears, Şekil 1924: 19-21). 2’de görüldüğü gibi 1927 yılında ülkede çiftçi nüfuslarının nüfuslarına oranında en yüksek Karadeniz’ in, daha sonra sırası ile İç Anadolu Şekil 2’de görüldüğü gibi 1927 yılında ülkede çiftçi nüfuslarının bölge ve Akdeniz takip eder. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde çift nüfuslarına oranında en yüksek Karadeniz’ daha sonra sırası ile İçnedeniyle Anadolu,diğer böl uğraşan ailelerin gerek iklim vein,gerekse coğrafi şartlar Ege ve Akdeniz eder.azDoğu ve Güneydoğu çiftçilikle göretakip daha olduğu, halkın Anadolu çiftçilik bölgelerinde yanında hayvancılıkla uğraş uğraşan ailelerin gerek iklim ve gerekse coğrafi şartlar nedeniyle diğer bölgelereBölgesi ya görülmektedir. Bu dönemde ülke ortalamasına en yakın Karadeniz (Aydemir, 1999a: 347). 1766 göre daha az olduğu, halkın çiftçilik yanında hayvancılıkla uğraştıkları 1784Bu dönemde ülke ortalamasına en yakın Karadeniz Bölgesi görülmektedir. yaklaşır (Aydemir, 1999a: 347). Çiftçi Ailesi Eg Ak e de G ün niz ey do ğu Tü rk iy e Çiftçi Nüfusu Ka ra de n İç An iz D oğ ado u l An u ad ol u M ar m ar a 10000000 9000000 8000000 7000000 6000000 5000000 4000000 3000000 2000000 1000000 0 Şekil 2: 1927 Yılı Çiftçi Ailesi ve Nüfusu (DİE, 1927: 110). Şekil 2: 1927 Yılı Çiftçi Ailesi ve Nüfusu (DİE, 1927: 110). 1927 yılında1927 ülkede ekilebilir tüm arazi arazinin 32’sini%oluşturmasına yılında ülkedearazi ekilebilir tüm % arazinin 32’sini oluşturmasına karş karşın ekilebilen arazi arazi ise maalesef % 4.86’dır. Diğer alanlar ise ise ormanlar % % 18, mera ekilebilen ise maalesef % 4.86’dır. Diğer alanlar ormanlar 18, mera % 36, 36, dağ dağ ve ve taşlık taşlık arazi arazi % % 13, 13, göller göller % % 11 şeklindedir. şeklindedir. Yine Yine ekilen ekilen toprakların toprakların %89.5’i 89.5’i hububat, %% 3.9’u bakliyat, % 6.6’sını ürünlersınai oluşturur 3.9’u bakliyat, % sınai 6.6’sını ürünler oluştur (Aydemir,1999b: 349; Boratav,349; 1997: 265-291). (Aydemir,1999b: Boratav, 1997: 265-291). B. Ziraat Alanında YapılanHareketleri Yenileşme Hareketleri B. Ziraat Alanında Yapılan Yenileşme Büyük zaferin kazanılmasından önce, Mustafa Büyük zaferin kazanılmasından önce, Mustafa Kemal Paşa, Kemal 1 Mart Paşa, 1922 1 Mart 192 tarihinde TBMM’yi açış konuşmasında köylü ve tarım sorunlarına eğil tarihinde TBMM’yi açış konuşmasında köylü ve tarım sorunlarına eğilir. “Türkiye’nin gerçek sahibi ve efendisi, gerçek üretici olan köylüdür. O hâld “Türkiye’nin gerçek sahibi ve efendisi, gerçek üretici olan köylüdür. O hâlde, herkesten daha çok refah, mutluluk ve servete hak kazanmış ve layık ola herkesten daha çok refah, mutluluk ve servete hak kazanmış ve layık olan köylüdür.” Atatürk, İzmir İktisat Kongresi’nde yaptığı konuşmada tarımın önem köylüdür.” Atatürk, İktisat Kongresi’nde yaptığı konuşmada tarımınkullanan önemi kol, her gü üzerindeİzmir durur; “Kılıç kullanan kol yorulur, fakat saban üzerinde durur; “Kılıç kullanan kol yorulur, yapar fakat (Akbank, saban kullanan herMüderisoğlu, gün kuvvetlenir.” değerlendirmesini 1980: kol, 77-82; 197 kuvvetlenir.”67). değerlendirmesini yapar (Akbank, 1980: 77-82; Müderisoğlu, 1973: 67). Atatürk, çağdaş bir anlayışla ekonomik kalkınmasını gerçekleştiremeyen b Atatürk, milletin çağdaş medeni bir anlayışla ekonomik gerçekleştiremeyen milletler arasında kalkınmasını bağımsız bir devlet, çağdaş bir devlet ve toplu olarak haysiyetli bir varlığa sahip bir olmasının imkânsız bir milletin medeni milletler arasında bağımsız devlet, çağdaş bir olduğunu devlet ve biliyordu. B nedenle Mustafa Kemal Lozan Konferansı görüşmelerine yeniden gidilmeden önc toplum olarak haysiyetli bir varlığa sahip olmasının imkânsız olduğunu biliyordu. ekonomik durumu gözler önüne sermek ve neler yapılması gerektiğini belirleme Bu nedenle Mustafa Kemal Lozan Konferansı görüşmelerine yeniden gidilmeden üzere İzmir’de İktisat Kongresi’ni toplar. 17 Şubat 1923 günü açılan kongrey önce ekonomik durumu gözler önüne sermek ve neler yapılması gerektiğini çiftçi, işçi, tüccar ve sanayi temsilcileri olarak 1135 kişinin katılır ve 15 gün süre belirlemek üzere İzmir’de İktisat Kongresi’ni toplar. 17 Şubat 1923 günü açılan Kongrenin açış konuşmasında Mustafa Kemal ülkeyi artık “kılıç”ın değ kongreye çiftçi, işçi, tüccar sanayiyol temsilcileri olarak kişinin katılır ve ekonominin ve ve bilimin göstereceği bir 1135 toplum modeli önererek şöyle de 15 gün sürer.“kılıçla Kongrenin açışyapanlar, konuşmasında Mustafa Kemal ülkeyimağlup artık “kılıç”ın fütuhat sabanla fütuhat yapanlara olmaya ve bin netic değil, ekonominin ve terk bilimin yol göstereceği toplum Osmanlı modeli önererek yerlerini etmeye mecburdular.birNitekim Saltanatışöyle da böyle olmuştu Kılıç kullanan kol yorulur, nihayet kılıcını kınına koyar ve belki kılıç o kınd küflenme, paslanmaya mahkûm olur. Lakin saban kullanan kol daha ziyad 1767 der: “kılıçla fütuhat yapanlar, sabanla fütuhat yapanlara mağlup olmaya ve bin netice yerlerini terk etmeye mecburdular. Nitekim Osmanlı Saltanatı da böyle olmuştur. Kılıç kullanan kol yorulur, nihayet kılıcını kınına koyar ve belki kılıç o kında küflenme, paslanmaya mahkûm olur. Lakin saban kullanan kol daha ziyade kuvvetlerin ve daha çok toprağa malik ve sahip olur...” (Uçarol, 1995: 396-397; Moiseyev, 1994: 633-641). Kongre’nin sonunda kan dökerek sahip olunan millî bağımsızlıktan hiçbir şekilde ödün vermeyerek ekonomik kalkınmanın sağlanacağını içeren bir iktisat andı kabul edilir. Kongrede vergi sisteminde reformlar yapılması, topraksız çiftçiye toprak verilmesi, kredi kuruluşlarının düzenlenmesi, tarımın eski usullerden kurtarılarak kalkındırılması gibi önemli kararlar alınır (Mumcu, 1994; 153: Alibekov, 1996: 845). 1925’te çıkarılan başka bir kanunla Hükûmet, köylüyü topraklandırmak amacı ile bedelini yirmi yılda ödemek üzere toprak dağıtır. Ziraat Bankası, küçük çiftçilere kredi kolaylıkları tanır ve faiz haddini düşürür. Hükûmetçe kooperatifçiliğe önem verilerek ülkede Tarım Kredi Kooperatifleri, Ziraat Okulları, Yüksek Ziraat Enstitüsü, köylüye yararlı olmak ve yardım sağlamak amacı ile tohum ıslah istasyonları, numune çiftlikleri açar. Bu dönemde Hükûmetçe traktör kullanımı teşvik edilerek, ucuz alet ve makine dağıtımı yapılır. Atatürk, çiftlikler kurarak ve modern yöntemler uygulayarak çiftçilere örnek olur. Mustafa Kemal, ekonomi içerisinde tarıma çok büyük bir önem verir, ülkenin kalkınabilmesi için gerekli olan sermayenin çiftçilerin çalışmasından geçtiğini çok iyi bildiği için öncelikle 17 Şubat 1925’te 552 sayılı Kanun’la Aşar Vergisi’ni kaldırır. Böylece çiftçiler daha çok motive edilerek kendi sermayelerini biriktirir ve bankalarda sermaye birikmeye başlar. Bu konuda devrin başbakanı İsmet İnönü şöyle demektedir: “Aşarı kaldırdığımız zaman, samimi olarak tereddüt ve itirazı biz, köylülerden gördük. İhtiyarlar, bu kadar büyük bir vergiden vaz geçilirse bu devletin nasıl idare olunacağından endişe etmişlerdir. Yer yer, bir iki sene, Aşar zamanı tekrar vergi alınmak ihtimalini göz önünde tutmuşlardır...” (Aydemir, 1999a: 318; Eldem, 1970: 241; Türk Parlamento Tarihi, TBMM II. Dönem 1923-1927, I. Cilt, 586-597). 26 Şubat 1925 tarihinde 556 sayılı Kanun’la tütün inhisarı kaldırılır. Bu teşkilat memlekette “Kolcu” Teşkilatı, denilen gözü pek, silahlı kişilerin oluşturduğu bir yapıdır. Bu teşkilat memlekette kaçakçılarla her yıl çok önemli mücadeleler yapar. Bu Osmanlı’dan gelen ve Anadolu’da kaçakçılığı önlemek için geliştirilen bir yapıdır. Fakat Cumhuriyetle birlikte bu yapıdan vazgeçilir (Aydemir, 1999a: 319; Türk Parlamento Tarihi IV. Dönem 1931-1935, I. Cilt, 427). 1931 yılında Ankara’da Ziraat Kongresi düzenlenir. 1923-1930 yılları arasında köylüler daha çok çalışmalarına karşın Türk Lirası’nın değerinin düşmesi ile 1768 daha az kazanır. Bu dönemde halk daha çok ezilir. Bu nedenle Mustafa Kemal 1 Mart 1922 tarihinde Mecliste yaptığı konuşmada konuya eğilerek düşüncelerini açıkça ifade eder; “Yedi asırdan beri, cihanın çeşitli uzak köşelerine sevk ederek, kanlarını akıttığımız, kemiklerini o topraklarda bıraktığımız ve yedi asırdan beri emeklerini ellerinden alıp israf eylediğimiz ve buna karşılık daima tahkir ve tezlil ettiğimiz ve bunca fedakârlık ve ihsanlarına karşı, nankörlük, küstahlık, cebbarlıkla uşak menzilesine indirmek istediğimiz, asil Sahip’in huzurunda, hem tam bir utanç, hem tam bir saygı ile hakiki vaziyetimi alalım... Türkiye’nin gerçek sahibi ve efendisi, gerçek üretici olan köylüdür. O hâlde, herkesten daha çok refah, mutluluk ve servete hak kazanmış ve layık olan köylüdür.” (Aydemir,1999a; 35859; Boratav, 1974: 17-25). 1930’lu yıllarda Hükûmet Sovyetlerle ziraat konusunda ilişki kurarak ülkedeki ziraat alanları ile hangi bitkilerin nerelerde daha verimli yetişebileceği konusunda bilimsel bir rapor hazırlatır. Bu “Zirai Türkiye” adı ile dört yılık bir çalışmanın ürünüdür. Prof. P. M. Jikovski’nin başkanlığında bir ilim heyetince derlenen 10.000 numune Sovyetler Birliği’nde 50 kadar çiftlikte denenerek incelenir. 26 Profesör ve uzmanlarca gerçekleştirilen bu çalışma maalesef Türk Ziraatında uygulamaya geçirilemez. Bu ülkenin ne denli geri olduğu, ziraatı dahi bilimsel olmadan eski geleneklere göre devam ettirdiğini göstermektedir (Aydemir,1999a; 412). Ziraat Yüksek Mühendisi Ahmet Tosun, Çay İşletmeleri ile ilgili o günlerle ilgili çekilen sıkıntıları ve yaşanan anılarını şöyle belirtir: “Tarım Bakanlığı Dev­ let Ziraat İşletmeleri’ne bağlı olan Çaykur Teşkilatı, Tekel Genel Müdür­lüğüne devredilmiş idi. Devlet Ziraat İşletmeleri kurumu da ‘Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü’ şeklinde teşkilatlanmıştı. Rize’de göreve başladığım zaman o günkü müdürüm Asım Zihnioğlu idi. Ayrıca, makine mühendisi İngiliz Mr. Gibbart ile çaydan iyi anlayan Mr. Allen bulunuyorlardı. Zamanla çaycılık gelişip büyüdükçe ve üretim arttıkça çay kalitesinde bir düşme olduğunu gözledik. Bu zaaf, işleme tekniği kadar mahsulün yetiştirilip toplanmasıyla da ilgiliydi. Dolayısıyla, bunu gider­mek için, bir taraftan, az önce sözü nü ettiğim kalifiye eleman yetiştirilmesi yönünde çalışmalara başlandı, 30 civarındaki çay imalat işletmelerin de kurslar açıldı ve teknik kalifiye ele­man yetiştirilmesine çaba harcandı. Ancak, bir taraftan da bizzat İngiliz çay uzmanı Mr. Harler bölgeyi dolaşarak çay üreticileri ile temas kurdu, çayın yetiştirilmesi ve mahsulün alınması konusunda tavsiyelerde bulundu.” (Gençay, 1989: S. 12; Türk Parlamento Tarihi IV. Dönem 1931-1935: 365). Ülkede başlıca zirai ürünlerinin ekilişi, üretimi ve veriminde; tahıllar, yumru kökler, sınai bitkileri, sebze ve meyveler önem kazanmaya başlar. Bu dönemdeki üretim verileri daha sonraki üretimlerle karşılaştırıldığında önem arz eder. Ülkede yapılan savaşlar sonucunda harap olan topraklar ve insan kaybı nedeniyle zaman içinde üretimde gerileme baş gösterir, bölge ile iller arasında farklılıklar oluşur. 1769 Bu farkın ortaya çıkış nedenleri arasında; geniş piyasa imkânlarının var olmayışı, işletmelerin büyükçe kısmının geçim için üretim yapması sonucunda verimliliği yüksek, sulak, ekime elverişli alanların kullanılmasına doğru eğilimin başlaması, geniş ve zengin meralarda hayvancılığın daha çok geliş olması, hayvansal gübrenin daha çok kullanılması, karasabandan dolayı toprağın fazla aşındırılması ve nadasın daha geleneksel hâlde olması yer alır (Mears, 1924: 25-26). I. Beş Yıllık Sanayi Kalkınma Planı’nda tekstil sanayii, kendir-keten sanayii, suni ipek, selüloz ve kâğıt tesisleri, şeker sanayii, süngercilik ve gül sanayileri yer alır. Planın uygulanmasına 1934 yılında başlanır. Planda öngörülen tesisler beş yıl içinde tamamlanarak işletmeye açılır. Özellikle toprağın verimini artıracak olan tekniğin tarıma uygulanmasının, bütün bir endüstri hayatının gelişmesi ile mümkün olabileceğini de ortaya koyar. Bu dönemde devlet, temel tüketim ve ara malları alanında ithal ikamesi sağlamak gayesi ile üç beyaz projesine öncelik verir; un, şeker, pamuk. Bu temel malların yurt içinde üretilmesi ile hem döviz tasarrufu sağlanacak, hem de dışa karşı bu maddeler ile bağımlılık kalmayacaktır (Tanilli, 1994: 285). 1936 yılında çıkarılan bir yasa ile ülkede çeltik ekimi belirli kurallara bağlanır. Buna göre her ilde çeltik komisyonu kurulacak ve ekim bu komisyonca yürütülecektir (11/6/1936 Tarihli Talimatname). 1937 yılını izleyen çeşitli dönemlerde; 3203 Sayılı Ziraat Vekâleti Vazife ve Teşkilat Kanunu’nda; özet olarak “Değişen ülke ihtiyaçlarına cevap vermek ve kamu hizmetlerine etkinlik kazandırmak” adı altında yenileşme teşebbüsleri olur. Bu arada, devletin tarım ve hayvancılık konusunda iktisadi ve ticari faaliyetlere doğrudan katılma zorunluluğu ortaya çıkmış ve bunun sonucu olarak; TMO, EBK, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş., Yem Sanayii, Yapağı ve Tiftik A.Ş., TZDK, SEK gibi yeni KİT’leri meydana getirilir. Ayrıca bitkisel üretime götürülmekte olan kamu hizmetlerinin çeşit ve sayısı da giderek artar. Cumhuriyet döneminde toprak düzeni konusunda 1926’daki Medeni Kanun uygulamasıyla mülkiyetin güvenceye bağlanmasını, miri toprakların dağıtılmasını, 1945’teki 4753 sayılı Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu uygulamaları önemli gelişmelerdir. Ağırlıklı olarak T.C. Ziraat Bankası ve TKK’leri tarafından sağlanan kredi kullanımı, tarım sektörünü ciddi şekilde geliştiren bir fonksiyon olur; kullanılan kredi hacmi 1923’te 8 milyon TL, 1938’de 48 milyon TL, 1950’de 400 milyon TL’ye ulaşır (Kıreyev, 1987: 643-649). a. Atatürk Orman Çiftliği Mustafa Kemal ülkede yetişmiş eleman yokluğu nedeniyle Ankara’da Gazi Çiftliği’ni kurma kararı verir. Bunun için 1924 yılının Mayıs ayında AnkaraKeçiören’deki Ziraat Mektebi öğretmenlerinden Ali Numan Bey’e fikrini açarak “Bu çiftlik, memlekette çağdaş ziraat usulünü yerleştirmek için örnek 1770 teşkil edecektir.” der. Ali Numan Kıraç “Drayfarming Araştırmaları” isimli kitabında konuyu şöyle özetler: “Drayfarming, yağışı az olan veya yağmurları uygun zamanlarda düşmeyen bir bölgede, sulamaksızın başarılı ürün yetiştirmek usulüdür. Memleketimizde Orta Anadolu Yaylası az yağışlıdır. Trakya ve deniz kıyıları mıntıkalarımızda da bazen yağışların zirai mevsimlere dağılışında uygunsuzluklar vardır. Daha doğrusu kuraklık ve etkileri memleketimizin her yerinde zaman zaman ziraatımızı tehdit eder. Bu durumda, kuraklığın gereklerine göre ve memleketimizin ihtiyaçlarına uyan yerli bir ziraat sistemi ile çalışmak gerekiyor.” (http://www.cankirac.com). Numan Kıraç Atatürk tarafından akıncı bir rol için seçilir, Amerika’ya gönderilir. O orada Türkiye’de ziraatın ilerletilmesi için neler öğrenmek lâzım gelirse onları bulur, seçer, öğrenir ve yurda dönünce Eskişehir Kuru Ziraat İstasyonu’nu kurar. Bundan sonra bu süreçte hızla Eskişehir’de Drayfarming Deneme İstasyonu Müdürlüğü, Zirai Kombinalar Batı Bölgesi Reisliği, Teknik Ziraat Müdürlüğü, Atatürk Orman Çiftliği Müdürlüğü ve Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü gibi kurumlar kurulur. Uluslar arası tohum kontrol kurumlarının (FIS, ISTA, UPOV ve OECD) kurulması ile birlikte Mustafa Kemal de Türkiye’de daha verimli tarım yapılabilmesi amacıyla 1925 yılından sonra satın aldığı topraklarla çiftlik kurmaya başlar. Zamanla bu çiftliklerin sayısı yediye ulaşır. Mustafa Kemal bu çiftlikleri tek bir yönetim altında birleştirip “Orman Çiftliği” olarak adlandırır. Atatürk’ün Ankara’daki çiftliklerini konu alan kitaplarda, tarım, hayvancılık ve sınaî üretimdeki başarılar çok önemsenmekle birlikte eğitim, eğlence ve dinlenme alanları ile çağdaş bir başkent yaratma amacına özellikle dikkat çekilmektedir (http://www.cankirac.com). Atatürk’ün çiftlik kurulması seçtiği yerin özelliklerinin, bir çiftlik için bulunması lazım olan vasıflardan hiçbirini taşımadığı, bataklık, çorak, fakir bir yer olduğu kendisine ifade edilince Atatürk oradakilere şu cevabı verir: “İşte istediğiniz yer böyle olmalıdır. Ankara’nın kenarında hem batak, hem çorak, hem de fena yer. Bunu biz ıslah edemezsek kim gelip ıslah edecektir.” Ali Numan Kıraç Mustafa Kemal ile ilgili görüşünü “O, ziraat mütehassıslarından en iyi toprak değil, en kötü toprak raporunu almak için istifade eder. O’nun aradığı çiftlik arazisi değil, büyük yurt yapısını kurarken, insan ile toprak arasındaki münasebeti ve bu münasebetten doğan muadeleyi, şartların hemen hiç müsait olmadığı bir noktada dahi halletmenin kabil olduğunu ispat etmektir.” sözleriyle ifade eder. Buna göre Mustafa Kemal en kötü şartlarda dahi çözüm üretme yeteneği ve düşüncesine hâkim birisidir ve asla yenilgiyi ve çaresizliği kabul etmez (Pekel, 1995; 1995: http://www.cankirac.com). 1771 Orman Çiftliği arazilerinde, yalnızca tarımsal üretimle yetinilmez, 1926 yılından başlamak üzere tarım ve hayvansal ürünlerin işlenebilmesi amacıyla; fırın, deri ve demir atölyeleri, pastörize süt, üzüm suyu, bira ve şarap fabrikaları kurulur. Atatürk Çiftliklerinin aynı zamanda bir eğitim ve eğlence ve dinlenme alanı olarak da değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Yüksek Ziraat Enstitüsü’ne girecek öğrencilere, çiftlikte staj yapma zorunluluğu getirilerek, tarım teknikleri ve tarım makinelerini kullanma konusunda yetişmeleri sağlanır (Aysan, 1987; 86: http://www.cankirac.com). Atatürk, Ankara’da Orman, Yağmurbaba, Balgat, Macun, Güvercinlik, Tahar, Etimesut, Çakırlar çiftliklerinden oluşan “Orman Çiftliği” ile, yurdun değişik bölgelerinde kurduğu 6 adet çiftliğini amaçları doğrultusunda yönetilmesi için, 11.06.1937 günlü bir yazıyla Hazine’ye bağışlar. Atatürk bağış mektubunda bu çiftliklerin kuruluş amacını; “... Bu müesseseler; ilk senelerden başlayan bütün kazançlarını inkişaflarına sarf ederek büyük küçük müteaddit fabrika ve imalathaneler tesis etmişler, bütün ziraat makine ve aletlerini yerinde ve faydalı şekilde kullanarak bunların hepsini tamir ve mühim bir kısmını yeniden imal edecek tesisat vücuda getirmişler, yerli ve yabancı birçok hayvan ırkları üzerinde çift ve mahsul bakımından yaptıkları tetkikler neticesinde bunların muhite en elverişli ve verimli olanlarını tespit etmişler, kooperatif teşkili suretiyle veya ayni mahiyette başka suretlerle civar köylerle beraber faydalı şekilde çalışmışlardır… Çiftliklerin, yerine göre, araziyi ıslah ve tanzim etmek, muhitlerini güzelleştirmek, halka gezecek, eğlenecek ve dinlenecek sıhhi yerler, hilesiz ve nefis gıda maddeleri temin eylemek, bazı yerlerde ihtikârla fiylî ve muvaffakiyetli mücadelede bulunmak gibi hizmetleri de zikre şayandır… Tecrübelerini müspet iş sahasından alan bu müesseselerin; ziraat usullerini düzeltme, istihsalatı artırma ve köyleri kalkındırma yolunda devletçe alınan ve alınacak olan tedbirlerin hüsnü intihap ve inkişafına çok müsait birer âmil ve mesnet olacaklarına kani bulunuyorum.” sözleriyle açıklar (Boratav, 1974: 133-159; http://www.cankirac.com). Atatürk Çiftliklerinin yönetilmesi için 01.01.1938 günlü, 3308 sayılı Yasa ile Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu (DZİK) kurulur ve bütün taşınmazlar bu Kuruma devredilir. Çiftlikler, bu statülerini 11 yıl sürdürebilir. 07.06.1949 günlü, 5433 sayılı Yasa’yla, DZİK, Zirai Kombinalar İdaresi ile birleştirilerek “Devlet Üretme Çiftliği” olarak yeniden yapılandırılır, Orman Çiftliği dışındaki çiftlikler kapatılır, Orman Çiftliği ise, 24.03.1950 günlü, 5659 sayılı Yasa ile; “Atatürk Orman Çiftliği” olarak adlandırılıp, Tarım Bakanlığına bağlı bir tüzel kişilik statüsüne kavuşturulur (Arat, 1969: 166; http://www.yalova.meb.gov.tr). Devlet bünyesinde sürekli tarım işçiliği daha çok devlet üretme çiftliklerinde istihdam edilir. Bu istihdam aynı zamanda bölgelerdeki işsizliği önlerken halka örnek olur. Türkiye’de süreç içerisinde toplam 22 Devlet Üretme Çiftliği (DÜÇ) 1772 kurulur. Bunlardan bazıları şunlardır; Ceylanpınar DÜÇ (12 Şubat 1937 veya 1943’te Urfa Grup Amirliği adıyla kurulur, 1950’de C-DÜÇ adını alır.), Alparslan DÜÇ (Muş’ta 1949’da kurulmuştur.), Ulaş DÜÇ (Sivas’ta 1944’te Zirai Kombina adıyla kurulmuş ve Kombina 1 Mart 1950’de Ulaş DÜÇ adını alır.), Iğdır DÜÇ (1953’te Kars’ta kurulmuştur.), Silifke Tekir DÜÇ, Tarsus Piroğlu DÜÇ, Dörtyol Karabasmak DÜÇ ve Yalova Baltan DÜÇ (Keyder, 1983: 25-75). b.Tohum Islah İstasyonları Tohumluğun kalite kontrolü üzerinde ilk bilimsel çalışmalar 1869 yılında Almanya’nın Tharand kasabasında kurulan laboratuarda Friedrick Nobbe tarafından başlatılır. Türkiye’de çeşit geliştirme, tohumluk alanındaki ilk bilimsel çalışmalar 1925’lerden sonra Adapazarı, Adana, Eskişehir, Samsun Tohum Islah İstasyonları ve 1933’te Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün kurulmasıyla başlatılır, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın da katkılarıyla giderek yaygınlaştırılır. 1.3.1950 tarih ve 5433 sayılı yasa ile Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü’nün kurulmasıyla ülkede geliştirilen çeşitlerin tohumluklarının üretilmesi olanakları da genişler, yurdun değişik bölgelerine dağılmış işletmeleriyle bu Genel Müdürlük giderek genişleyen boyutlardaki tohumluk üretim ve dağıtım programlarının asıl yükünü üstlenir. Böylece bu kurum Türkiye’de tohumluk ve çeşit anlayışının yaygınlaştırılmasına büyük katkılarda bulunur. Atatürk tarımda tohumun önemini görerek 1930’lu yıllarda Nazilli Araştırma Enstitüsü’nde tohum çalışmalarını başlatır. Daha sonra tohum geliştirmek ve yetiştirmek sorumluluğu Devlet Üretme Çiftlikleri’ne verilir (Tuncer, 1999: 215, Ankara; Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, 2003; http://www.enistutuncu.nom. tr). c. Tarım Alanında Yapılan Yenileşmelerin Ziraat Alanındaki Sonuçları 1939 yılında ülkede hububat üretimi 7226534 tondur. Şekil 3’te görüldüğü gibi Karadeniz ve İç Anadolu ülkede en çok hububat yetiştirilen bölgeleri oluşturmaktadır. Güneydoğu’da hububat üretim oranı daha düşük iken diğerleri birbirlerine yakın üretim sağlamaktadır. Baklagillerin üretimi bu tarihlerde ülkede 294589 tondur. Marmara ve Ege’de diğer bölgelere göre daha fazla baklagiller üretilmekle birlikte, en az olarak Doğu Anadolu Bölgesi’nde yetişmektedir. Baklagiller sulu toprakların olduğu bölgelerde diğerlerine göre daha fazla yetişmektedir. En az bölgelerden Güneydoğu ile Doğu Anadolu’da üretilmektedir. Baklagillerin üretiminde kuru fasulye ve nohut tüm bölgelerde yakın oranlarda üretilirken Güneydoğu ve Marmara’da en alt seviyede kalmaktadır. Mercimek üretimine bakıldığında ise Güneydoğu’nun yaklaşık yarıdan fazlasını, geri kalanının ise İç Anadolu’da üretilmektedir. yetişmektedir. En az bölgelerden Güneydoğu ile Doğu Anadolu’da üretilmektedir. Baklagillerin üretiminde kuru fasulye ve nohut tüm bölgelerde yakın oranlarda üretilirken Güneydoğu ve Marmara’da en alt seviyede kalmaktadır. Mercimek 1773 üretimine bakıldığında ise Güneydoğu’nun yaklaşık yarıdan fazlasını, geri kalanının ise İç Anadolu’da üretilmektedir. 1939 Yılı Hububat Üretimi Yılı baklagiller üretimi (ton) sınai bitkileri üretimi Ka ra de İç ni A z D oğ nad ol u An u ad M olu ar m ar a Eg Ak e G de ün ni ey z do ğ Tü u rk iy e 8000000 7000000 6000000 5000000 4000000 3000000 2000000 1000000 0 Şekil 3: 1939 Yılı Hububat,Baklagiller ve Sınai Bitki Üretimi (DİE, 1940; Şekil 3: 1939 Yılı Hububat,Baklagiller ve Sınai Bitki Üretimi (DİE, 1940; 157157-168.) 168.) 1939’da sınaî üretim 1238975 ton’dur. Ülkede daha çok sulu topraklara sahip 1939’da sınaî üretim 1238975 ton’dur. Ülkede daha çok sulu topraklara sahip olan Batı bölgelerinde Marmara, Ege, Karadeniz, Akdeniz sınaî bitkilerinin olan Batı bölgelerinde Marmara, Ege, Karadeniz, Akdeniz sınaî bitkilerinin daha daha çok üretildiği ve bunun da bu bölgelerin bitki örtüsü ve iklimi ile ilgili çok üretildiği ve bunun da bu bölgelerin bitki örtüsü ve iklimi ile ilgili olduğu olduğuortadadır. ortadadır.Buradan Buradan anlaşıldığı ziraat üretimde Doğu Anadolu ve dada anlaşıldığı gibigibi ziraat üretimde Doğu Anadolu ve Güneydoğu Güneydoğu ile İç Anadolu’da fazla yer almamakta, daha çok Ege, Marmara ve Akdeniz bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. Bu nedenle bazı sanayi fabrikaları da çeşitli nedenlerle bu bölgelerde kurulur, diğerlerinde fazla ola hububat ile ilgili fabrikalar yapılır. Doğu Anadolu, Güneydoğu ve İç Anadolu’da esasen hayvancılık daha çok gelişir (DİE, 1940: 157-168). Türkiye’de Marmara Bölgesi’nde aktif nüfusunun % 30 ve Ege’de % 50’si tarımla uğraşır. Bu bölgelerdeki tarım ürünlerindeki yüksek verimlilik, tarım alanlarının çokluğu, coğrafi şartlar nedeniyle yılda birden fazla ürün alınabilmesi, gübreleme ve diğer yardımlardan daha fazla yararlanılması buraları daha avantajlı yapmaktadır. Ülkede tarım dışında çalışan hane halkı oranında % 30 oranı ile Marmara bölgesi ilk sırada yer almaktadır. Diğer bölgeler % 13, 14 oranlarındayken Doğu Anadolu % 4 oranıyla tarım dışında en az nüfusa sahip bölgedir. Tarım içerisinde bitkisel üretim ve hayvancılıkla uğraşan hane halkı oranında % 22 ilk sırada Karadeniz, daha sonra Ege, İç Anadolu yer alırken en az nüfus % 7 ile Güneydoğu’ dadır. Yalnız hayvancılıkla geçinen hane halkında ise ilk sırada % 30’a varan oranla Doğu Anadolu, % 21 ile Güneydoğu bölgeleri gelirken en az hane sayısı % 5 ile Karadeniz’dedir. Buna göre tarım ve hayvancılıkla ilgili hane sayısında Karadeniz, Ege ve Akdeniz daha önde yer alırken, hayvancılıkla ilgili hane sayılarında Doğu ve Güneydoğu önde gelmektedir (DİE,1940). 1927 yılında ülkede toprağın sadece % 4.86’sı ekilebilir hâldeyken 1945’te % 10.4’ü ekilebilir durumdadır (Aydemir, 1999b: 340-341.) 1991 yılı verilerine göre gelinen nokta, daha açık şekilde görülmektedir; 234.510.993 hektar arazi 3.966.822 kişi tarafından ekilip biçilmektedir. DİE’nün 1986 yılı verilerine göre ziraat alanındaki 16.65 oranındaki nüfusun 15.20’si tarımla uğraşmaktadır. Buna göre bölgelerdeki arazilerin toplama göre oranında % 24’nün Doğu Anadolu’da, % 1774 20’ye yakını Ege’deyken en az % 8 ile Akdeniz’dedir. İşletilen tarım arazileri kişi sayılarında en büyük oran % 22 ile İç Anadolu ilk sırada gelir, daha sonra Akdeniz % 20, Güneydoğu % 17, Doğu Anadolu % 15’le takip etmektedir. Marmara’da % 10 ve Ege’de % 7 oranlarıyla en az tarımla uğraşanlar yer almaktadır. Buna göre işletme büyüklüğü önemli olmadığı ve işleten insanların ne oranda oldukları göze çarpmaktadır. Zira bazı bölgelerde yılda bir defa veya iki yılda bir ürün alındığından fazla işletmeci olmamakta, buna nazaran daha çok ürün alınabilen bölgelerde daha fazla kişi işletmeci olmaktadır (Turan, 2000: 103-114,152; DİE, 1993: 518-521). Yaş sebze üretiminde Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz bölgeleri gerek sulak ve gerekse iklim yapıları nedeniyle daha fazla, İç Anadolu, Doğu ve Güneydoğu Anadolu ise daha az; kendilerine yetecek veya yakın çevrelerinde pazarlanacak şekilde üretilmektedir. Turfanda sebzecilik deyince Akdeniz ilk sırada yer alır. Endüstri bitkilerinden şeker pancarı Anadolu’nun her bölgesinde, tütün Ege ve Doğu Anadolu’da: çay, fındık ve mısır Karadeniz’de, ayçiçeği Marmara’da, pamuk Akdeniz, Ege ve Güneydoğu’ da daha çok yetişmektedir. Yine meyvecilikte incir, kuru üzüm Ege’de, narenciye Akdeniz’de, fındık Karadeniz’de önemli ihracat ürünlerini oluşturmaktadır. Bu tür sebze, meyve ve endüstri bitkileri daha çok iklim şartlarının elverişli olduğu yerlerde yetiştirilmektedir. Doğu Karadeniz Bölgesi için çay ziraatı ülkeye ithal edilir. Bu bölgede çay yetiştirilmeye çalışılarak bölge halkının yoksulluktan kurtulmasına uğraşılır. 27.3.1940 tarih ve 3788 Sayılı Kanun’la çay üretimi teknik, mali ve idari esaslara bağlanır (Aydemir, 1999b: 320-324). d. Zirai Alanında Makineleşme Hareketleri Tarımının en önemli yanlarından biri de ilkel şartlarda mı yoksa teknolojiden yararlanarak mı gerçekleşmesi hususudur. Artık her kesimde olduğu gibi tarımda da makineleşmeye doğru gidilmesine rağmen bu süreçte çeşitli nedenlerle biraz geri kalınır. 1927’de ülkede ziraat alet ve makineleri miktarı 1.441.104 adettir. Bu rakamın çoğunluğunu aletler oluşturur. Bunların bölgelere dağılımında en fazla Karadeniz, İç Anadolu ve Marmara’da iken en az Akdeniz ve Güneydoğu’dadır. Buna göre ülkede ziraat alet ve makineleri miktarında tarımın daha çok gelişmiş olduğu bölgelerde çoğunluktadır. Buradan tarımda makineleşmenin Batıdan Doğuya doğru bir yayılma gösterdiği ortaya çıkmaktadır. Tarımda makineleşmeye gidilerek daha fazla tarım alanlarının işlenmesi ve daha fazla ürün alınması sağlanmıştır. 1920’lerde ülkede traktör az da olsa vardır. Tarıma Cumhuriyet’in ilk dört yılında 2000 traktör girer. Süreç içerisinde makineli tarıma daha çok önem verilerek Devlet Çiftliklerindeki makineleşme ile halka örnek olunmaya ve halkın da makineli tarıma geçmesine çalışılır. Yine endüstri bitkilerinin üretimi yapılan bölge ve şehirlerde daha çok makine kullanılır. Hükûmetçe 1923-1938 arasında köylülere 200.162 liralık pulluk dağıtılır, 3 yerde birer adet Orta ziraat mektebi dört yılında 2000 traktör girer. Süreç içerisinde makineli tarıma daha çok ö verilerek Devlet Çiftliklerindeki makineleşme ile halka örnek olunmaya ve ha da makineli tarıma geçmesine çalışılır. Yine endüstri bitkilerinin üretimi yap bölge ve şehirlerde daha çok makine kullanılır. Hükûmetçe 1775 1923-38 aras köylülere 200.162 liralık pulluk dağıtılır, 3 yerde birer adet Orta ziraat mek açılır, 1933’te Ankara’da Yüksek Ziraat Enstitüsü açılır, halka tohum, fidan ve açılır, 1933’te Ankara’da Yüksek Ziraat Enstitüsü açılır, halka tohum, fidan ve dağıtımı yapılır. inek dağıtımı yapılır. Ziraat Aleti (%) Eg Ak e de G ün ni z ey do ğu Tü rk iy e Ziraat Makinesi (5%) Ka ra d İç e ni An z D oğ ado u lu A na do lu M ar m ar a 120 100 80 60 40 20 0 ŞekilŞekil 4: 1940 Yılı Ziraat Alet ve Makineleri (DİE, 1940; 4: 1940 Yılı Ziraat Alet ve Makineleri (DİE, 113). 1940; 113). Şekil 4’te görüldüğü 1940 yılında ziraatyılında makineleri ülkede adeti 15.384ülkede 15 Şekil 4’te gibi görüldüğü gibi 1940 ziraatadeti makineleri adettir; kultivatör traktör 10.926, traktör arabası 21.788, traktör mibzeri adettir; 10926, kultivatör 10926, traktör 10.926, traktör arabası 21.788, traktör mib 7.244, pancar mibzeri 519, biçer-döver 5618’dir. Buna göre makineli tarım İç Anadolu ve Akdeniz’de yoğun, Doğu ve Güneydoğu’ da ise az yapılmaktadır (DİE, 1940: 113). e. Tarım Alanında Yapılan Yenileşme Hareketleri Gereğince Dağıtılan Arazi Ülke topraklarının ancak % 21.09’u tarıma uygun % 7.18’i tarıma çok elverişli hâldedir. Çukurova, Menderes, Çarşamba gibi diğer kalan sert, dağlık ve plato alanlar ise toprakların % 79.30’nu oluşturur. Ülkede 500 dönümden fazla toprağa sahip olanlar olduğu gibi 75 dönümden az toprağı olanlar % 75.5’ini oluşturur ki bu toprakların sadece % 29.4’ünü teşkil eder (Aydemir, 1999b; 342-44). Atatürk toprağı olmayanların topraklandırılmasına büyük önem verir ve bir an önce konuyla ilgili bir yasanın çıkmasını ister. Mustafa Kemal, “Toprak Kanunu’nun bir neticeye varmasını, Meclis’in yüksek himmetinden beklerim. Her Türk çiftçi ailesinin, geçineceği ve çalışacağı toprağa malik olması, behemehal lazımdır. Vatanın sağlam temel ve imarı bu esastadır.” (Aydemir, 1999b; 330; Turan, 2000: 103-114). İsmet İnönü Meclis konuşmasında toprak reformundan bahseder ve toprağı olmayanlara toprak dağıtılacağını ve böylece toprağı olanların çok çalışarak ülkenin gelişmesinde rol oynayacağına değinir. Ülkede 1947-50 yılları arasında Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu gereğince 1.497.148 m2 arazi 32.688 aileye dağıtılır. Karadeniz dışında tüm bölgelerde toprak dağıtımı gerçekleşir. Dağıtılan aile sayısında da İç Anadolu, Ege ve Doğu Anadolu bölgeleri öndedir. Aile başına m2olarak arazi dağıtımında ülke ortalaması kırk beş m2 iken bölgelerden en çok Güneydoğu, Doğu Anadolu ve İç Anadolu’da, en az ise Marmara ve Ege’de verilir (Aydemir, 1999b: 325; Akbank, 1980: 171-175). 1776 Tablo 1: 1947-1950 Arası Çiftçiyi Topaklandırma Kanunu Gereğince Arazi Dağıtımı (m2), DSİ’ce Sulanan Arazi (m2) (DİE, 1950; 260; DİE, 1960; 234-237, 428-429). Bölgeler Dağıtılan Arazi (m2) Topraklandırılan Aile Sayısı Karadeniz 1956 Yılında DSİ’ce Sulanan Arazi ( m2) 4690.8 Güneydoğu Anadolu 192589.8 1396 71029.8 İç Anadolu 513367.9 8865 23147.5 Akdeniz Bölgesi 170406.4 4912 6704 Doğu Anadolu Bölgesi 348579.3 5644 9195.5 Ege Bölgesi 149417.4 6506 27259.5 Marmara Bölgesi 122755.8 4966 Türkiye 1497148 32688 142027 Toprak dağıtımı ve çiftçileri topraklandırma çalışmasında Güneydoğu ve Doğu Bölgelerindeki ağalık sistemi ve ailelerin çoğunun toprağı olmaması nedeniyle bu bölgelerde aile başına düşen oran daha fazladır. Bu yıllarda Batı ise daha çok toprağı az olan ailelere verilmeye çalışılır. Savaş yıllarından sonra ülkede top yekûn kalkınma yoluna gidildiği ve yegâne sermayenin çiftçilerin emeğinden geçtiği bilindiği için halkı daha çok çalıştırıp daha çok ürün elde edebilmek ve bazı bölgelerdeki ağalık sistemini bozup, demokratikleşme yolunda mesafe alabilmek amacıyla böyle bir uygulamaya gidilir. f. Sulu Tarıma Geçme Mücadelesi Erişebilir veriler Türkiye’de ilk modern sulama tesisinin 1896-1902 arasında Almanlarca gerçekleştirilen Çumra sulaması olduğunu göstermektedir. Cumhuriyet dönemi sulama atılımı 1950’li yıllarda başlar. İsmet İnönü sulama projeleri ile köy birlikleri projesini ortaya koyar. Yeni aletler, harman makineleri, sürme ve sulama tertipleriyle planlı olarak tanzim edilir kombinalar kurmayı planlar. Özellikle İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinde 1000 kadar kombina kurmayı hedefler. Sulama işleri üzerinde yoğunlaşılarak Anadolu 12 bölgeye ayrılır, böylece DSİ’nin temelleri atılmış olur (Aydemir, 1999a: 324-328). 1956 yılında DSİ’ce sulanan arazi 142027 m2dir. Bölgelerden % 50 oranıyla en fazla Güneydoğu olmak üzere Ege ve İç Anadolu’ya önem verilirken en az Karadeniz, Akdeniz ve Doğu Anadolu’ya hizmet götürülür, Marmara Bölgesi’ne ise hiç sulama hizmeti götürülmez. DSİ’ nin hizmetlerinde bölgelerde yapılan tarım miktarı, sulu tarım, iklim ve hava şartları dikkate alınarak en çok ihtiyacı olan bölgelere yatırım yapılmaya çalışılır. 1777 C. Hayvancılık Alanında Yapılan Yenileşme Hareketleri Osmanlı Devleti’nde veteriner hekimliği eğitimi ilk defa 1842 yılında İstanbul’da askerî birliklerin veteriner hekim ihtiyacını karşılamak için, Prusyalı askerî Veteriner Hekim Godlewsky önderliğinde, Askerî Veteriner Okulu’nun açılması ile başlar. İlk Sivil Veteriner Okulu da 1889’da yine İstanbul’da açılır. Buna paralel olarak “Veteriner İşleri Müdürlüğü” kurulur. Aynı zamanda Laboratuar çalışmaları da başlatılarak eğitim-öğretim, araştırma-uygulama hizmetleri beraberce yürütülmeye başlanır. 1920’de askerî ve sivil veteriner okulları “Baytar Mekteb-i Alisi” adı ile birleştirilir. 1928’de okulun adı “Yüksek Baytar Mektebi” şeklinde değiştirilir. Bu okul, 1933 yılında Yüksek Ziraat Enstitüsü adı altında Ankara’ya taşınır. 1948 yılında, Ankara Üniversitesi’nin kuruluşu ile birlikte, Veteriner Fakültesi adıyla Üniversiteye bağlanır (Biseo, 1995: http://ww.cankirac.com). Ülkede 1926 yılında 904 sayılı Islah-ı Hayvanat Kanunu, 1928 yılında İspençiyari ve Tıbbi Müstahzarları Kanunu çıkarılır, 1931 yılında da 1910 sayılı Kanun’la Ziraat Vekâleti teşkil ettirilir. 1936 yılında Uluslararası Cenevre Antlaşması imzalanır. 1937 yılında Bakanlar Kurulunca onaylanan Uluslararası Cenevre Antlaşması ve aynı yıl çıkarılan 3243 sayılı yasanın 2. ve 3. maddeleri dikkate alınarak yürürlüğe konulan 3203 sayılı yasanın 9. maddesine göre, veteriner hizmetleri bağımsız bir bakanlığa bağlanır. Bunun sonucunda, yeni bakanlığın bünyesinde hizmetler sektörel bazda ziraat, orman ve hayvancılık olarak teşkilatlandırılır ve “Veteriner Hekimliği” unvanı kullanılmaya başlanır (Shaw, Shaw, 2000: 443-467; Lewis 1988: 463-472). Türkiye’de 07.06.1926 tarihinde çıkarılan 904 Sayılı “Islahı Hayvanat Kanunu” ile yurt dışından ithal edilecek damızlıklarla ülke hayvanlarının ıslahı ve damızlıkların çoğaltılması usulleri devlet tekeline bırakılır. Bu amaçla Ziraat Vekili’nin başkanlığında “Islah ve Teksiri Hayvanat Komisyon”u oluşturulması öngörülür, ayrıca iller düzeyindeki uygulamalar için de valilerin başkanlığında “Vilayet Islahı Hayvanat Komisyonları” kurulur. Bu kanun gereği, damızlıkta kullanılacak aygır ve boğalara “Sıfat Şehadetnamesi” devletçe verilmesi hükme bağlanır. Bu belgeler bir yıl için geçerlidir. Yine bu kanun gereği Tarım Bakanlığı saf Arap atları için nesilname tutmakla görevlendirilir. Hatta bu kanun gereği damızlıkta kullanılmayacak aygır ve boğaların devlet eliyle kastre edilmeleri de hükme bağlanır. At yarışlarının, hayvan sergilerinin düzenlenmesi, ödüller verilmesi devletin görevleri arasında yer alır (Pekel, 1995: No: 61; (http://www. cankirac.com). Veteriner hekimlerin ilk meslekî dayanışma örgütü 1908’de Mehmet Ali Bey’in başkanlığında kurulan Osmanlı Cemiyet-i İlmiye-i Baytariyesi’dir. Bu cemiyet, 1910 yılında askerî Veteriner Hekimlerinin de katılımıyla Baytar Mektebi Alisi Mezunin Cemiyeti adını alır. Yine 1909 yılında Mülkiye Baytarları İttihat ve 1778 Teavün Cemiyeti; 1911’de Taşra Baytarlar Birliği; 1927’de İstanbul Etıbba-i Baytariye Muavenet Cemiyeti kurulur. Bu dernek, 6 Şubat 1 930 tarihinde Türk Baytarlar Cemiyefi adını alarak hâlen Veteriner Hekimleri Derneği adı altında faaliyetini sürdürmektedir (http://www.cankirac.com). Tablo 2: Resme Tâbi Hayvanlar (1927, 1931, 1942, 1945, 1991) Koyun Kılkeçisi Tiftik Manda Sığır Deve At Katır Eşek Türkiye (1927) 10166444 3853356 2571584 1702190 13080445 74438 491371 43624 1096422 Türkiye (1931) 11762343 877071 3454639 494462 4868609 80217 480833 39580 882595 Türkiye (1991) 46202886 13139677 1367005 401176 13246898 440425 161423 857348 Tablo 2’de görüldüğü gibi ülkede hayvancılık gelişmiş durumdayken maalesef I. Dünya Savaşı bu hayvan varlığını büyük ölçüde tahrip eder. Millî Mücadele sonunda bu hayvan türlerinin sayıları geriler, fakat daha sonraki süreçte tekrar büyür. Bu tarihte küçükbaş hayvanlardan koyun sayısı en fazla İç Anadolu’da, en az Güneydoğu’da, diğer bölgelerde ise birbirlerine yakın rakamlar görülmektedir. Buna göre İç Anadolu’da koyunculuk diğer bölgelere göre daha fazla geçim kaynağı hâline gelir. Kıl keçisi sayısı en fazla Ege’de, daha sonra Akdeniz, Doğu Anadolu, Marmara ve Karadeniz’de görülür. Kıl keçisinin en az olduğu bölgeler Güneydoğu ile İç Anadolu’dur, zira kıl keçisi ormanlık, çalılık bitki örtüsünü sevdiği ve bununla beslendiği için diğer bölgelerde daha çok bulunmaktadır. Tiftik keçisi en fazla İç Anadolu ve Karadeniz’ deyken diğer bölgelerde bu sayı oldukça düşer. Görüldüğü gibi koyun, kıl keçisi ve tiftik keçisinin en çok Batı bölgelerinde yetişmektedir; özellikle koyun ve tiftik keçisi İç Anadolu’da, kıl keçisi Ege ve Akdeniz’de daha yoğunluktadır (DİE, 1935: 190-197; Aydemir, 1999a: 351). Bu dönemde ülkedeki büyükbaş hayvanlardan manda sayısı en fazla Karadeniz, sonra Marmara’da bulunurken diğerlerinde oldukça düşük seviyededir. Yurtta sığır en fazla Karadeniz, en az Güneydoğu’dayken diğerlerinin aşağı yukarı birbirlerine yakın seviyededir. Büyükbaş hayvan sayısı Karadeniz’de diğer bölgelere göre bir hayli fazladır. Bunun nedeni bölgenin dağlık ve düz arazisinin fazla olmamasıdır. Sığır varlığı 1928’de 6,9 milyon, 1950’de 10,1 milyona ulaşmıştır. Deve sayısı Akdeniz’de ve Ege’de daha fazla, Doğu Anadolu’da en azdır. Akdeniz ve Ege’de deve daha çok yük taşımacılığında iklimin çok sıcak olması nedeniyle kullanılır. At en fazla Ege’de yer alırken Güneydoğu ile Doğu Anadolu dışında diğer bölgelerde birbirlerine yakın değerdedir. Eşek en fazla Ege ve İç Anadolu’dadır. Bu bölgeleri Güneydoğu ve Doğu Anadolu dışında diğer bölgeler takip eder. Katır sayısında Karadeniz en önde yer alırken diğer bölgelerde de birbirlerine yakın rakamlar vardır. Buna göre katır, eşek ve atın daha çok Karadeniz’de gözükmesi yanında, Güneydoğu ve Doğu Anadolu hariç tüm bölgelerde günlük hayatta oldukça önemli bir yeri vardır. Ülkenin ekonomik ve teknolojik şartları içerisinde o dönemlerde 1779 bu hayvanlar halkın büyük yardımcısı olur (Mears,1924: 28-29; Akbank, 1980: 153-164; Vedat Eldem, 1970: 241-250). Buradan da anlaşıldığı üzere savaştan hemen sonra; Doğu, Güneydoğu ve Karadeniz Bölgelerinde gerek küçükbaş, gerek büyükbaş ve gerekse binek ve yük hayvanlarının sayılarının oldukça azalır. Süreç içerisinde halkın tekrar toparlanmasıyla bu tür hayvanların sayı oranları artar. Burada unutulamaması gereken bir nokta da Karadeniz, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin coğrafi durumları nedeniyle daha çok hayvancılığa elverişli olmaları, zorluklar yüzünden binek ve yük hayvanlarına daha çok ihtiyaç göstermeleri, traktör ve diğer araçların sayılarının oldukça az olması nedeniyle hayvan türlerinde artışa gitmek zorunda olduklarıdır. SONUÇ Atatürk Dönemi’nde Türkiye’nin tarım alanındaki ekonomik gelişimi için büyük bir kalkınma hamlesi başlatılmıştır. Köylünün durumunu düzeltmek için yüzyıllardan beri ürün üzerinden alınan ve köylüye yük getiren Aşar Vergisi kaldırılmış, topraksız köylüye 1925 yılında çıkarılan bir kanunla Hükûmet, köylüyü topraklandırmak amacı ile bedelini 20 yılda ödemek üzere arazi dağıtmıştır. Tarım alanında uzman yetiştirmek maksadıyla ziraat ve veteriner okulları ve Yüksek Ziraat Enstitüsü, Toprak Mahsulleri Ofisi, köylünün ürününü aracısız satması için Tarım Kredi Kooperatifleri, köylüye örnek olabilmek amacıyla Devlet Üretme Çiftliklerinin temelini oluşturan Atatürk’ün büyük uğraşları ile çiftlik ve tohum ıslah istasyonları kurulmuştur. Çiftçiye kredi sağlamak amacıyla Ziraat Bankası’nda yeniden yapılandırılmıştır. Pamuk, iplik, dokuma ve tekstil ürünlerini üretmek ve bu sektörü desteklemek ve geliştirmek amacıyla Sümerbank kurulmuştur. Böylece tarımsal alanda yapılan inkılâp hareketleri ile köylünün refah düzeyi ve üretimi arttırılmış, endüstri bitkileri üretimiyle “tarıma dayalı sanayi” geliştirilmiştir. Üzerinde tek bir ağaç bile bulunmayan topraklar kısa sürede dört milyondan fazla ağaçlarla donatılmıştır. Tarım Bakanlığınca, yerli ırkların ıslahı ve çiftçinin ihtiyacı olan yüksek verimli damızlıkları yetiştirmek amacıyla, Haralar, İnekhaneler, Devlet Üretme Çiftlikleri kurulmuş, halk elinden toplanan yerli sığır, koyun ve keçiler bu devlet organizasyonlarında uzun yıllar saf yetiştirme ve seleksiyonla ıslah edilmeye çalışılmış, elde edilen damızlıklar erkekli dişili çiftçilere dağıtılmıştır. Yerli hayvan ırklarının tüm uygulamalarla verimlerinin istenen düzeye çıkarılamaması nedeniyle devlet üstün genetik yapıdaki bazı kültür ırklarını ithal ederek bir taraftan bunları elindeki saf yerli ırklarla melezlemeye başlarken bir taraftan da kendi kültür ırkı saf damızlık ihtiyacı için saf kültür ırkı sürüler oluşturmuştur. Atatürk Dönemi’nde, doğal nedenler dışında ülkede tarım alanında yapılan yenileşme hareketleri sonucunda üretim sürekli artmıştır. Hatta dünya buhranını 1780 izleyen 1930-1935 ve II. Dünya Savaşı’nı izleyen 1940-1945 dönemlerinde en yüksek artışları göstermiştir. Tarım alanındaki bu ürün artışı ve gelişmeler ülkedeki feodal düzenin çözülmesine, tarımda makineleşmeye, iktisadi faaliyetlerin artmasına, sermaye birikiminin sağlanmasına, endüstri bitkilerinin ekilmesi ve çoğaltılmasına, sanayileşmensin alt yapısının hazırlanmasına ve ülke kalkınmasının iç kaynaklarla gerçekleşmesine neden olmuştur. KAYNAKÇA AKBANK, (1980), Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi (1923-1978), İstanbul. Alibekov, İ. Velibeyoğlu, (1996), “1923 Yılı İzmir İktisat Kongresi ve Onun Türkiye Cumhuriyeti İktisadi Tarihindeki Yeri”, Uluslararası II. Atatürk Sempozyumu 9-11 Eylül 1991, Ankara, C. I. Arat, Emin, (1969), Kemalizm, Yurtta Sulh-Cihanda Sulh, Ayyıldız Matbaası, Ankara. Aydemir, Ş. Süreyya, (1999a), İkinci Adam, C. II, Remzi Kitapevi. -----, (1999b), İkinci Adam, C. I, Remzi Kitabevi. Aysan, Mustafa, (1987), “Atatürk’ün Ekonomik Görüşü”, Atatürk Yolu, AKDTYK, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara. Baysal, Kubilay, (1984), Türkiye Ekonomisi, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul. Biseo, B., (1995); Türkiye Holstein Friesian (HF) Yetiţtiriciliğinde Hedefler ve Bu Alanda Türk-Alman-İtalyan İşbirliği, Türk Holstein FriesianYetiţtiricileri Dergisi, Yıl:1, 15 Haziran. Boratav, Korkut, (1997), İktisat Tarihi 1908-1980, Çağdaş Türkiye IV, 1908-1980, Cem Yay., İstanbul. -----, (1974), 100 Soruda Türkiye’de Devletçilik, Gerçek Yayınları, İstanbul,1974. DİE, (1927), 1927 Yılı Genel Nüfus Sayımı Verileri. -----, (1935), 1935 Yılı Genel Nüfus Sayımı Verileri. -----, (1940), 1940 Yılı Nüfus İstatistikleri. -----, (1950), 1950 Yılı Genel Nüfus Sayımı Verileri. -----, (1960), 1960 Yılı Genel Nüfus Sayımı Verileri. -----, (1973), Ekonomik ve Toplumsal Gelişmenin 50. Yılı. -----, (1991), 1991 Genel Tarım Sayımı; Tarımsal İşletmeler, Hane Halkı Araştırma Sonuçları. 1781 -----, (1993), İl ve Bölge İstatistikleri. -----, Toplumsal. Eldem, Vedat, (1970), Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, T. İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara. Gençav, Hasan, (1989), “Çaya Gönül Verenler”, Çaykur Dergisi, Sayı:12. İnan, Afet, (1988), Medeni Bilgiler, TTK Basımevi, Ankara. Keyder, Çağlar, (1983), Türkiye Tarımında Dönüşüm, Göç ve Ücretli Emek. Kireyev, Nikolai G. (1987); SSCB Dışişleri Bakanlığı Tarafından Yayınlanan Sovyet Arşiv Belgelerinde Açıklanan Türkiye’de Devletçilik Politikası ve 19201930 Yıllarında Sovyet- Türk İlişkileri, I.Uluslararası Atatürk Sempozyumu 2123 Eylül, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara. Kongar, Emre, (1983), Atatürk Üzerine, Hil Yayınevi, İstanbul. Lewis, Bernard, (1988), Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK Basımevi, Ankara. Mears, E. G., (1924), Modern Turkey, New York, 1924, Aktaran,Tevfik Çavdar, Millî Mücadeleye Başlarken Sayılarla, Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, İstanbul, Mart. Moiseyev, Pyotr P., (1994), “Kemal Atatürk ve Ekonomi Kavramları”, I. Uluslararası Atatürk Sempozyumu 21-23 Eylül 1987, Ankara, 1994, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları. Mumcu, Ahmet, (1994), Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi, İnkılap Kitabevi, İst. Müderisoğlu, Alptekin, (1973), Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, Maliye Bakanlığı 50 Yıl Yayınları, C. 1, Ankara. 11/6/1936 Tarih ve 3039 Sayılı Çeltik Ekimi Kanunu’nun Sureti Tatbikine Dair Talimatname. Pekel, E., (1995), Hayvancılık Organizasyonları ve Projelendirme, Ç.Ü.Zir. Fak. Ders Kitabı, No: 61, Adana. Shaw, Stanford J.-Shaw, E. Kural, (2000), Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, II.Cilt, e Yay.,İst. Tanilli, Server, (1994), Uygarlık Tarihi, 8. Baskı,Cem Yayınevi, İstanbul. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezi Müdürlüğü, (2004), Tohumluk Standartları ve Uygulama Esasları, Ankara. 1782 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, (2003), “Ülkesel Tohumculuk Planlama Toplantısı Raporu”, 29 Aralık, Ankara. Tuncer, Hüner, (1999), “Tarımda Bir ‘İlk’in Ardından...” Dr. Hadiye Tuncer’e Armağan, Ankara. Turan, Şerafettin, (2000), İsmet İnönü, Yaşamı, Dönemi ve Kişiliği, Bilgi Yayınları, Ankara. Türk Parlameto Tarihi, TBMM II. Dönem 1923-1927, I. Cilt, TBMM Vakfı Yayınları, Nu.: I. Türk Parlameto Tarihi, TBMM IV. Dönem 1931-1935, I. Cilt, No: 11, TBMM Vakfı Yayınları. Türk Ziraat Yüksek Mühendisleri Birliği ve Vakfı, (1997), Tohumculuk Komisyon Raporu, Ankara. Uçarol, Rıfat, (1995), Siyasi Tarih (1789-1994), Filiz Kitabevi, İstanbul. www.cankirac.com/m1.asp?id=213&kat=16-20k. www.enistutuncu.nom.tr/hedefler/hedef1/hedef15/hedef15_3.asp-114k. www.yalova.meb.gov.tr/zubeydehanim_ao/yalova/yalova.html. 1783 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRKİYE-İRAN SİYASİ VE EKONOMİK İLİŞKİLERİ KAŞTAN,Yüksel TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Dünyada petrolün önemimin artması ve sanayileşmiş ülkelerin petrole daha fazla hâkim olabilmesi için dünyanın en zengin petrol rezervlerine sahip Orta Doğu ve Kafkaslar önem kazanmaya başlamıştır. Sanayileşmesini tamamlayan ülkeler bütün projelerini bu bölgelere doğru kaydırmıştır. Bazı ülkeler direkt olarak savaş yolu ile bölgeye sahip olmaya çalışırken bazılar da iç işlerine müdahale etmiş, siyasi karışıklıklar çıkararak kendi istedikleri yönetimleri iş başına getirmeye çalışmıştır. İşte bunlardan biri de İran olmuştur. Atatürk Dönemi’nde İran’da iç karışıklıklar ve yönetim değişiklikleri meydana gelmiştir. Yeni yönetim Türkiye ile ilişkilere önem vererek dostane bir tavır sergilemeye çalışmıştır. Yeni dönemde Türkiye- İran arasında atılan dostluk adımları, Türk-İran sınırında meydana gelen sınır ihlalleri nedeniyle çıkan sınır meselesi, İran’ın Türkiye üzerinden ithal yapma istekleri ilgili anlaşmalar, Avrupa’da Almanya ve İtalya’nın güçlenmesi ile beraber Türkiye’nin önderliğinde yapılan Sadabad Paktı ile Türkiye-İran arasındaki ekonomik ilişkiler bu dönemin önemli konularını oluşturmuştur. Bu nedenle çalışmada Atatürk Dönemi’nde İran’ın siyasi gelişimi, İran üzerindeki emeller ve İran’a nüfuz eden dış devletler, etnik yapısı, İran’da bulunan Türklerin meseleleri, Türkiye’nin İran’la olan siyasi ve ekonomik ilişkileri incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Türkiye, İran, Atatürk dönemi, siyasi ve ekonomik ilişkiler, petrol, Orta Doğu, Kafkaslar. ABSTRACT Political and Economic Relation of Turkey-Iran During Atatürk Era The increasing value of petroleum and the intention of industrialized states to rule the areas with petroleum such as Caucasia and the Middle-East have increased the importance of these regions with rich oil rezerves. Some industrialized countries declared war, some others interfiered the internal affairs of a particular country or region to occupy and rule for petroleum. The goal of doing this was to create internal upheaval in a country and change its administration with people who are in favor outsiders. During the time of Atatürk there were upheavals in Iran. New administrators were friendly toward Turkey and established good relations. Some of the important 1784 bilateral activities included the followings: Elimination of the border disputes, signing of Sadabat Pact, and increasing economic relations. This study examines relations between Turkey and Iran during the time of Atatürk ethnic groups and Turkish minorities in Iran, and finally desires and intentions of foreign nation on Iran. Key Words: Turkey, Iran, Atatürk, era, political and economic relation, foreign countries, petroleum, Middle-East, Caucasia GİRİŞ Orta Doğu ülkelerinden yabancılara ilk defa petrol imtiyazını Osmanlı İmparatorluğu ve İran vermiştir. I. Dünya Savaşı’na kadar İran üzerinde İngiltere, Rusya ve Almanya nüfuz mücadelelerini sürdürmüştür. 1917 yılında ABD’nin de I. Dünya Savaşı’na girmesi sonucunda ABD Orta Doğu’da faaliyetlerini sürdüren İngiliz petrol şirketi Anglo-Persian’a karşı çıkmıştır. Böylece ABD’de Orta Doğu petrolleri üzerinde emellerinin olduğunu göstererek bu bölgede hâkimiyet kurmaya başlamıştır. İngiltere Savaş Bakanı M. Hankey 1917-1918’de Dışişleri Bakanı A.Balfaur’a yazdığı mektupta “ilerdeki savaşlarda petrol, bugünkü durumdan daha çok önem kazanacaktır. Büyük miktarda petrol bulabileceğimiz yer, İran ve Mezopotamya’dır. Bu nedenle, petrol kaynağı olan bu iki yer üzerindeki kontrolümüz İngiltere’nin savaştan beklediği birinci hedef olmalıdır” demekle yaptıkları savaşların önemini açıkça ortaya koymuştur (Kocaoğlu, 1996a: 49; 1996b: 30-250). Yirminci yüzyılda teknoloji, endüstri ve sanayinin gelişmesi sonucunda dünya ülkeleri arasında petrolün olduğu bölgelerde kıyasıya bir mücadele başlamıştır. Bu mücadeleden en fazla etkilenen ülke Osmanlı Devleti olmuştur. Osmanlı Devleti üzerine yapılan paylaştırma projeleri nihayet I. Dünya Savaşı içerisinde ve sonrasında Mondros Ateşkes Antlaşması ile gerçekleştirilme zemini yakalamıştır. Bu zemin içerisinde I. Dünya Savaşı içerisindeki emeller gerçekleşmiş, fakat savaş sonrası emeller Anadolu’daki Millî Mücadele nedeniyle gerçekleşmemiştir. Millî Mücadele’yle kazanılan zafer sonrası kurulan Türkiye Cumhuriyeti her şeye rağmen bölgesinde bağımsız, güçlü, komşuları ile ilişkilere önem veren bir ülke olmuştur. A. İran’ın Siyasi Gelişimi Avrupa devletleri ve Rusya her zaman İran’ın petrol rezervlerine göz dikmiş ve her fırsatta bu zenginliklere sahip olmanın yollarını aramıştır. İran 1907 yılında yapılan anlaşma gereği İngiltere ve Rusya arasında nüfuz bölgelerine ayrılmasına karşın çıkan I. Dünya Savaşı ve Rusya’da “Çarlık Devri”nin son bulması nedeniyle anlaşma tam olarak uygulanamamıştır. I. Dünya Savaşı sonrasında İngiltere’nin İran üzerindeki nüfuzu ise daha da artmış, hatta bu iki ülke arasında 9 1785 Ağustos 1919’da bir dostluk ve işbirliği anlaşması imzalanmıştır; anlaşmaya göre İngiltere İran’ın idare ve askerî teşkilatlanmasında, teknik ve mali alanlarında yardım yapacaktır. Nevar ki bu anlaşma İran Meclisi’nce milliyetçi kanadın karşı çıkması sonucunda onaylanmadığından yürürlüğe girememiştir. Fakat bir süre sonra 26 Şubat 1921 tarihinde İran Rusya ile saldırmazlık anlaşması imzalamıştır. Bu anlaşmaya göre Rusya İran’ın toprak bütünlüğünü kabul ederken İran’a bir üçüncü ülke saldırır ve İran’ın gücü yetmezse Rusya’da İran’a asker sokabilecektir (Hopkirk, 1994: 20-80; Göğer, 1967: 84; Giritli, 1978: 30-75). İngiltere eski nüfuz bölgesine bir an önce kavuşabilmesi için İran’da milliyetçi yönetimden kurtulması gerekmiştir. Bu nedenle 1923 yılında Harbiye Bakanı Ahmet Rıza Han’ın desteklemesiyle yapılan darbe ile Şah Ahmet tahttan indirilmiş ve yerine Ahmet Rıza geçmiştir. Böylece İran’da Kaçar Türklerinin hâkimiyeti son bulmuştur. İran Meclisi 1925 yılında Ahmet Rıza Han’ı ise İran Şahinşahı ilan etmiştir. Şah Ahmet Rıza İran’ı Batılı devlet yapmak için Atatürk gibi büyük reformlara girişmiş ve devlet yapısını bir hayli değiştirmiştir. Bu dönemde İran’ın siyasi ve ekonomik ilişkileri Rusya ve İngiltere ile daha çok yoğunlaşmıştır. İngiltere’nin İran’daki faaliyetleri Rusya ve ABD’yi rahatsız etmiştir. Bu nedenle Rusya ve ABD İngiltere’ye karşı bölgede faaliyetlerini arttırmışlardır. İran’da bu dönemde Moskova yanlısı Tudeh Partisi, Kürt Kawa teşkilatı ile Amerika yanlısı Komola Kürt Teşkilatı İngiltere’ye karşı mücadelelerini başlatmıştır. Hatta İran’da bazı aşiretlerle Kürtler birleşerek ihtilal hazırlığı içine bile girmişlerdir (Cumhuriyet Arşivi (C.A.), 5/11/1922: 260.752..2; C.A.31/7/1924; 260. 752. 10; C.A.9/11/1925; 260.753..41; Armaoğlu, 1984: 197-198, 210; Oberling,1987: 651659; Ortadoğu’nun Tarihi Gelişimi,1992: 40-90 Kocaoğlu, 1995: 86). 25-29 Ağustos 1941’de Sovyetler Birliği’nin İran’ı işgal etmesi sonucunda Rıza Han oğlu Muhammet Rıza Şah Pehlevi lehine tahttan çekilmiştir. Muhammet Şah 1942’de ülkesini Sovyetler Birliği ve İngiltere’nin hizmetine açmışsa da 1943’ten sonra ABD, İngiltere ve Rusya İran’dan çekilmiştir. B. Türkiye İran Siyasi İlişkileri Osmanlı İmparatorluğu’nun Sultan IV.Murat komutasında İran’a 1639 yılında yapmış olduğu seferin neticesinde 17.05.1639 tarihinde “Kasr-ı Şirin” Antlaşması imzalanmış ve Türkiye’nin bugünkü sınırları çizilmiştir. Geçen süre zarfında Osmanlı Devleti ile İran arasında çeşitli sınır ihtilafları olsa da çizilen sınıra her iki ülkece mutabık kalınmıştır. Bu nedenle Kasr-ı Şirin Antlaşması’ndan beri İran’la sınır konusunda hiçbir anlaşmazlık meydana gelmemiştir (Koçak, 1976: 35-70). 18.yüzyılın sonlarına doğru Batılı Devletler İran ve Ortadoğu’da yeraltı zenginliklerin, özellikle petrolün önemini kavrayarak İran üzerine birtakım emeller beslemeye başlamışlardır. İngiltere’nin Hindistan’a sahip olması nedeni ile Almanya İmparatoru Wilhem İran üzerinden Pakistan’daki Müslümanları 1786 kışkırtarak Hindistan halkını isyana teşviki sayesinde İngiltere’nin hâkimiyetine son vermek istemiştir. Daha sonra bu emellerinden vazgeçmeyerek Sultan II. Abdülhamit Han’ı kullanmak istemişlerse de bu emellerinde başarılı olamamışlardır. Hatta bu nedenle “Bağdat-Münih” demiryolu hattı bile devreye girmiştir (Aklan, 1995: 19-27; Armaoğlu, 1984: 208). TBMM Hükûmeti’nin kuruluşundan kısa bir süre sonra İran ile siyasi ilişkiler başlamıştır. 28.06.1921 tarihide İran Hükûmeti Ankara’ya bir sefaret heyeti göndermek istemiştir. İran daha sonra Ankara ve İstanbul dışında Trabzon’da da bir konsolosluk bulundurmayı talep etmiştir. TBMM Hükûmeti de bunun üzerine İran Hükûmeti nezdinde bir sefir veya mümessil gönderilmesi ve konsolosluk açılabilmesi için girişimlerde bulunmuştur (C. A. 28.06.1921; 3.26.20; C.A.7/1/1924: 8.44..7; Sander, 1998: 78-80). Tahran Sefiri Muhittin Paşa’nın güven mektubunu Şah’a vermesi her iki ülke arasındaki ikili ilişkileri kuvvetlendirmiştir. İran’da gerek İran halkı, gerekse İran Hükûmeti Mustafa Kemal ve Türk Hükûmeti lehinde önemli gösteriler yapmıştır. İran’ın Türkiye’yi desteklemeye çalışması Muhittin Paşa’nın Türkiye’ye gönderdiği rapordan anlaşılmıştır (C.A. 14/3/1923; 260.752..5). Atatürk Döneminde İran ile Türkiye arasında 22.4.1926 tarihinde Tahran’da güvenlik ve dostluk anlaşması imzalanmıştır. Böylece her iki ülke birbirleri ile siyasi, ekonomik ve kültürel işbirliğinin zeminini atmıştır. Bu antlaşmadan bir süre sonra İran ile Türkiye arasındaki sınır olaylarını çözebilmek için girişimler başlatılarak Bakü’ye iki general ve bir subay gönderilmiş, ayrıca bu meselenin çözümü için Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüşdü Aras ve Tahran Elçisi Memduh Şevket Esendal’a yetki verilmiştir. Şah Ahmet Pehlevi de Türkiye’yle dostane ilişkilere girişmiş ve Türkiye’yi ziyaret etmiştir. Şah Ahmet Pehlevi kendisine Atatürk’ü örnek alarak O’nun reformları doğrultusunda gitmeye çalışmıştır (C.A. 17/5/1926; 19.34..3.;C.A. 5/9/1926; 20.57..4.; C.A. 25/10/1927; 26.58..17; C.A.23/5/1934; 45.35..5; C.A.14/7/1934; 261.759..10; Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları,1981; 271-297; Soysal,1989; 309-319; Steinbach,1996: 148; Steinbach,1996:148; Oran, 2001: 361). Atatürk Dönemi’nde İran ile Türkiye arasında posta ve telgraf, ikamet ve suçluların iadesi anlaşmalarının görüşülmesi başlatılmış ve bu iş için Tahran Elçisi Memduh Şevket’in temsilcisi ve Elçilik Müsteşarı Vasfi Bey müşavir sıfatıyla görevlendirilmiştir. 1932 yılında bu antlaşmaya ek olarak yine suçluların iadesi konusunda hazırlanan modüs vivendi projesi onaylanmıştır (C.A. 17/10/1926; 21.64..9; C.A. 2/11/1932; 31.68.12). 1926 yılında Türkiye ile İran arasında imzalanan güvenlik ve dostluk antlaşmasının devam edebilmesi için 1928 yılında her iki ülke tarafından tekrardan 1787 oluşturulan protokolünün görüşme ve imzası için Moskova Büyükelçisi Tevfik Bey görevlendirilmiştir (C.A. 22/7/1928; 29.45.17). Türkiye-İran sınırında Atatürk Dönemi’nde zaman zaman sınır ihlalleri meydana gelmiştir. 1928 yılında İran’ın Kotür nahiyesinden gelen 60 kadar eşkıya Saray kazasının Karahisar köyünü basarak 1000 koyunu İran’a kaçırmıştır. Bu olayların durmaması sonucunda 1928 yılında çoğalan hudut tecavüzüne karşı İran Hükûmeti nezdinde Türk Hükûmetince girişimlerde bulunulmuştur. Ayrıca sınır ihlallerinin bir diğer konusunu da göçerler oluşturmuştur. 1932 yılında İran hududundan Türkiye’ye giren göçerler tekrar dışarıya çıkartılmıştır. Bu tür sınır hadiseleri daha sonraki dönemde de peyder pey devam etmiştir; örneğin; 1943’lü yıllarda İran hudut köylerinden gelen Şeyh Abdülkadir’in Türkiye’nin sınır bölgelerinden hırsızlık yapması, yine aynı tarihlerde İranlı kaçakçıların Doğu Beyazıt’ın Kızılkaya, Zorava köylerinden hayvan çaldıkları ve silahlı çatışmaya girmeleri ve İranlı kaçakçıların Yüksekova’nın Lenbe köyünden hayvan gasb etmeleri gibi (C.A. 20/11/1928; 261.755..15; C.A.29/11/1928; 261.755..18; C.A.8/8/1932; 261.757..24; C.A.22/3/1943; 262.763..40; C.A. 21/12/1943; 262.763..45; C.A.5/1/1944; 262.763..46; Grothusen,1985: 98-104). Türkiye-İran arasındaki sınır meselesi bir anda çözülememiş ve birkaç yıl devam etmiştir. 1929 yılında Tahdit ve Sınır Komisyonu’nun Türk heyetinden Müşfik Selami Bey’in yerine eski Moskova Büyükelçiliği Müsteşarı Nurettin Ferruh Bey görevlendirilmiştir. Komisyonların çalışmaları sonunda 1929 yılında uzlaşma ve hakem anlaşması yapılması için Dışişleri Bakanlığı’na yetki verilmiştir. İran’da hudut komisyonunda görüşmeler her ne kadar kesintiye uğrasa da daha sonra tekrar görüşmelerin başlaması sonucunda Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüşdü başkanlığında bir heyet Tahran’a gitmiş ve 1932 yılında Türkiye ile İran Hükûmeti arasında Uzlaşma, Adli Tesviye ve Hakem Muahedesi imzalanmıştır. Böylece 1926 yılında imzalanan dostluk ve saldırmazlık antlaşması da yenilenmiştir. Türkiyeİran dostluğunun devam ettiğine dair, Moskova’daki İran Elçiliği gazetelere bildiriler dahi vermiştir. Bu tarihten sonra çıkan anlaşmazlılıklar için de Bakü’de toplanan Türkiye-İran Daimi Hudut Komisyonunca hazırlanan protokol projesinin imzası için 1934 yılında Tahran Büyük Elçisi Mehmet Enis’e yetki verilmiştir. Zaman içinde İran sınırında Mazbişo mıntıkasından doğan ihtilafın çözümü için hazırlanan protokolde değişiklik yapılmak istenmiş ve 1936 yılında değişiklik yapılmıştır (C.A. 9/10/1929; 5.50..6.; C.A.20/11/1929; 6.56..6.; C.A.30/12/193; 24.81..20; C.A.27/4/1932; 27.30..2-3; C.A.2/11/1932; 31.68..10; C.A. 29/12/1934; 50.88..17; C.A. 30/4/1936; 64.36..15; C.A.27/8/1929; 230.547..4; C.A. 6/9/1930; 248.675..17; Soysal, 1991: 127). Türkiye ile İran arasındaki sınır meseleleri 1926 yılından 1937’ye kadar devam etmiştir. Bu hep aynı yerdeki sınır meseleleri olmayıp çeşitli zamanlarda çeşitli yerlerdeki sınır ihlallerinden ortaya çıkan meselelerden kaynaklanmıştır. 1788 Türkiye-İran arasında hudut mıntıkasının emniyeti ve adı geçen bölgede çıkan olay ve ihtilafların tesviyesine ait sözleşmenin imzalanabilmesi için bir kanun tasarısı hazırlanmıştır. Yine 1937 yılında Türkiye’nin İran sınırındaki hatlarının düzeltilmesine dair anlaşmanın imzalanabilmesi için kanun tasarısı hazırlanmıştır. İran-Türkiye Yüksek Hudut Komisyonu’nun Trabzon’da 1938’de, Hoy’da 1940’da ve Van’da1951’de toplantılar yapmıştır (C.A. 0/5/1937; 75.42..8; C.A. 23/12/1937; 81.105..10; C.A.20/6/1938; 83.53..18; C.A.28/9/1940; 92.95..6; C.A.14/12/1951; 127.91..9). İran’da Türk nüfusu Türklerin bölgeye gelmesinden itibaren hep etkin olmuş ve devletin tüm kademelerinde yer almıştır. Buradaki Türk nüfusu için Osmanlı Devleti ve daha sonra Türkiye Cumhuriyeti herhangi bir mücadeleye girmemiştir. İran’daki bu yapı Rıza Şah Pehlevi’nin yönetime gelmesi ile beraber değişme eğilimine girmiştir. İran’da Acemlerden sonra nüfusun çoğunluğuna Türkmenler sahip olmuştur. Hatta İran’da 10 milyon Sünni nüfusun 9 milyonunu Türkler oluşturmuştur. Ülkede Türkmenler, Kaçarlar, Dulkadiroğulları, Avşarlar, Urumlular, Afganistan menşeyli Belücler ve bunlara ilaveten 25 milyonu geçen Azerbaycan Türklerinin toplamı nüfusun % 40’ını teşkil etmiştir. İran ülke içerisindeki Azerbaycanlıları İranlaştırma faaliyetlerine girişmiş ve 1932 yılına gelindiğinde ülkede artık Doğu ve Batı Azerbaycan diye iki eyalet oluşturulmuştur (C.A. 10/1/1926; 260.753..44; C.A.15/8/1932; 261.757..25). İran etnik yapının yanında din olarak da Müslümanlığın dört hak mezhebinden farklı Şii mezhebine bağlanmıştır. İran’da nüfusunun büyük bölümü, hatta Azeri Türkleri de bu mezhebe dâhil olmuştur (Çaşın, 1995: 31). Pehlevi bir taraftan İran’da Türk nüfusunu asimile etmek isterken, diğer taraftan Türk nüfusunun ve Türkiye’nin etkisini kırmak için Kürtleri desteklemiş, hatta bölgede bir Kürt devletinin kurulmasını istemiştir. Bu dönemde meydana gelen 1925 Raman, Recko, Şeyh Sait, 1926 Koçuşağı, Ağrı, 1928 Sason, 1930 Zeylan Deresi ve Şemdinli olaylarında Türkiye aleyhtarı politika izlemiştir. İran Hükûmeti’nin İran içindeki Ermeni göçmenleri 1925 yılında Türkiye sınırına yakın köylere yerleştirmeye başlamıştır. İran Hükûmetinin T.C. vatandaşlarını ülkedeki karışıklıkları öne sürerek 1925 yılında pasaportlu ve pasaportsuz sınırlarına sokmadığı gibi ihracatını da yasaklamıştır. Hükûmet bununla da kalmayarak Türklere türlü zorluklar çıkartmış, Türkiye’deki Şükkak Kürt Aşireti Reisi Simko Ağa’ya hediyeler göndererek yanlarına çekme teşebbüsünde bulunmuştur. İran bu hareketleri yaparken İngilizlerle işbirliği içine girmiş ve İngilizler Revandızla Akre’de askerî kuvvetler bulundurmuştur. Bu süreç devam ederken 1930’lu yıllarda Kürt aşiret reisi Halit ağa ile maiyeti sınıra yakın bir yer olan Kire’ye yerleştirilmiştir (C.A. 13/4/1925; 260.753..6; C.A.2/4/1925; 260.753..4; C.A.25/3/1925; 260.753..2; C.A.31/7/1930; 261.756..17). 1789 Türkiye Cumhuriyeti Atatürk Dönemi’nde bulunduğu coğrafyada güçlü bir konumda olduğundan hem doğusundaki hem de batısındaki devletlerin yakın takibi altında kalmıştır. Türkiye’nin Sovyetler, İran ve Bulgaristan ile olan ilişkilerine dair Yugoslavya Ataşemiliteri rapor düzenleyerek ülkesine göndermiştir. Batı’da Evening Standard gazetesinde çıkan bir makalede İran Şahı’nın Türkiye’yi ziyaretinden sonra meydana gelecek siyasi durumdan endişe ile bahsedilerek inşa edilen demiryolunun İran demiryoluyla bağlanacağı endişesi yer almıştır. Doğu’da ise İran-Afgan sınır meselesinin çözümü Türkiye’nin hakemliğine bırakılması önemli bir gelişmedir. Ayrıca İran Japonya’daki menfaatlerinin Türkiye tarafından korunması için Türkiye’ye teklifte bulunmuştur. Türkiye ise İran’ın da Cemiyet-i Akvam’a üye olabilmesi için gayret göstermiştir. Bu amaçla Tahran Büyükelçisi İran’da yetkililerle bir dizi görüşmelerde bulunmuş, hatta Türkiye’nin, İran’ın Cemiyet-i Akvam’a üyeliği konusunda sözlü teminat dahi vermiştir. Yine 1936 yılında Amerikan basınının giderek Şah’ın şahsiyeti aleyhine yaptığı yayın üzerine, İran Amerika’daki konsoloslarını geri çağırmış ve Amerika’daki İranlıların Türk sefaretlerince korunacağını belirtmiştir (C.A. 29/4/1936; 261.761..3; C.A.21/3/1926; 12.71..45; C.A.29/3/1926; 12.71..58; C.A. 29/4/1942; 262.763..32; C.A.4/8/1934; 261.759..12; C.A.24/1/1935; 261.759..19; C.A.9/1/1928; 101.654..27; Soysal, 1991;127; Sander, 1998; 219-240; Hale, 2000; 54-57; X. Türk Tarih Kongresi, 1988; 131-157). Avrupa’da giderek Almanya ve İtalya’nın silahlanmaya başlayarak Birleşmiş Milletler kararlarını hiçe saymaları, Balkan ve Orta Doğu ülkelerini tedirgin etmeye başlamıştır. Bu dönemde bölgede güçlü durumda bulunan Türkiye’nin önderliğinde Orta Doğu’da yakınlaşma ve işbirliği çalışmaları başlatılmıştır. Bunun sonucunda Türkiye-İran-Irak arasında Cenevre’de üçlü olarak imza edilecek Misak Projesi şekillendirilmiştir. İran Şahı bu dönemde Atatürk, Türkiye ve Türk milleti lehine önemli demeçler vermeye başlamıştır. Bu gelişmelerin ardından 1937 yılında Türk-İran Dostluk Antlaşması imzalanmış ve bu anlaşmadan ayrı, aynı yıl İran ile Adli Sözleşme ile suçluların iadesine dair iki anlaşma daha yapılmıştır. Atılan bu önemli adımların ardından Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında dostluk ve aldırmazlık antlaşması Sadabat Sarayı’nda gerçekleşmiş ve bu antlaşmaya Sadabat Paktı denmiştir. Bu antlaşma ile Türkiye Doğu’dan gelebilecek bir tehlikenin önüne geçmiştir. (C.A. 28/9/1935; 261.760..10; C.A.5/11/1936; 261.761..9; C.A.27/11/1937; 261.762..14; C.A. 1/12/1937; 80.98..13; C.A.0/5/1937; 75.42..9;C.A. 0/5/1937; 75.42..12). C. Türkiye İran Ekonomik İlişkileri Türkiye ile İran arasında ilk ticari ilişkiler Cumhuriyetin kuruluşu ile beraber başlamıştır. Trabzon ile Tebriz arasındaki Transit Ticaretini kolaylaştırmak için Trabzon ile Erzurum’daki askeriyeye ait depoların Gümrük idaresine teslimi yapılmıştır. İran’la yapılacak olan ticaret anlaşması sonuçlanıncaya kadar 1926 1790 yılında geçici bir ticaret anlaşması yapılmıştır. Bu anlaşma daha sonra birkaç kez daha muhtelif süreler için uzatılmıştır (C.A. 5/10/1924; 11.47..11; C.A.16/5/1926; 19.34..2; C.A.24/11/1926; 21.72..14; C.A.11/5/1927; 24.30..16; C.A. 23/11/1927; 26.64..18; C.A.28/5/1928; 29.34..7). 1928 Yılında Türkiye ile İran Hükûmeti arasında bir ticaret ve ikamet anlaşması imzalanması için görüşmelerde bulunmak üzere Tahran Büyükelçi ve müsteşarına yetki verilmiştir. 1932 yılına kadar devam eden ikili görüşmeler sonunda iktisadi komisyon Ankara’da toplanarak ikili sözleşme imzalamıştır. Süreç içerisinde İran Hükûmeti ile kurulacak İktisadi Komisyon’un Tahran’da toplanması kararlaştırılmıştır. Bunun akabinde İran Hükûmeti’yle anlaşma imzalayıp görüşmelerde bulunmak üzere Cemal Hüsnü başkanlığında bir heyet İran’a gönderilmiştir. İran’la yapılan Ticaret Anlaşması sonrasında Türkiye ile İran arasında karşılıklı ticari ilişkiler başlatılmıştır. Türkiye’de İnhisar Umum Müdürlüğü’nün İran’dan alacağı 100.000 kilo tömbekinin yurda sokulmasına izin verilmiştir (C.A. 22/7/1928; 29.46..8;C.A. 2/6/1934; 45.40..1; C.A. 19/12/1932; 32.77..3; C.A. 25/9/1936; 68.77..11; C.A.20/4/1935; 53.29..7). Türkiye, İran ile Ticaret ve Serbest Dolaşım Anlaşması’nın tasdiki hakkında kanun tasarısı hazırlayarak yasalaştırmıştır. Bunun için her iki ülke arasında şu anlaşmalar imzalanmıştır; Türkiye-İran sınırında kurulan Türk ve İran gümrüklerinin faaliyetini tespit eden anlaşma, Türk-İran Transit Anlaşması, Hava Sahası Sözleşmesi, Telefon ve Telgraf Anlaşması (C.A. 0/5/1937; 75.41..18; C.A.0/5/1937; 75.41..19;C.A. 0/5/1937; 75.42..4; C.A. 0/5/1937; 75.42..10; C.A.0/5/1937; 75.42..11). Suriye, İran ve Irak Hükûmetlerinin de katılmasıyla toplanacak hudut sağlık konferansına Türkiye’de katılma kararı almıştır. Daha sonraki süreçte TürkiyeIrak-Suriye ve İran arasında 1938 yılında baytari sözleşme projesi parafe edilmiştir. Tahran’da imzalanan Veteriner Anlaşması’na göre Gürbulak’ta inşa ettirilecek Gümrük binasının karantina mevkiine ait olan kısmının Türkiye tarafından yapılmasına karar verilmiştir. İran Hükûmeti ile veraset işlerinin tanzimi için müzakereler yapılması ve bu konuda hazırlanacak anlaşmanın imzası hususunda Hariciye Vekâleti’ne yetki verilmiştir (C.A. 6/9/1931; 23.63..5; C.A.5/5/1938; 83.38..18; C.A.3/12/1938; 85.101..2; C.A.19/10/1938; 230.547..13). Erzurum’da İranlı Abdullahzade Rıza’nın takas tetkik heyetinden geçirilmeden İran’a sevk ettiği mazı ve aynı ülkeden getirtilmiş kınalara ait işlemler sonuçlandırılmıştır. Macaristan ve Yugoslavya’dan İran Ordusu için satın alınıp memleketimizden transfer geçirilecek olan katırları almak üzere Trabzon Limanına gelecek İran subay ve askerlerinin Türkiye’ye girebilmelerine, İran Hükûmetinin memleketimizden transit olarak geçirecekleri silah ve mühimmatın naklinde kullanacakları kamyonların ışıklarını yakmalarına izin verilmiştir (C.A. 11/10/1940; 92.98..12; C.A. 25/5/1939; 87.47..6; C.A.30/12/1940; 93.120..8). 1791 İran böyle bir durumda Türkiye ile dostluğuna önem vermiş ve her iki ülke arasında Türkiye-İran arasında Güvenlik ve işbirliği anlaşması imzalanmış, sonraki süreçte bu anlaşma yenilenerek her iki ülke tarafından teyit edilmiştir. Atılan adımlara ilaveten daha sonraki dönemde Eğitim ve kültürel konularda İran ile Türk Murahhas Heyeti arasında önemli yazışmalar yapılmıştır (Kürkçüoğlu, 1978; 75-91; C.A. 31/3/1937; 261.761..19). SONUÇ Orta Doğu’da Türkiye’nin problemi olduğu ülkelerden biri İran olmuştur. 1924-1925’ten 1979 yılına kadar İran’da yönetimi ellerinde bulunduran Pehleviler Türkleri baskı altında tutmuş ve asimile etmeye çalışmıştır. Bu süreç içinde Türkler için anadilinde eğitim ve öğretim, basın ve yayın yasaklanmış, devlet teşkilatında ve orduda yüksek kademelerdeki makamlara getirilmemiş, dışişleri kadrosundan teker teker ayıklanmışlardır. Türklere artık sadece zararsız din adamları olabilme hakkı verilmiştir. Bu dönemde İran zaman zaman Kürt kartını oynayarak Türkiye’yi zor duruma düşürmeye çalışmak için Türkiye’nin sınır bölgelerinde Kürt isyanlarına yataklık veya destek olmuştur (Baca, 1995: 343). Türkiye’de Cumhuriyet’in ilanı ile beraber İran Türkiye’yle ilişkilere önem vererek dostane bir tavır sergilemeye çalışmıştır. Ancak İran içerisindeki siyasal gelişmeler ve Batılı devletlerin Türkiye üzerindeki oyunları gereği bir dönem hem 1924-1932 yılları arasında Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki Kürt isyanları, hem de Türkiye- İran arasındaki sınır meseleleri nedeniyle Türkiye- İran arasındaki dostluk zedelenir gibi olmuştur. Fakat bu süreç uzun olmamıştır. İran Birleşmiş Milletlere üye olarak Türkiye ile beraber demokratik ülkelerin yanında yer almıştır. Türkiye- İran arasında başlayan bu siyasi dostluk gelişerek Türkiye’nin önderliğinde 1937 yılında Sadabad Paktı’nın temelini oluşturmuştur. Atatürk Dönemi’nde İran Türkiye’ye devamlı büyük bir önem vererek siyasi, ekonomik, ticari, kültürel ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Bu dönem Türkiye Cumhuriyeti’nin devlette ve sosyal alanda yeniden yapılanma süreci olmuştur. Bu nedenle Türkiye de İran’la siyasi, ekonomik, ticari ve kültürel ilişkilerini yapılandırmaya çalışmıştır. KAYNAKÇA Alkan, M. Nail, (1995), “İran’ın Batı ile İlişkileri”, Avrasya Dosyası- İran Özel Sayısı, C.2 Armaoğlu, Fahir, (1984), 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1984. Baca, Muzaffer, (1995), “Türkiye’nin Güvenlik Çemberi”, “Türk Dış Politikası”, Yeni Türkiye 3, S.3. 1792 Çaşın, Mesut, (1995), “İran Silahlı Kuvvetleri”, Avrasya Dosyası, İran Özel Sayısı, C.2,S.1. Cumhuriyet Arşivi, 5/11/1922, Dosya: 4372, Yer No: 260.752..2. -----, 31/7/1924, Dosya: 43710, Yer No: 260. 752. 10. -----, 9/11/1925, Dosya: 43760, Yer No: 260.753..41. -----, 28.06.1921, Dosya 437-1,30.,18.1, Yer No:3.26.20. -----, 7/1/1924, Sayı: 104, Yer No: 8.44..7. -----, 14/3/1923, Dosya: 4375, Yer No: 260.752..5. -----, 17/5/1926, Sayı: 3623, Yer No: 19.34..3. -----, 5/9/1926, Sayı: 4083, Yer No: 20.57..4. -----, 25/10/1927, Dosya: 416-2, Yer No: 26.58..17. -----, 23/5/1934, Dosya: 239-72, Yer No: 45.35..5. -----, 14/7/1934, Dosya: 437225, Yer No: 261.759..10. -----, 17/10/1926, Dosya: 437-6, Yer No: 21.64..9. -----, 2/11/1932 Sayı: 13436 Yer No: 31.68..12. -----, 22/7/1928, Dosya: 437-7, Yer No: 29.45..17. -----, 20/11/1928, Dosya: 437123, Yer No: 261.755..15. -----, 29/11/1928, Dosya: 437124M, Yer No: 261.755..18. -----, 8/8/1932, Dosya: 437193, Yer No: 261.757..24. -----, 22/3/1943, Dosya: 437344, Yer No: 262.763..40. -----, 21/12/1943, Dosya: 437349, Yer No: 262.763..45. -----, 5/1/1944, Dosya: 437350, Yer No: 262.763..46. -----, 9/10/1929, Sayı: 8440, Yer No: 5.50..6. -----, 20/11/1929, Dosya: 437-11, Yer No: 6.56..6. -----, 30/12/1931, Sayı: 12078, Yer No: 24.81..20. -----, 27/4/1932, Sayı: 12665, Yer No: 27.30..2-3. -----, 2/11/1932, Sayı: 13434, Yer No: 31.68..10. -----, 29/12/1934, Sayı: 2/1781, Yer No: 50.88..17. -----, 30/4/1936, Dosya: 416-4, Yer No: 64.36..15. 1793 -----, 27/8/1929, Dosya: 4164, Yer No: 230.547..4. -----, 6/9/1930, Dosya: 431191, Yer No: 248.675..17. -----, 0/5/1937, Sayı: 2/6636, Yer No: 75.42..8. -----, 23/12/1937, Sayı: 2/7902, Yer No: 81.105..10. -----, 20/6/1938, Sayı: 2/9018, Yer No: 83.53..18. -----, 28/9/1940, Dosya: 416-6, Yer No: 92.95..6. -----, 14/12/1951, Dosya: 77-1302, Yer No: 127.91..9. -----, 10/1/1926, Dosya: 43763, Yer No: 260.753..44. -----, 15/8/1932, Dosya: 437194, Yer No: 261.757..25. -----, 13/4/1925, Dosya: 43725, Yer No: 260.753..6. -----, 2/4/1925, Dosya: 43723, Yer No: 260.753..4. -----, 25/3/1925, Dosya: 43721, Yer No: 260.753..2. -----, 31/7/1930, 437159, Yer No: 261.756..17. -----, 29/4/1936, Dosya: 437253, Yer No: 261.761..3. -----, 21/3/1926, Dosya: 1147, Yer No: 12.71..45. -----, 29/3/1926, Dosya: 1160, Yer No: 12.71..58. -----, 29/4/1942, Dosya: 437336, Yer No: 262.763..32. -----, 4/8/1934 Dosya: 437227, Yer No: 261.759..12. -----, 24/1/1935, Dosya: 437234, Yer No: 261.759..19. -----, 9/1/1928, Dosya: 89B77, Yer No: 101.654..27. -----, 28/9/1935, Dosya: 437246, Yer No: 261.760..10. -----, 5/11/1936, Dosya: 437259, Yer No: 261.761..9. -----, 27/11/1937, Dosya: 437284, Yer No: 261.762..14. -----, 1/12/1937, Sayı: 2/7765, Yer No: 80.98..13. -----, 0/5/1937, Sayı: 2/6637, Yer No: 75.42..9. -----, 0/5/1937, Sayı: 2/6640, Yer No: 75.42..12. -----, 5/10/1924, Dosya: 133-34, Yer No: 11.47..11. -----, 16/5/1926, Sayı: 3622, Yer No: 19.34..2. -----, 24/11/1926, Sayı: 4391, Yer No: 21.72..14. 1794 -----, 11/5/1927, Yer No: 24.30..16. -----, 23/11/1927, Sayı: 5869, Yer No: 26.64..18. -----, 28/5/1928, Sayı: 6672, Yer No: 29.34..7. -----, 22/7/1928, Dosya: 437-8, Yer No: 29.46..8. -----, 2/6/1934, Dosya: 437-13, Yer No: 45.40..1. -----, 19/12/1932, Sayı: 13607, Yer No: 32.77..3. -----, 25/9/1936, Dosya: 238-276, Yer No: 68.77..11. -----, 20/4/1935, Sayı: 2/2371, Yer No: 53.29..7. -----, 0/5/1937, Sayı: 2/6626, Yer No: 75.41..18. -----, 0/5/1937, Sayı: 2/6627, Yer No: 75.41..19. -----, 0/5/1937, Sayı: 2/6632, Yer No: 75.42..4. -----, 0/5/1937, Sayı: 2/6638, Yer No: 75.42..10. -----, 0/5/1937, Sayı: 2/6639, Yer No: 75.42..11. -----, 6/9/1931, Sayı: 11703, Yer No: 23.63..5. -----, 5/5/1938, Dosya: 436-10, Yer No: 83.38..18. -----, 3/12/1938, Dosya: 437-18, Yer No: 85.101..2. -----;19/10/1938, Dosya: 41612M, Yer No: 230.547..13. -----, 11/10/1940, Dosya: 172-105, Yer No: 92.98..12. -----, 25/5/1939, Sayı: 2/11078, Yer No: 87.47..6. -----, 30/12/1940, Dosya: 437-19, Yer No: 93.120..8. -----, 31/3/1937, Dosya: 437269, Yer No: 261.761..19. Giritli, İsmet, (1978), Kara Altın Kavgası: Petrol ve Politika, İstanbul. Göğer, Erdoğan, (1967), Petrol Hukuku, Ankara. Gresh, Alain-Dominique, Vidal, (1991), Ortadoğu Mezapotamya’dan Körfez Savaşı’na, Çev.: Hamdi Türe, Alan Yay., İstanbul 1991. Grothusen, K. Detler, (1985), Südosteuropa- Handbuch, Band IV Türkei, Göttingen. Hale, William, (2000), Türk Dış Politikası 1774-2000, Çev.: Petek Demir, Mozaik Yay., İstanbul. 1795 Hopkirk, Peter, (1994), İstanbul’un Doğusunda Bitmeyen Oyun, Çev.: Mehmet Harmancı, Yeniyüzyıl Yay. Kocaoğlu, A. Mehmet, (1996a), “Petrolün Kuzey Irak’ın Oluşumunda Oynadığı Rol”, Avrasya Dosyası, Kuzey Irak Özel Sayısı, C. 3, Mart. -----, A. Mehmet, (1996b), Petro-Strateji, Harb Akademileri Yay.,İstanbul. -----, (1995); “İran, Kürtçülük ve PKK”, Avrasya Dosyası, C. 2, S. 1,Ankara. Koçak, Arif, (1976), Tarihte Türk-İran İlişkileri, İnkılap Yayınları, Ankara. Kürkçüoğlu, Ömer, (1978), Türk-İngiliz İlişkileri 1919-1926, Ankara SBF Yay. Oberling, Pierre, (1987), Atatürk ve Rıza Şah, I.Uluslararası Atatürk Sempozyumu 21-23 Eylül 1987, AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara. Oran, Baskın, (2001), Türk Dış Politikası, İletişim Yayınları, C. I, İstanbul. Ortadoğu’nun Tarihi Gelişimi, (1992), Harp Akademileri Komutanlığı Yay., İstanbul. Sander, Oral, (1998), Siyasi Tarih, 1918-1994, 7.Baskı, İmge Yay.Ankara. -----, (1998), Türkiye’nin Dış Politikası, 2. Baskı, Ankara. Soysal, İsmail, (1991), Atatürk Döneminde Yapılan Siyasal Andlaşmaların Özelliği,Uluslararası II.Atatürk Sempozyumu 9-11 Eylül, Ankara. -----, (1989), Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, C.1, (1920-1945) Türk Tarih Kurumu, 2. Baskı, Ankara. Steinbach, Udo, (1996), “Die Türkei im 20. Jahrhundert, Schwieriger Partner Europas”, Bergisch Gladbach, Verlag: Lübbe, Gladbach. “Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1980)”, (1981), SBF Yay., A.Ş. Esmer’e Armağan, Ankara. X. Türk Kongresi, (1988), “1937 Sadabat Paktı”, 1988 Bildiriler, Ankara, Türk-Arap İlişkileri İncelemeleri Vakfı Yay., İstanbul. 1796 1797 ORTA DOĞU’DA ARAP-İSRAİL MÜCADELELERİ VE TÜRKİYE KAŞTAN, Yüksel TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Orta Doğu topraklarında II. Dünya Savaşı’na kadar İngiltere, SSCB, Fransa söz sahibi olmalarına karşın, II. Dünya Savaşı sonrasındaki süreçte bölgede ABD, SSCB, Almanya ve İngiltere hâkimiyetine devam ettirseler de en büyük pay ABD’nin olur. ABD bölgedeki bu nüfuzlarını hâlen devam ettirmekte ve bütün kontrolleri ellerinde bulundurmaktadır. Özellikle 1990’dan sonra SSCB’nin parçalanma sürecine girmesiyle birlikte ABD yalnız kalır ve bölgenin kontrolünü tamamen ele geçirme mücadelesine girer. Asırlar boyunca her zaman önemini kaybetmeyen Mezopotamya ve verimli Nil toprakları günümüzde de birçok ülkenin nüfuz strateji planları içerisinde yer almaktadır. Orta Doğu’da huzurun bozulması I. Dünya Savaşı ile başlar ve bölge hâlen bir huzura kavuşamaz. Özellikle II. Dünya Savaşı sonrası 1948 yılında Filistin toprakları içerisinde İsrail Devleti’nin Batılı devletlerin nüfuzu ile kurdurulması ile bölgede dengeler bozularak huzursuzluklar baş göstermeye başlar. Bu çalışmada Arap topraklarında Yahudi husumetinin tarihi süreci, Filistin topraklarında İsrail Devleti’nin kurulması sonrasındaki Arap-İsrail savaş ve mücadeleleri, Kıbrıs Adası’nın Akdeniz’deki stratejik önemi, Türkiye’nin Arap-İsrail Savaşlarındaki Orta Doğu siyaseti ile Arap-İsrail savaşlarının Müslüman ülkeler arasındaki ekonomik birlikteliğe etkisi konuları irdelenerek bir sonuca varılmaya çalışılır. Anahtar Kelimeler: Orta Doğu, Filistin, İsrail, Türkiye, ekonomi. ABSTRACT The Arab-Israel Struggle in The Middle-East and Turkey Despite England, USSR and France’s rule at the Middle-East territories until The Second World War, even though USA, USSR, Germany and England’s rule continued in the process after The Second World War at the region, USA has had the biggest influence to this region. USA is still continuing this clout at the region and keeping all the controls at this time. Especially, after 1990, with the beginning of the breakup of the Soviet Union, USA was left alone and began the struggle to take over all of the region. For centuries, Mesopotamia has never lost 1798 its importance and the abundant Nile territory is stil in a lot of country’s clout strategy plans today. The unrest in the Middle-East has been started with the First World War, and stil, peace couldn’t be maintaned in the region today. Especially after The Second World War in the year 1948, the founding of the Israil State with the clout of Western Governments in the Palestine territories caused a disturbance in the balance of the region and uneasiness appeared. In this work, the historical process of The Jewish hostility in Arabian territories, the Arab-Israel War and struggles after the founding of The Israel state in Palestinian territories, Cyprus Island’s strategic importance in the Mediterranean, Turkey’s Middle-East politics during the time of Arab-Israel struggles and the effects of the Arab-Israel struggles to the economic synergy of the Muslim Countries are examined in order to reach to a conclusion. Key Words: Middle-East, Palestine, İsrael, Turkey, economy. GİRİŞ Osmanlı Devleti’nde II. Abdülhamit zamanında Filistin Bölgesi’nde bir Yahudi Devleti kurulması gündeme gelir ve bunun için Yahudilerce II.Abdülhamit’ten toprak istenir, fakat padişah bu teklifi kabul etmez. Böylece Yahudilerin dünyada hangi topraklara yerleşecekleri ve devletlerini kuracakları şekillenmeye başlar. Bundan sonra belirlenen amaca ulaşabilmek için strateji üretilmeye başlanır. I. Dünya Savaşı öncesinde Filistin topraklarına Siyonist görüşe sahip olmayan Ortodoks Yahudileri yer almaktadır. Bunlar toprak sahibi Baron de Rothschild tarafından bölgeye getirilir. Rothschild’in finanse ettiği Yahudi özel sektörü ile tek bir Yahudi devleti kurabilmek amacıyla Rusya’dan ihtilal fikirleriyle Siyonist Poale Zion işçileri bölgeye getirilir. Bu işçilerin liderliğini Ben Gurron yapar. David Gordon’un fikirlerinden esinlenen Hepoel Hatzain (genç işçiler) kolektif yerleşmeyi kabul etmektedir. Bölgeyi I. Dünya Savaşı sırasında İngiltere işgal eder ve savaşın sonunda Mondros Ateşkes Antlaşması ile Osmanlı Devleti bu toprakları kaybeder. 1919 yılında burada kümeleşen ve bir kuvvet oluşturan Poale Zion grubu birleşerek “Ahdut Ha’Avadıh Partisi”ni kurarlar. 1920’lerde partinin adı “Histadrut” (İşçi Partisi) olur. Daha sonraki süreçte Polonya’dan orta sınıf Yahudi göçebelerin gelmesi sonucu 1930’lu yıllarda yeni bir parti “Mapai” Ben Gurrion liderliğinde kurularak “Siyonizm” dünyaya tanıtılmaya çalışılır (Günaltay, 1947: 40-75; Armaoğlu, 1984: 197-198). I. Dünya Savaşı devam ederken Fransa adına Georges Picot, İngiltere adına Sir Mark Sykes arasında imzalanan Sykes-Picot anlaşması ve daha sonra barış görüşmeleri arasında yer alan San Remo görüşmeleri sonunda Filistin İngiltere Mandasına bırakılır. 1918 yılında Filistin İngilizlerce işgal edilir ve 1921 yılına kadar askerî yönetim hüküm sürer. I920 yılında Filistin’de bir Danışma Konseyi 1799 kurulur. 1921 tarihinde Herbert Samuel ilk sivil idareyi kurar. Bu tarihlerde İngiltere ikili oyunlarına başlayarak bölgenin ne bir Arap yurdu ne de bir Yahudi yurdu olduğunu dillendirmeye başlar. 20 Ağustos 1922’de Filistin’in ilk Anayasası ilan edilir. Anayasaya göre ülkeyi 23 (11’i Hükûmet temsilcisi, 8 Müslüman, 2 Hristiyan, 2 Yahudi) üyeden oluşan bir Konsey yönetecektir. 24 Temmuz 1922’de Milletler Cemiyeti’nin aldığı 28 maddelik kararla Filistin’de Manda yönetimi ilan edilir. Bundan sonra İngiltere bu bölgede bir Yahudi devleti kurmak için büyük çaba gösterir. İngiltere Dışişleri Bakanı Balfour’un zengin Yahudi bankacı Lord Rothschild’e gönderdiği bir mektupta İngiltere’nin Filistin’de bir Yahudi vatanının kurulmasını kabul ettiği ilk defa resmen bildirilir. Yahudilerle yapılan “Balfour” yazışmasıyla bölgede bir Yahudi devletinin kurulacağının taahhüdü yapılır, sonra da İngiltere ve diğer Avrupa ülkelerinden Yahudiler akın akın bu bölgeye gelmeye başlayarak bir çoğunluk oluşturmaya başlarlar (Kürkçüoğlu, 1982: 103; Duman, 1995: 141). A. Arap Topraklarında Yahudi Yerleşiminin Tarihî Süreci 20. yüzyılın ilk çeyreği içerisinde bölgeye sivil siyasi teşkilat kurabilecek kadar Yahudi peyder pey göç eder.1925 yılında Filistin’de yönetime Samuel’in yerine Lord Blumer atanır. Bu tarihlerde totoliter rejimlerden etkilenen Vladamir Jabotinsky Orta Doğu’da daha büyük bir devlet kurmak amacıyla Revizyonist Parti kurar ve Avrupa’da tanınmaya çalışır. Aqudat Israel-Ortodoks Yahudileri önceleri anti-siyonist olmalarına karşın 1930’lu yıllarda Siyonizmi tamamen benimserler. Yahudilerin liderliğini Chaim Weizmann Siyonist ve Siyonist olmayan Yahudileri bir araya getirmek amacıyla yapar. Bu amaçla 1929’da Kudüs’te Weizmann yeni bir yürütme organı kurarak bir şubesini de Londra’da açar. Komitede Siyonist ve Siyonist olmayanlar eşit temsil edilir. 1928 yılında Filistin’de 7. Arap Kongresi yapılır. Buna göre; merkezi Filistin’de bir parlamento ile bütün Arap muhalif grupların bir arada olması istenir. Yürütme kuruluna 12’si Hristiyan olmak üzere 48 üye seçilir. Fakat bu kararlar 1929 yılında “Ağlama Duvarı” nedeniyle bir isyan çıkması sonucunda uygulanamaz. Bu isyanda 133 Yahudi ve 116 Arap yaşamlarını yitirir (Hurewitz,1958:281-295; Armaoğlu, 1994: 35-40). Filistin’de bu sıralarda İngiliz yanlısı ve karşıtı olmak üzere iki grup Arap bulunmaktadır. 1930 ve özellikle 1936 yılından sonra İngiltere’den Filistin’e Yahudi göçleri hızlanır. Yahudi göçüne karşı eleman yetiştirmek amacıyla ilk defa “Genç Müslümanlar Derneği” 1932 yılında kurularak Arap Gençliği Kongresi yapılır ve bunun sonucunda “İstiklal Partisi” kurulur. Bu dönemde çeşitli Arap partileri kurularak Yahudilere karşı mücadelelerini sürdürmeye çalışır; 1934’te Ragıp al-Nashsashibi’ce “Milli Müdafa Partisi” (1935’te Filistin Arap Partisi olur), daha sonra da Hüseyin el-Khalidi’ce “Reformcu Parti” kurulur. Bu iki parti de Hacı Emin el-Hüseyin’e ve silahlı mücadeleye karşı, siyasi mücadeleden yanadırlar. Fakat 1930 yılında Abdül Kadir el-Hüseyin’ce “Cihat” adlı gizli bir 1800 örgüt kurularak mücadelesini silahla yapmaya başlar. Yine İngiliz Mandasına ve himayesine karşı İzz al-din Al Kasım ve arkadaşlarınca gizli bir örgüt kurulur, fakat Kasım ve arkadaşları daha sonra 1935’te Hayfa’da öldürülürler. Devam eden mücadeleler sonucunda Filistin’de Araplar 1936 yılında “Yüksek Arap Komitesi” adı altında birleşebilirler. Filistin’de Arapların bu Yahudi göçlerinden hoşnut olmaması sonucunda bir huzursuzluk ortaya çıkar ve artık iki taraf arasında mücadeleler yavaş yavaş kızışarak devam eder gider (1921, 1929, 1933. 1937-1939). Bu dönemde birtakım çözüm önerileri getirilir. Bunlardan biri 1937 yılındaki Peel Komisyon raporudur. Peel Komisyonu kararına göre burada iki ayrı devlet kurulacak ve toprakların % 20’si Yahudilere verilecektir. Hemen akabinde 1937’de Yahudi örgütü Irgun ‘un faaliyeti sonucunda 77 Arap öldürülür. 1938 yılında Woodhead Komisyonu’nun ve 1939’da James Konferans çalışmaları bir sonuç veremeden II. Dünya Savaşı başlar. Mısır II. Dünya savaşı ile beraber Arap ülkelerinin liderliğine soyunur. Suriye’de 1943 yılında Şükrü El-Kuwatlı Cumhurbaşkanı seçilip Fransızlar 1946’da Suriye’den çekilince Rusya’nın uzantısı sayılan Baas partisi Suriye ve Arap ülkelerinde etkili olmaya başlar (Kürkçüoğlu, 1978:75-91; Duman, 1995: 141; Özel, 2002: 5-10). B. Arap-İsrail Savaş ve Mücadeleleri II. Dünya Savaşı sonrasında Orta Doğu’da 1947 yılında Filistin topraklarının bölünerek bir kısmının üzerinde 15 Mayıs 1948 tarihinde İsrail Devleti kurulur. Filistin’de yaklaşık 1 250 000 Arap ve 650 000 Yahudi yaşar. İsrail Devleti Filistin topraklarının sadece bir kısmında kurulur. Arapların büyükçe oranı Ürdün Haşimi Krallığı’nca ilhak edilen Batı Şeria ile Mısır yönetimi altında kalan Gazze’de kalır. İsrail Devleti kurulduğunda İsrail içinde kalan Arap nüfusu toplam nüfusun beşte biri oranında; yaklaşık 156 000’dir. Toplam nüfusu 5.5 milyon (Kudüs’te, Golon Tepeleri’nde vb. yerlerde yaşayan yarım milyon Filistinliler ile birlikte) olarak belirlenir. BM Güvenlik Konseyi’nde İsrail Devleti’nin kurulması ile ilgili oylamada ABD, Batılı Devletler ile beraber Liberya, Haiti ve Filipinler taraftar, Türkiye aleyhte, İngiltere ise çekimser oy verir. SSCB’den önemli ölçüde Yahudi bu topraklara göç ettiğinden SSCB’ninde kurulacak olan devletin iç siyasetinde etkinliği olacaktır. Neticede oylamada üçte iki çoğunlukla İsrail Devleti kurulma kararı alınır (Ayın Tarihi,1948:164; Armaoğlu,1984:484; Landau,,1995:.218; Altunışık, 1999: 182). İsrail Devleti’nin kurulması sonucunda İsrail, Filistin ve Arap devletleri arasında bir husumet doğar. İsrail ile Arap ülkeleri arasında çatışmalar başlar. 15 Mayıs 1948 günü İsrail Devleti’nin kuruluşunu hazmedemeyen Arap ülkeleri (Mısır, Ürdün, Suriye, Lübnan ve Irak) İsrail’e savaş açarlar ve Arapİsrail Savaşları başlar. ABD ve SSCB İsrail Devleti’ni hemen tanırlar. ABD bu dönemde Arap ülkelerine silah ambargosu koymasının yanında SSCB de İsrail’e silah yardımında bulunur. Bu dönemde Filistinliler mücadelelerini Arap Özgürlük 1801 Ordusu ile sürdürür. Savaşın sonunda Ürdün Kralı Abdullah ile İsrail anlaşır ve 11 Haziran 1949 tarihinde ateşkes yapar. Böylece 300 000 Filistinli topraklarını terk etmek zorunda kalır ve Filistin topraklarından yaklaşık 750 000 Filistinli göç eder. Beş Arap devleti sıra ile İsrail ile ateşkes anlaşması yapmalarına rağmen İsrail Devleti’ni siyasi olarak tanımazlar. Bu savaş İsrail için bulunmaz bir fırsat olur ve durduk yerden Arapların sayesinde sınırlarını % 75 oranında genişletme imkânı yakalar. Kudüs İsrail ile Ürdün arasında paylaşılır, Gazze ise Mısır’ın olur. Filistin topraklarının % 20’sini oluşturan Batı Şeria artık Ürdün’e geçer. Buradan da açıkça görüldüğü üzere Filistin’e yarım amacıyla yapılan savaşın sonunda Filistin dışında herkes fayda sağlar (Armaoğlu, 1984: 486, 702-703; Gönlübol, 1996: 277-279; Hale, 2000: 176-182; Shaw-Shaw, 2000: 505-509; Dursunoğlu, 2000:31; Özel, 2002: 10;). 1950-1955 yılları arasında Ürdün’den Gazze’ye veya Lübnan’dan İsrail’e sızma çalışmaları olur, fakat İsrail tarafından şiddetli misillemeyle karşılanır. Bu savaşlardan sonra İsrail’e diğer Arap ülkeleri Yemen, Fas ve Irak’tan yaklaşık 700 000 Yahudi göç ettirilir. Bu göçler hem Arap devletlerinin zorlaması, hem de İsrail’in isteği ile gerçekleşir. Böylece bölgedeki Yahudi nüfusu daha da güçlenir ve sonuç ta göçler Arapların aleyhine sonuçlanır (Kürkçüoğlu,1972: 249-252; Özel, 2002: 5-11). 25 Mayıs 1950 tarihinde ABD, İngiltere ve Fransa İsrail ve Arap ülkelerine bölgede savaş çıkmaması için silah ambargosu bildirgesinde bulunurlar. Mısır’da 1952 yılında Kral Faruk’un yerine Hür Demokratlar Örgütü lideri Cemal Abdülnasır bir darbe ile yönetime geçer. Nasır Arap milliyetçiliğinin başlaması için büyük çaba harcar. 1956 yılında İsrail’in Mısır’a saldırısı ile kısa süreli bir savaş çıkar. 1958 yılında Suriye ile Mısır birleşerek “Birleşik Arap Cumhuriyeti” adı altında birleşmeyi planlasalar da, 1961 yılında Suriye’de yapılan darbe ile bu birlik oluşamaz. Bu savaştan sonra 1964 yılında Doğu Kudüs’te 1. Filistin Kongresi toplanır ve Filistin Kurtuluş Örgütü kurulur (Armaoğlu, 1984: 488491, 504-506, 701; Tıbi,1991: 118; Sander, 1998: 264; Gönlübol, 1996: 290; Shaw-Shaw, 2000: 505-509; Öymen,2002:127). 1967 yılında Arap ülkeleri bir kez daha İsrail’e savaş hareketine girseler de hepsi savaştan önceki durumlarından daha kötü bir sonuçla karşılaşarak savaşı bitirmek zorunda kalırlar. Mısır, Suriye ve Ürdün’ün birlikte, fakat farklı stratejilerde birbirlerinden uyumsuzca giriştikleri savaş 6 gün sürer ve sonuçta İsrail topraklarını 3.5 kat büyütür. Böylece Batı Şeria, Sina Yarımadası, Golon Tepeleri ve Kudüs İsrail’in eline geçer. Suriye yapılan bu üçüncü İsrail-Arap savaşında Golon Tepelerini İsrail’e kaptırır. Stratejik öneme sahip olan bu tepeleri İsrail resmen 1981’de ilhak ederek 12.500 Yahudi göçmeni bölgeye yerleştirir. Golon Tepeleri’ndeki İsraillerin sayısı böylece Dürzilerin sayısına eşit bir konuma gelir. Suriye İsrail ile barış görüşmelerine geçmesinin ilk şartı olarak Golon 1802 Tepeleri’nin kendisine geri verilmesini ve Lübnan-İsrail barışında da söz sahibi olabilmeyi öne sürer. 1967 yılında yapılan üçüncü Arap-İsrail savaşında İsrail Ürdün’ün egemenliğindeki Batı Şeria ve Kudüs’ün doğusunu işgal edince, Doğu Şeria’ya sığınanlarla birlikte Filistinlilerin sayısı 3.9 milyonluk Ürdün’de 1.2 milyona çıkar (Armaoğlu,1984: 705-715; Gönlübol,1996: 277-279, 606; Sander, 1998: 478; Hale, 2000: 176-182; Özel, 2002: 11). 1967 savaşları Arapları birbirlerine yaklaştır ve Arap milliyetçiliğinin oluşmasına vesile olur. 1 Eylül 1967 tarihinde ilk defa Arap Birliği toplanır ve Kartun Zirvesi’nde İsrail’i tanımama ortak kararı alınır. İsrail’in Orta Doğu topraklarında bu derece hızlı genişlemesi nedeniyle BM Güvenlik Konseyi 22 Kasım 1967 tarihindeki toplantısında 242 Sayılı tarihi kararı alır. Buna göre İsrail 1967 öncesi sınırlarına geri çekilecektir (Tibi,1991:118-120; Özel, 2002: 12). İsrail çoğunluğu Hristiyan Lübnanlıların yaşadığı Güney Lübnan’da bir güvenlik bölgesi kurmasına karşın, Suriye Lübnan topraklarının % 60’ını denetimi altına alan 30 bin kişilik bir ordu yollar, hatta İsrail güneyden çekilse bile Suriye’nin Lübnan üzerindeki etkinliğinden vazgeçmeyeceği düşünülür. SSCB’nin dağılması sonucunda yalnız kalan Suriye artık barış görüşmelerini desteklemek zorunda kalır (McGhee, 1992: 198-268; Altunışık,1999:183). Bu çatışma süreci içinde 1948, 1956 ve 1967 yıllarında Arap-İsrail savaşları yapılır ve bu savaşlarda Arap ülkeleri yenilirler. İsrail bu savaşlarda her defasında topraklarını biraz daha genişletir. Arap ülkeleri Filistinlilerin yanında yer alarak İsrail’e karşı birlik olmaya ve bu birlik içinde mücadelede ederler. Fakat bütün çabalara rağmen geçen sürede Filistin Devleti kurulamaz. 1967 yılındaki Arapİsrail Savaşı sonrasında savaş öncesi konuma geçme kararı olan 242 Sayılı Birleşmiş Milletler kararı ve 1973 yılında yapılan Arap-İsrail Savaşı sonunda BM’in 338 Sayılı kararı çerçevesinde barış görüşmelerine geçilir, fakat yapılan görüşmelerde önemli bir merhale kat edilemez (Armaoğlu, 1984: 510,715-721; Armaoğlu,1991:252). 1967 yılındaki 3. Arap-İsrail Savaşı sonrasında Mısır’ın yerine artık Suudi Arabistan Devleti ön plana çıkmaya başlayarak Filistinlilere maddi desteklerde bulunur. Bundan sonra Arap ülkeleri Laik Arap Milliyetçiliği çizgisinden ayrılarak Radikal Arap Milliyetçiliğine kayarlar. 1968 yılından sonra Marksist-Leninist George Habbash’ın liderlik ettiği “Filistin Kurtuluşu İçin Halk Cephesi” örgütü kurularak terörist (uçak kaçırma, sabotaj, kaçırma) eylemlerinde bulunulur.1973 yılı Arap İsrail savaşları sonrasında petrol fiyatlarının hızla yükselmesi sonucunda Arap ülkeleri zenginleşirler. Böylece Arap ülkeleri Filistin davasına daha fazla maddi destek verme imkânı bulur ve Filistin Bağımsızlık Hareketi başlatılır. Mısır Devlet Başkanı Cemal Abdülnasır’ın yardımıyla Yasir Arafat’ın önderliğinde El Fetih Örgütü kurulur. Filistin Millî Konseyi 1-5 Ocak 1969 tarihinde Kahire toplantısında 11 üyeli yeni bir Yürütme Komitesi ve başkanlığına da 39 yaşındaki 1803 Yaser Arafat’ı (Abu Ammar) seçer. Bu tarihten sonra FKÖ çalışmalarına ve eylemlerine devam ederek Filistin halkının sesini dünyaya duyurmaya çalışır. FKÖ’nün özellikle 1974 yılı faaliyetleri sonrasında Arap ülkeleri Rabat’ta Arap Birliği’ni toplar. Birlik artık FKÖ’yü Arapların meşru temsilcisi olarak ilan eder. Buna göre Filistin davası sadece Filistinlilerin olacaktır. Yapılan mücadeleler sonrasında ilk defa 1976 yılında FKÖ iki devletten söz eder. Böylece artık İsrail Devleti’nin varlığını kabullenir, ama Filistin Devleti’nin de kurulması hedeflenir (Armaoğlu, 1984: 483, 716, 721 Sever, 1997: 75: Özel, 2002: 12-13). FKÖ’nün tam iki devletten söz ettiği dönemde Lübnan’da iç savaş baş gösterir ve bu süreç tekrar askıya alınır. 1975’te başlayıp 1988’e kadar süren iç savaşta 3.6 milyon nüfusun yarısına yakını oluşturan ve refah içinde yaşayan Maronitler ile Hristiyanlar bu üstünlüklerini yitirirler. 1980 yılı nüfus sayımına göre Lübnan’da Hristiyan nüfus % 40, Müslüman nüfus ise % 60’dır. Müslümanlar içinde 1948,1967 Arap-İsrail savaşında Lübnan’a sığınan 360 bin Filistinli de bulunmaktadır. Artık Şiiler (AMAL, HİZBULLAH) ön plana geçerler. Filistin Komandoları yerine artık Amal ve Hizbullah askerleri geçer. Hizbullah askerlerinin sayısı 3000’i bulur. Bütün bu gelişmelere karşın Lübnan barış içinde ülkeyi imar ederek düzenli, modern bir yaşama kavuşmak ister Bu da ancak Suriye’nin İsrail’le barışmasına bağlıdır (Gönlübol-Ülman,1977:310; Armaoğlu, 1984: 510,729). 1976 yılında Mısır’ın İsrail’i siyasi olarak tanıması sonucu her iki ülke arasında barış görüşmeleri başlar. Böylece Mısır 1967 yılında İsrail’e kaybettiği toprakları barış yolu ile geri alır. Arap-İsrail savaşı sonucunda 1979 yılında yapılan barış anlaşması sonucunda Mısır-İsrail ilişkileri iyi kötü devam eder, fakat gelişemez. Bu ilişkilerden dolayı ve Mısır’ın ABD yanlı tutumu neticesinde Hüsnü Mübarek Arap ülkeleri tarafından ihanetle suçlanır. Mısır Arap ülkeleri tarafından önce Arap Birliği’nden, sonra İslam Konferansı’ndan çıkarılır. Bunun sonucunda Mısır yalnız kalır ve tek ekonomik destekçisi olarak ABD’nin kalması nedeniyle Mısır Hükûmeti ABD ile arasında yapılacak olan konferans önerisini kabul eder (Ünal, 2002: 46). Lübnan, ülkesi içinde üs kuran ve faaliyetlerini buradan sürdüren FKÖ’den oldukça rahatsız olur. FKÖ Lübnan’da âdeta devlet içinde devlet konumuna gelir ve kan akması günden güne artar. İsrail Lübnan rahatsızlığı ve Lübnan Başbakanı Cemayel’in Suriyelilerce öldürülmesi sonucunda 1982 yılında Beyrut’a saldırır. Bu saldırıda İsrail Filistin arşivlerini imha eder, kurumsal yapıyı yıkar, “Sabraˮ ve “Şatila adlı Filistin kamplarında bir ile iki bine yakın sivil Filistinliyi öldürür. İsrail’in bu saldırısında Lübnanlılar FKÖ’nün faaliyetleri nedeniyle İsrail Devleti’ne daha sıcak davranır. İsrail’in Lübnan’daki müdahalesinde yaklaşık 20 000 kişi hayatını kaybeder. Bunun sonucunda İsrail FKÖ’nü Lübnan dışına çıkarmayı başarır (Gönlübol, 1996: 303; Özel, 2002: 13;). 1804 FKÖ Lübnan’da ayrıldıktan sonra 1993 Oslo Anlaşması’na kadar faaliyetlerini Tunus’ dan sürdürür. Bu dönem FKÖ için suskunluk dönemi olur. İsrail’in 1982 yılındaki saldırı ve işgali neticesinde 1987 yılında Filistin halkı kendi imkânları ile mücadeleye başlar ve artık taşla, sopayla, kadın, erkek, çocuk İsrail’e karşı mücadeleye girişir ve bu mücadeleye “intifada” denir. İntifada olayında liderliği İsrail’in FKÖ’nü parçalamak için kurdurttuğu, fakat daha sonra İsrail’in kontrolünden çıkan Hamas Örgütü yapar (Hale, 2000: 176-182; Özel, 2002: 14). Yapılan tüm Arap-İsrail savaşlarını İsrail kazanmasına karşın dünya arenasında iyi karşılanmaz, bunun sonucunda ABD’nin devreye girerek İsrail’i devamlı barış görüşmelerine zorlamasına karşın, İsrail konuya pek olumlu yaklaşmaz. Fakat FKÖ’nün, Gazze’de HAMAS ve İslami Cihat Örgütü’nün, Güney Lübnan’da Hizbullah’ın tedhiş eylemlerinin artması, Suriye’nin Lübnan’daki etkinliği İsrail’i düşündürür ve devamlı yeni önlemlere başvurmasını gerektirir. 1988 yılında Ürdün Kralı Hüseyin 1967’den beri İsrail işgalinde bulunan Batı Şeria’daki haklarından Filistin lehine feragat eder, sadece su probleminin çözülmesi ve ticaret ilişkilerini geliştirmek amacını gütmeyi düşünür. Bu şartlar içinde Ürdün, konferans teklifini kabul eder ve 1988 yılında Cezayir’de FKÖ önderliğinde gerçekleşen Filistin Kurtuluş Kongresi sonucunda Arafat BM’nin 242 Sayılı tarihi kararını tanıyarak kabul eder ve terörü kınar. Bu karar FKÖ için oldukça tarihî bir önem taşır. ABD’nin teşvikiyle 15 Ocak 1990’da İsrail ile FKÖ arasında tekrar barış görüşmeleri başlar. Artık ABD lideri Bush “6 Mart 1991’de Arap-İsrail uyuşmazlığının çözüm zamanı geldi” der. Bölgede araştırmalarını sürdüren ABD Dışişleri Bakanı Baker’in her iki taraftan da özveri istemesi sonucunda 15 Nisan 1991’de Kafkasya’da Kislovodoks şehrinde Sovyet dışişleri bakanı Besmertnik’le yapılan görüşmeler neticesinde mutabık kalınarak bir karara varılır (Soysal, 1995:464). Filistinlilerin Batı Şeria, Gazze ve Doğu Kudüs’te ülke dışındaki Filistinlilerin de gelmesiyle bir devlet kurma çabası içinde olmalarına İsrail karşı çıksa da ABD İsrail’i zorlayarak Filistin’in düşüncesini destekler. Filistinliler 1967 Arap-İsrail Savaşı sonucunda darmadağan olmuş ve nüfusunun büyük çoğunluğu diğer Arap ülkelerinde yaşamaya başlar. 1991 yılında yapılan nüfus sayımına göre 4.5 milyon Filistinlinin yarısı; 1.2 milyonu Şeria nehrinin doğusunda Ürdün’de, 360 bini Lübnan’da, 250 bini Suriye’de, 150 bini Suudi Arabistan’da, 250 bini Kuveyt, Mısır, Umman, Arap Emirlikleri, Katar, Irak, Libya ve 250 bini de ABD ve Batı ülkelerinde yaşamaktadır. Bunlara ilaveten Batı Şeria’da 1.1 milyon, Gazze’de 650 bin Filistinli, İsrail sınırları içinde de Golon ve Kudüs’te 550 bin Filistinli vardır (Gönlübol, 1996: 303). 1805 1985 yılında Sovyetler Birliği devlet başkanlığına gelen Gorbaçov’un ılımlı politikası ve Batı’nın karşısında değil de yanında yer almaya çalışması sonucunda 1950’li yıllardan beri Moskova’ya güvenen ve desteklenen Filistin Kurtuluş Örgütü, Suriye ve Irak ne yapacaklarını ve nasıl bir politika izleyeceklerini düşünmeye başlarlar. 1991 yılında COMECON ve Varşova paktı’na son verilmesi, 1991’de SSCB’nin dağılması sonucunda SSCB’nin ABD yanında yer alması ve Saddam’ın Kuveyt’i işgali ile başlayan savaş sonunda Orta Doğu’da tüm dengeler tamamen bozulur, kimse nasıl bir politika izleyeceği konusunda belirsizlikler içinde kalır. Kuvet’te El Sabah ailesi FKÖ’ne maddi desteğini kesmekle kalmaz, ülkeden yaklaşık 600.000 Filistinliyi dışarı çıkarır. Böylece FKÖ maddi çöküntü içine girer, hatta memurların maaşlarını dahi ödemekte güçlük çekmeye başlar (Özel, 2002: 14). 30 Ekim 1990 ile 4 Kasım 1991 tarihlerinde Madrid’de FKÖ ile İsrail arasında yapılan Barış Konferansı’na Avrupa Topluluğu bir gözlemci, Suudi Arabistan bir gözlemci, İsrail Başbakan, Suriye, Lübnan, Ürdün Dışişleri Bakanları, Filistin Heyeti başkanı ve üyeleri, Mısır Dışişleri Bakanı temsilcileri ile katılır. Konferans’ta alınan en önemli sonuç İsrail ve Filistin cephesinde her iki tarafın bundan sonra kan akıtılmamasına karar vermesidir. Daha sonra barış görüşmeleri çerçevesinde 10-12 Aralık 1991 Washington’da delegeler düzeyinde, 28-29 Ocak 1992 Moskova’da bakanlar düzeyinde temsil edilerek önemli adımlar atılır (Hale, 2000: 176-182, 312). 1992 seçimlerini İsrail’de Sosyalist Parti kazanmasıyla İshak Rabin başbakan olur. Rabin ilk iş olarak FKÖ ile barış görüşmelerini başlatır. Bu nedenle 19 Ocak 1993’te İsrail Parlamentosu’ndan Hükûmetin FKÖ ile temas yasağını kaldırtarak hemen görüşme yoluna gidilerek 19 Ağustos 1993’te Oslo’da anlaşma parafe edilir ve 13 Eylül 1993’te de Washington’da imzalanır. İsrail ile Filistin arasındaki 1947 yılında başlayan anlaşmazlıklar nihayet 1993 yılında son bulur ve barış dönemine geçilir. Hemen sonra Ürdün ile İsrail arasında 1994’te bir anlaşma sağlanır (25 Temmuz 1994 Washington Bildirgesi), daha sonra Esat, Clinton görüşmesi yapılır ve böylece Orta Doğu’da kalıcı barışın sağlanması için önemli adımlar atılır. İsrail bu süreçte dünyada siyasi desteğini arttırır. Oslo Anlaşması ile 1948 öncesinde Filistin’den ayrılanlar artık Filistin topraklarına geri dönemeyeceklerdir. Devletler arasındaki ilişkiler çıkara bağlı olduğu için her an birisinin lehine yine bu denge bozulabilir. Türkiye de 1992 yılından sonra İsrail ile diplomatik ilişkilerini büyükelçilik düzeyine çıkarır (Özel, 2002: 14). 1995 yılında NATO genel sekreteri Willy Claes “Komünizm tehlikesi bitti, onun yerine İslami kökten dinciliği geldi.” beyanını verdikten sonra hemen İsrail, Mısır, Tunus, Cezayir ve Fas’ı NATO toplantısına çağırarak durumu kendilerine açıklar. Bu süreçte Suriye hep iyi ilişkiler ile İsrail’den Golon Tepeleri’ni geri alabileceğini düşünür, fakat bir türlü amacına ulaşamaz. 2000 yılındaki Camp 1806 David görüşmelerinde her ne kadar görüşmelere sıcak başlansa da görüşmelerin sonunda bir sonuç alınamaması ile ikinci İntifada olayı başlar (Armaoğlu,1984: 529, 785-809; Hale, 2000: 312; Ünal, 2002: 47-48). C. Türkiye’nin Arap-İsrail Savaşlarında Orta- Doğu Siyaseti Türkiye II. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa devletleri ve ABD’nin yanında yer alarak dış siyasetini bu ülkelere endeksli yürütmeye başlar. Bu nedenle 1948 yılında Türkiye Birleşmiş Milletler genel Kurulu’nda Filistin’in bağımsızlığını destekler, ama oy çoğunluğu ile taksim kararı alındığında, bu taksimi reddeden on üç ülkeden biri olur. 1949 yılında Türkiye’nin İsrail Devleti’ni siyasi olarak tanıması sonucu iki ülke arasında diplomatik ilişkiler kurulur. Türkiye’nin İsrail’i siyasi olarak tanıması Türkiye’nin Arap ve Müslüman ülkeleri ile ilişkilerini olumsuz şekilde etkiler. Türkiye 1950 yılında BM’in Cezayir’in bağımsızlığını görüştüğü toplantıda Cezayir’in Self-Determinasyon hakkını destekleyici bir tutum almaktan kaçınır. Bundan sonra 1956 yılında Mısır ile İngiltere arasında meydana gelen Süveyş krizi sırasında ve sonrasındaki yaklaşımı yine Avrupa devletlerinden yana olur. Türkiye bu çizgisini devam ettirerek 1957’deki Eisenhower Doktrini’ni destekler (Ayın Tarihi, 1948: 164; TBMMTD, 1949:4; Ayın Tarihi, 1956: 152; Hurewitz,1958:281-295; Kürkçüoğlu, 1972:102; Karpat,1975: 121; Armaoğlu,1984: 845-851; Armaoğlu, 1991: 251-252; Sander, 1998: 219-240; Kürkçüoğlu, 2002: 35; Öymen,2002:122). I. Dünya Savaşı sırasında Arapların Osmanlı Devleti’nin karşısında yer almaları, Hilafet Makamı’nın Cihat Fetvası’na itibar etmemeleri Türkiye Cumhuriyeti’ni oldukça düşündürür. Türkiye II. Cihan Harbi sonunda SSCB baskısı ve talepleri karşısında yalnız kalınca çareyi ABD’nin yanında yer almakta bulur. Birçok Arap ülkesi SSCB ekseninde yer aldığı için Türkiye kendisi gibi ABD politikasına yakın olan İsrail’i tanır, fakat desteklemez. Ayrıca İsrail içinde SSCB’den göç eden ve iç siyasette etkili bir nüfus da bulunmaktadır. Bu nedenle Türkiye dış siyasette hem ABD ve hem de SSCB kıskacındadır (Gönlübol,1996: 284; Altunışık,1999:182; Kürkçüoğlu, 2002: 36). Soğuk savaş döneminde diğer bölgeler gibi ABD ve SSCB arasında Orta Doğu da parsellenir. Türkiye ve İsrail ABD yanlısı iken Mısır, Suriye, Ürdün SSCB yanlısı bir dış siyaset izler. Türkiye yine de 1955 yılında Bandung’ta (Endonezya) yapılan Asya-Afrika Konferansı’nda Irak ile birlikte Ürdün ve Lübnan’ın da desteğiyle “bağlantısızlık” hareketine karşı çıkar. Türkiye 1955 Bağdat Paktı’nın yapılması ile İngiltere’nin kontrolünde olan Orta Doğu için bir savunma hattı oluşturur. Böylece Irak, Pakistan, İngiltere, İran ve Türkiye ABD’nin yanında SSCB’ye bir set kurar. Bu pakt Arapları üçe ayırır; ilk grupta İran, Irak ve Pakistan, ikinci grupta Mısır, Suriye, Suudi Arabistan ve Yemen, üçüncü grupta ise Ürdün ve Lübnan yer alır. Bu durum Türkiye’nin Arap ülkeleri ile arasını açarak önce Mısır, sonra da Suriye ile ilişkilerini gerginleştirir (Ayın Tarihi,1954: 44; Gönlübol- 1807 Ülman, 1972: 271-275; Armaoğlu, 1984: 491; Gönlübol, 1996: 534-537; Sander, 1998: 219-240; Bostancıoğlu, 1999: 334; Dursunoğlu, 2000: 37-38). Akdeniz’de bulunan Kıbrıs adasında Türk ve Rumlar yaşar, 1878 Osmanlı Rus Harbi’nden beri Ada’nın idaresi İngiltere’dedir. Ada denizcilik, ikmal, tersane yapımı, ticaret ve Akdeniz hâkimiyeti açısından Türkiye, Yunanistan ve İngiltere tarafından son derece önem arz eder. II. Dünya Savaşı sonrasında İngiltere’nin Orta Doğu’da hâkimiyet bölgelerinin kaybolmaya başlamasıyla Kıbrıs’ın önemi daha da artar. İngilizler 1948 yılında Filistin’den ve daha sonra Arap milliyetçiliğinden Mısır’dan da çekilmek zorunda kalır. Böylece İngiltere’nin elinde bölgeyi kontrol edebilecek tek üs olarak Kıbrıs kalır. 1954 yılında İngiltere Süveyş’ten çekilince karargâhını Kıbrıs’a taşır. Kıbrıs Adası’na İngiltere’nin ne derece önem verdiği 1 Haziran 1956 yılındaki Başbakanı Norwich’in şu sözleriyle daha açık belli olmaktadır: “İngiltere’nin Kıbrıs’taki çıkarları yalnızca NATO ile sınırlı değildir. Ülkemizin ve Batı Avrupa’nın endüstriyel yaşamı Orta Doğu’dan gelen petrole dayanmaktadır. Eğer bir gün petrol kaynaklarımız tehlikeye düşecek olursa bunları korumak zorunda kalacağız...” (TBMMTD, 1958: 822; Armaoğlu, 1984: 529, 785-809; Kafaoğlu, 1995: 160; Hale, 2000: 132-134; Kürkçügil, 2003: 69; Shaw-Shaw, 2000: 505-509; Ülger-Efegil, 2001: 1, 21; Manisalı, 2003: 32-35;). 1960’lı yıllarda Kıbrıs’ta çıkan olaylar neticesinde Türkiye BM’ye başvurduğunda, Batılı devletlerin desteğini alamaz. II. Dünya Savaş sonrasında koşulsuzca tek taraflı bir dış siyaset izleyen Türkiye Batı’dan ilgi görememesi ile hayal kırıklığına uğrar. Kıbrıs konusundaki anlaşmazlıklar ve görüşmelerde Arap ülkelerinin Türkiye’ye karşı oy kullanmaları sonucunda Türkiye Orta Doğu politikasının eksikliğini hissetmeye başlayarak bu alana yönelmeye başlar. Bundan sonra Türkiye dış siyasette denge politikasına yönelir. Artık Türkiye Arap ülkeleri ile daha sıcak siyasi ve ekonomik işbirliği içine doğru hareket edecektir (Armaoğlu, 1983: 123, 157-175; Buhle, 1996: 99; Steinbach, 1996: 230; Kürkçüoğlu, 2002: 37-38). BM ile birlikte Türkiye İsrail’in işgal ettiği topraklardan çıkması lehinde oy kullanması yoluyla, Filistin halkına Self-Determinasyon hakkı tanınması ve İsrail’e de devlet kurma hakkının verilmesini destekler. Türkiye’nin 1960 yıllarındaki bu dış politikasındaki değişmenin asıl nedenini uluslararası arenada Kıbrıs konusunda destek bulmayı amaçlamasıdır. 1965 yılında Cidde’de bir araya gelen 6. Müslüman Kongresi Kıbrıs konusunda Türk delegasyonunun kararını desteklemeyi kararlaştırmasıyla Birleşmiş Milletler görüşmelerinde; Afganistan, Irak, Libya, Suudi Arabistan tarafından sunulan ve Türkiye’nin onayladığı öneri reddedilir. Bu oylamada İran, Libya, Pakistan Türkiye’nin yanında yer alır. Özellikle 1967 Orta Doğu Savaşı’ndan sonra Türkiye’nin bu ülkelerle olan ilişkilerinde ve dış politikamızda olumlu bir sürece girilir. Artık buna göre Türkiye Orta Doğu ülkelerinin içişlerine karışmadan tarafsız bir denge politikası güden bir 1808 çizgide yer alır (Karaosmanoğlu, 1983; Armaoğlu, 1984: 845-851; Bağcı, 1992: 119-138; Steinbach, 1996: 257; Buhle, 1996: 227). Türkiye Batı ile ters düşmemek kaydıyla geçmişten gelen bağlar nedeniyle Arapların yanında yer almaya çalışır. Ama II. Dünya Savaşı sonunda Türkiye’nin içinde bulunduğu durum nedeniyle gerek SSCB ve gerekse ABD’nin istekleri doğrultusunda Batı’nın yanında yer almak zorunda kalır. Türkiye 1949 Arap ülkeleri ile İsrail arasında yapılan silah bırakma anlaşmasından sonra İsrail’i resmen tanır ve Telaviv’e maslahatgüzar gönderir. Türkiye maslahatgüzarlığını 1950 yılında elçilik düzeyine çıkarmasına karşın 1956 Kanal Savaşı sırasında İsrail Mısır’a saldırınca İsrail’i kınayarak elçisini geri çeker ve yerine tekrar maslahatgüzar gönderir. Türkiye 1967 yılındaki Arap-İsrail savaşında Arapları destekler, BM Güvenlik Konseyi’nin 242 sayılı kararınca İsrail’in Batı Şeria, Gazze Şeridi, Doğu Kudüs ve Golon Tepelerinden çekilmesini savunur (Ayın Tarihi, 1950: 158; Tibi, 1991: 118; Musevilerle 500 Yıl, 1992; Köni, 1995: 427; Can, 1993: 167-174; Öymen, 2002: 127). 1970’li yıllarda dünyada ASALA terör örgütü ile Ermeni Meselesi tekrar gündeme getirilerek Türkiye terör hadiselerine maruz kalınca oldukça zor durumda kalır. Bu dönemde Arap ülkelerinden de Ermenilere destek verilir. Türkiye ABD’deki Ermeni Lobisi’ne karşı Yahudi lobisineyönelir ve onlardan destek ister. Yahudi lobisi “…Bizimle ilişkilerinizi geliştirmek istiyorsanız, tamam bunu biz de istiyoruz; ama, biz de sizin İsrail ile ilişkilerinizi geliştirmenizi bekliyoruz…” der. Böylece Türkiye bu tarihten sonra İsrail ile ilişkilerini düzeltme sürecine girer (Gürbey, 1991: 209-224; Gönlübol, 1996: 284; Sönmezoğlu, 1998: 105-110; Kürkçüoğlu, 2002: 40). Türkiye Filistin Kurtuluş Örgütü’nü 1964’te kurulduktan on bir yıl sonra tanıyarak Kahire büyükelçisini FKÖ nezdinde akredite eder. 1969 yılındaki Rabat Bildirgesi’nde Türkiye İslam Konferansı’na dâhil olmasıyla birlikte İsrail’e karşı çıkması istenince bunu reddeder. Türkiye 1979 yılında Türkiye’de Filistin Kurtuluş Teşkilatı’nın temsilciliğinin açılmasına izin verilir. 1980 yılında İsrail Kudüs’ü ilhak edince Türk Hükûmeti bunu protesto ederek Telaviv elçiliğindeki maslahatgüzarlık düzeyini daha aşağı çeker ve İsrail’in Kudüs’ü başkent yapmasına karşın elçiliğini Telaviv’de tutarak Kudüs’teki başkonsolosluğunu da Telaviv’e getirir (Gönlübol,1996 : 534-537; Sander,1998 : 219-240). Suriye ve Irak SSCB’ye güvenerek 1980’li yıllardan sonra PKK’ya destek verir. Beyrut’ta PKK kampı kurulur ve yıllarca örgüt buradan yönetilir. Suriye devamlı Türkiye’ye karşı Yunanistan ve Bulgaristan kozunu kullanır ve buradaki Türk azınlık zor durumda kalır. Hatta Suriye Yunanistan’a ülkesinde bir üs dahi verir. Suriye, Türkiye ile Yunanistan arasında kıta sahanlığı ve Kıbrıs konularında çıkan anlaşmazlıklarda devamlı onların yanında yer alır. Böylece Yunanistan ve Bulgaristan Türkiye’ye Arap kozunu oynarken Suriye de Yunanistan ve 1809 Bulgaristan kozunu oynar. Türkiye bu nedenle bu dönemde İsrail ile ilişkilerini geliştirir. Daha sonraki dönemde Suriye ve Irak’la Türkiye arasında su meselesi ortaya çıkar ve uzunca süre devam eder (Tartanoğlu, 1990: 157; Sezgin, 1996: 141; Okçu, 1993: 25-70; Lawson, 1995: 23; Kürkçüoğlu, 2002: 41). 1990’lı yıllarda SSCB’nin dağılma sürecine girmesi ve soğuk savaş döneminin sona ermesi ile Suriye SSCB desteğini kaybeder. Suriye dış siyasette yalnız kalınca sıkışır ve PKK terör örgütünü ülkesi dışına çıkartarak desteğini keser. Suriye su meselesini de eskisi gibi gündeme getirmeyerek Türkiye ile dostluk kurmaya ve Türkiye’ye yanaşmaya başlar (Şalvarcı, 2003: 47,151,311; Köni, 1996: 127; Kocaoğlu, 1995: 81-105). D. Arap-İsrail Savaşlarının Müslüman Ülkeler Arasındaki Ekonomik Birlikteliğe Etkisi İslam ülkelerinin bir araya gelerek beraberlik oluşturmaları Kudüs’teki El Aksa Camii’nin 1969 yılında Yahudilerce yakılması sonucu başlar ve hemen Suudi Arabistan Kralı Faysal İbn-i Abdülaziz’in öncülüğünde Fas Kralı II. Hasan’ın davetiyle Arap ülkelerinin içeren Rabat’ta bir konferans yapılır. Konferansın sonunda “Rabat Deklarasyonu” ortaya çıkarak yayınlanır. Konferans sonunda merkezi Cidde’de olmak üzere “İslam Konferansı Teşkilatı” kurulur (Karaosmanoğlu, 1983: 78; Sander,1998: 219-240). Artık Türkiye Pakistan, Irak, Mısır, Afganistan, Bangladeş, Cezayir ile ticari anlaşmalar, İran, Libya, Pakistan, Irak ile ekonomik işbirliği ve ticaret anlaşmaları, Libya ile ticari ortaklık anlaşmaları, Suudi Arabistan ve Kuveyt’le de mali ve kredi anlaşmaları imzalanarak yürürlüğe konur. Daha sonra İslam devletleri arasında çeşitli işbirliği ve ekonomik oluşumlar meydana gelir; Türkiye, İran, Türk Cumhuriyetleri, Afganistan’ın içinde yer aldığı Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EKİT-ECO), Petrol zengini Körfez Ülkelerinin Teşkilatı (G.C.C.), Mağrip Arap Birliği (Moritanya, Fas, Cezayir, Tunus, Libya),Arap İşbirliği Konseyi (Mısır, Ürdün, Yemen, Irak) gibi (Dışişleri Bakanlığı Belleteni, 1969: 45; Kürkçüoğlu,1972: 161; AKBANK, 1980: 395-403; Shaw-Shaw,2000: 505-509). Arap ülkeleri ile girişilen bu sıcak ilişkileri sonunda 1973’te Cidde’de “İslam Kalkınma Bankası” açılma kararı alınır ve Türkiye’nin de 1974 yılında ortak olduğu bu banka 1975’te açılır; 1985’te Türkiye Başbakanı Turgut Özal’ın bu bankaya 160 milyon dolar daha sermaye ilave etmesi sonucunda Türkiye’nin ortaklık derecesi beşinci sıraya yükseltilir. 1974 yılındaki Türkiye’nin “Kıbrıs Barış Harekâtı” sırasında İslam Kalkınma Bankası üye devletleri Türkiye’yi destekler. Bu olumlu gelişmeler sonunda 1977 yılında Türk-Libya ticaret ortaklığı olarak kurulan Arap-Türk Bankası’na Kuveyt de iştirak eder (TBMMTD, 1970: 481; TBMMTD, 1971: 399-400; Cem, 1977: 282; İhsanoğlu, 1995, 388; AKBANK, 1980: 401; Gönlübol,1996: 518). 1810 İslam Kalkınma Topluluğu Toplantısı 1980’de Ürdün ve yine Eylül’de Fas’ın Fez şehrinde yapılması ve İsrail’le mücadele kararı alınması sonucunda Türkiye de Telaviv’deki Maslahatgüzarını geri çekerek daha düşük düzeyde diplomatik ilişkiye girer. 1980 yılında Irak-İran savaşının çıkması ve daha sonra sırasıyla yapılan IRCICA, SESRTCIK ve İSEDAK toplantıları yapılır. Bu toplantılar sonuncunda 16 Aralık 1983 tarihli kararname ile Bank of Bahrain and Kuwait B.C.S., Habib Bank (Pakistan), Bank Mellat (İran), The Saudi American Bank, Dar al Maal al-İslami (Faisel Finans Grubu), Albaraka ve KuwaitiTurkish Evkaf Bank gibi finans grupları Türkiye’de çalışmaya başlarlar, buna karşı Türk İnşaat şirketleri ve işçileri Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde (Libya, İran, Irak, Suudi Arabistan, Ürdün, Tunus, Kuveyt, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri’nde çalışırlar (Karaonmanoğlu, 1983: 164; Armaoğlu,1984:.845; Dursun, 1995: 413; Altunışık,1999: 185-186; Ünal, 2002: 41-42). 1970’li yıllarda Türkiye’nin ticari ilişkileri daha çok Avrupa ülkeleri ve Amerika ile yapılmaktadır. Türkiye’nin ticari ilişkileri içinde Avrupa ülkelerinin payı hemen hemen % 50 iken, Arap ülkeleriyle ticari ilişkilerinin oranı ise ancak % 9-18 arasında ve yıldan yıla bir dalgalanma gösterebilmektedir. Türkiye’nin Orta Doğu ülkeleriyle iyi ilişkilere girme sürecinden sonra bu oran hızla değişme gösterir 1980-1985 arasında Avrupa ile olan ticari ilişkilerinin oranı % 45’ten % 30’a düşme gösterirken İslam ülkeleri ile olan ticari ilişkilerinin oranı ise % 18’den % 46’ya doğru yükselir. Daha sonraki süreçte Türkiye’nin İslam ülkeleri ile olan ticaret oranı 1985-1990 arasında % 23,5 ihracat ve % 18,3 ithalat olmak üzere toplam % 50’ye yaklaşır. Türkiye’nin hızlı biçimde İslam ülkeleri ile ticari ilişkilerini geliştirmesi Avrupa ülkelerini Pazar kaybımdan dolayı oldukça endişelendirir (Karaomanoğlu, 1983: 174; Gürbey,1991: 210; AKBANK,1980: 402; ShawShaw,2000: 505-509; Gönlübol, 1996: 607). 1990 yılında patlak veren Körfez Krizi ve 1991 yılındaki Körfez Savaşı’yla birlikte Türkiye’nin bölge ülkeleriyle olan ekonomik ilişkileri bozulma sürecine girer. Türkiye bir defa Batı’nın yanında yer alması sonucu ve ambargo neticesinde ihracatı asgari düzeye düşer (12,6 milyar dolardan 2 milyar dolara düşer.), petrol boru hattı kapatılır, sınır kapılarının kapatılmasıyla nakliye biter, turizm sekteye uğrar ve toplam zarar 20 milyar dolara çıkar. Ayrıca Türkiye’ye sınır kapılarından akın eden mülteciler bütçeye artı yük getirir, Kuzey Irak’ta konuşlandırılan Çekiç Güç sayesinde bölgede oluşan otorite boşluğu PKK terör örgütünü kuvvetlendirir ve Türkiye’nin savunma harcamalarını birkaç kat daha artar. Bu tür savunma harcamaları yukarıda ki Türkiye’nin kaybını gösteren meblağa dâhil değildir. Kısaca basitçe yapılan bir hamle ile Türkiye’nin ekonomik dengeleri bozulur, dış borç artar, ülkede iç siyaset karışır ve Türkiye’nin hem dış siyaseti, hem de 1811 ekonomisi zayıflar. Bu süreçte Türkiye Dünya Bankası ve IMF’ye borçlanması giderek artar (Şen, 1990: 241; Öztürk, 1999; Özdağ-Laçiner-Erkun, 2003: 232). SONUÇ Türkiye’nin 1960’lı yıllara gelinip de Kıbrıs meselesi ortaya çıkıncaya kadar belirgin bir Orta Doğu politikasına sahip değildir. Cumhuriyetten hemen sonra veya Millî Mücadele sırasında yapılan anlaşmalar hep Türkiye’nin sınırlarını belirleyebilmek içindir. Bu durum II. Dünya Savaşı sonuna kadar devam eder. Bölgede İsrail Devleti’nin kurulması ve Türkiye’nin İsrail devletini tanıması sonucu Arap ülkeleri ile arasında soğukluk yaşanmaya başlar. Ne zaman ki Kıbrıs’ta baş gösteren olaylar sonrasında Birleşmiş Milletlerde Türkiye yalnız kalınca, artık Türkiye’nin Orta Doğu’da belirli bir dış politika güdülme ihtiyacı belirir. 1960 sonrası Türkiye bir denge politikası içerinse girer. II. Dünya Savaşı sonrasında ülkenin dış politika ve ekonomik politikada ABD güdümlü bir strateji izler, fakat Kıbrıs konusunda yalnız kalınca hem Orta Doğu’da Araplara yaklaşır, hem de 1963 yılında AET’ye başvurur. 1970’li yıllardan sonra İslam Birliği’ne sıcak bakılmaya başlanır ve Rabat Kongresi’ne katılınır. İslam Devletleri ile Türkiye yeni bir döneme girer. Bu dönemde Türkiye Araplarla İsrail arasında bir denge politikası izlemeye çalışır. 1976-1990 yılları arasında İslam ülkeleriyle Türkiye arasında ticari boyutta çok ciddi atılımlar gerçekleşir. 1990 yılında patlak veren Körfez Krizi-Savaşı’nda Türkiye Batı yanlısı politika izlediği için İslam ülkelerinden belirli ölçüde uzaklaşır. Özellikle terör konusunda PKK’ya yapılan yardımlar, Suriye’nin Yunanistan’la işbirliğine girişmesi, PKK’ya yataklık yapması; İran’ın hem Ermenileri desteklemesi, hem de PKK, Hizbullah gibi terör örgütlerine yardımcı olması; Irak’ın su nedeniyle Suriye ile birlikte Türkiye’yi sıkıştırması oldukça gerilimli günlere neden olur. Türkiye yapılan tüm Arap-İsrail savaşlarında içten içe Arapları desteklemesine karşın görünürde denge politikası gütmek zorunda kalır, zira İsrail’in arkasında ABD ve Batı ülkeleri vardır. Türkiye Suriye ve PKK’ye karşı İsrail ile birçok konuda iş birliği yaparak ortak tatbikatlar icra etmesi ve SSCB’nin parçalanma sürecinde Suriye’nin yalnız kalması ve ABD’nin Orta Doğu’ya çöreklenmesi ile Suriye Türkiye ile dostane ilişkilere girmek zorunda kalır. Filistin konusu da uzun yıllar sonra belirli bir çizgide devam etmekte ve hala çözüm beklemektedir. Orta Doğu ülkeleri bir an önce barışa, sükûnete, istikrara kavuşmalı ve kendi aralarında her türlü işbirliğini geliştirmelidir. KAYNAKÇA AKBANK, (1980), Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi (1923-1978), İstanbul. 1812 Armaoğlu, Fahir, (1984), 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara. ------, (1994), Filistin Meselesi ve Arap İsrail Savaşları,1948-1988,T. İş Bankası Yay. Ankara. ------, (1983), Kıbrıs Meselesi, 1954-1959, Ankara, AÜSBF Yayınları, Ankara. -------, (1991), Belgelerle Türk Amerikan İlişkileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Altunışık, Meliha Benli, (1999), Türkiye ve Ortadoğu-Tarih, Kimlik, Güvenlik, Boyut Yayın Grubu, İst. Ayın Tarihi, (1948), No: 181, Aralık. Ayın Tarihi, (1950), No: 203, Ekim. Ayın Tarihi, (1954), No: 251, Ekim. Ayın Tarihi, (1954), No: 252, Kasım. Ayın Tarihi, (1956), No: 273, Ağustos. Bağcı, Hüseyin, (1992), “Zypernpolitik der Menderes Regierung von 19501960. Ein Wendepunkt in der türkischen Aussenpolitik”, In Orient,33/1, Bostancıoğlu, Burcu, (1999), Türkiye-ABD İlişkilerinin Politikası, İmge Kitab. Yay. Ankara. Buhle, Matthes, (1996), “Türkei, Politik und Zeitgeschichte”, Band 2 Leske + Budrich, Opladen. Can, Mehmet, (1993), Ortadoğu’da Amerikan Politikası, Bayrak Yayınları, İstanbul. Cem, İsmail, (1977), Tarih Açısından 12 Mart, Nedenleri, Yapısı, Sonuçları, Cem Yayınları, İstanbul. Dışişleri Bakanlığı Belleteni, (1969), No: 60, Eylül. Duman, Sabit, (1995), “Filistin’de İngiliz Yönetimi”, Prof. Dr. Abdurrahman Çaycı’ya Armağan, H.Ü.A.İ.ve İ.Tarihi Enst., Ankara. Dursun, Davut, (1995), “Türkiye İslam Dünyasının Neresinde?”, “Türk Dış Politikası”, Yeni Türkiye 3, S. 3. Dursunoglu, Alptekin, (2000), Stratejik İttifak, Türkiye-İsrail İlişkilerinin Öyküsü, Anka Yay., İstanbul. GönlüboL, Mehmet, (1996), Olaylarla Türk-Dış Politikası 1919-1995, Siyasal Kitabevi, 9.Baskı,Ankara. 1813 Gönlübol, Mehmet-Ülman, Halûk, (1977), Olaylarla Türk Dış Politikası, Cilt: I (1919-1973), Cilt II (1973-1983), AÜSBF Yayınları, Ankara. Günaltay, M. Şemseddin, (1947), Yakın Şark-III, Suriye ve Filistin, TTK, Ankara. Gürbey, Gülistan, (1991), “Die Türkei und der Nahe Osten. Die politischeInteressenkonstellation der Türkei im Golfkrieg”, In: Südosteuropa Mitteilungen, München, 31, 3. Hale, William, (2000), Türk Dış Politikası 1774-2000, Çev.: Petek Demir, Mozaik Yay., İstanbul. Hurewitz, J. C., (1958), “Diplomacy in the Near and Middle East”, A Documantary. Record: 1914-1956, Vol. II, Van Nostrand Company, New York. İhsanoğlu, Ekmeleddin, (1995), “Türkiye ve İslam Konferansı Teşkilatı”, “Türk Dış Politikası”, Yeni Türkiye 3, S. 3. Kafaoğlu, Arslan Başer, (1995), “Kıbrıs”, “Türk Dış Politikası”, Yeni Türkiye 3, S. 3. Karaosmanoglu, Ali L., (1991), “Die Türkei die europäische Sicherheit und der Wandel der internationalen Beziehungen”, In: Europa Archiv Folge 46/5, Bonn. Karpat, Kemal H., (1975), “Turkey´s Foreign Policy in Transition, 19501974”, Leiden, Br Illustrations. Kocaoğlu, Mehmet, (1995), “Suriye ve PKK”,Avrasya Dosyası,C.2,S.3,Ankara. Köni, Hasan, (1995), “Yeni Uluslararası Düzende Türk-ABD İlişkileri”, “Türk Dış Politikası”, Yeni Türkiye 3, S. 3. ------, (1996), “Körfez Savaşı Sonrasında Türkiye”, Avrasya Dosyası, C. 3, S. 1, Ankara 1996. Kürkçügil, Masis, (2003), Kıbrıs, Dün ve Bugün, İthaki Yay., İstanbul. Kürkçüoğlu, Ömer, (1982), Osmanlı Devleti’ne Karşı Arap Bağımsızlık Hareketi 1908-1918, Ankara SBF Yayını. -----, (1978), Türk -İngiliz İlişkileri 1920-1950, Ankara SBF Yayını. -----, (2002), “Türk dış politikasının ana ekseninde tarih, coğrafya ve konjonktür iç içe olmak zorundadır!”, Türkiye Günlüğü, S. 68. -----, (1972), “Türkiye’nin Arap Orta Doğusuna Karşı Politikası, 1945-1970”, SBF Dergisi, C. 27. S. 2. 1972, Ankara. 1814 Landau, Jacop, (1995), “İsrail’deki Arap Azınlık”, Avrasya Dosyası, C.2,S.1,Çev.: Cahide Ekiz. Lawson, Freed H., (1995), “İçte Kabuk Değiştiren Suriye”, Avrasya Dosyası, C. 2, S. 3, Ankara. Manisalı, Erol, (2003), Avrupa Kıskacında Kıbrıs, Derin Yayınları 29, İstanbul. Mcghee, George, (1992), ABD-Türkiye-NATO-Ortadoğu, Bilgi Yayınevi, İstanbul. Musevilerle 500 Yıl, (1992), Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara. Okçu, Metin, (1993), “Türkiye ve Komşuları-Irak ve Suriye”, Savunma ve Havacılık, 1993. Öymen, Onur, (2002), Silahsız Savaş – Bir Mücadele Sanatı Olarak Diplomasi, Remzi Kitab. İst. Özdağ, Ümit-Laciner, Sedat-Erkun, Serhat, (2003), Irak Krizi 2002-2003, Orta Doğu Araştırma Dizisi, Avrasya Stratejik Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara. Özel, Soli, (2002), “105 Yıllık Mesele”, Türkiye Günlüğü, S. 68. Öztürk, Osman Metin, (1999), Irak Yapısı ve Komşuları ile İlişkileri, KÖK, Araştırmalar C. I, S. I, Ankara. Sander, Oral, (1998), Siyasi Tarih, 1918-1994, 7. Baskı, İmge Yay. Ankara. ------, (1998), Türkiye’nin Dış Politikası, 2. Baskı. Ankara. Sever, Aysegül, (1997), Soğuk Savaş Kuşatmasında Türkiye, Batı ve Orta Doğu, 1945-1958, Boyut Yayın Grubu, İstanbul. Sezgin, Ferruh, (1996), “Kürt Devletinin Hamisi: Çekiç Güç”, Avrasya Dosyası, C. 3, S. 1, Ankara. Şalvarcı, Yakup, (2003), Pax Aqualis, Türkiye-Suriye-İsrail İlişkileri, Su Sorunu ve Orta Doğu, Zaman Kitabevi, İstanbul. Shaw, Stanford J.-Shaw, E. Kural, (2000), Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, II.Cilt, e Yay., İst. Soysal, İsmail, (1995), “Ortadoğu”, “Türk Dış Politikası”, Yeni Türkiye 3, S. 3. Sönmezoğlu, Faruk, (1998), “Türk Dış Politikasının Analizi”, Derleyen: Hüseyin Bağcı, Demokrat Partinin Ortadogu Politikasi, Der Yayınları, İstanbul. 1815 Steinbach, Udo, (1996), “Die Türkei im 20. Jahrhundert, Schwieriger Partner Europas”, Bergisch Gladbach, Verlag: Lübbe, Gladbach. Şen, Faruk, (1990), “Die Türkei zwischen Golfkrise und potentiellem EGBeitritt. Entwicklungsperspektiven für die neunziger Jahre”, In: Zentrum für Türkei Studien, 3/2. Tartanoğlu, Ali, (1990), Irak,Saddam,Körfez, Ankara. TBMMTD, (1949), 8. Dönem, 21. Cilt. TBMMTD, (1958), 11. Dönem, 4/2.Cilt. TBMMTD, (1970), 3. Dönem, 3. Cilt I. Toplatı. TBMMTD, (1971), 3. Dönem,12.Cilt II.Toplantı. Tibi, Bassam (1991), Konfliktregion Naher Osten, Regionale Eigendynamik und Großmachtinteressen, München. Ülger, İrfan Kaya-EFEGİL, Ertan, (2001), Avrupa Birliği Kıskacında Kıbrıs Meslesi (Bugünü ve Yarını), Ankara, s. 1. Ünal, Hasan, (2002), “Türkiye ve Orta Doğu: Filistin’den Irak Senaryolarına Türkiye Orta Doğu Sorunları”, Türkiye Günlüğü, S. 68. 1816 1817 TÜRK MEDENİYETİNDE “İNSAN” VE “İNSAN HAKLARI” KAVRAMI KAZMAZ, Süleyman TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Türk medeniyeti Orta Asya’da kurulmuş ve akınlarla yeryüzüne yayılmıştır. Tabiatla mücadele ve müspet ilim Türk medeniyetinin temel kavramlarıdır. 9 bin yıllık Türk tarihi, Türk medeniyeti bu kavramlar üzerinde kurulmuştur. Türk medeniyetinde madencilikle başlayan üretim hayatı Altay-Demirdağı efsanelerinde anlatılır. Ahilik, 13. ve 14. yüzyıllarda Asya’dan Anadolu’ya göç eden Türkler tarafından, canlı gücüne dayanan üretim hayatını gerçekleştiren esnaf ve sanatkâr kuruluşudur. Ahilik’te doğruluk, insan sevgisi, insana yönelik hizmet, sağlam mal üretme esastır. Ahilik’te yer alan insan sevgisi ve insan hakları Türk medeniyetinin temel niteliğidir. Türk egemenliği insan sevgisi ve insan hakları üzerine kurulan bir medeniyet eseri olarak adil bir devlet yönetimi oluşturmuştur. Birçok milletler ve devletler kendi istekleriyle Türk devletinin egemenliği altına girmiştir. Türk medeniyetinde insan sevgisi ve insan hakları bencil bir nitelikte değildir; bütün insanlara ve insanlığa yöneliktir. Yunus Emre “Sevelim, sevilelim.” der. Mevlâna bütün insanları dergâhına çağırır. Fatih İstanbul’u fethettiği zaman Hristiyanlara din ve mezhep özgürlüğü tanımıştır. Atatürk Çanakkale’de savaştığı düşman askerleri için “Onlar bizim evlâtlarımız olmuştur.” demiştir. Türk medeniyeti insan sevgisi ve insan hakları bakımından örnek bir medeniyettir. Anahtar Kelimeler: Tabiatla mücadele, müspet ilim, Ahilik, sevgi, insan hakları. ABSTRACT Concept of Human and Human Rights in Turkish Civilization Turkish civilization was established in the Central Asia and expanded all over the World via raids and migration. Struggle against nature and the exact (positive) sciences are the basic concepts of Turkish Civilization. Turkish history of nine thousand years, and Turkish Civilization have been built on these concepts. Production life starting with mining in Turkish Civilization has been narrated in legends of Altay-Demirdağı. Institution of an Akhi is a craftsmen and artisans’ 1818 guild which has accomplished production life based on living power by Turks emirgated from Asia to Anatolia in 13th and 14th centuries. Fidelity, fraternity, love of human, service oriented towards human, production of durable and perfect goods are the main principles of the institution of Akhi. Love of human and human rights included in the practice of Akhi are the basic qualification of Turkish Civilization. Turkish sovereignty, being as a fundamental entity of civilization based on love of human and human rights has constitued a fair and just state administration. A lot of nations and states have accepted voluntarily to enter under the sovereignty of the Turkish State. Love of human and human rights are not of an egoist nature in the Turkish Civilization; it is oriented towards all human beings and humanity. Yunus Emre says: “Let us love, and be loved.” Mevlana calls all human beings under his dervish convent. Fatih, when conquered İstanbul, granted Christians the freedom of religious practice. Atatürk said for soldiers of enemy at Çanakkale: “They have become our sons.” Turkish Civilization is good example of civilization in terms of love of human and human rights. Key Words: Struggle against nature, positive sciences, Institution of Akhi, love, human rights. --Atatürk’ün, Türk tarihine getirdiği bir görüş vardır: Türklerin anayurdu Orta Asya’dır; Türk medeniyeti Orta Asya’da kurulmuş, oradan dünyaya yayılmıştır. Geçmiş dönemlerde Orta Asya’da bir iç deniz vardı; Türkler ilk medeniyeti bu denizin kıyılarında kurmuşlardı. Fakat zamanla bölgede tabiat şartlarının değişmesi sebebiyle oluşan sert rüzgârlar ve kum fırtınaları yüzünden iç deniz kurumuş, çevre yaşanmaz hâle gelmiştir.1 Bu yeni durum karşısında Türkler yılgınlık göstermemiş, varlıklarını sürdürme ve geliştirme azim ve iradesini yitirmemiş, tabiatla mücadeleye devam etmişlerdir. İnsan hayatında mücadele iki türlü olur: Yok edici mücadele, yaratıcı mücadele. Yok edici mücadelede kişi, karşısına çıkan güçlüğü, varlığı ortadan kaldırır. Yaratıcı mücadelede ise insan, karşılaştığı güçlükleri, engelleri, varlıkları aşarak daha iyi, daha güzel bir dünyaya ulaşır. Türk soyunun mücadelesi bu niteliği taşıyan yaratıcı bir mücadele olmuştur. Orta Asya’da tabiattaki değişiklik dolayısıyla Türk soyu, varlığını devam ettirmek ve geliştirmek üzere yeni dünyalara doğru yol almış, mücadele ruhu, mücadele gücü sayesinde akınlarla dünyaya yayılmış, 9 bin yıllık bir medeniyet Türk Tarihinin Ana Hatları, Methal Kısmı, MEB Yayını, Ankara 1931, s. 87. Tarih I, TTTC. MEB Yayını, İstanbul 1932, s. 380. 1 1819 yaratmıştır; Avrupa’da Batı Hun İmparatorluğu, Anadolu’da ebedî Türk yurdu kurulmuştur. Bütün dış saldırılar bu gelişmeyi durduramamış, Türk soyu daima başarılı olmuştur. Saldırıların ilk anlatımını Orhun kitabelerinde görmekteyiz. Orhun Kitabelerinde “Dört taraf düşman imiş.” denildikten sonra Türk Hakanları Bumin Kağan ve İstemi Kağan’ın ordu sevk ederek dört taraftaki milleti aldığı, tabi kıldığı anlatılmaktadır.2 Anadolu’nun ilk sakinleri olan Etiler, Orta Asya’dan Anadolu’ya göç eden Hata Türkleridir. Etiler, Anadolu’da Eti İmparatorluğu’nu, Eti medeniyetini kurmuşlardır. Etiler, Eti devleti MÖ 1200 tarihlerinde Batı’dan gelen muhaceret dalgalarının da etkilediği bunalım sonunda tarihe mal oldu. Böylece başlayan Anadolu-Avrupa mücadelesi tarih boyunca sürüp gitmiştir.3 Etilerle başlayan Avrupa-Anadolu mücadelesini Roma İmparatorluğu’nun Anadolu’ya yerleşmesi (MÖ 50 yıl) ve İskender’in Anadolu seferi izlemiştir. Makedonyalı İskender MÖ 334 tarihinde Çanakkale Boğazı’nı geçerek Anadolu seferine çıktı. Bu istilâ hareketi İskender’in ölümüyle sona erdi. Ardından Roma İmparatorluğu’nun uzantısı olan Bizans, Anadolu’yu istilâ etti. Bu hareket de 1071’de Alpaslan’ın Malazgirt zaferiyle sona erdi ve Anadolu ebedî Türk yurdu oldu. Fakat bu tarihten 25 yıl sonra 1096’da Anadolu Haçlı Seferleriyle karşılaştı. Haçlı Seferleri’nin görünürdeki sebebi bir menkıbeye dayanır. Tevrat’ta yer aldığı anlatılan menkıbeye göre Tanrı, İbrahim Peygamber’e Kudüs ve dolaylarını göstererek “Bu yeri sana ve senden çıkacak olanlara veriyorum.”4 demiştir. Bu menkıbe Mevut toprak-vadedilmiş toprak iddiasına yol açmıştır. Bu sebeple Hristiyanlar din adamlarının önderliğinde düzenledikleri Haçlı Seferleri, vaat edilen toprakları kurtarmak suretiyle Tevrat’taki menkıbeyi yerine getirmek amacına yöneliktir. Oysaki gerçek sebep bu değildir; gerçek sebep refaha ulaşmaktır. O dönemlerde Avrupa maddî darlık içindeydi. Asya’dan, Anadolu’dan gelenler bu ülkelerde insanların bolluk ve refah içinde yaşadıklarını söylüyorlardı. Dolayısıyla Anadolu’da, Yakın Doğu’da geniş kaynaklar vardı. Bu sayede Anadolu’da, Asya’da yaşayanlar üstün bir refah düzeyine ulaşmışlardı. Avrupa’da ise kaynak yetersizliği, kaynak kısırlığı yüzünden insanlar darlık çekiyordu. Bu yüzden maddî yokluktan kurtulmak ihtiyacında olan Avrupalı için Anadolu’dan, Asya’dan gelen refaha ilişkin haberler kurtuluş yolunun ortamını hazırlamıştı: Anadolu’ya, Asya’ya doğru yola çıkmak, kaynakları ele geçirmek ve refaha ulaşmak. Haçlı Seferlerinin gerçek sebebi budur; Anadolu’yu, Anadolu ve Asya kaynaklarını ele geçirmek. Böylece Haçlılar, görünürde dinî bir amaca varmak, Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, İstanbul 1994, s. 174. Tarih I, s. 126-137. 4 Süleyman Kazmaz, Biz ve Onlar, Ankara 2002, s. 399. 2 3 1820 gerçekte refaha ulaşmak için Anadolu kaynaklarına yönelmişlerdir. Bu suretle Batı’nın, Anadolu doğrultusunda Etiler zamanından beri başlattığı mücadeleyi Hristiyanlar dinî niteliğe büründürmüşlerdir; Avrupa-Hristiyan mücadelesi Haçlı Seferleri adıyla iki yüzyılı aşkın bir zaman boyunca devam etmiştir. Selçuklu Türkleri tarafından yürütülen bu mücadele Hristiyan Avrupa’nın yenilgisiyle sona ermiş, Haçlılar da geldikleri yere gitmişlerdir. Fakat bu kez mücadele Avrupa kıtasına geçmiştir. Selçuklu Türk Devleti’nden sonra Anadolu’da kurulan Osmanlı Devleti, Batı’dan, Avrupa’dan gelen işgal ve istilâ hareketlerini dikkate alarak Anadolu’nun Batı’ya karşı olan güvenliğini sağlamak amacıyla Rumeli’ye geçmiştir. Böylece Avrupa-Anadolu, dolayısıyla Haçlı mücadelesi Avrupa’ya intikal etmiştir. Birinci, İkinci Kosova ve Niğbolu’da Osmanlılarla Avrupalılar arasında cereyan savaşlar Haçlı Seferlerinin devamı olmuştur. Çünkü bu savaşlara Avrupalılar, dolayısıyla, Hristiyan dünyası katılmıştır. Osmanlı Devleti’yle Avrupa arasında cereyan eden bitmeyen savaşlar 9 Eylül 1922’ye kadar devam etti. Birinci Dünya Savaşı’nda Türk Ordusu’nun zaferler kazanmasına rağmen, müttefiklerinin silâh bırakması yüzünden Osmanlı Devleti’nin imzalamak zorunda kaldığı Mondoros Mütarekesi’nden yararlanan İngilizler, Fransızlar, İtalyanlar ve Yunanlılar Anadolu’yu istilâ ve işgal hareketine giriştiler. Batı’nın Anadolu’ya yönelik bu beşinci işgal ve istilâ hareketi de 9 Eylül 1922 tarihinde Türk Milleti’nin zaferiyle sona ermiş, istilâcılar, öncekiler gibi geldikleri yere gitmişlerdir. Avrupalılar, Hristiyanlar Anadolu’ya yönelik istilâ hareketleri için başka bir gerekçe ileri sürmektedir; Alpaslan’ın 1071 Malazgirt Zaferi’nin Bizanslılara karşı kazandığını ileri sürerek şöyle demektedirler: “Siz 1071’de Anadolu’ya geldiniz. Ondan önce Anadolu bizimdi; siz Anadolu’yu bizden aldınız.” Böylece Anadolu üzerinde hak iddiasında bulunmaktadırlar. Bu iddia bütünüyle tarihî gerçeklere aykırıdır ve haksız istilâ ve işgal hareketleri için ortaya konulmuş bir bahanedir. Gerçek şudur ki, Anadolu’nun ilk ve en eski sakinleri ve sahipleri Etilerdir; Eti Türkleridir. Anadolu’da yapılan kazılar, Anadolu’da Eti medeniyetine ilişkin olarak ortaya çıkan eserler, Eti Türklerinin MÖ 4000 yılında Anadolu’ya geldiklerini, Anadolu Eti İmparatorluğu’nu ve Eti medeniyetini kurduklarını göstermektedir.5 Bu tarihî gerçekler karşısında Batılıların, Hristiyanların Anadolu üzerinde hak iddia etmeleri, bütünüyle gerçek dışı bir nitelik taşımaktadır; Anadolu MÖ 4000 yıldan beri Eti Türklerinin, dolayısıyla Türklerin yurdudur; Anadolu’nun ilk ve en eski sakinleri Türklerdir; Eti Türkleridir; bu bakımdan Anadolu üzerinde kimse hak iddiasında bulunamaz. Dokuz bin yıllık tarihin akışı bize göstermektedir ki Türk insanı yapıcı Tarih I, s. 135. 5 1821 mücadele ruhu, yapıcı mücadele gücü sayesinde daima başarılı olmuştur. Bu başarı, tabiata karşı mücadele azim ve iradesinin, tabiat kaynaklarını insanın emrine ve hizmetine vermek, böylece insanı daha iyiye ve daha güzele ulaştırmak amacının sonucu olarak elde edilmiştir. Böylece iki temel düşünce karşımıza çıkmaktadır. Birincisi hür ve bağımsız yaşamak, insana hür ve bağımsız bir ömür sürmesi imkânını sağlamaktır. Çünkü Türk tarihinde, Türk medeniyetinde en çok önem verilen yaşama tarzı, ancak hürriyet ve bağımsızlık içinde gerçekleştirilebilir. Atatürk bu konuda şöyle der: “Hürriyet ve istiklâl benim karakterimdir. Ben milletimin ve büyük atalarımın en kıymetli mirasından olan istiklâl aşkı ile yaratılmış bir adamım. Çocukluğumdan bu güne kadar ailevî, hususî ve resmî hayatımın her safhasını tanıyanlarca bu aşkım bilinmektedir. Bence bir millette şerefin, haysiyetin, namusun ve insanlığın var olması ve devam etmesi, mutlak o milletin hürriyet ve istiklâline sahibolmasıyla kaimdir. Ben şahsen bu saydığım niteliklerin kendimde varlığını iddia edebilmek için milletimin de aynı niteliklerle donanmış olmasını şart ve esas bilirim.” Atatürk hürriyet konusunda şunları söyler: “…Hürriyet olmayan bir memlekette ölüm ve yokluk vardır. Her gelişmenin ve her kurtuluşun anası hürriyettir.”6 Onun içindir Atatürk İstiklâl mücadelesi için Samsun’dan Anadolu’ya doğru yol alırken “Ya istiklâl ya ölüm!” demiş, yabancı istilâ ve işgal hareketine karşı bu inançla mücadeleye başlamıştır. Atatürk’ün hayatı hürriyet ve bağımsızlık uğruna yapılan mücadeleyle geçmiştir. Böylece Atatürk’ün eseri, bir yönüyle Türk Milleti’nin mücadele hayatının bir devamı olmuştur. Türk Milleti’nin hayatında yer tutan ikinci önemli düşünce müspet ilim vasıtasıyla insana daha iyi, daha güzel bir dünya, daha üstün bir yaşantı sağlamaktır. Kuşkusuz bu düşünce insan sevgisinden, insanı sevmekten kaynaklanmaktadır. Bu sevgidir ki insanın daha ileri bir yaşantıya götürülmesi azim ve iradesini yaratmıştır. İnsan sevgisi olmasaydı, kuşkusuz kişiyi daha üstün bir düzeye ulaştırmak için yüzyılları kaplayan böylesine çetin bir mücadele göze alınmazdı; Türk soyunun mücadeleci bir güce varmasının ve bu gücü tarih boyunca devam ettirmesinin temeli insan sevgisidir. Yaşamak, insanın maddî varlığını, bedenini koruması ve sürdürmesiyle gerçekleştirilir. Bu da beslenme, giyinme, barınma ve savunma ihtiyaçlarının, bilgiyle tabiat kaynaklarından sağlanan madde ve vasıtalarla karşılanmasına bağlıdır. Bu madde ve vasıtalar, zaman boyunca, insan bilgisinin gelişmesiyle daha iyi ve daha üstün niteliklere ulaştırılır, insan bilgisi geliştikçe tabiat kaynakları daha iyi bir şekilde değerlendirilir, vasıtalar o nispette geliştirilir. Bu amaca yönelik çalışmalar sonunda varılan en üstün bilgi müspet ilimdir. Akla, gözlem ve deneye dayanan müspet ilim, insanın tabiat kanunlarından ve tabiat kaynaklarından en Doç. Dr. Mehmet Evsile, Atatürk’ün Söylev ve Demeçlerinin Konular İndeksi, Ankara 1999, s. 43, 55. 6 1822 geniş ölçüde yararlanmasını, üstün bir hayat düzeyine varmasını sağlamıştır. Bu nitelikleriyle müspet ilmin temel ilkelerini Türk dünyasında büyük düşünür Farabi ortaya koymuştur. Farabi (870-950), Felsefe’de, düşüncede aklı esas alır. Ona göre Felsefe konularını açıklamada aklın ışığına başvurulmalıdır; bu konuda tek kaynak akıldır. Mantığın temel ilkelerinden olan deney, kesin yargıya varmanın yoludur. İnsan için en yüksek erdem bilgidir. İnsan iyiyle kötüyü bilgi vasıtasıyla birbirinden ayırır. Böylece akıl, bilgi ve deneyi esas alan Farabi, müspet ilmin esaslarını getirmiş olmaktadır; insan, akıl ve bilgiyi esas almak suretiyle maddenin sınırlarını aşacak ve yükselecektir. Farabi, ortaya koyduğu düşüncelerle Batı’yı etkilemiştir. Orta Çağ’da Avrupa müspet ilmi Farabi’nin ve İbni Sina’nın eserlerinden öğrenmiştir. Böylece Batı, müspet ilme ulaşmış, müspet ilmi hayata aktararak büyük sanayi devrimini gerçekleştirmiştir.7 Farabi’nin ortaya koyduğu düşünce düzeni zaman boyunca Türk dünyasında yetişen düşünürler tarafından geliştirilmiştir. Bunların başında İbni Sina gelmektedir. İbni Sina (980-1037) akla dayanan ve duyular yoluyla kazanılan deney verilerini akıl ilkelerine göre değerlendiren bir Felsefe düzeni kurmuştur. Ona göre deney, bilginin işlenmemiş gerçek verilerini sağlayan en güvenli yoldur. Böylece İbni Sina akılla deneyi birleştirir. Bilginin gelişmesinde akıl, gözlem ve deney ayrılmaz bir bütündür. Her türlü bilgi aklın kurallarına uygun biçimlendirmeler sonunda ortaya çıkar. Duyular yoluyla elde edilen deney verileri çevremizi, tabiatı tanımamıza yarayan bilgilerin ham maddeleridir. Bu düşünceleriyle İbni Sina, Türk dünyasında akıl, gözlem ve deney yoluyla bilgi edinme, dolayısıyla müspet ilim akımının gelişmesini sağlamıştır. Doğu’nun, Batı’nın birçok ilim adamları İbni Sina’dan etkilenmiştir. Avrupalılar Farabi’nin, İbni Sina’nın kitaplarını okumak suretiyle ulaştıkları müspet ilmi uygulayarak büyük sanayi kurmuşlar, siyasi ve iktisadî bakımdan dünya egemenliğine yükselmişlerdir. Onun içindir ki, Batı medeniyeti denilen olay Türk medeniyetinin devamıdır. İbni Sina’nın aşk konusundaki düşünceleri, Türk tasavvufunun temel ilkelerini oluşturmuştur. Tasavvufta önemli olan aşktır. İbni Sina’ya göre aşk insanı sınırlı varlığından çıkararak sonsuzluğa yükseltir; aşkın gerçek kaynağı olan Tanrı’ya ulaştırır. Aşk, insan varlığının özü ve temelidir; yaratılmış olanı yaratana kavuşturma isteğidir. Bu düşünceleriyle İbni Sina Türk tasavvufunu ortaya koymuştur. Türk tasavvufunda “Devriye Felsefesi”, yaradılışı, insanın yükselişini, “Farabi”, Meydan Larus, c. 4, İstanbul 1971, s. 205. 7 1823 Tanrı’ya kavuşmasını açıklar. Bu düşünce düzeninde Tanrı “vücudu mutlak”, “mutlak varlık” olarak anılır. Tanrı, mutlak yoklukta yansımasını görmek için varlıkları yarattı. İlkin cemadatı-cansızları, ardından canlıları, sırasıyla nebatları, hayvanları ve insanı yarattı. En son yaratılan insan eşrefi mahlûkat-yüce yaratık olarak anılır. İnsan kaba ve yıkıcı davranışlardan kurtulmak amacıyla çaba harcar; yükselir, insanı kâmil-kâmil, olgun insan düzeyine ulaşır, sonunda Tanrı’ya kavuşur. Tasavvuf dilinde bu olaya vuslat; vuslatı sağlayan güce “ilâhî aşk”, “Tanrı aşkı” denir. İnsan Tanrı’dan geldiği, yüce yaratık olduğu, sonunda Tanrı’ya kavuştuğu için yaratıcı güce sahiptir. Bu bakımdan tasavvuf ve devriye felsefesi insanın yaratıcılığını dile getiren bir düşünce düzenidir. İbni Sina, Türk insanının mücadeleci ruhu, mücadeleci gücü yanında yaratıcı güce sahip olduğunu açıklamaktadır. Türk insanının tarihi boyunca kazandığı başarılar ve zaferler, ortaya koyduğu eserler yaratıcı gücün en canlı belgeleridir.8 Bu görüş Türk dünyasında devam ettirilmiştir. Müspet ilim, tabiat kaynaklarını insanın emrine ve hizmetine sunmak amacını güder, aynı zamanda insanın tabiat üzerinde egemen olmasını sağlar. Bu da üstünleştirmek açısından insana karşı duyulan ilgi ve sevginin anlatımıdır. Yusuf Has Hacib bu duyguyu başka türlü açıklar. Yusuf Has Hacib (11. yy.)9 Kutadgu Bilig adlı eserinde yeni bir dünya görüşü getirir. Yusuf Has Hacib şöyle der: “Bu dünya cefakârdır; sen ona ne kadar cefa edersen o kadar sana ramolur.” Ramolmak, boyun eğmek, itaat etmek, başkasının buyruğu altına girmek anlamına gelir. Böylece Yusuf Has Hacib insana dünyayı, dolayısıyla tabiatı egemenliği altına almayı tavsiye eder. (Kutadgu Bilig, s. 227). Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig’te akıl ve bilgi konuları üzerinde durmaktadır. İnsanın iki gücü vardır; akıl ve bilgi. Akıl Tanrı vergisidir. Bilgi, insanın sonradan akıl vasıtasıyla edindiği güç. Akıllı olmak Tanrı vergisidir. Tanrı insanı yarattı, severek yükseltti. Dünyaya egemen kılmak ve yüceltmek için pek çok fazilet ve akıl verdi; bilgili ve akıllı olan insandır. Bilgisiz insandan uzak durmalıdır. (S. 22, 31). Yusuf Has Hacib önceki eserlerden etkilendiği gibi, sonrakileri de etkilemiştir. Orhun kitabelerinde “ İnsanoğlu hep ölmek için türemiş.” düşüncesini şöyle tekrarlar: “Her doğan ölür; doğan ölür.” (S. 450, 452). Kutadgu Bilig’in kahramanlarından biri şöyle bir rüya gördüğünü anlatır: “Rüyamda bir merdiven gördüm. Onun elli basamağı vardı. Yüksek ve enliydi, karşıma dikilmişti. Bitimine kadar kaç basamak olduğunu saydım.ˮ (S. 432). Bu rüya Ahmet Haşim’in Merdiven başlıklı şiirini hatırlatmaktadır: Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden, Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak. “İbni Sina”, Meydan Larus, c. 6, İstanbul 1971, s. 167. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Çev.: Reşit Rahmeti Arat, Ankara 1991, s. 475. 8 9 1824 Ve bir zaman bakacaksın semaya ağlayarak. Eser sahipleri birbirlerini okumasa bile, insanlar, zaman ve mekân ayrılığına rağmen benzer düşünceler ortaya koyar. Yukarıda anlatılan iki örnek, aynı zamanda, böyle bir yorumu içermektedir. Gökbilim bilgini Uluğ Bey (1394-1449) Gökbilim ve Matematik alanında çalıştı.10 Yıldızların, ayın hareketlerini gösteren tabloyu düzenledi. Yaptığı Zayiçe11 kendinden sonra gelenlerin başvurduğu bir kaynak oldu. Zayiçe adlı eseri Batı dillerine çevrildi. Bu kitap 1667 yılında yapılan Paris Rasathanesi için ana kaynak olarak kullanıldı.12 Türk düşünce dünyasında müspet ilim akımını devam ettiren, bu alanda eserler veren düşünce adamlarından biri olan Kâtip Çelebi (1609-1659) akıl ve bilgi konusu üzerinde durmuştur. Akla dayanan bilimlerde akıl ve nazarı, gözlem ve deney yöntemini esas almış, bilime büyük ölçüde değer vermiştir. Milletlerin yükselmesi bilim sayesinde mümkündür. Bilim sahipleri rehberlik etmek suretiyle milletlere doğru yolu gösterir, toplumları mutluluğa ulaştırır. Bilim, kişilerin hayatında da son derece yararlıdır. Bilim, insanları kötülüklerden korur, uyanık bulundurur; bilim sayesinde insanlar birbirine yaklaşır, kinler, kiskânçlıklar ve vuruşmalar ortadan kalkar.13 Türk düşünce dünyasını, tarihin akışı içinde incelediğimiz zaman olumlu sonuçlara varmaktayız. Orta Asya’da kurulan Türk medeniyeti dünyaya yayılmış, Türkler birçok bağımsız devletler kurmuştur. Bu eser müspet ilim görüşü, mücadele ruhu ve mücadele gücüyle gerçekleştirilmiştir. Bütün bunlar Türk Milleti’nin, Türk insanının yükselmeye yönelik çalışmalarının eseri olduğu kadar Türk medeniyetinde insan sevgisinin, insanın üstün değer düzeyine yükseltilmesinin temel düşünce olduğunu göstermektedir; insanı sevmek ve onu yüceltmek gerekir. Bu yöneliş sayesinde Türk varlığı tarih boyunca gelişmiştir. Türk medeniyetinde, Türk edebiyatında, geniş deyimiyle, Türk kültür ve sanat hayatında insan sevgisi geniş ölçüde ele alınmış ve işlenmiştir. Yunus Emre şiirlerinde insan sevgisini dile getirmiştir: Sevelim, sevilelim. Kimseler garip olmasın, hasret oduna yanmasın, Hocam kimseler olmasın, şöyle garip bencileyin. “Uluğ Bey, Meydan Larus, c. 12, İstanbul 1973, s. 418. Zayiçe, yıldızların belli zamanlarda bulundukları yerleri gösteren cetvel. 12 Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransız Sefaretnamesi, Hazırlayan: Prof. Dr. Beynun Akyavaş, Ankara 1993, s. 51, 66. 13 Kâtip Çelebi, En Doğruyu Sevmek İçin Akıl Terazisi, Orhan Şaik Gökyay, İstanbul 1972, s. 190. 10 11 Kâtip Çelebi, Orhan Şaik Gökyay, Ankara 1982, s. 552. 1825 Yunus Emre’deki bu sevgi tasavvuf düşüncesinden gelmektedir. Tasavvuf Orta Çağ Türk dünyasında İbni Sina ve Ahmet Yesevi’nin (1166) kurduğu ve geliştirdiği düşünce tarzıdır. Tanrı kendine karşı duyduğu aşk sebebiyle kâinatı yaratmıştır. Bu yaratmanın son aşaması olan insan, Tanrı’ya varmak için birçok aşamalardan geçer; insan sevgisinden Tanrı aşkına yükselir. Bunun için yıkıcı yönelişlerden uzaklaşır; insanı korumak, sevmek ve yüceltmek suretiyle kâmil insan, olgun insan olur; tasavvuf terimiyle (ekmel)e ulaşır. Bu aşamaya vardıktan sonra Tanrı aşkına, ilâhî aşka, Tanrı’ya kavuşur. Onun içindir ki Türk tasavvuf edebiyatında işlenen temel konu, temel duygu aşk, sevgi duygusu, insanı sevmek, insanın maddî ve manevî varlığına karşı duyulan koruma, esirgeme yönelişidir; insan insanı sevdikçe, kişi kendini insan sevgisine, insan aşkına verdikçe olgunlaşır, ilâhî aşka, Tanrı’ya kavuşur. Bu bakımdandır ki Tanrı aşkı insan sevgisinin bir aşamasıdır. Onun için insanı sevmek ve değerlendirmek Türk medeniyetinde temel düşünce olmuştur. Ancak tarih boyunca bu gelişme Türk medeniyetinde gerçekleşmiştir; Asya’da, özellikle İslâm dünyasında böyle olmamıştır. İslâm dünyasındaki tasavvuf anlayışına göre, Tanrı’ya gidiş, Tanrı’ya kavuşma, geçici varlıklardan uzaklaşarak içine kapanmak, yaşanan dünyadan el, etek çekmek şeklinde açıklanmıştır. Böylece madde dünyasından, yaşanan dünyadan uzaklaşan insan geriliğe, refah ve imardan yoksun bir hayat sürmeye mahkûm edilmiştir. Buna karşılık Türk dünyasında bilgiyi değerlendiren müspet ilim görüşü, yapıcı ve yaratıcı mücadele ruhu sayesinde manevî değerlere bağlanarak maddî varlıktan, yaşanan dünyadan kopmadan ilerlemiş, gelişmiş, 9 bin yıllık bir medeniyet, 9 bin yıllık bir tarih yaratmış, hür ve bağımsız devletler, imparatorluklar kurmuş, imar ve refah yolunda sürekli ilerleme kaydetmiştir. Orhun kitabelerinde bu konuda şöyle denilmektedir. “…Türk Milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kültekin ile iki şad ile öle yite kazandım; çıplak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kıldım.”14 Yine aynı kitabelerde dört yana ordu sevk ettikleri, düşmanı yendikleri anlatılmak suretiyle mücadele ruhu belirtilmektedir (S. 20); bilgi, müspet ilim, yaratıcı mücadele ruhu sayesinde Türk dünyasında ilk çağlardan itibaren başlayan bir üretim hayatı vardır. Tarihimizde üretim hayatının ilk anlatımını masallarda bulmaktayız. Masallara göre Türkler Altaylarda, Demirdağı’nda madencilik yapmışlar, topraktan çıkardıkları maden cevherini eritmişlerdir. Ergenekon efsanesine göre Türkler körüklerle madeni eriterek dağdan çıkmışlardır. Bir “Demirdağ Efsanesi de Rize’de vardır. Orhun Abideleri, s. 25. 14 1826 Rize il merkezine 84 km uzaklıkta bulunan Cimil’deki dağın adı “Demirdağ. Osmanlı Devleti’nden önceki dönemlerde, MÖ 1500’lü yıllarda Demirdağı’ndan demir, altın ve gümüş madeni çıkarılırdı. Eritilen bu demir madeninden kazma ve sapan yapılırdı.15 Medeniyet tarihimizde önemli bir üretim kuruluşu vardır: Ahilik. Ahilik, 13. ve 14. yüzyıllarda Asya’dan gelen Türklerin Anadolu’da oluşturdukları esnaf ve sanatkâr kuruluşuydu. Bu kuruluş üretimden başka idarî ve siyasi yöne sahipti. Ahilik, halk yönetiminin temsilcisi olduktan başka illerin ve ülkenin güvenliğini koruyan askerî bir güç olarak devletin yanında yer almıştır. Fakat ahiliğin egemen niteliği canlı gücüne dayanan üretim düzenini gerçekleştiren bir esnaf ve sanatkâr kuruluşu olmasıydı. Bu niteliğiyle ahilik Anadolu’nun iktisadî gelişmesinde geniş ölçüde katkıda bulunmuştur.16 “Ahilik, “kardeşlik anlamına gelen Arapça kökenli bir sözdür. Ahilik, esnaf ve sanatkâr kuruluşu olarak iktisadî nitelik taşımakla birlikte sevgi, insan sevgisi düşüncesine dayanmaktadır. Bu düşünce şöyle anlatılır: “Din farkı düşünmeksizin bütün insanları seveceksin.” Renk, dil, din, meslek ve servete göre insanlar arasında ayırımcılık yapılamaz. Böylece insan sevgisi ve insan hakları ahilikte en güzel anlatımını bulmaktadır. Bu özellik Ahilik düzeninin ahlâk kurallarında da görülmektedir. Ahilik’te üretim insana yöneliktir, dolayısıyla insan içindir. Bu amaca varabilmek için ahilikte üretim hayatını düzenleyen kurallar vardır. Ahilik’te mertlik, yiğitlik, cömertlik, eli açıklık, alçak gönüllülük, nefse egemenlik, başkalarını kendinden üstün görme, kusurları hoş karşılama, doğruluk, başkalarını, herkesi sevmek, kötülük yönelişlerinin etkisinden kendini kurtarmak, iş başında doğruluk ve güven kurallarına uymak esastır. Bu sebeple yalancılar, hırsızlar, muhtekirler, zalimler, haram yiyenler teşkilâta alınmaz. Güçlü ve galip durumdayken affetmek, hiddetli zamanlarda yumuşak davranmak, düşmana iyilik etmek, kendisi muhtaç durumdayken başkalarına vermek ahiliğin esaslarındandır. İnsan maddî varlığın kulu hâline gelmemeli, maddî varlığı, manevî varlığın emrine ve hizmetine vermek suretiyle arada denge kurmalıdır. Para başkalarına muhtaç olmadan yaşamak, başkalarına yardım etmek için kazanılır; para amaç değil araçtır. Böylesine geniş ahlâkî ve insanî değerler üzerine kurulan ahilikte, üretim hayatında, amaca varmayı sağlayan kurallar düzeni uygulanır. Ahlâk sahibi olmayan iş adamı başarılı olamaz; olsa bile uzun zamanda başarısını sürdüremez. Ahlâkın olduğu yerde kardeşlik, eşitlik, özgürlük, sevgi, adalet, dirlik ve düzenlik vardır. Esnaf ve sanatkârlar arasında işbirliği, işbölümü, Süleyman Kazmaz, Rize-Çayeli Halk Kültürü Araştırmaları I, Ankara 1998, s. 134. Prof. Dr. Adnan Gülerman-Yrd. Doç. Dr. Sevda Taştekil, Ahilik Teşkilâtının Türk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerine Etkileri, Ankara 1993, s. 72. 15 16 1827 dayanışma olmalıdır. Üretilen mal imalâtçı kârı üzerinden satılmalıdır. Serbest rekabet, aşırı kazanç yerine sosyal yardım, dayanışma, sosyal adalet esas olmalıdır. Bütün ürünlerin alım satım fiyatları belirlenir. Ürünün satış fiyatı, emeğin değeri, adalet esaslarına uygun olmalıdır. Bunun için sürekli denetleme yapılır. Esnafın temiz ahlâklı ve yardımsever kişiler olmasına özen gösterilmelidir. İyi bir üretim düzeni kurulmalı, hammadde alımlarında kolaylık sağlanmalı, üretilen mallar aracı olmaksızın üreticiye ulaştırılmalıdır. Bütün çalışmalarda, kültür ve sanat çalışmalarında insana, insanlığa hizmet esas alınmalıdır. Alım-satım fiyatları serbest değildir; narh defterlerine kaydedilir. Alım-satımların belirlenen fiyatlar üzerinden yapılması denetlemelerle sağlanır. Üretimde hileye, aldatmaya meydan verilmemeli. Üretilen mal sağlam ve nitelikli olmalıdır. Bu sebeple ürünler denetlenir, uygun nitelikte olmayanların satışına izin verilmez. Halk kültüründe geçen “Pabucu dama atıldı” deyimi o dönemden kalmadır. Ahiliğin kurucusu olan Ahi Evran, esnafı denetlemeye önem verir, yapılan işlerin sağlamlığını, temizliğini denetlerdi. Ayakkabıcıları gezerken beğenmediği ayakkabıları dükkânın damına asardı. Ahilik’te yaygın ve etkin bir eğitim, özellikle meslekî eğitim düzeni vardı. Sanat hayatında yamak, çırak, kalfa ve usta aşamaları uygulanırdı. Her aşamada adaylara eğitim verilir, adaylara sanatı icra edebilmeleri için gerekli bilgi ve beceri kazandırılırdı. Bir aşamadan üst aşamaya geçebilmek için gerekli bilgi ve beceriye sahibolmak, bu konuda yapılacak imtihanı kazanmak şarttı. Örnek verelim. Çırak olabilmek için sözü yerinde söylemek, vefalı, cömert, güler yüzlü, tatlı dilli olmak, dedikodu yapmamak, kibirli olmamak gibi şartlar aranırdı. Dükkân açmak izne bağlıydı. Ahilik’te Orta Sandığı, Yardım Sandığı gibi kuruluşlar vardı. Evlenme, doğum, ölüm, hastalık, işsizlik hâllerinde yardım sağlanırdı; muhtaç durumda olan esnafa faizle para verilirdi. Esnafın yaptığı bağışlar; yamaklık, çıraklık, kalfalık aşamalarında bir üst aşamaya yükselenlerin verdikleri paralar, maddî güçleri ölçüsünde esnaftan haftada ya da ayda bir toplanan paralar sosyal yardım kuruluşlarının gelirlerini oluştururdu. Kuruluşları ve gelir ve giderlerini gösteren bütçeleri vardı. İnsanlar birbirini kollamalı, dış etken ve tehlikelere karşı çıkmalı, kendilerine sığınanlara, din ve ırk farkı gözetmeksizin, kapılarını açmalı, bencil olmamalı, acıma ve yardım duygularından uzak kalmamalı, doğruluktan ayrılmamalı, alçak gönüllü olmalı, kendini halka adamalı, insanları doğru yola yönlendirmelidir. Bütün bu nitelikler Ahiliğin, Türk medeniyetinden gelen insan, insan sevgisi ve insan hakları kavramlarını uygulayan bir kuruluş olduğunu göstermektedir. Türk medeniyetinde, Türk tarihinde insan sevgisi bencil nitelikte, sadece Türk milletine, Türk insanına yönelik değildir; bütün insanlığı, bütün insanları ve bütün milletleri kapsamaktadır. Bu konuda ilkin Atatürk’ü dinleyelim. 1828 Atatürk diyor ki: “…İnsan mensubu olduğu milletin varlığını ve saadetini düşündüğü kadar bütün dünya milletlerinin huzur ve refahını düşünmeli ve kendi milletinin saadetine ne kadar kıymet veriyorsa, bütün dünya milletlerinin saadetine hizmet etmeye elinden geldiği kadar çalışmalıdır. Bütün akıllı adamlar takdir ederler ki bu uğurda çalışmakla hiçbir şey kaybedilmez. Çünkü dünya milletlerinin saadetine çalışmak, diğer bir yoldan kendi huzur ve saadetini temine çalışmak demektir. Dünyada ve dünya milletleri arasında sükûn, açıklık ve iyi geçim olmazsa bir milletin kendi kendisi için ne yaparsa yapsın huzurdan mahrumdur.”17 Atatürk bu düşünceleri hayatı boyunca uygulamıştır. Bunun en dikkate değer örneğini İstiklâl Savaşı sırasında vermiştir. Tarih 31 Ağustos 1922. İstiklâl Savaşı’nın son aşaması olan Büyük Taarruz’da Yunan Ordusu yenilmiş ve İzmir’e doğru çekilmeye başlamıştır. Bu sırada Atatürk’ün şu sözleri dünya tarihinde ilk kez düşman hakkında söylenmiştir. “Sabahleyin dünkü savaş alanını gezen Mustafa Kemal, binlerce Yunan cesedini gördükten sonra (Bu manzara insanlığı utandırabilir. Fakat meşru müdafaamız için buna mecbur olduk. Türkler başka milletlerin vatanında böyle bir harekete girişmez.” dedi. Yerdeki bir Yunan bayrağını bir milletin istiklâl alâmetidir.) diyerek kaldırttı.18 Atatürk’ün insan sevgisi konusunda örnek nitelikte olan öteki sözlerini de nakletmek isteriz. İnsanlığın en büyük özlemi olan barışı, savaştan, kavgadan uzak bir hayatı en güzel şekilde Atatürk anlatmıştır: Yurtta sulh cihanda sulh!”. İstiklâl Savaşı’nda Anadolu’yu kurtardıktan sonra savaşa devam etmemiştir. 1919’dan 1922’ye kadar savaştığı Yunanlılarla bile savaştan sonra ilişkileri dostluk içinde sürdürmüş, Yunanlıların da dâhil olduğu Balkan Birliği’ni kurmuş, Balkan Antlaşmasını yapmıştır. Atatürk’ün, bütün milletlere karşı huzur ve saadet dilemeğe ilişkin görüşüyle Yurtta Sulh Cihanda Sulh İlkesi bütün Türk tarihinin, Türk medeniyetinin özeti niteliğindedir. Benzer düşünceler Türk kültürüne mal olan eserlerde dile getirilir. Türk tarihinde, güneşin doğduğu yerden battığı yere kadar dünyanın töreye göre Türk hükümdarı tarafından yönetilmesi şeklinde anlatılan cihan egemenliği düşüncesi vardır. Bu ülkü, Türk medeniyetine ilişkin eserlerde değişik şekilde anlatılır. Orhun kitabelerinde şöyle denir: “Şarkta gün doğusuna, cenupta gün ortasına, garpta gün batısına, şimalde gece ortasına doğru olan yerlerin içindeki milletler hep bana itaat eder.” (S. 22-23). “Dört taraftaki milleti hep tabi kıldım, düşmansız kıldım, hep bana itaat etti.” (S. 49). Yusuf Has Hacib dünya Atatürk’ün Söylev ve Demeçlerinin Konular İndeksi, s. 26. Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü IV, Ankara 1996, s. 613. 17 18 1829 egemenliğinin insanlığa hizmet amacına yönelik olduğunu söyler. Tarih boyunca yaşanan birçok olaylar Türk medeniyetinin, Türk egemenliğinin adil ve insan haklarına dayalı nitelik taşıdığını göstermektedir. Birçok milletlerin ve devletlerin kendi istekleriyle Türk egemenliği altına girmeleri bu özelliğin canlı delilleridir. Büyük Selçuklu Devleti kurulurken Bizans zulmü altında inleyen Yahudiler Türk topraklarına göç etmişlerdir. 1415’te İspanyol Yahudileri canlarını kurtarmak için Osmanlı Devleti’ne sığındılar. İspanya’dan sürülen Yahudiler Bursa’ya yerleştirildiler. Venedik zulmünden kaçan pek çok Rum Osmanlı ülkesine göç etti. Yıldırım Beyazit Mora ve Attika adalarını yerli halkın daveti üzerine fethetti. Kıbrıs’a çıkan Osmanlı Ordusu’na Rumlar kılavuzluk etti. Venedik Sarayı’ndaki Venedik bayrağını bir Rum indirdi, yerine Türk bayrağını çekti. Osmanlı Devleti Kıbrıs’ta toprağa bağlı köleliği kaldırdı, Hristiyanlara din ve mezhep özgürlüğü tanıdı. Lehler, bugünkü adıyla Polonyalılar, Osmanlı yönetimi için şöyle der: “Vistül’de Türk atları sulandıkça Lehler rahat eder.”19 Tunus ve Libya kendi istekleriyle Osmanlı Devleti’ne katıldı. Kuzey Afrika’daki Fas Sultanlığı, Portekiz ve İspanyol tehditleri karşısında, kendilerini güvenlik altına alabilmek için, Osmanlı Devleti’ne bağlı olduğunu ilân etti.20 Fatih Sultan Mehmet İstanbul’u fethettiği zaman bütün Hristiyanlara din ve mezhep özgürlüğü tanıdı. Dünya tarihinde ilk insan hakları beyannamesi budur. Mevlâna hiçbir ayırım yapmaksızın bütün insanlar dergâhına çağırır. Osmanlı Devleti’yle Yunanlılar arasında cereyan eden ve tarihimizde 1313 (1897) savaşı olarak anılan savaşta Tirnova’ya giren Türk Ordusu’nu Rumlar ve Yahudiler sevinçle karşılar. Bu anı Rizeli halk şairi şöyle anlatır: İstikbale çıktı ordaki Türkler, Birlikte Rumlar hem Yahudiler. “Buyurun, buyurun!” diye davet ettiler, Çok ettiler Yunanlılardan şekvayı. (Selanikli Âşık Mehmet) İnsan sevgisinin en güzel anlatımının örneğini Atatürk, vermiştir. Atatürk Çanakkale Savaşı’nda İngilizlerle ve İngiliz Ordusu’nda yer alan Avustralyalılarla ve Yeni Zelandalılarla savaştı. Savaştan sonra Çanakkale’de hayatlarını yitiren ve Türk topraklarına gömülen Avustralyalı ve Yeni Zelandalı askerler için “Onlar bizim evlâtlarımız olmuştur.” demiştir. Atatürk’ün savaştığı düşmanlar için bu deyimi kullanması Türk medeniyetindeki insan sevgisinin en güzel anlatımıdır. Atatürk, 10. Yıl Nutku’nda: “Yurdumuzu dünyanın en mamur ve en medenî Vistül, Polonya’da bir nehrin adı. Süleyman Kocabaş, Tarihte Adil Türk İdaresi, İstanbul 1994, s. 270. 19 20 1830 memleketleri seviyesine çıkaracağız. Milletimizi en geniş refah, vasıta ve kaynaklarına sahip kılacağız. Millî kültürümüzü muasır medeniyet seviyesinin üstüne çıkaracağız.” diyerek millet ve memleket, dolayısıyla, insan sevgisini dile getirmiştir. Çünkü hizmet kavramı aynı zamanda sevgi yönelişini kapsar. Yine 10. Yıl Nutku’nda yer alan şu cümle insanlığa hizmet, bütün insanlara karşı duyulan sevgi duygusunu dile getirmektedir: “Asla şüphem yoktur ki Türklüğün unutulmuş büyük medenî vasfı ve büyük medenî kabiliyeti, bundan sonraki inkişafıyla, atinin yüksek medeniyet ufkunda yeni bir güneş gibi doğacaktır.” Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig’de şöyle der: “Güneş doğar ve bu dünya aydınlanır; aydınlığını bütün halka eriştirir.” (s. 70) Atatürk, güneş benzetmesiyle Türk Milleti’nin yaratacağı medeniyetin bütün dünyaya hizmet edeceğini söylemekle insanlığa karşı duyduğu sevgiyi açıklamaktadır. Sonuç olarak belirtmek isterim ki, “insan sevgisi ve “insan hakları kavramı Türk medeniyetinin temelidir. 1831 I. DÜNYA SAVAŞI’NDA OSMANLI DEVLETİ’NİN AFGANİSTAN’A YÖNELİK GİRİŞİMLERİ KELEŞYILMAZ, Vahdet TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET I. Dünya Savaşı esnasında Afganistan jeopolitik, strateji ve uluslar arası ilişkiler açısından büyük bir önem taşıdığı için bu ülkenin dış siyaseti ve savaştaki tutumu ilgili dönemin koşullarından dolayı Türkiye için de çok mühimdi. Bundan dolayı, o dönemdeki ulaşım zorluklarına ve engellere rağmen Afganistan ile temas sağlamak ve birlikte hareket edilmesi için Afgan Emiri Habibullah’ı ikna etmek gerekliydi. Bunun için Afganistan’a yönelik girişimlerde bulunulmuştur. Gerek Rauf Bey Heyeti gerekse Ubeydullah Efendi Afganistan’a ulaşamamışlarsa da içinde Hindistanlı ihtilalcileri de barındıran bir Türk-Alman grubu Afganistan’a ulaşmayı başarmışlardır. Ancak Afganistan’ı birlikte harekete ikna etmek ve yapabilirlerse Hindistan’da İngilizlere karşı bir ihtilal çıkarmak isteyen bu heyet başarılı olamamıştır. Bu bildiride esasen arşiv belgeleri ışığında anılan girişimler ve bu çerçevedeki faaliyet ve beklentiler doğrultusunda konunun önemi sergilenmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Afganistan, Türkiye, Almanya, Hindistan, I. Dünya Savaşı. ABSTRACT During the World War I, Afghanistan was very significant both in terms of international relations and in geopolitical and strategic terms. Thus, Afghanistan’s foreign policy and stance on the war was also essential to Turkey due to the conditions of that period. For that reason, despite all obstacles and transportation difficulties, the Afghani Emir Habibullah needed to be persuaded in order to get in touch with Afghanistan and act together. Therefore, in order to achieve this mission various attempts were made regarding Afghanistan. Some of the people sent to this country, could not even reach Afghanistan. However, a TurkishGerman team also including several Indian revolutionists, achieved to reach Afghanistan. This delegation intending to persuade Afghanistan for a cooperative movement and even intending to bring out a revolution in India against the British was unsuccessful. This document tries to explain the attempts, indicated above in the light of the archive documents, and the significance in the issue within the framework of the activities and the expectations. Key Words: Afghanistan, Turkey, Germany, India, World War I. 1832 GİRİŞ I. Dünya Savaşı’nda Afganistan jeopolitik, stratejik ve uluslar arası ilişkiler açısından büyük bir önem taşıdığından bu ülkenin dış siyaseti ve savaştaki tutumu Türkiye için çok mühimdir. Bu nedenle o dönemdeki bütün ulaşım zorluklarına ve engellere rağmen Afganistan ile temas sağlamak ve birlikte hareket etmek için Afgan Emiri Habibullah’ın ikna edilmesi gereklidir. Bunun için mevcut dönemde Afganistan’a yönelik girişimlerde bulunulmaya karar verilir. Bunlardan ilki ve en önemlisi Afganistan’a bir Türk-Alman heyetinin gönderilmesidir. Bir Teşkilat-ı Mahsusa belgesine göre bu heyet ikiye ayrılacak; birinci heyet otomobille önce yola çıkarken ikincisi geleneksel vasıtalarla daha sonra hareket edip Almanya’dan gelmekte olan silah, mühimmat ve eşyayı da beraber götürecektir. Birinci heyet … Bey1, Binbaşı Ömer Fevzi, Yüzbaşı Tevfik, Mülazım Sadık, Mösyö Vassmus ve hademelerden oluşacaktı. Bu heyet, ikincisi gelene kadar İran sınırı yakınında istihbarat ile meşgul olacak, ikinci kafile geldiğinde ise orada temin edilecek kişiler ve araçlar ile İran güneyine dolanılarak Afganistan sınırına gidecektir. Daha sonra İran sınırında temin edilen kişiler ve vasıtalar ile Osmanlı-Alman subayları Belucistan’da bırakılacak, birinci heyet bunlardan ayrılarak Afgan Emiri nezdine hareket edecektir. Afganistan’a varacak olan birinci heyetin vazifesi; Türkiye ile birlikte hareket etmek için Afgan Emir’i ikna edip, ondan alınacak cevapla da harpteki genel hareketi planlamaktır. İkinci heyetin vazifesi ise Belucistan’da beraberlerinde bulunan silahlı müfreze ile çekirdek teşkil ederek gönüllü toplamak, Hindistan’ın Sind eyaleti hududuna karşı bir vaziyet almak ve birinci heyetin teşebbüslerinin neticesine göre hareket ederek savaştaki genel harekete cephede katılmak veya bazı “taksimat ve teşkilata tâbi olarak alacağı talimat-ı umumiyeye” göre hareket etmek olacaktır.2 Yukarıda değinilen birinci kafilede ismi zikredilmeyen Rauf Orbay, siyasi hatıralarında; İngiltere Hükûmetinden 2 Ağustos 1914 günü teslim alınması gerektiği halde-gene teslimi gereken Reşadiye dretnotu ile beraber- Osmanlı Sancağının çekilmesi töreni zamanından yarım saat evvel İngilizlerce el konulan Sultan Osman’ın süvarisi olarak İstanbul’a döndüğünde seferberliğin ilan edilmiş olduğuna ve memlekette bir harp havası estiğine değindikten sonra, anılan görevin kendisine Enver paşa tarafından teklif edildiğini belirtmektedir. Bu arada Rauf Orbay, bu malumatlara, heyet Halep’te Baron otelindeyken Osmanlı Devleti’nin savaşa girdiği haberini de aldıklarını eklemektedir. (Orbay 1993: 15-22). I. Dünya Savaşı’ndan sonra dosyalanan ve bir anı ya da günlükten devşirildiği izlenimi bırakan bilgilere göre3 Afganistan’a gidecek olan bir Türk-Alman heyetinin Burada gizliliğe verilen önemden olsa gerektir ki, Hüseyin Rauf (Orbay) adı yazılmamıştır. Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi, K.351, D.1403, F.16. (Bundan sonra “Arşiv” adı verilmeyecektir. K: Klasör, D: Dosya, F: Fihrist anlamında kullanılmıştır.) 3 K.3610, D.30, F.1/1-2. 1 2 1833 oluşturulmasına seferberlik ilanının ardından Harbiye Nezaretinde Şark Şube-i Mahsusası’na memur Ömer Fevzi Bey tarafından başlanılmıştır. İstanbul’dan hareket esnasında, heyetin kalabalık eşya ve levazımatının fazla olması ve tek kol hâlinde hareket edilmesi durumunda heyetin gizliliğinin ortadan kalkacağı düşüncesiyle, heyet üç kol şeklinde Halep’e doğru yola çıkmıştır. Birinci kafilede Hüseyin Rauf Bey, Ömer Fevzi Bey, Wassmuss ve yaverleri, ikinci kafilede bir kısım Alman zabiti ve emrindeki askerler, üçüncü kafilede ise sipariş edilen eşyayı tamamlamak ve sevk edecek askerler bulunmaktadır. Bununla beraber yine heyete, Halep’te Arap ve muhacirlerden hem gönüllü hem de maaşlı olmak üzere nefer kaydedilmiş, binek hayvan satın alınmıştır. Hazırlıkların tamamlanmasından sonra İstanbul’dan Halep’e gelen birinci kafile otomobille Bağdat’a gitmek üzere yola çıkmıştır. Halep’te kalan ikinci kafile Bağdat’a ulaşan birinci kafiledeki Hüseyin Rauf Bey’den hareket emri beklenildiği günlerde, yaşanan derin ihtilaflardan dolayı, Almanlarla müşterek harekete son verilmiştir. Afganistan’a doğru yola çıkacak olan heyetin başlangıçta beklenen uyumlu çalışmayı ve hedefe yönelik ilerlemeyi gösterememesine rağmen, Tahran Sefir-i Kebiri Âsım Beyefendiden Harbiye Nezareti’ne ulaşan4 2 Kanun-ı Evvel 914 tarihli telgraf iyimser beklentilerle doludur. Bu telgrafta Afgan Emîri’nin bütün kuvvetlerinin Peşaver ve Pencab sınırlarına yığınaklar yaptığı, kendisinin ise Celalabad’a gidip Rus hududunda bazı yığınatta bulunduğunun yazılı belgeyle addolunabilecek bir derecede haber verildiği, Afganistan’ın İran hududunun Ruslarla İngilizlerin sıkı denetimi altında tutulduğu ve bu nedenle yolcuların pek sıkıştırarak rahatsız edildikleri bildirilmektedir. Bununla birlikte yine Âsım Bey bu telgrafında, İran Hükûmetinin tüm bu olanlar karşısında âciz olduğunu ve bu durumla ilgili olarak da İran Hükûmetinden ihtiyaca yetecek kadar kesin haber alınamadığını belirtmektedir. Asım Bey yine aynı telgrafta on beş gün evvel Afgan Emîri’ne bir mektup yazıp, bunu güvenilir bir kişi ile göndermiş olduğunu belirtir. Âsım Bey, daha sonra cihat ilân olunduğunu da yazı ile haber vereceği birini aramakla meşgul olduğuna değinerek; “Afganda telgraf yoktur. Posta işlemiyor. Mesafe uzak, yol pek zahmetli, para mukabilinde cesur ve fedakâr adam bulmak kabil olamıyor bununla birlikte her ne mümkün ise yapılacağından emin olunuz”, ifadeleriyle mevcut imkânsızlıklardan dolayı haberleşmenin tam olarak sağlanamadığından yakınmaktadır.. Tahran Sefiri Âsım Bey tarafından Harbiye Nezaretine gönderilen 6 Kanun-ı Evvel 1914 tarihli telgrafta ise5 Afgan Emîri’nin Rusya’ya veya İngilizlere yönelik olarak Hindistan’a doğru bir askerî harekette bulunulması kararsızlığında kaldığını, hangisine yönelik olarak harekete başlanılması hâlinde daha başarılı olunacağı sorulmakta ve ona göre de Afgan Emiri’nin iletişimde bulunmak K.351, D.1403, F.2/2. K.351, D.1403, F.2/3. 4 5 1834 istediğine işaret edilmektedir. Âsım Bey’in sualine verilen cevapta6 ise Afgan ordusunun İngilizler aleyhine hareketinin, yani Hindistan’a yönelmesinin daha gerekli olduğu bildirilmektedir. Tahran Sefiri Asım Bey nihayet 4 Şubat 1915 tarihli telgrafında7 “Afgan Emîri’ni cihada davet için son derece mütessir bir mektup” yazarak güvenilir bir kişiyle gönderdiğini bildirmekte ve Emîr’in “cihada şitaban olmaması gayri kabildir” demektedir. Bu yazışmalarda görüldüğü üzere Âsım Bey’in, Enver Paşa’yı Afgan Emîri’nin ilan edilen cihat çağrısına katılacağı kesinmişçesine bilgilendirdiği anlaşılmaktadır. Ayrıca Tahran’da, Almanya’nın Sultan Abad Konsolosluğu’na tayin olunan Schunuman’m Kasr-ı Şirin’e geldiğinden de bahseden Sefir, ifadesinden anlaşıldığı üzere, onunla yapmış olduğu görüşme sonucunda elde etmiş olduğu bilgilere dayanarak heyetin bir askerî müfreze eşliğinde geleceğinden bahis olması hasebiyle bu işin mahzurlu olabileceğine işaret etmektedir. Ona göre, İran Hükûmetinin karar vereceği siyasi hareket çizgisi belirsiz ve dâhildeki bazı nüfuzlu kişiler henüz elde edilememiş olduğundan söz konusu müfrezenin Kirmanşah’tan İran’a tahliyesi esnasında maksada muhalif bir hâlin doğmasına yol açabilir. Bu harekette acele edilememesini arz eden Sefır’in, “Bir de bu heyete Osmanlılar dâhil midir? Ve askerî midir? Yoksa bir tebliğ vazifesi ile mi mükelleftir? Askerî ise hem Afgan’a girmek ve hem de orada nüfuzumuzu takviye eylemek üzere içinde kıymetli Osmanlı zabitleri bulunması elzemdir.” ifadelerinde ise konunun ne kadar gizli tutulduğu ve durumun ne kadar hassas olduğu anlaşılmaktadır. Başlangıçta birlikte hareket etmeyi hedefleyen Türk-Alman heyeti derin görüş ayrılıkları, meseleye yaklaşım farklılıkları ve hatta karşılıklı şikâyet ve güvensizlik sonucunda yollarını ayırmışlardır. Rauf Bey aslî görevinin iptaliyle, İran’da yeni görevine uygun faaliyetlerin icrasıyla –yine Almanlarla anlaşamayarak olsa da– meşgulken İstanbul’a yeni ve çok önemli konuklar gelmiştir. Har Dayal Çanakkale Savaşı’nın büyük bir azimle sürdüğü 1915 yılı Mart ayına tesadüf eden İstanbul’a ikinci gelişinde Raca Mahendra Pratap’ın uygun şekilde karşılanması için gereken temasları yapmıştır. Bunun sonucunda Nisan 1915’te İstanbul’a ulaşan Raca en üst düzeyde görüşmelerde bulunmuştur. Hindliler, Almanlar ve Türkler arasında Kurulun amacı ve stratejisi yeniden tartışılıp, Raca’nın rolü “Afganistan yönetimini İngiltere’den soğutmak ve Kuzey Hindistan’a devrim tohumları ekmek” olarak belirlendikten sonra Mayıs’ta İstanbul’dan ayrılan Heyet Ağustos ayında Kabil’e varabilmiştir. (Ahmad 1984: 10) Raca Mahendra Pratap’ın belirttiği şekilde Hey’et Osmanlı topraklarından kısa süre sonra ayrılarak İran üzerinden yoluna devam etmek üzere harekete geçecektir. Fakat burada onu, Rauf Bey’in yıldızının bir türlü barışmadığı kişiler bekleyecektir. Bu noktada Rauf Bey’in yolu ayrılmıştır, Von Vassmus da –belki K.351, D.1403, F.2/4. K.351, D.1403, F.3/1. 6 7 1835 de kendi aralarındaki bir anlaşmazlıktan dolayı– İran içinde faaliyetine devam etmektedir. Heyeti İngilizlerin ve Rusların cirit attığı, her türlü kaosun yaşandığı, sözde tarafsız fakat fiilen harp sahası hâline gelmiş, casus kaynayan İran’dan Afganistan’a götüren ise Niedermayer’dir. Bu şahıs, Raca Mahendra Pratap ve Barakatullah ile Afganistan misyonunun Almanlar bakımından diplomatik yönünü üstlenen Hentig’in de dâhil olduğu heyeti İran topraklarında karşılayarak uzun, zahmetli ve ölüm tehlikeleriyle dolu yolu aşıp İngilizler ve Rusları atlatarak Afganistan’a ulaştırmıştır. Bahsi geçen heyetin Afganistan’a ulaşmasından bir süre sonra Başkumandanlık Vekâleti tarafından Hüseyin Rauf Bey’in “Afganistan murahhas-ı askerîliği”ne atanmasına ve uzun süredir İran topraklarında faaliyet göstermekte olan emrindeki müfrezenin ise Irak ve Havalisi Kumandanlığına bağlanarak Osmanlı topraklarına çekilmesine karar verilmiştir.8 Daha sonra mevcut durumun ve şartların böyle bir kararın alınması gerektirdiği belirtilen bir telgrafla, Hüseyin Rauf Bey’den Tahran sefiriyle temasa geçilerek bir an önce yeni görevi için yola çıkması istenmiştir. Yine aynı telgrafta fevkâlade sefir sıfatıyla Afganistan’a gönderilen Ubeydullah Efendi9 ve beraberindekilerin Sene’den hareket ettiğine de değinilerek onlarla gidip gitmeme kararının ise kendi takdirine bırakıldığı belirtilmiştir. Rauf Bey verilen emir gereğince müfrezenin İran’dan tamamen çekilerek 23 Eylül 1915 sabahı hiçbir olumsuz gelişme olmadan Hanikin’e ulaştığını Başkumandanlık Vekâleti’ne bildirmiştir.10 Yukarıda fevkalade sefir sıfatıyla Afganistan’a gönderilmiş olduğuna değinilen Ubeydullah Efendi muhtemelen Türk-Alman heyetinin yaşadığı sorunlar ve sonrasındaki ayrılığı müteakip Rauf Beyin İran içlerinde faaliyette bulunduğu dönemde Almanlardan bağımsız olarak görevlendirilmiş olmalıdır. 8 Nisan 1915 tarihinde Afganistan’a gitmek üzere İstanbul’dan yola çıkan bu Sefaret Heyetinin içinde bir sefir, bir askerî temsilci, başkâtip, ikinci ve üçüncü kâtipler, bir imam, Heyet başkanı olan Ubeydullah Efendi’nin yaveri ve iki kavas bulunmaktadır. Askerî temsilci eski Basra Valisi Süleyman Şefik Paşa’dır. Ubeydullah Efendi’nin yolculuğu esnasında tıpkı Hüseyin Rauf Bey’de olduğu gibi heyette bulunanlar arasında ihtilaf çıkmış ve bu nedenle Süleyman Paşa heyetten K.195, D.250, F.15/7. Mehmet Ubeydullah (Hatipoğlu) Efendi, 1858’de İzmir’de doğdu. Babası İzmir ulemasından Hoca Şakir Efendi’dir. Annesi Musulluzadelerdendir. Rüşdiye ve Medrese tahsilinin ardından bir süre Tıbbiye’de okumuştur. II. Abdülhamit döneminde siyasi muhaliflerden olarak önce Avrupa’ya oradan Amerika’ya gitmiştir. II. Meşrutiyet döneminde Aydın vilayeti mebusu seçilmiştir. Mütareke döneminde Malta sürgünleri arasındadır. Cumhuriyet döneminde de milletvekilliği yapmıştır. Son yıllarında Beyoğlu Evlendirme Dairesi’nde nikah memurluğu yapan Mehmet Ubeydullah Efendi’nin 80 yıllık yaşamı tam anlamıyla bir maceradır. Eski milletvekili, gezgin ve yazar Ubeydullah Efendi 11 Ağustos 1937’de vefat eder. Ubeydullah Efendi, Mahmut Esat Bozkurt’un dayısıdır. (Özalp 2002:17-74). 10 K.195, D.814, F.20/1. 8 9 1836 ayrılmıştır. Ubeydullah Efendi hedefi olan Afganistan’a asla ulaşamamışsa da esir düşmesi ve kaçışı da dâhil olmak üzere İran içlerinde türlü maceralardan sonra 24 Ağustos 1918’de Tahran’da İngilizler tarafından tutuklanmıştır. Bu süreçte başlangıçta yola çıktığı heyetten geriye Ubeydullah Efendi’nin yanında kalan tek kişi sefaret heyetinin doktoru Fahri (Kutlar) olmuştur. (Özalp 2002: 201-236). Afganistan’a ulaşabilenlerin burada geçirdikleri sürenin ardından yazdıkları raporlar çok aydınlatıcı ve önemlidir. Bunlardan biri Niedermayer tarafından sunulmuştur.11 Mevcut dönemde Afganistan’ın esasen İngiltere tarafından vücuda getirildiğini, Rusya korkusunun İngiltere’yi İran’da büyük çıkarlar terkine ittiğini ve İngiltere’nin daha büyük ehemmiyeti Afganistan’a vermeğe mecbur ettiğini söyleyen Niedermayer; Afganistan’da tamamıyla kendi nüfuzu altında bulunacak ve Hindistan’ın kuzeybatı sınırlarını savunacak bağlı bir Hükûmeti Rusya tehlikesine karşı en iyi çare sayan İngiltere politikasına temasla Emîr Abdurrahman ile Emîr Habibullah’ın memlekette birliği temin ederek hâkim olabilmelerinin İngiltere’nin yardımıyla gerçekleşmiş olduğunu ifade etmektedir. Niedermayer, böylece mazinin bir değerlendirmesini yaparak mevcut dönemde hâlin anlaşılmasına önemli katkılar yapmıştır. Niedermayer, Afganistan’a ulaşmasından evvel Afgan ordusunun ihtiyat askerleri de dâhil toplam 58.000 kişi olduğunu fakat bunun da hepsinin nitelikli olmadığına değinerek siyasi görüşmeler esnasında Afganistan’ı her bakımdan keşfe çalıştığını ve Emîr’e bir çalışma planı takdim edebildiğini dile getirmektedir. Fakat çok daha mühim olan İngiliz ve Rus düşmanlığının kendilerine bahşettiği güvene rağmen istediği her şeyde daima “şayan-ı itimat” olmasının ve istediği şeyi görebilmesinin mümkün olmadığını açıklamasıdır. Demek ki Afganistan Emîri Habibullah Han, kendi irade ve isteği dışında bir şeylerin görülmesi ya da yapılması ihtimalini bertaraf etmek istemiş olmalıdır. Bu da konuklarına ne kadar misafirperver davranırsa davransın yeterince güvenmediğini, güvenir gözükse de bunda samimî olmadığını ortaya koyan bir durum olarak değerlendirebilir. Bütün çalışmalarının Afganistan’ı iki üç ay içinde mümkün olduğu kadar harbe hazır bir hâle getirmeye yönelik olduğuna temas eden Niedermayer’in, hudutları bizzat dolaşmak üzere talep edilen müsaadenin Emîr tarafından verilmemesinde İngilizlerin payını ve etkisini bildiği de ifadelerinden anlaşılmaktadır. Afganistan’ın durumu hakkındaki bilgi, görüş ve değerlendirmelerini etraflıca aktaran Niedermayer “Afganistan mümkün olduğu kadar yakın bir zamanda umumî bir ihtilâl vasıtasıyla Hindistan’ı istilâ etmelidir. Fakat her hâlde payitaht olan Kabil şehrinin sahası dâhil-i daire-i hesab edilmelidir” demektedir. Emîr savaşa girmemiş ve maksat hâsıl olmamış ise de, Niedermayer’in o günün şartlarında Ruslara ve İngilizlere rağmen Kurulu Afganistan’a sağ salim K. 1845, D.75, F. 1/83. 11 1837 ulaştırabilmesi ve yine aynı şekilde dönebilmesi başarısıyla birlikte yine verdiği raporlar takdire değer bulunmuştur ki, kendisi Padişah adına savaş madalyası verilmeye layık görülmüştür. Mevcut dönemde Afganistan’daki duruma dair bir rapor da Kabil’de bir senelik ikametten sonra Yüzbaşı Wagner tarafından verilmiştir.12 Yüzbaşı Wagner, Afganistan halkının özellikle güney ve güneydoğudaki kabilelerin cihada eğilimli olduklarını ve yardım ettiklerini belirtmektedir. Hindistan’ın kuzeybatı sınır bölgesindeki kabileler arasında cihada yönelik faaliyetler olduğundan bahseden Wagner, Afganistan halkı ve Hükûmetinin Türk ordusunu kollarını açarak karşılayacağından bahsetmektedir. Anlaşılan odur ki, işi yokuşa süren Afganistan Emîri’nin talebidir. Emir’de talebinin karşılanması hâlinde Afganistan’ın savaşa girmesinin mümkün olabileceği kanaati hâsıl olmuş olmalıdır. Nitekim Wagner’în “Emîr tarafsız kalıyor. Çünkü ordusuna ve ülkesine yapılan sıyanetin sadakat derecesine güveni yok. İç ihtilâlden korkuyor” ifadeleri de hâdiselerin seyrini ortaya koymaktadır. Ancak Almanlar ayrılmasına rağmen Türkler ve Hindliler’in orada kalmış olmaları, “inkılâbât-ı dâhiliye” korkusunun bir tarafında bu işte Alman parmağı olabileceği yolunda Emîr’in kuşkular taşıdığının işareti sayılabilir. Böylesi bir savaşta çok güçlü İngiliz istihbaratının olayların akışına tesir etmek için çeşitli yönlendirmeler yapması, asılsız fakat yararlı söylentiler çıkartması ya da bunların çıkması için gazetelere yanlış bilgi aktartması düşünülebilecek gelişmelerdir. Kuvvetle muhtemeldir ki, Afgan Emîri Habibullah Han’ın Almanlarla ilgili tutumunda İngilizlerle olan irtibatı sebebiyle aldığı doğru ya da yanlış bilgilerin de etkisi olmuştur. Belki de Emir, suikaste maruz kalacağına inanmış ya da inandırılmış olduğundan Almanlar ülkesini terk etmiştir; çünkü misyonun tamamı dönmüş değildir. Dönen sadece Almanlardır. Nitekim kalanların faaliyetleri Wagner tarafından zikredilmektedir. Yüzbaşı Wagner, Hindistan’ın kuzeybatısındaki yüz binlerce silâhlı kişiden ibaret olan bağımsız kabilelerin Hayrettin Bey’in müdahalesiyle dört aydan beri cihada eğilim göstermekte olduklarını belirtmekte ve Müslümanların halifeleri tarafında yer alarak İngilizlerle Hindistan’da savaşmaları hususunda gerekenlerin yapıldığını ifade etikten sonra, belirtmiş olduğu hususların uygulamaya geçmesi için bir Türk ordusunun bol silâh ve cephane ile Afganistan’a gelmesinde kesin bir zorunluluk olduğunu söylemektedir. Ayrıca Afganistan Başbakanı Nasrullah’ın da böyle bir beklenti içerisinde olduğu, Wagner’in Almanya ve müttefiklerinin müşterek taarruzlarının Rusların mukavemetini kıracağı ve Hindistan yolunun Osmanlı ordularına açılacağı yolundaki beklentiyi dile getirmesi ve her halde K. 1845, D.75, F. 1/80. 12 1838 Afganistan’ın savaşa girebilmesini sağlayacak tek ihtimalin zafer kazanmış Türk ordularını görmekle mümkün olacağına inanmasından bellidir. Yüzbaşı Wagner daha sonra Hey’et-i Seferiyye’nin Türk ve Hindli mensuplarının Emîr’in muvafakat ve müsaadesiyle sınır kabileleri arasında büyük başarıyla çalıştıklarına değinmektedir. Anlaşılacağı üzere Emîr savaşa katılmasa da TürkAlman tarafının kazanması ihtimalinde müşkül durumda kalmamak için en azından konuklarının Türk ve Hindli olanlarının belli faaliyetlerine göz yummuştur. Ahmad’ın verdiği bilgiler de Wagner’inkilerle örtüşmektedir. Kurul Habibullah’la anlaşamayınca Raca Mahendra Pratap başkanlığında, Başbakanı Barakatullah ve İçişleri bakanı Ubeydullah Sindî olan geçici bir Hükûmet kurulmuş ve bu Hükûmet kabileleri harekete geçirmek için aralarında Türklerin de bulunduğu bazı ajanlar göndermiştir. 1917 yılı Mart’ında mecbur kalıp Hindistan topraklarını terk edinceye kadar Türkler kabileler arasındaki faaliyetlerine devam etmişlerdir. (Ahmad, 1984: 14) Bu kurulun içindeki en önemli Türk görevlisi olan “Dersaadet Piyade Küçük Zabit ve İhtiyat Zabit Talimgâhı Mektebleri muallimlerinden Erkan-ı Harb Mektebi namzedi Mülazım-ı Evvel Mehmed Kâzım Bey”13 ise göndermiş olduğu mektupta; 19.7.1331’de (2 Ekim 1915) tarihinde Kabil’e ulaştıklarını belirttikten sonra, o ana kadar olan bütün çalışmalarının yararlı olmasının ancak Türk ordusunun gelmesiyle mümkün olduğunu söylemekte ve maddi gücü zayıf olan Afganistan’a düşmanları tarafından saldırı olmadığı takdirde Afganistan’ın savaşın nihayetine kadar tarafsızlığını koruyacağının belli olduğunu ifade etmektedir. Muhammed Barakatullah Efendinin genel durum hakkındaki yorumlarına katıldığını da açıklayan Mehmed Kâzım Bey, zarf ve mazrufun müsaadesizliğine binaen daha fazla ayrıntı arz etmenin mümkün olamadığını belirtmektedir. Görüldüğü üzere 2 Ekim 1915’te Kabil’e ulaşmış olduklarını belirten Mehmed Kâzım Bey, 8 Kasım 1916 (25.08.1332)’da yazmış olduğu mektubunda Afganistan’ın mevcut dönemdeki durumunu çok açık bir şekilde ortaya koymaya çalışmıştır. Bununla birlikte Mehmed Kâzım Bey Afganistan’da yaptıkları faaliyetler hakkında da mühim bilgiler vermektedir. O’na göre sınır kabilelerine takip edecekleri yolların doğru gösterilmesi ve birlikteliklerinin sağlanmasıyla hâl ve vaziyetlerinin müsaadesi takdirinde cihada fiilen iştirakleri maksadıyla Afganistan hizmetinde bulunmakta olan Erkan-ı Harbiye Yüzbaşısı Hayri Bey bin Mustafa 23.04.1332’de Afridî kavminin merkezine gönderilmiş ve faydalı çalışmaları bildirilmeye değer bulunmuştur. Hayrî Bey’in bu faaliyetlerinin İngiliz istihbaratının da gözünden kaçmadığı Ahmad’dan naklen evvelce değinilen kabileler arasındaki faaliyetler içinde isminin geçmesinden bellidir. Bu faaliyetlerin ehemmiyeti Yüzbaşı Wagner’in de Hayrî Bey’i ismiyle anarak raporunda belirtmiş olmasından anlaşılabilir. K. 1845, D.75, F. 1/103. 13 1839 Mehmed Kâzım Bey’in 15.05.1332 tarihinde Hayrî Bey’den gelen son raporun hulasasından bahsetmesi de zaman zaman bilgilendirildiğini göstermektedir. Hayrî Bey’in göndermiş olduğu son raporda Hindistan’da İngiliz polisi ve hafiyelerinin katledildiğinden bahsetmesi pek şaşırtıcı değildir. İngilizlerin Hindistan’daki vaziyetine dair “Kalküta şehrindeki İngiliz mahallesi etrafına duvar ve hendeklerden manialar” yapıldığı gibi bilgiler Hindistan’da İngilizlerin oldukça müşkül bir durumda olduklarının birer göstergesidir. Bu noktada Mehmed Kâzım Beyin Türk ordusunun Tahran’a geldiğini işittiklerini ve karşılamak için Herat’a geldiklerini söyleyerek cevap beklediğini belirtmesi14 de çok düşündürücüdür. I. Dünya Savaşı’nnın sonuna kadar Hindistan’a yönelik teşebbüslerden vazgeçilmiş değildir. Nitekim Rûşenî Bey tarafından Afganistan ve Hindistan Memuriyeti için bir program sunulmuştur. Bu programı sunan Rûşenî Bey’in Afganistan’a ilgisi eski, durumu bir hayli ilginçtir. Basra Vali ve Kumandanı sıfatıyla İngilizleri bu bölgeden atmak için faaliyette bulunan Teşkilat-ı Mahsusa’nın ilk başkanı Süleyman Askerî Bey, 8 Kanun-ı Evvel 330 (21 Aralık 1914) tarihli yazışmasında “ Erkan-ı Harbiye Binbaşısı Rûşenî buraya vasıl oldu. Sebeb-i vurudu hakkında mübhem ve müşevviş beyanatta bulunmaktadır… Bu adam muhakeme edilmiştir. Buraya gelişi kaçak suretiyle midir? Dediğine göre Afganistan’a gidecekmiş. İstanbul’a da yazmış aslı nedir?”15 ifadeleriyle Ruşeni Bey hakkında bilgi istemiştir. Belgenin üzerindeki derkenar yeterince açıklayıcıdır: “Rûşenî Bey’in icra ettiği cinayetten dolayı çete faaliyetinden azli badema mahalline tebliğ edilmiştir. Kendisine bilahare hiçbir vazife tevdi olmamıştır.” Rûşenî Bey derkenarda belirtilene uygun bir şekilde bir süre firari konumuna da düşmüştür. Ancak faaliyetlerine İstanbul’dan herhangi bir resmi görevlendirme olmadan başına buyruk bir şekilde devam ettiği anlaşılan Rûşenî Bey kendi beyanına göre önemli işler yapmıştır. (Koçak, 2006: 190-192) Rûşenî Bey, 1916 yılı güzünde 13. Kolordu Kumandanı ile temasa geçtiği yazışmalarında16 evvelce hangi sebepten dolayı memleketten ayrılıp İran’a geçmek zorunda kaldığından bahseder. Rûşenî Bey, asıl maksadını ise “rütbe, maaş ve makama nail olmadan şu kanlı günlerde vatan ve ordumuza karşı medyun bulunduğum vazifeyi ifa ederek hayatıma şerefli bir hatime vermektir” sözleriyle açıklar. Onun namus ve şerefi üzerine verdiği bu sözlerin hüsnü kabulle karşılandığını, vatana ve orduya büyük hizmetler ettiği kanaatini taşıdığı cevabı bildiren 13. Kolordu Kumandanı, yaptığı yazışmaları içine alan evrakı da göndererek 6. Ordu Kumandanlığına Rûşenî Bey ile münasebeti -hakkındaki bilgisi yeterli olmamasına rağmen- faydasız görmediğini belirtir. Ancak Hükûmetçe bir K 1845, D.75, F. 1/104. K.1868, D.170, F. 9. 16 K. 3649, D.213, F. 35. 14 15 1840 sakınca görülüğünün düşünülmesi hâlinde bahsi geçen münasebeti kesmek için kendilerine bildirilmesini istirham eder. Kendi beyanıyla, Fars ve Rus lisanlarını oldukça bilmekle beraber altı seneden beri Kafkasya, Türkistan, tekmil İran-ı Garbi ve İran-ı Şimalide mühim işlerle meşgul olduğundan kendisine verilecek en ağır ve en tehlikeli vazifeleri başarıyla yerine getirebileceğinden ümitli olan Rûşenî Bey, bir yıl önce Hüseyin Rauf Bey’in yanında Kirind çarpışmalarını idare ve Rauf Bey ile Sencabiler arasındaki kötü düşünceleri ve tavırları güzellikle düzelttikten sonra Tahran’a ulaşmış ve burada Kont Kanitz ve Alman sefaretinin yarımıyla Osmanlı ordusuna faydalı pek büyük iş görmek üzere Türkistan’a gitmiştir. Rûşenî Bey, her şeyi hazırladıktan sonra Tahran’a geldiğinde ise herkesin oran kaçtığını görmüş ve Ruslar’ın da Tahran’a girmiş olduğundan kendisi orada kalmaya mecbur olmuştur. Bu dönemde Sefir-i Kebirin hapsedilmesi ve sefaretlerin şiddetli olarak gözaltında tutulmasından Osmanlı sefaretinin mühim işler görmesi imkânsızlaşsa da ticaret yapar gibi görünerek kendini saklamayı beceren Rûşenî Bey, önemli kişilerle münasebetlerini sürdürmeyi başardığından mevcut dönemde bile Osmanlı ordusu için önemli hizmetleri yerine getirmiştir. Üstelik Tahran’daki Bahtiyari reisleriyle ittifak yapmak ve gerektiği zaman İsfahan ve havalisinde icraata başlamak, Ruslar ve Rus ordusuyla münasebette bulunan Kafkasyalılardan Tahran, Kazvin, Reşd, Bakü ve sair lüzumlu yerlerde casusluk teşkilatı kurmak da dâhil türlü işler için gereken vasıtalara sahiptir ve bu konuda bazı mühim hazırlığı görmeyi de başarmıştır.17 Anlaşılacağı üzere Rûşenî Bey’in mahzurlu bir tarafı görülmemiş olmalıdır ki “İran’ı tahlise memur Umum Kuva-yı Osmaniye ve İslamiye Kumandanı Ali İhsan Tahran’da Rûşenî Bey’e, şu ifadeleriyle olumlu cevap vermiştir: “1. 29 Eylül 332 tarihli mektuplarınızı ve tanzim buyurulun şifre miftahını aldım. Mütalaat, mülahazat ve teklifatınızı kemal-i dikkat ve memnuniyetle okudum. Namus ve şerefiniz üzerine verdiğiniz sözü hüsnü kabul ediyorum. Ve her halde vatanımıza ve ordumuza büyük bir hizmet ifa edebileceğinize kani oldum. Sizinle beraber çalışmakla ve şimdiye kadar Kafkas, Irak ve İran cephelerinde kıtaatımla Ruslara ve İngilizlere karşı ihraz ettiğim muvaffakiyetlere badema mesainizin dahi inzimam ederek muvaffakiyetlerimizin ve vatanımıza hizmetimizin daha vasi ve şumullü ve daha nafi ve semereli olmasıyla iftihar ederim. 2. Tahran’daki Bahtiyari rüesasıyla gizli bir ittifak yapmak hemen İsfahan taraflarında faaliyete başlamak pek nafidir. Ben esasen Gumreh’de bulunan Bahtiyari emir Müfehhem ile tesis-i münasebat ederek ehemmiyetlice bir Bahtiyari kuvveti cemine başladım. Ve yakında bunlarla Sultan Abad’ı zabt ve K. 3649, D.213, F. 35/1. 17 1841 işgal edeceğim. Tahran’dakiler de işe girişerek bize yardım edebilirlerse çok faydalı olur. Bilhassa İngiliz ve Rus taraftarı bazı Bahtiyariler varmış”.18 Bu satırlardan anlaşılacağı üzere Ali İhsan Paşa tarafından istihdam edildiği anlaşılan Rûşenî Bey tam da bu sıralarda gündeme gelen mühim bir işle istediği doğrultuda çalışma imkânı bulmuş olsa gerektir. Afgan Emiri Habibullah, Türk kuvvetlerinin İran içlerine girdiği sırada, daha önce Almanlar tarafından teklif edilen fakat o dönemde müzakere etme imkânı olmayan Türk-İran-Afgan-Alman ittifak anlaşmasını görüşmek üzere Prens Abdülmecit’i İran’a göndermiştir. Başlangıçta Abdülmecit kuşkuyla karşılanmış, zamanla hakkındaki şüphelerin yersiz olduğu anlaşılarak, Almanlar Abdülmecit’le bir anlaşma yapmayı kabul edip, bunu Osmanlı Devleti’ne iletmişlerdir. Yapılan görüşmelerden sonra, söz konusu anlaşmanın imzalanması için Afganistan’ın talepleri üzerine kendi değerlendirmelerini Başkumandanlık Vekâleti’ne bildiren Halil Paşa’ya verilen cevapta önerilerinin uygun bulunduğu ifade edilmiştir. Ayrıca, Osmanlı Hükûmeti’nin Afgan Emiri’nin dostu olduğu ve İttihat-ı İslam siyaseti takip ettiği beyan edilerek Afganlıların talebi olan Müslüman subayların peyder pey fırsat bulundukça Afganistan’a gönderileceği, savaş sonrasında yapılacak barış görüşmelerinde Afganistan’ın haklarının Osmanlı Devleti tarafından savunulacağı, hatta bu görüşmeler sırasında Afganistan’ın denize ulaşması için bir yol açılmasına çalışacağı ve Afganistan’dan savaş tazminatı alınmayacağı vaatlerinin Prens Abdülmecit’e verilebileceği ifade edilmiştir. Ayrıca Prens Abdülmecit’in İstanbul’a kadar gelmek istemesi hâlinde bunun memnuniyetle karşılanacağı, şayet Bağdat’dan Afganistan’a dönmek isterse de uzman Osmanlı askerlerinden dört-beş kişilik bir heyetle İran’dan gönderilebileceği de ilave edilmiştir. Son olarak bu heyetteki askerlerin hali hazırdaki savaşta bir fayda sağlamasa da ileride Afgan askerî teşkilatının kurulmasında yararlı olacağı vurgulanmıştır. Başkumandanlık Vekâleti’nin kendisini ağırlamaktan memnun olacaklarını beyan etmesi üzerine Prens Abdülmecit Bağdat üzerinden İstanbul’a gitmiştir. İstanbul’daki görüşmelerden sonra Afganistan’a geri dönüş yolculuğunda kendisine İran’a kadar Rûşenî Bey ve İranlı Caferizade Baki Bey refakat etmiştir. İranlı Caferizade Baki Bey, Umur-u Şarkiye Müdüriyeti tarafından özel bir görev için Musul’a tayin edilmiş ve yanında götürmesi için kendisine altın, gümüş akçe, para ve sair eşya verilmiştir. Ayrıca İranlı Caferizade Baki Bey’in elinde bulunan altın, gümüş ve para ile seyahat etmesine izin verilmesi için güzergâhtaki ilgili birimlere talimat verilmiştir. Afgan Prensi Abdülmecit, Rûşenî Bey ve Caferizade Baki Bey, İran’a geçmek üzere Musul’dan hareket ederek 9 Aralık 1917 tarihinde sağ salim Tahran’a ulaşmıştır. Rûşenî Bey, o civardaki aşiretleri iyi tanıdığından, aşiret kuvvetleriyle birlikte dağlar arasından aşiretten aşirete geçerek açık ve tehlikeli bölgeyi rahatça atlattıklarını belirtmiştir. Bununla beraber yine Rûşenî K. 3649, D.213, F. 35/2. 18 1842 Bey bu yolculuk esnasına altın, gümüş, para ve evrakı Caferizade Baki Bey ile başka bir yoldan gönderdiğini, Caferizade Baki Bey’in Tahran’a gelerek emanetleri salimen getirdiğini, Afgan Prensi Abdülmecit’in yakında Afganistan’a hareket edeceğini, kendisinin de Afgan Prensi Abdülmecit’i yola çıkarınca Caferizade Baki Bey ile Kafkasya’ya geçeceğini ifade etmiştir. (Metin, 2007: 137-140) Bu yolculuktan epeyce zaman sonra Rûşenî Bey’in 18 Temmuz 1918 tarihinde sunmuş olduğu program19 Rusya’da meydana gelmiş olan devrim ve sonrasındaki gelişmelerden dolayı yeni değerlendirmeler de içermektedir. Bu değerlendirmelerde Hindistan’a yapılacak her hareketin Afganistan’a dayanması gerektiğini söyleyen Rûşenî Bey, Kuzey Hindistan’daki Afgan aşiretlerinin Emîr’in gizli buyruklarıyla harekete alıştığından bahisle, Türk planının esasının Emîr’in elde etmesi hâlinde bunu Türkiye lehinde ustaca kullanabileceğini belirtir. Ruşeni Bey’e göre Rusya’nın çöküşü uluslararası dengeyi bozduğu gibi, İngilizlerin Asya’daki egemenliğine büyük darbeler vurmuştur. Bununla beraber Hintlilerin son galeyanları ve İngilizlerin onlara parlak vaatleri ise bu dengesizliğin ürünüdür. Afganistan’ın ve Emîr’in o anki hâlinin geçen yıllara oranla daha cesurca olduğuna değinen Rûşenî Bey, Afgan Emîrinin yüzünü Belucistan’a ve denize çevirecek girişimlerin boşa gitmeyeceği kanısındadır. Ancak bir kaygısı vardır. O’na göre, İngilizler Emîr’in ruh hâlini takdir ettiklerinden Afganistan’ı kendi hesaplarına Türkistan ve Buhara’ya doğru yöneltmeye çalışmaktadırlar. Rûşenî Bey bu son girişimlerinde başarılı olmak için geçen, sene Afgan Prensi ile gönderilmek üzere hazırlanmışken seferin tehlikesi yüzünden tehir edilen nişanların Emîr’e gönderilmesini, Emîr karşısına büyük bir gösterişle gitmek ve Afgan ordusunda ciddî teşkilâta başlamak için, iki erkân-ı harb zabiti; piyade, süvari, topçu ve kısm-ı fenden bir zabit ve bir doktordan oluşan bir askerî heyetin kendisine ayrılmasını istemiştir. Lakin bu isteklerden kısa bir süre sonra savaş nihayete erdiğinden bu tekliflerin gerçekleşme ihtimali ve umulan neticenin elde edilmesi imkânsız hâle gelmiştir. SONUÇ Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı esnasında Afganistan’a yönelik girişimlerinin özünde İttihad-ı İslam Siyaseti olması o günün koşullarının ve Almanların Türkiye ile ittifaklarından beklentilerinin doğal bir sonucudur. Bu ülkeyi Türk-Alman ittifakının yanına çekmekle hem bir müttefik kazanılabilir hem de İngilizlere ve Ruslara karşı sınır ötesi faaliyetler için çok stratejik bir coğrafyanın avantajı da değerlendirilebilirdi. Ancak Afganistan’a yönelik girişimler, öncelikle Türklerle Almanlar arasında yeterince uyumlu bir iş birliği yapılamaması nedeniyle daha başlangıçta sıkıntılı bir şekilde gelişmiştir. Gerek Türkler ve gerekse Almanların kendi içlerinde gereken eşgüdüm ve ahenge sahip K.845, D.75, F. 1/186-190. 19 1843 olmadıkları da söylenebilir. Afganistan’a ulaşmak için aradaki uzun mesafe ve zor şartlar o günün koşullarında özellikle vurgulanması gereken mühim bir engel olmuştur. İngilizler ve Ruslar tarafından yapılan karşı faaliyetler ve engelleme girişimleri de şüphesizdir ki göz ardı edilemez. Afgan Emiri Habibullah’ın tutumu kendi yakın çevresi ve Afgan halkı tarafından pek desteklenmese bile İngilizlere sadakatten şaşmaması ve oyalayıcı manevralar yapması da beklentilerin gerçekleşmemesinde şüphesiz etkili olmuştur. Bolşevik Devrimi’nin ardından Çarlık rejiminin yıkılması ve arkasından yaşanan gelişmeler yeni umutlara kapı açmıştır. Şüphesiz Rus tehdidi kalkmış olduğu için artık Afganistan Emîri Habibullah’ın savaşa girme ihtimali hususunda sadece İngiltere tehdidini hesaba katması kâfi olacaktır. “İngilizlere karşı mümaşattan ziyade tehdidin nafi olacağına” Afganistan Emîri’ni ikna etmek mümkün olamamıştır. Üstelik Rusya’nın savaştan çekilmiş olmasıyla oluşan eden boşluk Amerika Birleşik Devletleri’nin savaşa resmen girişiyle fazlasıyla doldurulmuş olduğundan harbin neticesi üzerinde bir değişiklik vuku bulmasına yol açamamıştır. KAYNAKÇA Ahmad, Feroz, (1984),“1914-1915 Yıllarında İstanbul’da Hint Milliyetçi Devrimcileri”, (Çev.: Fatmagül Berktay), Yapıt, Sayı: 6, 5-15. Koçak, Cemil, (2006) “ ‘Ey Tarihçi Belgen Kadar Konuş’ Belgesel Bir Teşkilatı Mahsusa Öyküsü”, Tarih veToplum Yeni yaklaşımlar, 171-214. Mehmet Ubeydullah Efendi’nin Malta Afganistan ve İran Hatıraları, (2002), (Hazırlayan: Ömer Hakan Özalp), İstanbul. Metin, Barış, (2007), Birinci Dünya Savaşı’nda İran Coğrafyasında Etnik, Dini ve Siyasi Nüfuz Mücadeleleri, Ankara (Basılmamış Doktora Tezi). Orbay, Rauf, Bozdağ),İstanbul. (1993), Cehennem Değirmeni (Hazırlayan: İsmet 1844 1845 ERMENİ KİMLİĞİNİN İNŞASINDA KİLİSENİN ROLÜ KILIÇ, Davut TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Ermeni tarihinin ilk dönemi üzerinde çalışan bütün araştırmacıların kabul ettiği şekliyle Hristiyanlığa geçmezden önce Part kültürünün, Ermeni toplumu üzerindeki etkisi Sasaniler ile Ermeniler arasında müşterek bir din olan Zerdüştlükten kaynaklanır. Ermenilerin arasına Hristiyanlığın girmesi, onları yavaş yavaş Zerdüştlükten uzaklaştırdı. Ermenistan’da eski Zerdüşt mabetlerinin toprakları, yeni Hristiyan kiliselerine devredildi ve her tarafa tahta haçlar dikildi. Aziz Kirkor, başta Kral Tirdat olmak üzere birkaç yabancı din adamının da desteğini alarak bölgedeki ahalinin büyük bir kesimine Hristiyanlığı öğretti. Böylece Partlı Kirkor, Ermenistan bölgesinde ki, farklı etnik unsurlara mensup insanları, Hristiyanlık ortak paydası altında cemaat hüviyetine kavuşturdu. Ermeni Kilisesinin, Kalkedon kararlarına karşı çıkmasında Greklere ve Romalılara karşı ulusal ve dini bağımsızlıklarını koruma kaygısı, belirleyici bir etken oldu. Bu kararların politik sonuçları çok ötelere uzandı. Kayseri’den kopuşa Kalkedon’un reddinin de eklenmesiyle Ermeni Kilisesi dini açıdan tecritte kalmasına neden oldu. Onun ilk iman esaslarını kiskânçlıkla koruması, Ermeni Kilisesi etrafında oluşan Gregoryen Hristiyanlığın daha da şekillenmesine sebep olduğu gibi dinî kültür otonomisine kavuşmasını da sağladı. Anahtar Kelimeler: Zerdüştlük, Aziz Kirkor, Ermeni Kilisesi, Ermeni Alfabesi, Ortodoks Kilisesi. ABSTRACT According to all experts working on the first history of the Armenians before converting to Christianity, the Part’s culture on Armenian society’s effect results from Mazdaism that is a common religion among Sasanies and Armenians. Christianity’s entering into Armenians removed them from the Mazdaism and the lands of the old Mazdaism temples were transfered to the Chiristian churches and wooden crosses were set up on them. St. Kirkor began to teach Chiristianity to a big majority of people in the area taking help of a few foreigner religious functionaries one of whom was the King Tirdat. Thus, St. Kirkor from Part brought the diffeent ethnic groups in Armenia under Chiristianity which was the common identity of them. The Armenian Churches objecting to Kalkedon decisions and its anxiety to protect its religious independence against Greeks and Romans became a 1846 characteristic factor. The political effects of these decisions went far beyond. The Kalkedon’s being rejected in Kayseri put the Armenian Church in isolation in the perspective of religion. Its first religious fundementals being protected jealously not only took the Gregorian Christianity on a more shape that consisted around the Armenian Church but also provided it with a religious cultural autonomy. Key Words: Mazdaism, St. Kirkor, Armenian Church, Armenian Alphabet, The Ortodox Church. --Hristiyanlığı kabul etmezden önce Ermeni toplumunun dini; hem Hierodulos (Tapınak hizmetçiliği, Tanrıların ve tapınakların malı sayılan kadın ve erkek kölelere Hierodulos’lar [Kutsal Fahişelik] denir. Bkz.: Hançerlioğlu, 2004: 195; Ayrıca Kutsal Fahişelik hakkında geniş bilgi için Bkz.: Gündüz, 1998: 228; Aydın, 2005: 437.) vb. uygulamalar ile Ermeni-Frig milli unsurları, hem de bazı Urartu kalıntıları ve İran Panteonundan alınma unsurlar içeriyordu. (Grousset, 2005, 114 vd.; Bu konuda daha geniş bilgi için bkz.: Nersessian, 1969: 73.) Ermeniler, İranlılar gibi tabiata tapar ve tabiattaki unsurlarda [güneş, ay, ateş, su, vb. gibi] bir kutsallık olduğuna inanırlardı. Taptıklarına karşı yakarmalarını ve sevgi gösterilerini açık alanda yaptıkları için de ibadet edecekleri bir tapınakları yoktu. (Bkz.: Sakarya, 1984: 14; Gazigiray, 1982: 33 vd.) Ermeni tarihinin ilk dönemi üzerinde çalışan bütün araştırmacıların kabul ettiği şekliyle Hristiyanlığa geçmezden önce Part kültürünün, Ermeni toplumu üzerindeki etkisi Sasaniler ile Ermeniler arasında müşterek bir din olan Zerdüştlükten kaynaklanmaktaydı. (Atiya, 1968: 315; Russell, 1987: 417 vd.; Küçük, 1997: 16; Bu tespit dilbilimciler tarafından da kabul görür. Bkz.: Grousset, 2005: 113 vd.) Ermeni Kralı Tridat’ın Hristiyanlığı kabul etmesiyle Kirkor/Gregoire, eski tapınakları yıktırdı ve Kayseri Metropolitliğine giderek dinî önder makamında bulunan Leons tarafından Ermenistan’ın baş ruhani reisi olarak kutsandı. Kirkor Kayseri’den dönerken, Fırat kenarında Pakavan dolaylarında kral ailesini, saray büyüklerini ve büyük bir halk topluluğunu vaftiz etti. (Nersessian, 1969: 76; Curzon, 1854: 216; Uras, 1987, 120; Ayrıca Bkz.: Cöhce, 1992: 93 vd.) Kirkor’a Ermenistan’a Hristiyanlığı getirmesinden dolayı “Lusavoriç” yani “ilahi nur” nurlandırıcı unvanı verildi. (Aziz Kirkor’un öncülüğünde Hristiyanlığı kabullenen Ermeniler, O’nun adını “Lusavoriç-Aydınlatıcı” olarak değiştirmişlerdir. Bu sebeple “Uğapar”/“Havariler Kilisesi” olarak bilinen Ermeni Kilisesi, aynı zamanda “Lusavoriçagan” adıyla da anılır. Ayrıca dünya literatürüne “Eglise Armenian”/“Ermeni Kilisesi” olarak da geçmiştir. Bkz.: Dabağyan, 2003: 65 vd.; Ayrıca bkz.: Erçıkan, 1949: 7; Kırzıoğlu, 1985: 136.) 1847 Ermenilerin arasına Hristiyanlığın girmesi, onları yavaş yavaş Zerdüştlükten uzaklaştırdı. Ermenistan’da eski Zerdüşt mabetlerinin toprakları, yeni Hristiyan kiliselerine devredildi ve her tarafa tahta haçlar dikildi. (Karabekir, 1994: 73 vd.) Eski tapınaklar yıkıldı ve yerlerine kilise yapıldı. Ancak bu gelişmeler pek kolay olmadı, korkunç çatışmalara ve çok kanın akmasına neden oldu. Aziz Kirkor’un Katoğikosluğu döneminde Ermeni Kilisesinin asıl zayıf yanı, bir halk dinî olmaktan ziyade aristokratik bir din olmasıydı. Katoğikos maiyetindeki çok sayıda insanla ve kralın askerleriyle ülkeyi gezen militan bir din adamı görüntüsündeydi. Eski pagan hiyerarşisinin muazzam mal varlığına el koymuşlardı. İncil’de o dönem de Grekçe ya da Süryanice dilinde yazıldığından halkın Hristiyan dinî literatürüne nüfuz etmesi imkânsızdı. Bu zayıflık daha sonraları Ermeni din adamlarının V. yüzyıla kadar yapmış oldukları çalışmalar neticesinde giderilecektir. (Bkz.: Atiya, 1968: 321.) Kirkor, başta Kral Tirdat olmak üzere birkaç yabancı din adamının da desteğini alarak bölgedeki ahalinin büyük bir kesimine Hristiyanlığı öğretti. (Nersessian, 1969: 75; Curzon, 1854: 216 vd.; Gregoir’in hayatı, evliliği, Kral Tridat’ın hizmetinde yaptığı dinî ve siyasi faaliyetler için bkz.: Dauviliier, 1983, 64 vd.; Ayrıca bkz.: Moses Khorenats’i, 1978: 228.) Böylece Partlı Kirkor, Ermenistan bölgesinde ki, farklı etnik unsurlara mensup insanları, Hristiyanlık ortak paydası altında cemaat hüviyetine kavuşturmuş oldu. (Küçük, 1997: 4.) Kirkor Lusavoriç, hayatının sonlarına doğru Kayseri’den getirdiği ikinci oğlu Aristakes’i kendi eliyle Episkopos olarak kutsadı ve 317 yılında Katoğikosluk makamına oturttu. (Bkz.: Arpee, 1946: 20; Tuğlacı, C. I, 2004: 3.) Bizans İmparatoru Konstantin, 19 Haziran 325 yılında Hristiyanlar arasındaki anlaşmazlıkları çözümlemek amacıyla İznik’te [Nicaca] bir dinî toplantı tertip etti. Hristiyan âleminden yüksek rütbeli din adamlarının katıldığı bu toplantıda Kirkor Lusavoriç’in oğlu Aristakes de vardı. (Grousset, 2005: 121.) Aristakes toplantıya özel davetiye ile çağrılan babası Kirkor ve Kralın yazılı iman ikrarlarını yanına alarak gitti. (Aristakes, Urfa’da Euthalius, Nusaybinden Jacob ve İran Piskoposu John ile birlikte konsile gitti. Bkz.: Moses Khorenats’i, 1978: 245.) Dönüşünde konsilde alınan 20 kararı babası Kirkor’a bildirdi. Kirkor da bu kararlara birkaç ilave yaparak inzivaya çekildi ve bir daha ortalıkta gözükmeyerek 336 yılında mağarada öldü. (Moses Khorenats’i, 1978: 245 vd.; Curzon, 1854: 216 vd.; Stanley, 1908: 98, 168 vd.) Ermeni toplumunun Kilise şemsiyesi altında ilk mühim kararı, İran tehlikesine karşı İznik Konsiline katılması oldu. Bu kararla Ermeniler, gelecekte İran ve komşu küçük beyliklere karşı dinî inançlarını sürdürebilmek için din kardeşi olarak gördükleri Bizans İmparatoru ve Kilisesi’nin himayesi altına girmiş oldu. (Bkz.: Şahin, 1988, 31 vd.; Ermenistan bölgesinde Hristiyanlığın yayılmasından duydukları rahatsızlıktan dolayı Zerdüşt din adamları ve Sasani yöneticilerinin aldıkları tedbirler için ayrıca bkz.: Grousset, 2005: 187 vd.) 1848 O zamanlar kilise hiyerarşisinde evli piskoposlar ve yüksek rütbeli din adamlarına rastlamak mümkündü. Aristakes 325 yılından 333 yılına kadar Katoğikosluk makamında kaldı. Onu evli olan ağabeyi Vartan [333-341] ve yine evli olan oğlu Hoosik [341-348] izledi. (Grousset, 2005: 131; Gregoir’den sonra 1306 yılına kadar Katoğikosluk makamına gelenlerin kronolojik olarak görev sürelerini gösteren tablo için bkz.: Orbelian, C. I, 1864: 274 vd.) Ermeniler dinî liderliğin Kirkor ailesinden devam etmesi için ant içtiklerinden, Hoosik’in oğulları din adamı olmayı reddedince Katoğikosluk makamı geçici olarak akrabası olan Aştişatlı Pharan’a [348-352] geçti. (Atiya, 1968: 322) Daha sonra yeniden Hoosik’in torunu I. Nerses Bartev 353 yılında Katoğikos oldu ve görevinin 20. yılında [373] vefat etti. Nerses’ten sonra Kirkor’un neslinden gelenler zinciri kırıldı. (Tuğlacı, C. I, 2004: 4.) Katoğikos Nerses 365 yılında ülkedeki dinî ve sosyal problemleri çözümlemek için Aştişat’ta bir kutsal sinod topladı. Buraya piskoposlarla birlikte toplumun önde gelen yöneticilerini de davet etti. Bu sinod ilk olarak evlenme kurallarını düzenledi ve yürürlükte olan ilk kuzenler arasındaki evlilik âdetini yasakladı. Nerses halk arasındaki putperest adet ve batıl inançların son kalıntılarını da kaldırmak için matem amacıyla kendini yaralamak, ruhlardan yardım istemek, muska ve tılsım kullanmak gibi uygulamalara da yasak getirdi. (Atiya, 1968: 323; Grousset, 2005: 131. Dördüncü asrın başlarında paganizm kaldırılmış olmasına rağmen başka yerde olduğu gibi Ermenistan’da da hatırı sayılır oranda paganların uzun süre devam ettiğini ve antik inançların mahalli folklor ve gelenekler tarzında uzun süre sürdüğünü biliyoruz. Bkz.: Nersessian, 1969: 75.) Patrikliğin aile içinde devamı, Büyük Nerses’in ölümünden sonra inkıtaa uğradı. Kral Pap, 370’li yılların sonuna doğru kendisine yakın gördüğü II. Yusik’i Katoğikosluğa aday gösterdi. Fakat adayının Kayseri’deki din adamları tarafından takdis edilmeyeceğini düşünen Pap, Yusik’in ülkedeki Ermeni Piskoposlar tarafından takdis edilmesine karar verdi. Bu hüküm Ermeni Kilisesinin Kayseri’den kopuşuna zemin hazırladı. (Atiya, 1968: 324; Ayrıca bkz.: Arpee, 1909: 2.) 387 veya 388 yılında Katoğikosluk makamına Sahak’ın gelmesiyle St. Kirkor’un/Gregoire şeceresine tekrar dönüldü. Sahak’ın uzun yönetimi aralıklarla 387’den 439 yılına kadar devam etti. Onun kutsama töreninin de Ermenistan’da yapılması, bundan böyle katoğikosların bu maksatla Kayseri Başpiskoposluğuna gitmeleri âdetini sonlandırdığı gibi Ermeni din adamları üzerindeki Kayseri’nin otoritesini de tamamen kırdı. (Fortescue, 1911: 24.) Nitekim bu durum Kayseri Başpiskoposluğu ile Ermeni Episkoposlarının ilişkilerinin kesilmesine neden oldu. Grekler Ermeni dinî ve sivil önderlerin bu davranışını Şiizm kabul ederek, (Gürün, 2001: 46; Nersoyan, C. I, 1987: 414.) baştan beri Ermeni din adamlarının ilişkide bulunduğu ve dinî destek aldığı Kayseri Kilisesinin, Ermeni Kilisesi ve din adamları arasındaki hiyerarşik münasebetlerin ne olduğu tartışmasını da başlattı. Buna göre Grekler [Ortodokslar], Ermeni Kilisesi IV. yüzyıla kadar Kayseri 1849 Piskoposluğuna bağlı iken birden ayrıldığını söyler. Latinler [Katolikler] de, Ermeni Kilisesinin önce Kayseri’ye bağlı olduğunu, sonradan Papa I. Sylvestre’nin [314-335] tanıdığı imtiyaz ile bağımsız hâle geldiğini ifade eder. Ermeniler ise bu iddialara karşı kiliselerinin başlangıçtan beri bağımsız ve “Apostolik” [Havarilere dayanmakta] olduğu görüşünde ısrar eder. (Bkz.: Atiya, 1968: 321; Küçük, 1996: 123; Küçük, 1997: 131 vd.; Greklerin bu konuda Ermeni Kilisesi’ne yönelttiği soru ve cevaplar için ayrıca Bkz.: Moses, 2006: 132.) İstanbul Ermeni Patriklerinden Ormanyan’a göre de, Ermeni Kilisesinin ne Kayseri ile ne de başka bir merkezle otorite yönünden bir bağlılığı yoktur. (Bkz.: Ormanyan, 1955: 13.) IV. yüzyılın ikinci yarısında Katoğikos Nerses zamanında Ermeni Kilisesinin hiyerarşisi ve yönetiminin yeniden yapılandırıldığını daha önce söylemiştik. Ancak Ermeni alfabesi olmadığından kendi dillerinde yazılmış İncil ve ayin usullerinden mahrumdular. Ermeni din adamları o zamana kadar Kayseri ve Urfa’daki (Urfa’daki okullar hakkında geniş bilgi için Bkz.: Hayes, 2002.) meşhur okullarda öğretim görüyorlardı. Bu okullarda eğitim ve öğretim Kayseri’de Grekçe, Urfa’da ise Süryanice yapılmaktaydı. Çünkü Ermenice denilen dil henüz icat edilmemişti. Bu yüzden Ermeni liturjisi henüz teşekkül etmemişti. İnciller ve ayinler Grekçe veya Süryanice okunmaktaydı. Ermeni toplumu bu iki dili de bilmediğinden Kilise’de dinî konular onlara şifahi olarak anlatılmaktaydı. (Grousset, 2005: 167; Küçük, 1997: 142) O tarihe kadar Ermenice, alfabesi olmayan çok sayıda farklı diyalektiklerden oluşan bir dildi. Ermeni Kilisesi, ülkenin Batı bölgelerinde tamamen Grekçeye, Doğu bölgelerinde ise Süryaniceye bağımlıydı. Ancak halkın büyük bir çoğunlu bu iki dili de anlamıyordu. Dolayısıyla yabancı bir dil ile okunan litürijinin ve duaların cemaat için anlaşılır kılınmasına bir aracı gerekiyordu. Bu nedenle ayinler için kilisede kendine özgü iki sınıf oluşturulmuştu. Birincisi dinî metinleri okuyanlar [Vendzanogh] ikincisi ise cemaat için bunları Ermeniceye çevirenlerdi [Thargmanitsh]. (Atiya, 1968: 324.) Alfabeden ve yazılı edebiyattan mahrum olmayı Kilisenin mevcudiyeti ve bağımsızlığı için bir engel olarak gören Ermeni din adamlarınca, artık kendilerine has bir alfabenin icadı zaruri hâle gelmişti. Alfabe olmadan ne Kilise’nin tam olarak kuruluşunu sağlaması ve gelişmesi ne de inanlılarının kiliseye olan bağlılıklarının artması mümkün değildi. Çünkü basit sözlü rivayetler bile müntesiplerinin kalplerinin derinliklerine nüfuz etmiyordu. Bu durum Katoğikos Sahak’ın dikkatini çekmişti. Kralın eski sekreteri ve Katoğikos Nerses’in öğrencisi Mesrop-Maschtotoz’da durumun farkındaydı. Sahak ile Mesrop, Kral’dan buna bir çare bulmasını istedi. Kral’da bütün imkânları, 394 yılında papazlık rütbesini alan Mesrop ve öğrencilerine sundu. 392-405 yılları arasında yapılan çalışmalar neticesinde “Danyel Alfabesi” ıslah edilerek, Ermenilerin dinî ve etnik yapısına uygun–36 harfi ihtiva eden daha sonra 1850 da 2 harf ilave edilecek olan–“Ermeni Alfabesi” meydana getirildi. (Geniş bilgi için Bkz.: Grousset, 2005: 166; Nersessian, 1969: 85 vd.; Curzon, 1854, 406; Kırzıoğlu, C. I, 1953: 187; Küçük, 1997: 143; Tuğlacı, C. I, 2004: 5; Küçük, 1996: 131.) Ermeni toplumunun dinî ve sivil önderleri öncülüğünde Ermeni alfabesinin icadından sonra İncil’in Ermeniceye tercüme edilmesi 433 yılında tamamlandı. Ardından Aziz Basil’in Kutsal Litürjisi, vaftiz ve kiliseye kabul ayinleri Ermeniceye çevrildi. Daha önce Grekçe ve Süryanice yazılmış Ermenice okunan metinler de yeni alfabeyle yazıldı. Başta azizlerin hayatları olmak üzere Grekçe dinî metinlerin çevrilmesiyle (Bundan dolayı Süryanice, Kıptice de olduğu gibi Ermenilerin ibadet dillerinde Yunanca kelimelere de rastlanır. Bkz.: Sarıkçıoğlu, 2002, 136.) Ermeni edebiyatı zamanla zenginleşti ve cemaat içerisinde dinin anlaşılması sağlandı. (Atiya, 1968: 325; Grousset, 2005: 169; Tuğlacı, C. I, 2004: 9) Bu durum, halkın arasında putperestliğin silinmesine neden olduğu gibi çevirisi tamamlanan Ermenice İncil’in sayesinde biri Pers öteki ise Grek egemenliği altında yaşayan ikiye bölünmüş halkın parçalanmasını engelledi. O yıllarda Ermenistan ağır bir İran baskısı altındaydı. Sasaniler Hristiyanlığın yerine Zerdüştlüğü getirmek için aralıksız çaba harcamalarına rağmen, Ermeni toplumunda Hristiyanlığı silemedi. Bunun için Ermeni tarihinde Hristiyanlığın kabulünden sonraki en önemli olay Ermeni dilinin icadı oldu. (Bu konuda geniş bilgi için bkz.: Atiya, 1968: 324 vd.) Çünkü Ermeni dilinin icadı hem dinin anlaşılmasında hem de Ermeni toplumu arasındaki bütünlüğün sağlanmasında en temel unsurdu. Öyle ki, birçok bakımdan Ermeni Kilisesi tarihinin en mühim dönemini yaşıyordu. (Basmacıyan, 2005: 54; Grousset, 2005: 170; Küçük, 1997: 155; Tuğlacı, C. I, 2004: 7) Sahag Bartev ve Mesrob Maştotz adlı din adamlarınca icat edilen Ermeni yazısı, Ermeni kimliğinin oluşumunda o kadar etkili olduk ki, Ermeni kültürü üzerindeki Yunanca ve Asurice’nin egemenliğine son verdi. Ermeni kilisesi “Altın Çağ”ını yaşamaya başladı. (Bkz.: Arpee, 1909: 3.) Ermeniler, bu iki önemli din adamını kültür ve dinî hayatlarına yaptığı hizmetten dolayı azizlik mertebesine yükselterek onları bir bayramla [Don Tarkmançats Vartabedats] anmaya başladı. (http://www.minidev.com/kulturler/kulturler_ermeni_bayram.asp, 2.11.2005; Ayrıca bkz.: Dwight, 1854: 65) Ermeni toplumunun dinî ve kültür hayatındaki gelişmeleri kabullenemeyen Sasaniler, Hristiyan Ermenileri yeniden ateşe tapmaya mecbur edince, Batı’da kalanlar daha fazla baskıya dayanamayarak Roma’ya sığındı. (Abû’l-Faraç, C. I, 1987: 155.) Sasani sınırları içerisinde kalan Ermeniler ise kendilerine yapılan zorlamalara rağmen, Mecusiliği kabul etmediklerinden dolayı Sasanilerle 451 yılında savaşmak durumunda kaldı. Yapılan bu din savaşının neticesinde istediği yardımı Bizans’tan alamayan Ermeniler kaybetti. (Bu konuda geniş bilgi için bkz.: Nersessian, 1969: 77; Uras, 1987: 10; Kılıç, 2006: 20.). Bütün 1851 bu olumsuz şartlara rağmen Kilise ve ruhaniler öncülüğünde Hristiyan kalmayı başaran Ermeniler, dinî ve millî kimliklerini ölüm pahasına korumanın karşılığı olarak Din Tarihi açısından bu tarihi yenilgiyi büyük zaferlerden daha çok önemsediklerini göstermek için Ermeni dilinin icadında olduğu üzere bugünü de “Vartanants Bayramı” ilan etti. Bu bayram da savaşta yitirilen bini aşkın insanın anısına ayin ve törenler düzenlenir. Aynı zamanda herhangi bir kutsal güne bağlı isimleri olmayanların isim günü olarak da kutlanır. (Vartanants Bayramı için bkz.: http://www.agos.com.tr/tr/bayramlar.htm, 22.11.2005; Bu konuda ayrıca bkz.: Ormanyan, 1955, 157 vd.) Görüldüğü üzere gerçek anlamda Ermeni kültürü ancak Ermeni alfabesinin bulunuşundan Kitabı Mukaddes’in Ermeniceye tercüme edilişinden ve bunu izleyen Ermenice bir edebiyatın oluşmasından itibaren var olmuştur. Ermeniler, ancak o andan itibaren kendi bilinçlerinin ve kimliklerinin farkına varabilmiştir. (Grousset, 2005: 172.) Ermeni Kilisesi, IV. yüzyılda Kayseri Başpiskoposluğun’dan kopmasından sonra Antakya, İstanbul ya da Roma tarafından kontrol edilmeye kararlılıkla direndi. Dahası Ermeni halkı din işlerini daima kendileri tarafından seçilen kilise hiyerarşisince yürüttü. Doktrine ilişkin kararlar dışında cemaatin politikasını kararlaştırma sorumluluğunu Katoğikoslarla paylaşan seküler konseyin varlığı kilisenin bu tavrında oldukça etkili oldu. Piskopos seçimlerine cemaatin katılması ve kilisenin bu uygulamayı sürdürmesi Ermeni Kilisesi’ni diğer kiliselerden ayıran en önemli özelliğidir. (Atiya, 1968: 307; Artinian, 2004: 33.) Başka bir deyişle Sinodlarda sivillerin oynadığı rol, ruhban sınıfın seçimindeki seküler katılım ve Katoğikosun Ermeni Kilisesi’nin geleneğine uyma zorunluluğu Ermeni kimliğinin oluşumunda tetikleyici unsur oldu. Sasani İmparatorluğu’nca Ermenilerin Mecusilikten Hristiyanlığa geçişi nasıl hoş karşılanmadıysa, Ermeni alfabesinin icadı ile Kitabı Mukaddes’in ve diğer dinî metinlerin Ermeniceye tercümesi de Grek Kilisesi tarafından hoş karşılanmadı. Bu durum Ermenilerin kısa zamanda Bizans’ın ruhani etkisinden kurtulacağının sanki habercisiydi. (Grousset, 2005: 175.) Ermeni Katoğikoslarının konsekrasyon için Kayseri’ye gitmemesi, daha sonraki yıllarda Kilise’nin din dilini oluşturarak kendisine daha bağımsız bir alan yaratması, belki de 381 yılında İstanbul’da, 431 yılında ise Efes’teki Sinod toplantılarının bütün kararlarını kabul etmesine rağmen Ermeni Kilisesi’nin katılımına engel teşkil etti. Daha da önemlisi kiliseler arasındaki bu soğukluk Ermeni Ruhanîlerce bir sonraki Kadıköy Konsili’nde [451] alınan karaların reddedilmesine neden oldu. Her ne kadar bu konsile gidilmeyiş sebebi Sasanilerle yapılan mücadele gösterilse de bir ruhaninin Chalcedon Toplantısı’na gitmesi savaşın kaderine bir engel teşkil etmese gerek. (Bkz.: Gürün, 2001: 48.) Ermeni Kilisesi’nin, Kalkedon kararlarına karşı çıkmasında Greklere ve Romalılara karşı ulusal ve dinî bağımsızlıklarını koruma kaygısı, belirleyici 1852 bir etken oldu. Bu kararların politik sonuçları çok ötelere uzandı. Kayseri’den kopuşa Kalkedon’un reddinin de eklenmesiyle Ermeni Kilisesi dinî açıdan tecritte kaldı. Onun ilk iman esaslarını kiskânçlıkla koruması, (Atiya, 1968: 327.) Ermeni Kilisesi etrafında oluşan Gregoryen Hristiyanlığın daha da şekillenmesine sebep olduğu gibi dinî kültür otonomisine kavuşmasını da sağladı. (Tuğlacı, 1991: 3; Kâşgarlı, 1990: 47.) Ermeni Kilisesi’nin diğer doğmalardan ayrılışını Grousset de şöyle değerlendirir. “Bu tavır alışın siyasi sonuçları Ermenistan’ın geleceği için son derece önemli oldu. Ermeni Kilisesi Nesturiliğin (Nesturiliğin yayılışı için bkz.: Aydın, 1982: 152 vd.) zıt kutbunda yer alarak Suriye-İran Hristiyanlığından dolayısıyla onu yutmaya çalışmış olan Sasani dünyasından kesin olarak farklılaştı. Özellikle, Ermeni Kilisesinin bağımsız bir Hristiyan kilisesi olarak kurumsallaşması, Grek Ortodoksluğuyla teolojik yönden kopuşu, Ermenistan ile Bizans arasında sonradan hiçbir şeyin dolduramayacağı bir uçurum açtı. Böylece Ermenistan, onun millet niteliğini bozmaya uğraşan iki güçlü komşusuna karşı ruhani bağımsızlığını kesin olarak kazanmış oldu.” (Grousset, 2005: 229.) Bu durum hem Ermeni Kilisesini fikrî anlamda Hristiyan âlemini temsil eden büyük kiliselerden ayırdı, hem de Ermeni milliyetçiliğini, Ermeni halkı için millî birliğin ana unsuru hâline getirdi. Öyle ki Ermeni Kilisesi, kendisine yapılan baskılardan dolayı 506 yılında Babken’in başkanlığında Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan piskoposlarının katıldığı Arap Ermenistan’ın başşehri olan Divin’de (Divin, Erivan’ın 35 km güneyinde IV-XIII. asırlarda varlığını sürdürmüş bir şehirdir. IV. yüzyılın ilk çeyreğinden sonra Ermeni Arşakilerinin, 428’den itibaren Sasani Merzbanlarının, 640’dan sonra ise Arap emirlerinin ikametgâhı oldu. Bkz.: Moses, 2006: 129.) bir konsil toplayarak, Kadıköy Konsilinde alınan kararları ve Nesturiliği reddettiğini tekrarlamak durumunda kaldı. Bu durum II. Nerses’in Katoğikosluğu [548-557] zamanında ikinci kez gerçekleştirilen Divin Konsilin’de [554] bir kez daha yenilendi. (Ormanyan, 1955: 27 vd.; Nersessian, 1969: 76 vd.) Ermeni Kilisesi, birkaç kez tekrarlama ihtiyacı duyduğu bu kararı ile Hristiyan Dünyası’nın büyük bir çoğunluğundan ayrılmış olduğunu iyice tescillemiş oldu. Ermeni dinî ve sivil önderlerin bu tavrı Ermeni takvimine ilişkin reformda da karşımıza çıkar. Divin ruhani konseyinde [554] gündeme getirilerek üzerinde çalışmalara başlanan ve 584 yılında tamamlanan (Tuğlacıya göre de, Ermeni takviminin başlangıcı 552 yılıdır. Bu takvim, 12 ay, 365 gün olup her ay 30 gündür. Bkz.: Tuğlacı, C. I, 2004: 13) takvimle ilgili Katoğikos Hovhannes, “Ermeni milleti için daimi bir takvim oluşturuldu ve artık kilisenin merasimleri için öbür milletler [Grekler, Suriyeliler] gibi davranmaya mecbur değiliz.” (Grousset, 2005: 229) Diyerek, o günün şartlarında diğer Hristiyan kiliselerine olan kızgınlığını ifade ettiği gibi Ermeni Kilisesinin ortak paydasında yeniden bir toplum yaratmanın heyecanını da dile getirir. 1853 Yukarıda saymaya çalıştığımız nedenlerden dolayı Ermeni Kilisesi, Grekçe ve Süryaniceyi reddederek bütün dinî kutlamalarda özel bir alfabe icat edip dinî metinleri ve tüm litürjisini Ermeniceye çevirdiği gibi oluşturulan daimi takvimle de bütün dinî meselelerini kendi kültür dairesince kutlama imkânı bulmuş oldu. (Bkz.: Atiya, 1968: 342) Ermeni Kilisesi bu olaylar sayesinde, Ermeni halkı ile bütünleşmesini tamamlamıştır. Daha da önemlisi bu durum Ermeni toplumunun Kilise çatısı altında ulusal karakter kazanmasına neden olmuştur. Bundan dolayı da Ermeni Kilisesinin ana kitlesi bugüne kadar Monofizit kalmış ve Kalkedon karşıtı mizacını tarih boyunca yapılan baskılara rağmen korumayı başarmıştır. (Geniş bilgi için bkz.: Kılıç, 2006: 26 vd.) Ermeni Kilisesi’nde ruhbanlar, tek başına kilisenin mutlak sahibi ve hâkimi değildir. Kurum olarak Kilise, din görevlilerine ait olduğu kadar cemaate de aittir. Bu ilke gereği papazlık takdis töreni için yapılması gereken işler hariç, kilise yönetiminde laik unsurların desteği alınmadan bir şey yapılamaz. Bu durum kilisenin eski ve genel kuralıdır. (Bu konuda geniş bilgi için Bkz.: Küçük, 1997: 287 vd.; Ermeni Kilisesine göre Güneşin ışık ve ısısı, birbirlerine ayrılmaz bir şekilde bağlı oldukları gibi Kilise, Gelenek ve Kutsal Kitap da aynı şekilde birbiri ile bağlantılıdır. [Küçük, 1997: 220.] Bunun için Gregoryen Ermenilere göre, Kilise, saflık ve dürüstlük içinde “gelenekleri” nakleden güvenilir bir kurumdur. Bkz.: Küçük, 1997: 225.) Bundan dolayı Kilise bünyesinde Ermeni kimliğinin oluşması daha da kolay olmuştur. Katoğikosluk makamı Ermeni toplumu için bu kadar önemli olmasına rağmen öyle durumlar olmuştur ki, ölünceye kadar makamını koruması gereken Katoğikoslar yetersizlik ya da ulusal uyuşmazlık gibi nedenlerle ya istifa ettirilmiş ya da makamından alaşağı edilmiştir. Buradan da anlaşılacağı üzere erk durumundaki Ermeni Kilisesi ruhban sınıfı ile cemaat arasında paylaşılan bir güç konumunda olmuştur. Bu iki unsurun kaynaşması ve Ermeni halkının Kilise ile özdeşleşmesi, bulundukları coğrafyada, her dönem güçlü devletlerin himayesi altında kalan Ermeni toplumunun tarihine dinî bir karakter vermiştir. (Atiya, 1968: 343.) Öyle ki, bu durum Ermeni Din Tarihi’ndeki Azizlerin çokluğunda da kendini gösterir. Ermeni Kilisesinde Yılın 110 günü Azizlere ayrılmıştır. Bu cümleden olarak Ermeni Kilise takviminde her gün, ya kutsal bir gündür veya bir azizin günüdür. (Bu konuda geniş bilgi için bkz.: Ormanyan, 1955: 156; Russell, C. I, 1987: 416.) Ermeni Kilisesi, azizlere ve şehitlere gösterdiği saygıyı onların eşyalarına ve hatıralarına da gösterir. (Küçük, 1997: 233.) Ermeni Kilisesi Eçmiyazin’de kurulmuş olmasına rağmen, siyasi otoriteyi takip etmeyi uygun gördüğünden onlarla birlikte sürekli yer değiştirmek durumunda kalmıştır. Bu cümleden olarak 485 yılında Divin’e, 901 yılında Ani’ye, 1147’de Rumkale’ye [Kilikya] taşınmıştır. Katoğikosluk Rumkale’de 1292 yılına kadar kaldıktan sonra şehir Memlukluların eline geçince Sis’e nakledilmiştir. Kilikya Krallığı 1375 yılında ortadan kaldırılınca, Katoğikosluk burada bir müddet daha kaldı. Bu arada Katoğikosluğun, Roma Kilisesi’nin nüfuzuna girdiğini gören 1854 Ermeniler bir Sinod toplayarak Eçmiyazin’e geri dönme kararı aldı ve 1441 yılında Ermeni Kilisesinin ilk doğduğu yer olan Eçmiyazin’e tekrar taşıdılar. (Bkz.: Ormanyan, 1955: 54; Gürün, 2001: 49.) Buraya kadar yapmış olduğumuz değerlendirme sonucunda Kilise çatısı altında toplanan Ermeni toplumunun oluşmasındaki unsurları şöyle sıralamak mümkündür. Bunlardan birincisi Ermeni din adamlarının 370’li yıllardan sonra kutsama töreni için Kayseri’ye gitmemesi, ikincisi Ermeni alfabesinin icadı, Üçüncüsü Ermeni dilinin oluşumu ile dinî metinlerin Ermeniceye çevrilerek kendi din dilini oluşturarak bir anlamda dinî bağımsızlıklarını ilan etmeleri, dördüncüsü Kilise takviminin oluşması, beşincisi ise Kilise bünyesindeki sivil halkında tesiriyle milli bir ruhban sınıfının oluşmasıdır. İşte bu saydığımız özellikler Ermeni toplumunun büyük bir bölümünü tarihi boyunca Mecusiliğin etkisinden kurtardığı gibi Ortodoks ve Katolik Kiliselerinden de ayırmıştır. Öyle ki, Ermeni Kilisesinin bu karakteristik özelliği ve Ermeni toplumu üzerindeki etkisi tarihten günümüze artarak devam ede gelmiştir. Bundan dolayı Ermenilerin manevi mirasının teşekkülünü ve muhafazasını, milletin Hristiyan hüviyetinin şekillenmesini, siyasi güçlerini kazanmasını ve yeryüzündeki Ermenileri bir arada tek merkez etrafında toplanmasını Ermeni Kilisesi sağlamaktadır. Ermeni Kilisesi, geçmişte ve günümüzde dünyanın çeşitli yerlerine dağılmış Gregoryen Ermenilerin yegâne ortak malı ve paydası durumundadır. Bu da kiliseyi Ermeni kültürünün tek temsilci durumuna getirmektedir. Çünkü dinî ve etnik kimliklerin karışımıyla müteşekkil bir ortak yaşam paydasında Ermeni toplumunu yönlendiren Ermeni Kilisesidir. KAYNAKÇA Abûl-Faraç, Gregory, (1987), Abû’l-Faraç Tarihi I, (Neşr. R. Doğrul), Ankara. Arpee, Leon, (1909), Armenian Awakening (A History of the Armenian Church, 1820-1860), Chicago. -----, (1946), A History of Armenian Christianity, (from the Beginning to Our Own Time), New York. Artinian, Vartan, (2004), Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu 1839-1863, (Neşr. Zülal Kılıç), İstanbul. Atiya, Aziz S., (1968), A History of Eastern Christianitiy, London. Aydın, Mehmet, (1982). “Hristiyanlıkta Teslis Doktrini ve Hristiyan İ’tizalleri”, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, Sayı:5. -----, (2005), Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Konya. Basmacıyan, Krikor Hagop, (2005), Şarkta Toplumsal ve Dinsel Hayat, (Neşr. A. Yılmaz), İstanbul. 1855 Cöhce, Salim, (1992), “Ermenilerin Kimliği Hakkında Bir Değerlendirme”, Yakın Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu, Ankara. Curzon, Robert, (1854), Armenia: (a Year at Erzeroom, and the Frontiers of Russia, Turkey and Persia), New York. Dabağyan, Levon Panos, (2003), Türkiye Ermenileri Tarihi, İstanbul. Dauviliier, J., (1983), Histoire et İnstitutions des Eglises Orientales au Moyen Age, London. Dwight, H. G. O., (1854), Chrıstianity in Turkey: (a Narrative of the Protestant Reformation in the Armenian Church), London. Erçıkan, Atıf, (1949), Tarihte Türk-Ermeni Münasebetleri, Ankara. Fortescue, Adrian, (1911), The Orthodox Eastern Church, London. Gazigiray, A. Alper, (1982), Ermeni Terörünün Kaynakları, İstanbul. Grousset, Rene, (2005), Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, (Neşr.: Sosi Dalonoğlu), İstanbul. Gündüz, Şinasi, (1998), Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara. Gürün, Kamuran, (2001), Ermeni Dosyası, (Beşinci baskı), B.y.y. Hançerlioğlu, Orhan, (2004), Dünya İnançları Sözlüğü, İstanbul. Hayes, E. R., (2002), Urfa Akademisi, (Neşr.: Y. Günenç), İstanbul. http://:www.agos.com.tr/tr/bayramlar.htm, (22.11.2005). http://www.minidev.com/kulturler/kulturler_ermeni_bayram.asp, (22.11.2005). Karabekir, Kazım, (1994), Ermeni Dosyası, (Neşr.: F. Özerengin), İstanbul. Kâşgarlı, Mehlika Aktok, (1990), Kilikya Tabi Ermeni Baronluğunun Tarihi, Ankara. Kılıç, Davut, (2006), Osmanlı Ermenileri Arasında Dinî ve Siyasi Mücadeleler, Ankara. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, (1953), Kars Tarihi I, İstanbul. -----, (1985) “Armenya Yukarı-Eller Tarihi’nin iç yüzü Dede Korkut Oğuznamelerinin Mahiyeti”, T.B.E.T.İ.S., Ankara. Küçük, Abdurrahman, (1996), “Gregoryen Ermeni Kilisesinin Oluşması ve Konsil Kararları Karşısındaki Tutumu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XXV, Ankara. 1856 -----, (1997), Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara. Moses, Kalankatlı, (2006), Alban Tarihi, (Neşr. Ziya Bünyadov), İstanbul. Moses, Khorenats’i, (1978), History of the Armenians, (Translation and Commentary on the Literary Sources by Robert W. Thomson), London. Nersessian, Sirarpie Der, (1969), The Armenians, (ed. Glyn Daniyl), U.S.A. Nersoyan, Tıran, (1987), “Armenıan Church” The Encylopedia of Religion I, New York. Orbelian, S., (1864), Histoire De La Sıoune I, Saınt Petersbourg. Ormanyan, Malachia, (1955), The Church of Armenia, (Ed.: G. Marcar Gregory), London. Russell, J. R., (1987), “Armenian Religion” The Encylopedia of Religion I, New York. Sakarya, İhsan, (1984), Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara. Sarıkçıoğlu, Ekrem, (2002), Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta. Stanley, Arthur Penrhyn, (1908), Lectures on the History of the Eastern Church (with an Introduction on the Study of Ecclesiastical History), London. Şahin, Recep, (1988), Tarih Boyunca Türk İdarelerinin Ermeni Politikaları, İstanbul. Tuğlacı, Pars, (1991), İstanbul Ermeni Kiliseleri, İstanbul. -----, (2004), Tarih Boyunca Batı Ermenileri I, İstanbul. Uras, Esat, (1987), Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul. 1857 KERKÜK VE MUSUL’UN TARİHÎ COĞRAFYASI KILIÇ, Remzi* TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Orta Doğu sahasının önemli bir bölgesi olan Irak coğrafyası içerisinde bulunan Kerkük ve Musul vilayeti yüzyıllar boyunca Türk hâkimiyetinde kalmıştır. Türkmen vilayeti olan ve Türkler ile meskûn bulunan bu bölgede Türkler, bin yıldan fazla bir zaman, başarılı bir yönetim ve huzur içerisinde bir idare ortaya koymuşlardı. Musul adı, şehri, tarihî coğrafyası ve Osmanlı devleti idaresinde XIX. yüzyılın ikinci yarısında Musul vilayeti, Musul’a bağlı başta Kerkük olmak üzere sancaklar, kazalar ve nahiyeler hakkında bilgi verilecektir. Ayrıca, Osmanlı Devleti’ne bağlı iken; Musul, Kerkük, Sincar ve Süleymaniye Sancakları ve buralara bağlı kazaların tarihî coğrafyaları, arazi özellikleri, idarî yapısı da önem arz etmektedir. Osmanlılar yönettikleri toplumları, Müslümangayrimüslim olarak sadece iki gurupta tasnif etmiştir. Günümüzde Batılılar ise, dünyanın birçok bölgesinde halkları etnik çerçevede onlarca, bazen yüzlerce guruba ayırmaktadırlar. Böylece toplumları iç çekişmeye, hatta savaşlara kadar sürükleyebilmektedirler. Kerkük-Musul bölgesi Türk tarihi bakımından oldukça kıymetli bir yere sahiptir. Özellikle İslamiyet’i kabulden sonra, Türklerin Anadolu’yu vatan yapmaları sırasında Musul-Kerkük bölgesi önemli bir merkez idi. Türklerin Türkistan’dan batıya doğru yönelmeleri sırasında, Selçuklular Anadolu’yu Türk ülkesi yaparken, yol üzerindeki Musul-Kerkük bölgesi de bir Türk yurdu hâline gelmiştir. Büyük Selçuklu Devleti’nden sonra, Osmanlı Devleti hâkimiyetine geçinceye kadar Kerkük ve Musul bölgesinde; Irak Selçukluları, Zengîler, Erbil Atabeyliği, Karakoyunlular, Akkoyunlular ve Safevîler gibi birçok Türk devleti hüküm sürmüştür. Yavuz Sultan Selim tarafından 1517 yılında Osmanlı Devleti hâkimiyetine geçen Musul ve havalisinde, Kanuni Sultan Süleyman zamanında (1520-1566), Türk hâkimiyeti daha da güçlendirilmiştir. Osmanlı Devleti idaresindeki Musul Vilayeti; doğuda İran, kuzeyde Diyarbakır, güneyde Bağdat, batıda Şam, kuzeybatıda ise Halep vilayetleri ve Zûr Sancağı ile çevrelenmişti. * Doç. Dr., Niğde Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Yeniçağ ve Yakınçağ Tarihi Öğretim Üyesi. NİĞDE/TÜRKİYE. e-posta: [email protected] 1858 Kerkük ve Musul bölgesi, son derece ılıman bir iklime sahiptir. Çok çeşitli tarım ürünlerinin yetiştirilmesi ve hayvancılık için de uygun bir sahadır. Bölgede; Dicle, Huser, Hebzel, Zap ve Gazer gibi akarsular bulunmakta, bu da ekonomik hayata önemli katkılar sağlamaktadır. Ayrıca, petrol başta olmak üzere yeraltı kaynakları bakımından da oldukça zengin bir bölgedir. Kerkük ve Musul özellikleri itibarıyla tarihî coğrafya bakımından incelenerek, şehir, nüfus ve idari yapı, Türk tarihi bakımından önem arz eden eserler belirtilecektir. Anahtar Kelimeler: Kerkük, Musul, Türk Eseri, Osmanlı yönetimi. ABSTRACT The Historical Geography of Kerkuk and Musul Kerkuk and Musul which are in the Iraq geography that is an important region of Middle East, were under the reign of Turks for centuries. Turks performed a successful and peaceful administration in this region which is a Turkmen city and in which Turks settled. Information about administration the name “Musul”, the city, the historical geography, Musul under the of Ottoman State in the second half of 19th century and sanjaks, especially Kerkuk, countries and boroughs of Musul will be given. Musul, Kerkuk, Sincar and Süleymaniye Sanjaks, and the historical geographies, land features and administrative structures of their countries are also important. Ottomans classified the communities they administrated only as muslims and non-muslims. Whereas today westerners divide communities into tens, sometimes hundreds of ethnic groups in many regions of the world. Thus. Tehy manage to drag them into interiors quavrels, even wars. Musul, Kerkuk region has a rather valuable place in terms of Turkish history. This region was an important base during the period when Turks made Anatolia homeland, especially after the acceptance of Islam. In the course of Turks’ advance towards the west, Musul and Kerkuk region, which was on the way, also became a Turkish homeland while the Seljuks made Anatolia a Turkish homeland. After the Great Seljuk State many Turkish states such as Iraq, Seljuks, Zengis, Erbil Atabeylik, Karakoyunlus and Akkoyunlus and Safevis reigned in Musul region until the region came under the rule of Ottoman State. Turkish domination was made stronger during the reign of Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) in Musul and its environs, which came under the controle of the Ottomans during the time of Yavuz Sultan Selim, in 1517. Musul under the rule of Ottoman State was surrounded with Iran in the east, Diyarbakır in the north, Bagdat in the South, Damascus in the west, and Halep and Zûr Sanjak in the north-west. 1859 Kerkuk and Musul region has a rather warm climate. It is a suitable land for many various agricultural products to be grown and for stockbreeding. Rivers such as Dicle, Huser, Hebzel, Zap and Gazer exist in the region, and this provides the economical life with many contributions. Besides, it is quite a rich region in terms of underground sources, especially petroleum. Kerkuk and Musul will be studied in terms of their features from the historical geographical point of view; the city, population and administrative structure and works that are important from theTurkish historical point of view will be stated. Key Words: Musul, Kerkuk, Turkish rule, Ottoman administration. GİRİŞ İlk Çağ döneminde Mezopotamya’da kurulmuş olan Asur ve Babil gibi iki önemli uygarlığı bağrında barındıran Kerkük ve Musul şehirleri olmuştur. Kerkük şehri İlk Çağ’da Asurlular tarafından kurulmuş olup Musul şehri ise, Asurluların dinî merkezi konumunda idi. İlk Çağ’dan itibaren önemini koruyan Kerkük ve Musul bölgesi, Orta Çağ’da ise, İslam Uygarlığı’nın yine stratejik öneme sahip bir sahası olma özelliğini korumuştur. Türklerin Emevîlerden sonra Abbasîler zamanında, git gide devlet içerisinde etkilerinin artması ile Kerkük ve Musul üzerindeki hâkimiyetleri de artmıştır. Böylece Abbasîler devrinde Türkler, Kerkük ve Musul’u birer Türk merkezi haline getirmişlerdi. Büyük Selçuklular zamanında, artık Kerkük ve Musul’un yanı sıra Bağdat bile Türklerin en ziyade yaşadığı ve Türk Dili’nin en yaygın konuşulduğu şehirlerden biri olmuştu. Özellikle XVI. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Kerkük ve Musul Bölgesi başta olmak üzere, bütün Irak toprakları Osmanlı devletinin yönetimi ve hâkimiyeti altında kalmıştır. Musul Şehri, Tarihî Coğrafyası Musul, İslam beldelerinden büyük ve meşhur bir şehirdir. Bütün beldelere buradan ulaşılır. Irak’ın kapısı ve Horasan’ın anahtarıdır. Azerbaycan’a ulaşım buradan sağlanırdı. Cezire ve Irak topraklarını biri birine bağladığı için “elMevsılu” ulaşılan yer (Hamavi, 1968, C. V: 223) denilmiştir. Yine; El-Mevsılu: yolların birleştiği yer, kavşak, geçiş yeri, kavuşma yeri, ulaşma yeri gibi, anlamlara gelmektedir. Bundan dolayı ki, Musul birçok önemli şehirlerin ve ticaret yollarının kavşak noktası olan bir şehirdir, denilmiştir. Musul; el-Cezire’de eski Diyar-ı Rebia’nın merkezi olup, Dicle nehrinin batı sahilinde eski Ninova’nın karşısında bir yerdir. Musul şehrinin Eski Çağ’da olup olmadığı bilinmemektedir. Şehre bir rivayete göre, önceleri “Havlan” deniliyordu. İranlılar bir aralık “Buz-Ardaşir” demişlerdir. Musul milâdi II. yüzyılın başından itibaren Asur bölgesinin merkezi olarak Ninova’nın yerini almıştır (İA, 1979, C. VIII; 738-9). Musul, İslam beldelerinin asıl şehirlerinden, büyük ve meşhur 1860 olanııdır. Bina ve yolları geniş olup, Dicle nehrinin batı yanında derin hendekler ve sur ile çevrilidir (Kazvini, 1969: 461). Hz. Ömer zamanında 641 yılında, Araplar Dicle nehrini geçerek, Musul şehrini teslim almışlardı. Emevî halifesi II. Mervan (744-749), Musul şehrini genişletmiş, idaresini teşkilatlandırmış, yeni sokaklar açarak, surlar inşâa edip, Dicle nehri üzerinde bir kayık köprü yaptırmıştır. Musul’un El-Cezire eyaletine merkez olması da Emevî Halifesi II. Mervan zamanında gerçekleşmiştir (İA, 1979, C.VIII; 739). Musul şehri, el-Cezire bölgesinin kuzeydoğu kenarında ve Dicle nehrinin sağ (batı) kıyısında ve Ninova şehri harabesinin karşısında olup, Bağdat’ın 332 km kuzeybatısında 36–35 dakika kuzey paraleli ile 40-43 dakika doğu meridyenleri arasında vilayet merkezi bir şehirdir. Pek çok camii, mescit, okul, eski bir sur ve üç büyük askerî kışlası mevcuttur, denilmektedir. Musul kelimesi, Arapça bir isim olup, Araplara geçmeden önce de var olan küçük bir kasaba idi. Emevîler (661-750) devrinde gelişmeye başlayan Musul şehri, Şam, Mısır, Horasan, Bağdat ve Basra kervanlarının kavuşma noktalarında bulunduğundan bu isimle adlandırılmıştır (Sami, 1889, C. VI; 4480). Hamdanîler 905’den itibaren Abbasî halifelerinin valileri olarak, 930 yılından sonra da, müstakil olarak Musul’da hüküm sürmüşlerdir. 996 yılından itibaren Akîloğulları 1090’a kadar yaklaşık yüzyıl, Musul’da hâkimiyet sürmüşlerdir. Bundan sonra Musul ve havalisi, Sultan Melikşah zamanında Büyük Selçuklu Devleti topraklarına katılmıştır. Miladî 1072-1092 yılları arasında hüküm süren Selçuklu Sultanı Melikşah, Musul’u Bağdat’a rekabet edecek şekilde baştan başa yeniden imar ettirmişti. Birçok Medrese ve camiler tesis edilmiştir. Musul, Hülagu’nun yardımı ile Atabeğler’e 1244 yılında yeniden başkent olmuştur (Ali Cevad, 1895, C.III; 798). Kerkük ve Musul’da Selçuklu hâkimiyetine son veren Atabeğ İmaded-din Zengî, 1127’de Musul’u alarak, devletine başkent yaptı ve şehre muhteşem binalar yaptırdı. Musul surlarını tahkim ettirerek etrafını imar eyledi. 1244 yılında Moğol Hanı Hülagu’dan ona yardım edilmek sureti ile kurtarılan şehir, 1261’de yine Moğollar tarafından yağma edilmiştir (İA, 1979, C.VIII; 740). Akkoyunlular, XVI. yüzyılın başlarına kadar Musul’da hüküm sürmüşlerdir. XVI. yüzyılın başında, Şah İsmail (1500-1524), Akkoyunlulardan Musul’u almışsa da, 1514’te Çaldıran zaferinden sonra, Yavuz Sultan Selim 1517’de, Musul ve havalisini de Osmanlı hâkimiyetine katmıştı. Musul’da 1534 yılında Kanuni Sultan Süleyman’ın Bağdat Seferi ile Osmanlı hâkimiyeti kesinleşmiştir. Daha önce Diyarbakır Eyaleti’ne bağlı olan Musul, Bağdat Eyaleti’ne bağlı bir sancak merkezi yapılmıştır (İA, 1979, C. VIII: 741-2). Musul şehri, XVI. Yüzyıldan itibaren, Osmanlı Devleti yönetiminde de önemini koruyarak ya eyalet, ya da vilayet merkezi olarak kalmaya devam etmiştir. 1861 Kanuni Sultan Süleyman’ın 1534’te Irakeyn Seferi sırasında stratejik açıdan önemi artan Musul’da bu dönemde kuvvetli bir askeri istihkam bulunuyordu. Musul bundan sonra bilhassa XVII. Yüzyılın ilk yarısından sonra OsmanlıSafevî mücadelesine sahne olmuştur. Safevî hükümdarı Şah Abbas (1587-1631) Bağdat’ı 1624’te zapt edince Karçakay Han’ın kuvvetleriyle Kerkük ve Musul’u da Safevî hâkimiyetine almıştı. Ancak, Safevîlerin bu hâkimiyeti uzun sürmedi. Diyarbakır’dan Bağdat üzerine yürüyen Hafız Ahmet Paşa, Kerkük ve Musul’u tekrar kuşattı. Nihayet, Hüsrev Paşa 22 Ocak 1631 tarihinde Kerkük ve Musul’u Osmanlı yönetimine almayı başardı. IV. Murat, Bağdat Seferi sırasında 6 Kasım 1638’de Musul’a geldi. Bağdat Seferi sonrası 1048/Ocak 1639’da dönüş yolunda yine Musul’a uğramıştı (TDİA, 2006, C. XXXI: 363). 1595 yılında Osmanlı Devleti yönetiminde Musul Eyaleti; Musul sancağı, Bacvanlu, Tikrit, Eski Musul, Horen ve Bana livalarını içerisine almaktaydı. Musul Eyaleti sınırları içerisinde 224 zeâmet ve tımar bulunmaktaydı. Osmanlı-Safevî hanedanları zamanında ortaya çıkan savaşlar sebebi ile Musul eyaletinin sınırları zaman zaman değişmiştir. Musul 1850 yılında eyaletten mutasarrıflığa tahvil edilerek Bağdat’a bağlanmış ise de 1878’de tekrar vilayet haline getirilmiştir. Musul Vilayeti, Osmanlı ülkelerinin, Asya sahasının doğusunda, Dicle nehri havzasında, Cezire’nin kuzeydoğu kısmında; 39 derece ile 44 derece doğu meridyenleri ile 34 derece ile 37 derece kuzey paralelleri arasında, kuzeyde Van ve Diyarbakır vilayetleri, batıda Zûr Sancağı, güneyde Bağdat Vilayeti, doğuda İran hududu ile çevrilidir (Ali Cevad, 1895, C. III; 788; Sami, 1898, C. VI: 4481). Bir başka tanımlama ise; Musul, Irak’ın kuzeyinde Musul Eyaleti’nin merkezi, Bağdat’tan 350 km kuzeybatı’da, Dicle nehri üzerinde Mezopotamya’dan gelen kervan yollarının üzerinde mühim bir ticaret merkezi (Öngör, 1959: 599), biçimindedir. Musul Vilayeti’nin kuzeyi ve doğusu dağlık bir sahadır. Dicle nehri üzerinde kalesi olan, etrafı hendek ve sur ile çevrili bulunan, Tahran ve Bağdat yolu üzerinde önemli bir ticaret merkezidir (Ahmed Rifat, 1882, C. VII; 36: Şeref, 1895: 195). XIX. yüzyılın ikinci yarısında, E. Reclus; Dicle nehri üzerinde bir geçit yeri olarak zikrettiği Musul şehrini, elli bin nüfuslu, Akdeniz kıyılarından, Anadolu’dan ve Bağdat’a giden kervanların konak yeri olarak tarif etmektedir. Musul şehrinin Dicle nehrinin sağ kıyısında, düz damlı evlerin 10 km muhitinde bir sur içinde yükseldiğini, ayrıca karşı kıyıya doğru yan yana dubalanmış takriben 170 metre uzunluğunda bir kayık köprüsü ile geçildiğini söylemektedir. XIX. yüzyılın sonlarına doğru Musul’un şehir nüfusu altmış bir bin (61.000), vilayet nüfusu da üç yüz elli bin (350.000) olarak ifade edilmektedir. 1330/1912 tarihli Musul Salnâmesi’ne göre; Sur içinde ve dışında otuz sekiz mahalle, 9126 hane, 3062 dükkân, bulunuyordu. Musul surlarının ise, on sekiz kule ve on iki kapılı olduğu kaydedilmiştir (İA, 1979, C.VIII; 743). 1862 Musul Vilayeti’nin İdarî Yapısı Musul Vilayeti’ne bağlı sancak ve kazalar (Hikmet, 1894: 237; Ali Cevad, C.III; 794-5) Sancak Merkezi Kaza Merkezleri 1. Musul Zibar, Dohuk, Zaho, Akra, Sincar, İmadiye 2. Süleymaniye Baziyan, Süleymaniye, Şehr-i bâzar, Gülanber, Merke 3. Şehr-i Zûr Kerkük, Erbil, Râniye, Ravendüz, Salahiye, Köy Sancak XIX. Yüzyılın ikinci yarısında, Osmanlı idaresinde Musul Vilayeti; üç (3) sancak, on yedi (17) kaza, yirmi sekiz (28) nâhiye ve iki bin üç yüz on dört (2314) köyden meydana gelmekteydi. Bir başka kaynağa göre ise, Musul Vilayeti; Musul, Süleymaniye ve Kerkük olmak üzere üç sancağa ayrılmaktaydı (Şeref, 1895: 195). Sancak Merkezi Kaza Merkezleri 1. Musul: Musul, İmadiye, Zaho, Akra, Zibar, Dohuk, Sincar 2. Şehr-i Zûr: Kerkük, Ravendüz, Köy Sancak, Erbil, Salahiye, Râniye 3. Süleymaniye: Süleymaniye, Gülanber, Baziyan, Şehr-i bâzar, Mamuretu’l-Hamid Musul Vilayeti; üç (3) sancak, on sekiz (18) kaza, yirmi iki (22) nâhiye ve üç bin otuz bir (3031) köyden meydana gelmekteydi. Görüldüğü gibi sancak sayısı aynı, fakat kaza, nâhiye ve köy sayıları farklılıklar göstermektedir. XIX. yüzyılın sonlarına doğru zaman zaman değişiklikler yapılsa da aşağı yukarı tarihçiler biri birine yakın veya benzer idarî taksimatlar vermektedirler. 1881-1882 tarihlerinde yazılan Ahmed Rifat’ın eserinden tarayarak ulaştığımız verilere göre; Musul Vilayeti’nin idarî bölümlenmesi Arap alfabesine göre şöyledir: Sancak Kerkük Kaza Nahiye Erbil Sancak Kerkük Altun Köprü Kaza Nahiye Râniye Ravendüz Bâliyân Ravendüz Beşîr Zerdî Cebbârî Ravendüz Serçe Çınarâ Seklâve Satu Kale Seydekân 1863 Sancak Kaza Ravendüz Musul Nahiye Sancak Nahiye Halkan Şâver Hayzüb Şivân Dekûk Şeyhler Davuda Şirvân Devariyan Salahiye Derbend Akû Derkele Kalıkanlû Devle Karatepe Devleke Karahasan Deyre Köktepe Ebu Süleyman Köy Sancak Almûb Mir Mahmudî Bacvan Mir Yusufî Bradost Herûtiyân Pervârî İmâdiye Kaza Süleymaniye İsmail Benânî Ağçalar But Elân Behtân Bâziyan Cebûu Pejdâr Harir Buşter Hâzî Bulak Davudiye Çakır Dohuk Çabuk Kale Zaho Çemçemâl Zibâr Harimabâd Erkuş Devlî Seyhan Remk 1864 Sancak Kaza Nahiye Sancak Kaza Sincâr Nahiye Zenkene Sîne Sezâ Şerifan Sürücek Şemkan Senkâv Seyhan Sivritaş Şîk Şemirân Şilaza Şehr-i bâzar Akra Şiynik Kaidî Azizi Kerkeri Asker Kelalûn Aluca Maklûb Karacölen Mendân Karataş Nehîlî Herkiyân Gülanber Mâmeş Mâvet Mihal Bu yer adlarında görüldüğü gibi, şehir, kasaba ve nahiyelerin birçoğu Türkçe adlardır. Buraların çoğu Türkler ile meskûn olduğu için Türkçe adlar almışlardır. Musul Vilayeti’ne Bağlı; Sancak, Kaza ve Nâhiyelerin Tarihî Coğrafyaları 1. Musul Sancağı: Musul Vilayeti’nin merkez sancağı olup, Dicle’nin iki tarafında, doğuda Zibâr, kuzeyde Akra ve Dohuk, batıda Sincar kazaları ile güneyde Çöl ve güney doğuda Şehr-i Zûr (Kerkük) Sancağı ile çevrilidir. Üç nâhiye ve 506 köyden oluşur (Sami, 1898, C.VI; 4481). Musul Sancağı, Musul Vilayeti’nin mamur, en meskûn yeridir. Asurlular’dan kalma pek çok eski eser mevcuttur (Sami, 1898, C.VI; 4485). 1912 yılı Musul Salnâmesi’ne göre; 91.000 km2 bir sahayı kaplayan Musul vilayetinin sınırları, kuzeybatıda Diyarbakır vilayeti, kuzeyde Van vilayeti, doğuda İran, güneyde Bağdat vilayeti ve batıda Zor mutasarrıflığı ile çevrilidir. Vilayet, Musul, Kerkük (Şehrizor) ve Süleymaniye sancaklarından müteşekkildir. Ayrıca, 17 kaza, 43 nâhiye ve 4392 köyü vardır (Gündüz, 2006, C.I;320). 1865 1330/1912 yılında hazırlanan Musul Vilayet Salnâmesi’nde; Musul Sancağı: Musul, Akra, Dohuk, İmadiye, Zaho ve Sincâr kazalarından oluşmaktadır. Kerkük Sancağı ise; Ravendüz, Kuşnuk, Köşk, Raniye, Salahiye, Erbil kazalarından oluşmaktadır (Türkmen, 2003: 4). Musul (Merkez) Kazası: Vilayet ve sancağın merkez kazası olup, Dicle nehrinin her iki tarafında da arazisi bulunmaktadır. Doğuda Zibar, kuzeyde Akra ve Dohuk, batıda Sincar kazalarıyla güneyde ise çöl ve Kerkük sancağıyla huduttur. Musul kazası, dört nâhiye, ve 602 köyden ibarettir. Nefs-i Musul’da 1890-1894 tarihlerinde 7714 olan hâne sayısı, 1907’de 9106’ya 1912 tarihinde 9126 hâneye yükselmiştir (Gündüz, 2006, C. I; 320). Zaho Kazası: Musul Vilayeti ve sancağında ve Musul’un 100 km kadar kuzey batısında, Dicle’ye kavuşan bir nehrin üzerinde kaza merkezi bir kasabadır (Sami, 1896, C. IV; 2404). Küçük Habur suyu dâhilinde bir ada üzerinde bulunan Zaho yakınında pek eski ve meşhur bir kale harabesi vardır. Zaho kazası vilayetin kuzey batısında, Silvan nâhiyesi ile 96 köye sahiptir. Cûdi Dağı bu kazada bulunmaktadır (Ali Cevad, 1895, C. II; 420). Zaho’nun kuzeyinde Van ve Bitlis, batısında Diyarbakır vilayetleri, güneyinde Dohuk, güneydoğusunda ise İmadiye kazaları bulunmaktaydı. Zaho kazasına bağlı 181 köy iki nâhiye vardı. Kaza sınırları dahilinde kömür ve petrol çıkarılmaktadır. Petrol “Emlâk-i Hümâyun” adına işletilmekteydi (Gündüz, 2006, C. I; 322). Dohuk Kazası: Musul’un kuzeyindedir. Akra, İmadiye ve Zaho kazaları ile çevrilidir. Kaza ahalisini Doski, Artuş, Şerifan, Şemkan ve Benâniaşiretleri oluşturmaktadır. Dohuk kazasının hane sayısı 1892’de 6618, 1894 yılında 3929 olarak kaydedilmiştir. Değişkenliğin sebebi aşiretlerin göçebe olmasından kaynaklanmaktadır (Gündüz, 2006, C.I; 321). Musul Vilayeti’nde ve kuzeydoğu yönünde bir kaza merkezi olup, etrafında Asurlular’dan kalma birçok eski eser bulunmaktadır. Dohuk kazası, Meruzi nâhiyesi ile beraber 211 köyden oluşmaktadır (Sami, 1894, C.III; 2201;Ali Cevad, 1895, C.II; 398). Akra Kazası: Musul Vilayeti’nin merkez sancağına bağlı bir kazadır. 18 köy ile bir nâhiyeden oluşmaktadır. Akra şehri Şendar Dağı’nın tepesinde bulunmaktadır (Ali Cevad, 1895, C.II;549). Musul kazasının kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Etrafı dağlarla çevrilidir. Musul, İmâdiye, Revandüz, ve Dohuk kazaları ile hudutludur. Kaza ahalisini Herki aşireti oluşturmaktadır. Akra kazası Surcî ve Zibar nahiyelerinden ibarettir. Zibar nâhiyesi 72 köy, Surcî nâhiyesi 45 köyden meydana gelmektedir (Gündüz, 2006, C.I;320-1). Surcî: Musul Vilayeti ve Akra kazasında bir nâhiyedir (Ali Cevad, 1895, C.II;452). 1866 Zibar Kazası: Musul vilayet ve sancağında ve sancağın doğu sınırında, Musul’un kuzeydoğusunda bir kaza olup, güneyde Şehr-i Zûr Sancağı, kuzeyde Van Vilayeti’nin Hakkari Sancağı ve doğuda İran toprakları ile çevrilidir. İki nâhiye ve 185 köyden oluşur, arazisi ise dağlıktır (Sami, 1894, C.IV;2436). Kaza’nın Şirvan ve Mezuri Bâlâ adlı iki nâhiyesi vardır. Toplam köy sayısı 1892’de 250 civarında iken, 1894’de 180 köyü bulunmaktadır. Zibar kazasının 1907 yılından itibaren Akra kazasına bağlı bir nâhiye konumuna düştüğünü görmekteyiz (Gündüz, 2006, C. I; 323). Sincar Kazası: Cezire topraklarında Musul ve Nusaybin yakınlarında meşhur bir şehirdir (Kazvini, 1969: 393). Musul’a yaya üç günlük uzaklıkta Cezire taraflarında yüksek bir dağın eteğinde bulunmaktadır (Hamavi, 1968, C.III;262). Sincar; Musul vilayet ve sancağında ve Musul dağının güney doğu eteğinde bulunan kaza merkezi, çok eski bir kasabadır. Eski adı “Singara” dır. Romalılar ile İranlılar miladın ilk yüzyıllarında Singara yakınlarında birkaç defa muharebe etmişlerdir. Sincar Telafer nâhiyesi ile beraber 72 köyden oluşur. Sincar Dağı’ndan başka dağı olmayıp, arazisi umumiyetle ovadır (Sami, 1894, C. IV; 2653). Sincar kaza merkezi 1890-1907 yılları arasında Beled Kasabası, 1912’de ise Telafer Kasabası olmuştur. Kaza 1910 yılında bir nâhiye 65 köyden oluşmaktadır. 1912 yılında kaza merkezi olan Telafer’in 1500 civarında hanesi vardır (Gündüz, 2006, C. I; 322-3). Sincar; Mezopotamya’da bir ova ile bir dağda, Musul’a bağlı, Diyarbakır, Zûr Sancağı ve Dicle nehri arasında bir kazadır (Ali Cevad, 1895, C.II;451). Bazan el-Cezire’ye dahi tamamen Sincar denilmiştir. Nuh’un evlatları Babil Kalesi yapılıncaya kadar, bu sahrada yaşadılar ve çoğaldılar, sonra da etrafa yayıldılar. Fırat ile Dicle nehirleri arasında bulunan büyük ve münbit bir ovanın kuzeyine Sincar denir ki, Tevrat’ta dahi adının Singar olarak geçtiği söylenmektedir (Ahmed Rifat, 1895, C.IV;69). 2. Süleymaniye Sancağı: Musul Vilayeti’nde, Süleymaniye Sancağı’nın merkez idaresi olan kasabanın adıdır. Süleymaniye XVIII. yüzyılda inşâ olunmuş bir üretim ve ticaret merkezidir (Safvet, 1913: 181). Ova’ya doğru kurulmuş olup, İran ile Osmanlı arasında dört nâhiye, 104 köyü vardır. Sancak olarak; Gülanber, Bâziyan, Şehr-ibâzar, Süleymaniye, Merke adlı beş kaza; 11 nâhiye ve 353 köye sahiptir (Ali Cevad, 1895, C. II; 448). Süleymaniye (Merkez) Kazası: Sancağın merkez kazası olup, 1890-1907 yılları arasında; Karadağ, Serçınar-ı Şark ve Serçınar-ı Garb adlı 3 nâhiyesi vardı. Karadağ nahiyesi Süleymaniye’nin güneyindedir. Süleymaniye şehir merkezinin 1890-1892 tarihli salnamelerde hâne sayısı yaklaşık 3000’dir. Diğer salnamelerde 2892 olarak verilmiştir (Gündüz, 2006, C. I; 326). 1867 Gülanber Kazası: Musul Vilayeti’nin Süleymaniye Sancağı’nda, vilayet ve sancağın güney doğusunda büyük bir kaza olup, batısında Süleymaniye ve Şehr-i bâzar, diğer üç yönü ile İran hududu ile çevrilidir. Gülanber Kasabası İran sınırı yakınındadır (Sami, 1894, C. V; 3876). Gülanber Kazası dahilinde Şehr-i Zûr (Siyazurus) harabeleri vardır. Gülanber Kalesi, vaktiyle stratejik öneme sahip iken, Yavuz Sultan Selim (1512-1520) zamanında yapılmıştır (Ali Cevad, 1895, C. III; 675). Câf aşireti bu kazada ikamet etmektedir. Gülanber kazası Kızılca ve Surûcek nahiyeleri ile 309 köyden ibarettir (Gündüz, 2006, C. I; 327). Baziyan Kazası: Musul Vilayeti’nin Süleymaniye Sancağı’nda kaza merkezidir. Bir nâhiye ve 157 köy ile birlikte yedi aşireti vardır. Süleymaniye’nin kuzeybatısında Köy Sancak’a giden yolun üstünde Karadağ ile Baziyan Dağı arasında önemli bir boğazda bulunmaktadır (Ali Cevad, 1895, C. I; 147). Kaza’nın merkez idaresi Kerkük ile Süleymaniye arasında yer alan Çemçemal köyüdür. Çemçemal’in hâne sayısı 1894’de 60-70 iken 1907-1912’de 100-150 olarak verilmiştir (Gündüz, 2006, C. I; 326). Merke Kazası: Süleymaniye sancağının kuzeyinde kısmen dağlık bir bölgede bulunmaktadır. 1890-1896 yılları arasında Merke (Merge), 1896-1912 arasında ise, Ma’muratü’l Hamid adıyla anılmıştır. Merke köyü 500 hanedir. Merke kazası Pişder ve Surtaş nahiyelerinden ibarettir. Merke nahiyesine 45, Pişder’e 63 köy bağlıdır (Gündüz, 2006, C. I; 327). Şehr-ibâzar Kazası: Süleymaniye’nin kuzeydoğusundadır. Merkez idaresi Setik köyüdür. 1912’de 70 hanedir. Kaza’nın en büyük köyü Şivegil kasabasıdır. Bu kaza toplam 89 köye sahiptir (Gündüz, 2006, C. I; 327). 3. Kerkük Sancağı: Musul Vilayeti’ne bağlı Şehr-i Zûr Sancağı’nın merkez idaresi ve kazanın merkezi olup, eski ismi “Kerkura”dır (Ali Cevad, 1895, C. III; 656). Irak’ın kuzeyinde bulunan şehirlerinden olup, 35-25 dakika kuzey paraleli ile 44-25 dakika doğu meridyenleri arasındadır (İA, 1977, C. VI: 589). Bugünkü Kerkük şehri, eski Şehr-i Zûr değildir. Eskiden Şehr-i Zûr denen yerin harebeleri şimdi Süleymaniye kasabasının güneyinde bulunmaktadır. Kerkük bir tepe üzerine kurulmuştur (Ali Cevad, 1895, C. III; 657). Kerkük, eski Şehr-i Zûr’un kuzeybatısından 115 km uzaklıkta, Ravendüz, Salahiye, Erbil, Ranya, Köy Sancak adlı kazalardan meydana gelir (Rifat, 1895, C.VI: 79). 1862 yılında Kerkük bir ara sancak olarak Bağdat’a bağlanmış ise de, 1878 yılında Musul Vilayeti yeniden oluşturulduğu sırada, Kerkük’te “Şehr-i Zûr” sancağı olarak Musul Vilayeti’ne bağlanmıştır. Zağros dağlarının eteklerinde deniz seviyesinden 310 metre yükseklikte olup, Türk toplumunun önemli kültür merkezlerinden biridir. Kerkük, Musul’a 140 1868 km Bağdat’a ise 248 km uzaklıktadır. MÖ 800’lerde Asur hükümdarı Sartnabal tarafından kurulmuştur. “Sartnabal’ın şehri” anlamında Kerh suluh denilirdi. XIV. yüzyılın sonlarına doğru burayı fetheden Timur döneminde şehir Kerkük şeklinde ilk defa Şerefeddin Ali Yezdî’nin tarihinde zikredilir. Kerkük, XIII. yüzyılda Moğol istilâsından sonra, sırayla İlhanlı, Celâyirli, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevî yönetimine geçmiştir. Sultan Selim’in Çaldıran zaferini müteakip, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun fethi için görevlendirilen Bıyıklı Mehmet Paşa tarafından, Mayıs 1516’da Mardin yakınlarında Kızıltepe mevkiinde yapılan Koçhisar savaşından sonra Safevîler kesin bir yenilgiye uğratılarak, Mardin, Musul, Hasankeyf, Rakka gibi yerler ile beraber Kerkük’te Osmanlı hâkimiyetine girmiştir (İA, 2002, C. XXXV; 290-291). Bölge üzerindeki Osmanlı-Safevî mücadelesi sırasında sık sık el değiştiren Kerkük, Kanuni Sultan Süleyman’ın 1534 tarihinde düzenlediği Irakeyn Seferi’nin ardından tam olarak Osmanlı yönetimine girmiş ve doğudan gelecek saldırılara karşı önemli bir savunma merkezi olmuştur. Kanuni 941/1535 yılı 21 Nisan’da Kerkük’e gelmiş ve burada 24 gün kalmıştır. Kerkük bundan sonra Musul ile Bağdat arasındaki ticaret yolunun çok önemli bir uğrak yeri haline gelmişti (İA, 2002, C.XXXV; 291). Kerkük şehrinin 1850’lerdeki nüfusu yirmi bin civarında iken, 1881-1883 genel nüfus sayımına göre; 22008 Müslüman, iki Rum, 243 Katolik ve 441 Yahudi olmak üzere toplam 22694 kişi yaşamaktaydı. Şemseddin Sami 1890’larda Kerkük nüfusunu otuz bin (30000) kişi olarak verir. 1308 (1890) tarihli Musul Vilayeti Salnâmesi’ne göre ise Kerkük’te; 4630 hâne, on iki han, 1183 dükkân ve mağaza, sekiz hamam, otuz altı cami ve mescit, beş medrese, on iki mektep, üç fırın, on tekke ve zaviye, beş kilise ve manastır, iki kışla ve on karakol bulunmaktadır (İA, 2002, C.XXXV: 292). Musul’un güneydoğusunda, nüfusunun çoğu Türk olan Kerkük, Musul Vilayeti’ni oluşturan üç sancaktan biridir. Batı ve kuzeyde Musul Sancağı ile doğuda İran ve Süleymaniye Sancağı ile güneyde Bağdat Vilayeti ile çevrilidir (Sami, 1895, C.IV;2888). Kerkük Sancağı (toplam); 6 kaza, 8 nâhiye ve 1150 köyden meydana gelir (Sami, 1895, C. IV; 2889). Kerkük (Merkez) Kazası: Kerkük Sancağı’nın merkez kazasıdır. Doğuda Süleymaniye Sancağı ile kuzeyde Erbil ve Köy Sancak, güneybatıda Bağdat, batıda ise Musul Sancağı’yla güneydoğuda da Salahiye ile çevrilidir (Sami, 1895, C.V;3846). Kerkük kazasının 1890-1892 yıllarında sadece Tuzhurmatu ve Köprü (Altun Köprü) adlı iki nahiyesi var iken, 1894-1912 yılları arasında nahiye sayısı beşe yükselmiş ve Tuzhurmatu Kerkük’ten ayrılmıştır. Altun Köprü nahiyesi Kerkük’ün batısında olup, 798hânesi 27 köyü vardı (Gündüz, 2006, C. I; 324). 1869 Salahiye Kazası: Şehr-i Zûr Sancağı’nın güney sınırında bir kaza olup, merkezi Kifri kasabasıdır. Kuzeybatı’dan Kerkük kazasıyla, kuzeydoğudan Süleymaniye ile ve güneyinde Bağdat Vilayeti ile sınırlıdır (Sami, 1895, C.IV;2889). Kerkük sancağının güneydoğusunda sulu ve bahçeli bir ovadadır. Kazayı oluşturan Karatepe nahiyesinin 53, Tuzhurmatu nahiyesinin 12 köyü mevcuttur. Salahiye kasabasının köy sayısı 91’dir. Kaza’nın hane sayısı 1088 olarak verilmiştir (Gündüz, 2006, C. I; 324). Ravendüz Kazası: Şehr-i Zûr (Kerkük) Sancağı’nda, Musul’un 135 km kuzeydoğusunda, Büyük Zap suyuna dökülen bir çayın üzerinde kaza merkezi olup, 3 nâhiye ile 283 köyden oluşmaktadır (Sami, 1895, C.III;2306). 1894 yılında Bâlik, Deyre ve Bradost adlı üç nahiyesi ve 282 köyü vardı. 1907-1912 yılları arasında Şirvan ve Mezurî Bâlâ adlı iki nahiye daha oluşturulmuştur. Ravendüz’ün 1894-1907 yıllarında hane sayısı 800 civarında iken, 1912’de 831 haneye çıkmıştır (Gündüz, 2006, C. I; 325). Köy Sancak: Kerkük Sancağı’nda, Musul Vilayeti’nde bir kaza olup, Erbil ovasının doğusunda bir nâhiye ile 252 köyden oluşmuş bir kalenin eteğindedir (Ali Cevad, 1895, C. III; 702). Kazayı Şeklâve ve Bâlisân nahiyeleri oluşturur. Toplam köyü 252 olup, kazada 1420 hane mevcuttur (Gündüz, 2006, C. I; 325). Râniye Kazası: Musul Vilayeti’ne bağlı, Kerkük Sancağı’nda bir kaza olup, 45 köyü vardır (Ali Cevad, 1895, C.II;408). Kerkük sancağının kuzeydoğusunda yer almaktadır. Kasabanın hane sayısı 80’dir (Gündüz, 2006, C. I; 325). 1912 yılında 200 kadar köyü bulunuyordu. Erbil Kazası: Musul şehrinin güneydoğusunda, Irak’ta bir kazadır. Arbela veya Arbil adı ile de anılırdı. MÖ 335 tarihinde Makedonyalı Büyük İskender, Acem Şahı Dârâ’yı burada mağlup ve perişan etmiştir (Rifat, 1895, C. I; 1167; Öngör, 1959: 246). Bu hadise de Erbil’in çok eski tarihî bir yer olduğunu göstermektedir. Erbil’de son derece önemli bir Türkmen şehridir. Erbil ile Kerkük arasında Altunköprü bulunmaktadır. Güneydoğusunda Köy Sancak ve Râniye kazaları, batısında Büyük Zab nehri, kuzeydoğusunda Köprü nahiyesi ve kuzeyinde Ravendüz ile çevrilidir. Kasaba yedi mahalleden oluşur. Erbil kasabası suni bir tepe üzerine kurulmuştur (Gündüz, 2006, C. I; 324-5). SONUÇ Kerkük-Musul Bölgesi, XIX. Yüzyıldan itibaren, coğrafî konumu ve yeraltı zenginlikleri ile yabancı güçlerin dikkatini çekmeye başlamıştır. İngiliz ve Fransızlar için mutlaka ele geçirilmesi gereken bir bölge haline gelmişti. Nitekim bu yolda faaliyete geçen İngiltere, Birinci Dünya savaşından sonra Osmanlı Devleti’nin savaşın mağlupları arasında sayılmasından yararlanarak, Kerkük ve 1870 Musul bölgeleri üzerinde hâkimiyet kurabilmek için her türlü yola başvurmuştur. Bölgede birtakım kişileri ve aşiretleri çeşitli vaatler ve menfaatler ile Türkler aleyhine kullanmayı başardılar. XX. yüzyılın ilk çeyreğine Osmanlı Devleti’nin yıkılışı ile büyük bir mesafe kat etmişlerdir. Bu doğrultuda Türk olmayan Müslüman ve Gayrimüslim unsurlar arasına ayrılık düşüncesi yerleştirmeye başlamışlardı. Türk olmayan unsurlara “milliyet”, Müslüman olmayanlara da “din” propagandası yapılarak, bin yıldır Türk toprağı olan bu bölge, Osmanlı Devleti’nden koparılmaya çalışılmıştır. Türkmen çoğunluğu oluşturan halkının sağduyulu ve özverili gayretleri sonucu Türk kalmayı başarmışlardı. Ancak Lozan Konferansı’ndan sonra, Musul bölgesi 1926 yılında yapılan Ankara Antlaşması ile İngiliz mandası altında kurulan Irak Devleti’ne bırakılmıştır. Günümüzde ise, kurtlar sofrasına atılan Musul ve Kerkük havalisi, zengin ve kolay elde edilebilen Petrol sebebiyle, bu topraklarda yaşayan Türkmenler için bir çile ve felâket ortamı haline getirilmiştir. ABD ve İngiltere başta olmak üzere, birtakım iş birlikçi unsurlarında katkısıyla, Kerkük-Musul bölgesi başta olmak üzere, Irak ve diğer Türkmen diyarları yoğun bir işgal ve iç savaş yaşamaktadır. KAYNAKÇA Cevad, Ali, (1895), Memâlik-i Osmaniyye’nin Tarih ve Coğrafya Lügatı, C. I-IV, Mahmutbey Matbaası, İstanbul. Gündüz, Ahmet, (2002), “Kerkük”, İslam Ansiklopedisi, C. XXV, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara.(ss. 290-292). -----, (2006), “Musul”, İslam Ansiklopedisi, C. XXXI, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul. (ss. 361-366). -----, (2006), “Salnâmelere Göre Musul Vilayeti (1890-1912)”, İkinci Ortadoğu Semineri Dünden Bugüne Irak Bildiriler I, Elazığ. (ss. 317-339). Hamavî, Yakut b. Abdullah, (1957-1968) Mu’cem’ul-Buldân, C. I-V, Beyrut Kitabevi, Beyrut. Hikmet, Mehmed, (1894), Coğrafya-î Umrânî, Nişan Berberiyan Matbaası, İstanbul. Honigmann, E., (1979), “Musul”, İslam Ansiklopedisi, C. VIII, M.E.B., İstanbul. (ss. 738-744). Kazvînî, Zekeriyya b. Muhammed, (1969), A’sâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Sadır Kitabevi, Beyrut. Kramers, J. H., (1977), “Kerkük”, İslam Ansiklopedisi, C. VI, M.E.B., İstanbul.(ss. 589-591). 1871 Öngör, Sami, (1959), Coğrafya Sözlüğü, Maarif Basımevi, İstanbul. Rifat, Ahmed, (1881-1882), Lügat-i Tarihiyye ve Coğrafiyye, C. I-VII, Mahmutbey Matbaası, İstanbul. Safvet Bey, (1913), Yeni Resimli ve Haritalı Coğrafya-i Osmânî, Amire Matbaası, İstanbul. Sami, Şemseddin, (1889-1898), Kâmusu’l-Âlâm, C. I-VI, Mihran Matbaası, İstanbul. Şeref, Abdurrahman, (1895), Coğrafya-i Umûmî, Karabet Matbaası, 3. Baskı, İstanbul. Türkmen, Zekeriya, (2003), Musul Meselesi Askerî Yönden Çözüm Arayışları, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara. 1872 1873 TO HISTORY OF STRUGGLE FOR ОТТОМАN (MOSUL) OIL IN BEGINNING OF THE XXTH CENTURY KIREEV, Nikolay RUSYA/RUSSIA/РОССИЯ In connection with the Iraq events of last years, neighbours of Iraquois-Turks in the mass-media again have recollected Mosul and Kirkuk. And certainly, not casually. During centuries this region was a part of Ottoman Empire, there lived Turkish (Turkmens), and their descendants live till now. Being based on data of last reliable population census of Iraq in 1957 and rate of its annual growth of 2.5 %, Turkish authors estimate the Turkmen population of Iraq today in quantity not less than two millions person from the general population of Iraq in 25 million. A problem of the status of Kirkuk still has in Mosul region one of disputed. In Turkish mass-media it is marked, that the Iraq Turkmens consider Kirkuk as the ethnocultural center, and in days of empire they formed the majority the population in Kirkuk. In city the Ottoman culture prospered, Turkmens prevailed in trading layers and provided to city economic stability.1 Leaders of the Turkmen population in Kirkuk approve, that on hands they have birth certificates and documents on the right of possession of the land, received during Ottoman time. Turkmens especially at Saddam Hussein’s regime appeared before threat of assimilation, nowadays as if the same waits for them as a result of activity in Kirkuk Kurds. “However despite of every possible pressure, we kept to our children Turkish language and our originality”.2 The involvement of Turkey into the Iraq crisis has induced some Turkish journalists to approve, that the loss of the Mosul which has occured almost a century ago – not healing wound of Turkey. They refer to corresponding statements of Mustafa Kemal.3 On boundary ХIХth and XXth centuries special interest to Mosul region has arisen at great powers then oil fields there have been discovered here. It is considered, that to their discovery had direct attitude Kalust Gulbenkian (b.1869), the Istanbul geologist. It has been involved to initiated from Abdulhamid II searches of oil deposits and has prepared the report in which it was informed, that in area of Mosul there are rich stocks of oil. Who Owns Kirkuk? The Turkoman Case, by Yücel Güçlü. Middle East Quarterly, Winter 2007. Millî Gazete, 27.04.2003. 3 Sabah, 24.07.2003. 1 2 1874 It was time when the world economy already with might and main used kerosene, when the marine sea fleet – both military and civil passed from coal to oil. The large expert on a petroleum industry Karl Hoffmann wrote to 20th years, that motor transport, aircraft, navigation already are based on oil. In the summer 1914 the merchant marine fleet had 364 steamships on oil fuel that made 2,62 % of all world trading tonnage. In the summer 1922 it was totaled already 2.793 steamships heated by oil, representing 22,34 % of all merchant marine fleet. In the memorandum of lord Curzon from July, 6th, 1921 it was specified, that the English fleet on 90 % was heated by oil. Young naval forces of the USA are entirely heated by oil.4 The leader in race for oil were the USA, the first 50 years of history of a petroleum industry (with 1859 on 1909) are noted by domination Standard Oil Co. In 1911 the Supreme court of the USA has decided to disband this company on independent societies because of dishonest practice of elimination of competitors. However the new “legally independent” companies have remained under influence of interests of group of Rockefeller, most powerful of them were Standard Oil of New Jersey, Socony Mobil Oil and Standard Oil of California.5 Having established the control over the oil market in the western hemisphere, they, at active state support, have joined under the slogan of “the open doors” in struggle in the European oil market, first of all against “proprietor over the seas” and many colonies of England. Struggle has begun and for Near-Eastern oil. In 1901 W. Knox D’Arcy has received Ferman from Shah of Iran on oil concession in all territory of the country. In 1908 the first oil field there has been opened and D’Arcy has founded the company Anglo-Persian Oil Co, known later under the name British Petroleum. The British government has got the basic share in actions of the company. The first oil refinery has been constructed in Abadan in 1913. Other largest international company became in 1907 – as a result of merge – Royal Dutch Shell. Under direction of H. Deterding, whom Hoffmann calls “the powerful managing director”, it has managed to get on the American market. Itself deterding from the Dutch colonial businessman “has turned to the English politician-industrialist and landlord”6 With Deterdinggets acquainted in London mentioned above Gulbenikan. In 1907 it has persuaded heads of Royal Dutch Shell to open in Istanbul a bureau under its management, became also the financial adviser at Ottoman government, carried out simultaneously functions of the financial adviser at embassies of Empire in London and Paris. Гофман, Карл, Нефтяная политика и англо-саксонский империализм, Пер. с немецкого. Ленинград, 1930. с. 13, 14. 5 Шевалье, Жан-Мари, Нефтяной Кризис, Пер. с франц. М., Прогресс, 1975. c. 20. 6 Гофман, с. 32. 4 1875 In 1912 for search and oil recoveries in Mesopotamia at participation of English and German investors Gulbenikan has carried on negotiations with the Turkish government for creation Turkish Petroleum Co (ТP) which capital has been divided between Anglo-Persian Oil Co-50 %, Royal-Dutch Shell-25 % and Deutsche Bank-25 %. As compensation for services Gulbenikan should receive 5 % from the profit falling an English share. These have made of 5 % its one of the richest people of the world. On June, 28th, 1914 the Ottoman government has officially undertaken to transfer the new company oil concession in Mesopotamia.7 However business was not limited to the European participants of struggle for Mosul oil. The American admiral Colbi M. Chester which has visited in 1901 by the military ship in Turkish waters, again has arrived to Turkey and as the intermediary of several American firms in 1908 has achieved the consent of authorities to concession on construction of railways in Anatolia. In August, 1909 the Osmanli Chamber of Deputies has approved substantive provisions of this project. It provided construction of the railway from Sivas to Van through Diyarbakir, Ergani, Bitlis with two branches – to Aleksandretta gulf (Yumurtalik) and to Suleymaniya, on territory of then Mesopotamia, through Mosul and Kirkuk. The company acquired the right of operation of all minerals, including and oil fields, in a 40 kilometer strip along railroad lines. On February, 25th, 1910 this project has been transferred to the Grand Visier, and on March, 15th, 1910 The state secretary of USA Knox has addressed to the Turkish Charge d’Affaires in Washington with the application in which has specified, that its government gives great value of concession of Chester and in case of its ratification the government of the USA will agree basically on prospective increase by Turkish authorities of the customs duties.8 The American initiative has met sharp repulse from Germany and the states of Entante. Concessioners it was necessary to refuse some conditions infringing interests of other applicants. The starting point of the railway had been took not Sivas but Harput, the exclusive right of research of bowels was reduced with 20 till two years.9 В 1911 Chester has reorganized in the USA the company OttomanAmerican Development Co, there were hearings, that the project of Chester was supported by bank firm Coon, Lab and Co, connected with Standard Oil.10 The changed project has been transferred in Ottoman parliament which, however, did not begin to hasten with the statement of concession. It became soon clear, that this American project is doomed to a failure, its consideration Sabah, 14.01.2003. Международная Летопись, М., 1924, N 1, с. 117-118; Gordon, L., Аmеriсаn Rеlаtiоns with Turkey, 1830-1930, с. 260. 9 Gordon, p. 259-262, Международная Летопись, 1924, No 1, с. 117. 10 Current History. 1926, January, с. 262, 496. 7 8 1876 in the Osmanli Chamber of Deputies has been postponed for uncertain time.11 Russian ambassador in Turkey N. V. Charykov with satisfaction wrote to the heads that it is not necessary “to regret especially about a new delay and probable final failure честеровского the project” and that this failure is, undoubtedly, result of the German influence on the Grand Visier”.12 However it has not discouraged the American diplomacy. The Russian charge d’affaires in Istanbul K.N.Gulkevich informed in January, 1914 to Petersburg, that the new ambassador of the USA in Turkey Morgenthau, “behind whom there is Standard Oil”, is ready in America to arrange to Porta a loan up to billion francs”. To it, in Gulkevich s opinion, it is necessary to date the arrival to Istanbul the American bankers Coonand Lab. Gulkevich marked, that “granting of the loan would be delivery to Americans of concessions on development of the mines entered into concession of Chester, and operation of state forests of empire, and also oil fields in Mesopotamia”.13 But with the beginning of the First World War diplomatic struggle for oil passed already in conditions of military actions. In February, 1915 the confidential BritishFranco-Russian arrangement on Black Sea Straits has started to be made out, but not only about Straits there was a conversations. The promise of another’s Straits to Russia was not disinterested for allies. The mentioned British-Franco-Russian arrangement in March-April, 1915 has been expanded by a mutual exchange of memoranda of Minister for Foreign Affairs S. D. Sazonov and English and French of ambassadors in Petrograd- Buchanan andPaleolog. In particular, in Sazonov’s memorandum from March, 4th, 1915 proved to be true: “the Allied governments can be assured, that will meet from the imperial government the same sympathy to realization of plans which can be at them in relation to other areas of Empire Ottoman”.14 About what plans there is a speech, it became clear after in February, 1916, when Russian army in East Turkey has appeared directly on approaches to Iraq and Syria. The English and French diplomacy presented by Michael Sykes and George-Picot has hastened to coordinate the territorial requirements concerning the Asian Turkey and to arrive with them to the Russian capital. The project Sykes-Picotdivided the Arabian countries and a southeast of Turkey into some zones, provided various degrees of administrative and economic intervention here the named powers. The dark blue zone directly departed to France, included the Papers Relating to the Foreign Relations of The United States, 1922, vol. 2, 1921.Washington, 1938, p. 921. 12 Международные Отношения в Эпоху Империализма. Документы из Архивов Царского и Временного Правительств (Далее – МОЭИ). Сер. II. Т. 18. М., 1938, с. 102, 103. 13 МОЭИ, Сер. III. Т. 1. М.– Л., 1931, с. 183. 14 Тексты документов см, Шацилло, В. К., Первая Мировая Война. Факты И Документы. М., 2003 с. 259-266. 11 1877 Western Syria and Lebanon, Turkish Cilicia, Aintab, Urfa, Mardin, Diyarbakir and Hakkari. As to spheres of influence of France, they established East Syria and Mosul. The red zone subordinated England Southern Iraq with Bagdad and Basra, the Palestinian ports Haifa and Аккa; spheres of its influence had been named Transjordan and the Central Iraq. There were also other “zones” of submission and influence, including joint. Having arrived to Petrograd, Sykes and Picot have handed over on March, 9th 1916 to Sazonov the memorandum with a statement of their project. Sazonov has put forward a number of counterconditions, having demanded in particular transfers of Russia some regions of East Turkey and a part of southern coast of Black sea. As we see, in an initial variant of a sharing of Mesopotamia Mosul intended France. England tested at that time really difficulties on Near-Eastern fronts and required support of allies. 1918 became year of end of military actions of the First World War. Defeat of Turkey meant realization of the above-stated plans of tearing away of NearEastern territories of Empire, including region of Mosul, in favour of England and France, Russia as it is obvious, after revolutionary events 1917 has appeared outside of this sharing. On October, 30th, 1918 in port Mudros representatives Ottoman government have signed the agreement on an armistice which provided opening passages for military fleet Allies and granting to them of the right to occupy forts of Bosporus and Dardanelless; delivery of the Turkish garrisons remained still in the Arabian countries; evacuation of Turkish armies from Iran, from the part of Transcaucasia borrowed by them, and from Cilicia; the right of allies to occupy Batum and Baku, etc.15 Almost immediately after cease-fire, already on November, 3rd, 1918 Englishmen occupied Mosul vilayet. In the middle of November, 1918 French and the English military ships were included into Novorossyisk, Englishmen have borrowed Batum, have entered Baku. Winners have started to realize the post-war world device through the League of the Nations created on their initiative. Its status has been certain in the text of the Versailles peace treaty signed on June, 28th 1919 at Parisian peace conference. In structure of League of the Nations the system of mandates – for management powers-winners – was established by former German colonies and the territories which have departed from Empire Ottoman. According to clause of 22nd pact of League of the nations, people of these territories “are not capable to supervise independently over themselves in especially difficult conditions of the modern world”. Therefore, in the name of “sacred mission of a civilization”, the pact of Там же, с. 332, 333. 15 1878 League of the nations ordered “to entrust trusteeship above these people to the advanced nations” on behalf of League. The actual sharing of Turkish possession has been lead by Supreme body Entente at conference to San Remo (Italy) in April, 1920. During discussion of the project of the peace treaty with Turkey the main attention has been given to distribution between Allied powers of mandates of League on the Arabian grounds, departed from Empire Ottoman. Simultaneously in San Remo conditions of section of other parts Turkey put subsequently in basis Sevre peace treaty have been developed, signed near Paris on August, 10th 1920. Its clause 94th provided, that Syria and Mesopotamia, in the consent with the statute of League of the Nations, have been temporarily recognized by the independent states, under a condition, that advice and the help of the mandatory state will direct their management pending that moment; when they will appear capable to supervise over themselves.16 The Major object of English claims had appeared Mosul vilayet, though, as we remember, it under the agreement Sykes-Picot departed in the French zone of influence. But having occupied in November 1918 this area and, now, using the military and political prevalence in the Near East and on Caucasus, Englishmen did not begin to give its Frenchmen, approving, that Mosul – a part of Iraq. However, France purchase of Syria first of all interested, and in Mosul it aspired to provide to herself access to oil deposits. But against English plans in the Near East for a long time acted as the USA, wished to receive the share in a sharing of oil concessions. So England has received the mandate to Mosul as on a part of Iraq, in August 1921 Feysal by means of Englishmen has been proclaimed as King of Iraq and local authorities at all of them conflicts and disputes to Englishmen were not going to return Mosul Turkey. The formal statement of mandates on a class “A” Council of League has followed on July, 24th 1922, by virtue of they have entered only on September, 29th 1923. The Great Britain has received mandates “A” to Palestine and to Mesopotamia, and this mandate has been issued in the form of the Anglo-Iraq agreement from October, 10th 1922. The Modes provided by system of mandates, not too differed from existed then colonial modes. The mandatory state was actually full owner mandate territories. In that dependence countries repeatedly there were armed performances against colonizers...17 In Turkey after declaration in 1920 in Ankara new authority, capture of Mosul by England, the Anglo-French agreements in occasion of the future Mosul have not been recognized. Там же, с. 418. Дипломатический Словарь, Т. II М, 1950, с. 96-98. 16 17 1879 All 20th years of the USA as it was possible to notice, after a sharing in San Remo conducted active diplomatic struggle against intention of Englishmen to establish in region, including Mosul, monopoly of Turkish Petroleum Co. on development here oil deposits. The principle of “the open doors” constantly repeated in notes of the USA to the government of England and Council of League of the nations. The head of Standard Oil Teagle declared, for example, 21.02.1921: “By the position in world trade, on the economic and financial power the United States, without any doubt, in a condition to demand redistribution of foreign petroliferous areas to receive a part of that other countries wish to keep undividedly for themselves”...18 Turkish authorities have tried to use again restored idea of the project of Chester in communication with dispute on Mosul, and its updated variant has been urgently ratified TBMM on April, 9th, 1923, i.e. during work of Lausanne conference. In newspaper Hakimiyet-i Milliye 9.04.1923 the entire account about the debate accompanied ratification has been published. The general tone – the country requires good roads, in mining, “the national government should think of prosperity of the nation”. There were also opponents of the concession. The author Open Lettre to TBMM’s Members (TBMM Azayı Muhteremesine Açık Mertup) approved, that the policy of the USA concerning new Turkey is not better at all than policy of the Allies countries.19 The message about ratification as a thunder, has amazed Allies politicians, has generated strong protests. And as it is obvious, many circumstances have prevented it to realize. The American diplomacy has found for the blessing to use the objections in occasion of concession TP only as means of pressure at negotiations with Englishmen in occasion of “opening of doors” to Mosulgrantings of participation of Americans in ТP.20 On May, 2nd, 1923 the representative of mentioned financial association Coon, Lab and Co has visited the State Department and has informed, that its company are not measured to finance the Chester enterprise, having referred on “unreliability of conditions” in Turkey. On May, 29th, 1923 state secretary Hughes cables to Lausanne to the American observer J. Grew, that State Department is not measured to protect concession of Chester in the name of “fair game and the account of the rights of other parties”. And in July Hughes demands from Grew to not admit any recognition in Lausanne peace treaty Тurkish Petroleum Co. as monopoly.21 Международная Жизнь 1922, № 8, стр. 11. 19Hüseyn Yusuf, TBMM Azayı Muhteremesine Açık Mertup, İstanbul, 1339: c. 6. 20 Papers Relating to The Foreign Relations of The United States, 1922, vol. 2, Washington, .1938, p. 969. 21 Papers relating to the Foreign Relations of the United States, 1923, с. 1033, 1034, 1211, 1214. L. Denni marks in the book, that Standard Oil, expecting to receive a share in Mosul riches via the Turkish oil company, has arranged depriving with Chester of the credit from Wall-Street. Л. Денни, Америка Завоевывает Британию, М. 1934, с. 278. 18 1880 From the statementof the head of oil department of the British government of Clark on December, 2nd 1922 it became clear, thatdecided to admit Americans to ТP, however “is not solved, they will receive what share.”22 New York Times wrotethen, that “secretary Hughes does not begin to support actively Chester concession” for it contradicts concession Turkish Petroleum in which it is interested Standard Oil, having in Washington greater influence, rather than Chester and its friends. It is considered, that representatives Standard Oil have agreed with the British oil circles that Standard will receive 25 % Mosul oil.23 English-Turkish dispute across Mosul in Lausanne has not been solved, according to 2 item art. 3 Lausanne Treaty in May 1924 in Istanbul have proceeded negotiations between Turks and Englishmen about an accessory of Mosul, the Turkish party again proved, that 2\3 population Mosul Vilayet is Turks and Kurds, that geographically the area is a component of Turkey, etc. The Parties again have remained on the positions and the question has passed in conducting League of the Nations. Discussion on Mosul problems in Geneva has begun on September, 20th, 1924, the League of the Nations was engaged in her in details, directing in region of the representatives with the purpose of definition of ethnic structure of the population – Turkish it or not. During these negotiations in a disputable zone where Englishmen protected the line of demarcation established by them, repeatedly there were armed conflicts of Turkish and English armies. Turks insisted on plebiscite, Englishmen rejected it. On October, 29th 1924 Council of League of the Nations has passed the first, adverse decision for Turkey about an establishment in above-mentioned area, in the name of the prevention of conflicting situations, a time line of demarcation (The Bruxelles line) on actual accommodationof the contradictory armies on 24 July, 1923. That kept the status quo, Mosul remained beyond Iraq, i.e. for Englishmen.24 Simultaneously Council of League of the Nations has formed the commission in structure of representatives of Sweden, Belgium and Hungary for studying a question on a place. The report of this commission in October, 1925 has appeared unexpected-, it recognized, that the population of Mosul prefers to remain not joined to one of the parties. However the commission at the same time offered, Morning Post, Lnd. 02.12.1922. New York Times, 14.04.1923.. From the letter of state secretary Hughes to President Standard Oil Teagle, November, 8th, 1923: “Turkish Petroleum Co. It is reorganized in such a manner that equal participation in it of the British, Danish, French and American interests …” is actually stipulated. 24 Let’s remind, that by this time, on September, 22nd 1924 Council of League of the Nations Council had been approved the British – Iraq Agreement – with the clause, that its conditions correspond to a mandatory mode. Дипломатический Словарь, М., Том 1, 1948, с. 98. 22 23 1881 proceeding from “needs of normal development” Iraq, to consider Mosul as a part of the Iraq territory, to prolong the English mandate above Iraq for 25 years. In view of refusal of Turkey to recognize obligatory arbitration of League of the nations, this organization has requested the Hague Tribunal – whether establishes Lausanne Treatya binding force for both parties behind the decision of Council of League of the Nations on Mosul to a question. The decision of the Hague Tribunal has recognized this decision obligatory. Eventually on December, 16th 1925 Council of League of the Nations has passed the final decision establishing border between Turkey and Iraq-basically this border has passed on the Bruxelles line. England was offered to agree with prolongation of the mandate to Iraq for 25 years and to enter into with Turkey the agreement on the statute of Mosul, together with on economic questions. The authority in Ankara for many reasons was not then in a condition to get involved because of Mosul in the military conflict to England. Turkey has accepted the offer of England already about final, formally triple negotiations which have ended on June, 5th with 1926 signing of the English-Iraqi-Turkish agreement about Mosul. The document recognized the Bruxelles line (with small corrections), leaving, thus, Mosul within the borders of Iraq. The right was given to Turkey or to receive within 20 years of 10 % from incomes of the Iraq government from Mosul oil, or to capitalize this share of incomes in the sum 500 thousand pounds sterling.25 It is necessary to note, that not always is possible to consider work of the commission across Mosul in League of the Nations as clear, transparent, some sources and documents of League and until now demand additional studying. Not casually, for example, the newspaper The Leningrad Pravda (Ленинградская Правда) has named the report of this commission “inconsistent”. Recognizing the legal rights of Turkey to Mosul, the report suggests all to transfer Mosul to Iraq.26 ... In speech in TBMM in connection with ratification of the EnglishTurkish agreementMinister for Foreign Affairs Tevfik Rüştü has declared, that the arguments which have been put forward by Turkish delegation at conference in Lausanne, in Constantinople and Geneva, have not lost the legal value.27 In one of notes in 4th volume of Speech of Mustafa Kemal in 1927 (p. 357). It is told, that England and France “put strong pressure upon Swedish delegate Unden” which objected to the decision in favour of England. As it is represented, the question of an accessory of Mosul ethnic-cultural and historical arguments has not been cleared up to the end though as it is obvious, Дипломатический словарь, Том II. М, 1950, с. 87-190; Olaylarla Türk Dış Politikası, Cilt: I (1919 -1937). Ankara, 1987, c. 70-75. 26 Ленинградская Правда, 22.08.1925. 27 Temps, 10.06.1926. 25 1882 the oil problem has received the decision. As if to the American participation in TP, conditions of this participation still were long discussed.28 Only later two years after the decision the Mosul conflict, in 1928 to Iraq have been admitted the Amerıcan companies Standard Oil of New Jersey and Socony Mobil Oil. Turkish Petroleum Co. has been disbanded and instead of it has been organized in 1931 new – Iraq Petroleum Co.29 As we see, struggle for conditions of an oil sharing here already century a dense shadow hangs above Mosul region. Hoffmann wrote then, that cooperation of America and England in a question about ТP “has put an end to diplomatic resistance of Turkey... Turkey was protected to the utmost … and could not make anything, not having found the strong ally who would be ready to enter for the sake of it war with the Great Britain. In official interpretation the territoriallypolitical problem has been finally resolved. Whether so it actually, nobody knows …”30 REFERENCES 1. Who Owns Kirkuk? The Turkoman Case, by Yücel Güçlü. Middle East Quarterly, Winter 2007. 2. Millî Gazete, 27.04.2003. 3. Sabah, 24.07.2003. 4. Гофман, Карл, Нефтяная политика и англо-саксонский империализм, Пер. с немецкого. Ленинград, 1930. с. 13, 14. 5. Шевалье, Жан-Мари, Нефтяной Кризис, Пер. с франц. М., Прогресс, 1975. c. 20. 6. Гофман, с. 32. 7. Sabah, 14.01.2003. 8. Международная летопись, М., 1924, N 1, с. 117-118; Gordon, L., Аmеriсаn Rеlаtiоns with Turkey, 1830-1930, с. 260. So, in November, 1925 before consideration of a problem in Geneva actions TP Co have been distributed as follows: The Anglo-Persian oil company - 47,5 %, Royal Dutch Shell - 22,5 %, Compagnie Français de Petrole - 25,0 % , Гульбенкян - 5,0 %. Источник: Great Britain. Parliamentary Debates, Lnd. Vol. 188. p. 1154. 29 Capital Iraqi Petrol has been distributed between six foreign companies as follows: EnglishIranian (later as British Petroleum) - 23,75 %, Royal Dutch Shell - 23,75, Compagnie Français de Petrole - 23,75, Standard Oil of New Jersey - 11,875, Mobile ойл - 11,875 %. 5 % has received Гюльбенкян... Шевалье, с. 23. 30 Гофман, с. 391-393. 28 1883 9. Gordon, p. 259-262, Международная Летопись, 1924, No 1, с. 117. 10. Current History. 1926, January, с. 262, 496. 11. Papers Relating to the Foreign Relations of The United States, 1922, vol. 2, 1921.Washington, 1938, p. 921. 12. Международные Отношения в Эпоху Империализма. Документы Из Архивов Царского и Временного Правительств (Далее – МОЭИ). Сер. II. Т. 18. М., 1938, с. 102, 103. 13. МОЭИ, Сер. III. Т. 1. М.– Л., 1931, с. 183. 14. Тексты Документов см, Шацилло, В. К., Первая Мировая Война. Факты и Документы. М., 2003 с. 259-266. 15. Там же, с. 332, 333. 16. Там же, с. 418. 17. Дипломатический Словарь, Т. II М, 1950, с. 96-98. 18. Международная Жизнь 1922, № 8, стр. 11. 19. Hüseyn Yusuf, TBMM Azayı Muhteremesine Açık Mertup, İstanbul, 1339: c. 6. 20. Papers Relating to The Foreign Relations of The United States, 1922, vol. 2, Washington, .1938, p. 969. 21. Papers relating to the Foreign Relations of the United States, 1923, с. 1033, 1034, 1211, 1214. L. Denni marks in the book, that Standard Oil, expecting to receive a share in Mosul riches via the Turkish oil company, has arranged depriving with Chester of the credit from Wall-Street. Л. Денни, Америка Завоевывает Британию, М. 1934, с. 278. 22. Morning Post, Lnd. 02.12.1922. 23. New York Times, 14.04.1923.. From the letter of state secretary Hughes to President Standard Oil Teagle, November, 8th, 1923: “Turkish Petroleum Co. It is reorganized in such a manner that equal participation in it of the British, Danish, French and American interests …” is actually stipulated. 24. Let’s remind, that by this time, on September, 22nd 1924 Council of League of the Nations Council had been approved the British – Iraq Agreement – with the clause, that its conditions correspond to a mandatory mode. Дипломатический Словарь, М., Том 1, 1948, с. 98. 25. Дипломатический словарь, Том II. М, 1950, с. 87-190; Olaylarla Türk Dış Politikası, Cilt: I (1919 -1937). Ankara, 1987, c. 70-75. 1884 26. Ленинградская Правда, 22.08.1925. 27. Temps, 10.06.1926. 28. So, in November, 1925 before consideration of a problem in Geneva actions TP Co have been distributed as follows: The Anglo-Persian oil company - 47,5 %, Royal Dutch Shell - 22,5 %, Compagnie Français de Petrole - 25,0 % , Гульбенкян - 5,0 %. Источник: Great Britain. Parliamentary Debates, Lnd. Vol. 188. p. 1154. 29. Capital Iraqi Petrol has been distributed between six foreign companies as follows: English-Iranian (later as British Petroleum) - 23,75 %, Royal Dutch Shell - 23,75, Compagnie Français de Petrole - 23,75, Standard Oil of New Jersey 11,875, Mobile ойл - 11,875 %. 5 % has received Гюльбенкян... Шевалье, с. 23. 30. Гофман, с. 391-393. 1885 RETHINKING “EARLY MODERNITIES” IN GLOBAL PERSPECTIVE KISHIMOTO, Mio JAPONYA/JAPAN/ЯПОНИЯ ABSTRACT Since Joseph Fletcher made a suggestion about the “integrative history” of the “early modern period (1500-1800)” more than twenty years ago, many historians have already discussed the propriety of using the words “early modern” in the periodization of non-European history. Nevertheless the concept of early modernity” still remains ambiguous and problematic. Is it possible for us to establish a non-Eurocentric and widely acceptable concept of “early modernity”? Of course, it is not difficult for us to find similar phenomena in the various areas of the sixteenth to eighteenth century world, for example, growth of centralized states, development of commercial economy, and so forth. At the same time, however, we cannot help but notice many striking differences among the newly established regimes of this period. Instead of searching for parallel phenomena too hastily among different areas, it might be useful for us to pay attention to the similarity of the problems faced by the emergent states that rose out of the confusion of the sixteenth century. Perhaps we can give some examples of these issues as follows: (1) the issue of ethnicity and religion. By what means of ideological legitimacy were people of diverse ethnicity and different religions to be integrated? (2) the issue of market economy and finance. How was the foreign and domestic trade to be controlled in order to internalize the profit of a broad-ranging market economy and to support ever-expanding state finance? (3) the issue of social constitution. How were the various groups that emerged from the fluid society of the sixteenth century to be incorporated into state institutions so as to create a stable social order? Rethinking “early modern” history as different answers to the common questions would help us to consider seriously not only the similarity, but also the peculiarities of early modern states. Key Words: Early modernities, periodization. --The purpose of this paper is to rethink the concept of “early modernity” with special focus on the historical trends in East Asia during the sixteenth to eighteenth century. In the first part of this paper, I shall make a brief survey on 1886 the notion of “modern period” in East Asian historiography. In the second part, the historical trends of the East and Southeast Asian trading world during the sixteenth to eighteenth centuries will be outlined in order to show the common historical rhythm shared by most regions within this world. And in the last part, I shall discuss the possibilities and advantages of using the words “early modern” to show the common rhythm, common problems and different solutions seen in most parts of the world during this period. Through this, I would like to make a small contribution to the recent discussion about the propriety of using the words “early modern” in the periodization of non-European history.1 I. The Concepts Concerning “Early Modernities” in East Asian Historiography – Arguments on “Kinsei” in Early Twentieth Century Japan The phrase “early modern (period)” is usually translated as “kinsei (literally, near ages)” in present day Japan while “modern (period)” is translated as “kindai (lit., near eras)”. In traditional literature, however, there was little difference in meaning between these words, both of which loosely expressed “near past” or “present day.” Naito Konan 内藤湖南 (1866-1934), a famous historian and professor of Kyoto University, was one of the first historians to use the word “kinsei” as an academic term in the periodization of Chinese history. In his famous article published in 19222, Naito enumerated the major changes in political, economic and cultural trends during the Tang-Song transition period, such as political centralization, development of cities and commercial economy, improvement in the conditions of the common people, innovations in scholarship and arts, and so forth. In his view, these changes were similar to those of the Renaissance in fifteenth- and sixteenth-century Europe.3 Naito’s theory on Chinese “kinsei” is considered to have been formed around 1910 through the interchange among some historians teaching in Kyoto University4. For example, Uchida Ginzo (1872-1919), a colleague of Naito’s in Kyoto University, published a book entitled “Nihon kinsei-shi (a modern history of Japan)” in 1903. In that book, he argued that Japanese “kinsei” began in the early seventeenth century, when the Tokugawa Shogunate established its control over Japan. As the basis of his argument, he pointed out that the marked changes could be found in late-sixteenth to early-seventeenth century Japan, For example, Asao (1991), Reid (1993a), the articles included in the special issue on “early modernities” in Daedalus, Vol. 127, No.3, 1998, Goldstone (1998), and the articles by E. S. Rawski, J. A. Goldstone, Jonathan Hay, and Lynn Struve included in Struve (2004). 2 “Gaikatsu-teki To-So Jidai-kan (a general view of the Tang and Song periods)” in Naito, Works, Vol. 8. 3 Naito, Shina-ron (a discourse on China), 1914, in Naito, Works, 5. 4 For the process of their interchange, see Yoshimori Kensuke’s rich article (Yoshimori 2001). 1 1887 such as the development of Confucian scholarships, growth of urban commerce and manufacturing, improvement in the living standard of common people, the unification of Japan by Oda Nobunaga and Toyotomi Hideyoshi and the trends of political centralization under these powerful leaders, etc. (Uchida, 1975: 157-162). It is obvious that the indicators of “kinsei” in Uchida’s theory were very similar to those of Naito’s. Their theories on the periodization of East Asian history seem to have been formed influencing each other. – Arguments on “Jinshi” in China Now we shall take a glance at the usage of terms concerning “modern” in late Qing China. Liang Qichao in his article written in 19015 divided Chinese history into three stages: the period before the unification by the Qin in the third century B. C. as “shangshi (lit., upper ages),” the long imperial period from the Qin unification to the mid-eighteenth century as “zhongshi (lit., middle ages), and the period after the mid-eighteen century as “jinshi (lit., near ages). According to Liang, the “shangshi” was the period of struggles within China while the “zhongshi” was the period of interchanges and struggles between China and other Asian peoples. And the “jinshi” was the period of interchanges and struggles between Asian peoples (including Chinese) and Westerners. At the same time, “jinshi” was the epoch in which the two-thousand-year-old autocracy gradually gave way to national constitutional government. We can differentiate two patterns in the usage of the words concerning “modern” in East Asian historiography in the early twentieth century. One was the view that identifies the Renaissance-like “modernity” in the evolutional process of traditional societies, and the other was the view that finds “modernity” in the processes of the collapse of traditional regimes and the efforts towards westernization. The activists pursuing political and social reforms tended to accept the latter view, for reformist passion and the view of the past as the dark ages are usually two sides of the same coin. During the 1930s, with the intensification of Japanese invasion to China, the notion of Chinese modern history beginning with the Opium War gradually became accepted by Chinese people. In a book entitled Zhongguo Jindai-shi (Modern Chinese History) written by a Marxist historian, Li Dingsheng, and published in 1933, the author declared: “We define Chinese modern history as the period from the Opium War to the present day... The reason is simple and clear: The Opium war was the crucial starting point of the period in which China suffered from the pressure of international capitalism and experienced radical changes of its domestic society” (Li 1933). In the People’s Republic of China, standard works Liang, “Zhongguo-shi xulun (an introduction to Chinese history)” in Yinbingshi wenji, Vol. 6. This article included his first attempt to periodize Chinese history. 5 1888 on Chinese modern history such as Fan Wenlan’s Zhongguo Jindai-shi (Volume I, 1946) helped the notion of Chinese modern history beginning with the Opium War take root among Chinese people. There are a few historians who use the words relating “modern” in describing the history before the eighteenth century, but such notion does not seem to have been accepted by the majority of historians in contemporary China. – Ambiguity and Controversy of the Concept of “Modern” Most postwar Japanese historians conventionally use five words as terms for periodization: “kodai (ancient),” “chusei (medieval),” “kinsei (early modern),” “kindai (modern)” and “gendai (contemporary).” In this periodization, the position of “kinsei” is rather ambiguous.6 In fact, this periodization is not based on one consistent principle but rather an expedient amalgam of the two views on “modernity” mentioned above, that is, the view finding “modernity” in the evolutionary processes of traditional society, and the view regarding the western impact as the beginning of “modernity.” “Kinsei” is an unintended product of the friction between these two “modernities.” Can we bring about a revival of the concept of “kinsei (early modern)” again in our historiography? Before I try to show my methods of illustrating “early modern history” in the next part, I shall note some challenges facing the attempts of periodization today.7 The first is the problem of similarities and diversities. In the past attempts of periodization in non-European history, scholars including Naito, Uchida and Marxist historians endeavored to find similarities to the European model in nonEuropean societies. We are now aware of Euro-centrism hidden behind these efforts. Thus is it possible for us to treat with similarities and diversities among regions and countries on a more equal footing? The second is the problem of continuity and innovation. The ambiguity of the concept of “kinsei (early modern)” is partly caused by its position between “medieval” and “modern.” Should “kinsei” be understood as the last stage of a traditional period or the period of immature modernity? How can we escape from the trap of a teleological view of history and properly consider the problems of contingency and multiple possibilities in the historical processes of this period? The third is the problem of the “proper” unit of historical analyses. If the nation-states are not necessarily suitable research units of early modern history8, Asao, Naohiro’s article about the concept of “kinsei” in Japanese historiography reveals to us the complexity and rich implications of this word (Asao, 1991). 7 For some of these challenges, see Wong (1997: Introduction). 8 Perhaps Wallerstein (1974) and Skinner (1977) were most influential in destroying our national framework, though their “proper” units differed greatly each other. 6 1889 what unit should replace them? Should we choose some integrated area as the only “proper” unit of our analyses? To sum up, the problem is whether we can make meaningful periodization of non-European history without such analytical tools as the European model, teleological development scenario, and national framework. I shall try to answer this question in the last part of this paper. II. An Outline of “Early Modern” History in East and Southeast Asia In the second part of my paper, I would like to give a rough outline of the early modern history of East and Southeast Asia. Here by the words “early modern” I mean the period from the sixteenth to the eighteenth century according to a rather common notion in recent historiography. We can identify a common historical rhythm within the trading world of East and Southeast Asia in the early modern period, but this does not mean that each part of this world changed in the same way. In fact, various parts of this trading world, for example, Japan, China, and Southeast Asian countries, showed very different patterns of state formation in this period responding to the changing situation at that time. Nevertheless, I would like to argue that these countries were faced with common problems that arose out of the turbulence in the sixteenth century, and tried to answer these problems in their different ways. In this sense, they shared a common historical rhythm of the same historical period. We shall divide the whole “early modern” period into three phases in order to illustrate the common historical rhythm found in the trading world of East and Southeast Asia. – The Turbulent Age: The 1500s to the 1630s The sixteenth century was a turbulent age in East and Southeast Asia. Chronic warfare was rife everywhere, especially around the periphery of the Ming empire. The most taxing problems of the mid-sixteenth century Ming government were “northern Mongols and southern Japanese (beilu-nanwo)” as the Ming people called them. Both problems seem to have reached their peak in the 1550s, when almost annually Mongols invaded north China across the Great Wall, and Japanese pirates raided and plundered the east coast of China virtually unchecked. At the same time the Japanese Islands were in the midst of a civil war in which strong landlords were struggling to achieve the great enterprise of the reunification of Japan. Toyotomi Hideyoshi, who succeeded in this enterprise, went further by invading Korea as the first step of his ambition to occupy China. In Southeast Asia, newly rising Muslim leaders were struggling against European powers for command of the trading world in the South China and Java Seas. And, on the 1890 northeast border of China, many leaders of the Jurchen tribes were competing fiercely to gain regional leadership. These areas can be referred to as a warfare belt surrounding Ming China. We should note that this warfare belt did not consist of poor areas but of a string of areas enjoying an unprecedented trade boom. The Chinese periphery at this time was like a hot melting pot, attracting people from many areas to mix together in its flourishing markets. On the Mongol front, many Chinese found their way beyond the Great Wall and constructed Chinese-style cities in the steppes under Mongol rule. The kingdom built by Altan Khaghan, a powerful leader of Mongols in the midsixteenth century, was not a pure nomadic regime but an “agro-nomadic kingdom” that included many Han peasants9. In the South Seas, it is well documented that most of the so-called Japanese pirates were actually Chinese.10 In 1564, a Ming official by the name of Zheng Xiao lamented in the preface of his book on foreign affairs that nowadays Chinese people entered barbarian areas while in times past barbarians entered the Middle Kingdom.11 As an expert on boundary problems, he was aware that the wars in the contemporary border regions were different from simple invasions by barbarians in past dynasties. The situation of “mixture of ethnicities” was seen everywhere in East and Southeast Asia during this period. As Anthony Reid vividly illustrates, Europeans, Chinese, Japanese, and natives intermingled in the port cities of Southeast Asia during the “boom years” of 1570-1630.12 And in Manchuria, Jurchens, Mongols, Chinese, and Koreans lived and interacted together (Iwai, 1996/2005). Why, then, did markets in this period flourish not in the heartland of mainland China but on its periphery? To answer this question, we shall take a glance at the flow of silver at that time. South America and Japan were the two major centers of silver production in the world during the late sixteenth and early seventeenth centuries. The quantity of silver flowing into southeast China from Japan and from America via Manila rapidly increased from the mid-sixteenth century (Atwell 1982). China was one of the main absorbers of world silver in this period. It is estimated that, in the early years of the seventeenth century, 75 to 150 metric tons of silver, which was about one fifth to one third of the world’s annual silver production, flowed into the trading world centered on China and circulated within The word “agro-nomadic kingdom” (in Japanese, “boku-no okoku”) was first used by Hagiwara Junpei (Hagiwara 1980: 216, etc.). 10 Some historians remind us that we should not presume today’s notion of nationality when we discuss the proportion of “Japanese” or “Chinese” in “Japanese pirates.” For example, see Murai (1993). 11 Zheng (1933: 2). For more detailed analysis of this phrase, see Iwai (1996/2005). 12 Reid (1993b), especially Chapter 2 and Chapter 4. 9 1891 this vast market.13 The impact of foreign silver on the Chinese economy was, however, not a simple one. The reign of the Wanli emperor (1573-1620) was characterized by urban development, an increase in market production, and the accumulation of wealth by high officials and important merchants. In the academic circles of mainland China, many articles have been devoted to “the sprouts if capitalism” in this period. It is indisputable that the inflow of silver from overseas stimulated this economic change. Nevertheless, if we were to regard this as a period of prosperity and economic expansion, we would risk ignoring the economic predicament of the people of that time. Rice prices did not rise until the 1610s or 1620s in spite of the abundant silver inflow (Kishimoto, 1997: 226), and complaints about low prices and the scarcity of silver were common in late sixteenth-century China. This fact suggests that the expanding trade and inflow of silver did not automatically lead to a prosperous domestic economy. Why, then, did ordinary Chinese suffer from a scarcity of money in spite of the abundance of imported silver? Both the “northern Mongols and southern Japanese” are closely related to the flow of silver within the Ming Empire. To provide for military bases to combat the Mongols, the Ming government sent at least 2 to 4 million taels of silver annually to the northern borders (Chuan and Li, 1972). The quantity of silver sent to the northern borders was roughly the same as that of silver imported into China annually. Like a merciless pump, the Ming government sucked taxes in silver from landowners all over China and channeled the money to the north. The intense need for silver to pay taxes in rural areas created a strong demand for foreign silver. Although the Ming government prohibited people from engaging in maritime trade, it could not block the torrent of foreign silver carried into China by “Japanese pirates” violating the maritime ban. Around 1567, the Ming government lifted the maritime ban along the southeast coast, but the inflow of silver was still not sufficient to benefit the vast rural areas of China. Landowners and peasants continued to complain about the drain of silver through the tax collecting system. Where had the silver gone? It was believed that some of the silver flowed across the border to Mongolia, but the amount seems to have been only a small portion of the total sum of the tax collected. It seems certain that not a little portion of the silver fell into the hands of high-ranking officials, soldiers, and important merchants, who sucked wealth from the financial system of the Ming. The unprecedented riches of officials and merchants astonished the ordinary people of sixteenth century China. The cities they inhabited became islands of prosperity that stood in painful contrast to rural areas stricken by poverty. Many historians have tried to estimate the volume of silver imported to China in the seventeenth century. This figure is based on my own estimate. See Kishimoto (1998). 13 1892 We should note that silver distribution was very unequal not only among social ranks but also among regions in the late Ming period. The interior of China chronically suffered from a severe silver shortage, because the Ming government imposed a heavy tax in silver on the inland areas and brought this silver every year to the northern Mongol border far away. Silver was accumulated in the northern border regions and promoted the flourishing trade in these areas. At the same time, keen demand for silver in the inland areas caused a trade boom along the southeast coastal regions, where foreign silver was accumulated to be exchanged for Chinese commodities such as silk and porcelain. Rough but profitable markets developed in the northern and southern peripheries of Ming China. The warfare belt already mentioned was, at the same time, a silver belt, which was a magnet for people pushed out of the impoverished areas of inland China. In spite of the important role of state finance in the economy as a whole, the Ming government gradually lost its control over society. The exploitative system of Ming finance provoked the local peoples’ antipathy against the central government. The growing scale of state finance, instead of strengthening the power of the state, provided new opportunities for officials and soldiers to accumulate private wealth and power at public expense. Some of these private powers benefited from the trade boom in the northern and southeastern peripheries and grew into semi-independent military groups. The authority of the Ming in the world of East and Southeast Asia was lost during this turbulent age. The Ming dynasty was no longer the powerful center of Chinese world order that it had once been. Some of the powers that newly emerged in the warfare-silver belt surrounding China were to establish powerful new states that constituted the world of East and Southeast Asia in the post-Ming period. Now let us make a brief survey of the emerging new powers in the early seventeenth century. In the very early seventeenth century, Japan came under the dominion of the Tokugawa Shogunate, which was to rule Japan until the mid-nineteenth century. While the Ming government gradually lost control over Chinese society, two large powers were emerging in its north and south: one was the Manchu power, which founded the Qing dynasty in 1636 in Manchuria, and the other was the maritime overlordship led by the Zheng family that dominated the trade in the South China Sea. And in Southeast Asia, smaller in scale but powerful port-states led by Buddhist or Muslim kings were flourishing, for example, Pegu and Ayutthaya on the mainland, and Aceh, Banten, Makassar, and others in the Islands. Anthony Reid calls them “absolutist states” in Southeast Asia (Reid, 1993b: Chapter 4). It should be noted that these new powers more or less had certain characteristics in common as follows: open and multiethnic character, deep involvement in foreign trade, and high social fluidity accompanied by severe strife among various groups. 1893 In Japan, there were many Chinese, Koreans, and Europeans living together with Japanese in the port cities during the first 30 years of the Tokugawa period, when the Tokugawa Shogunate vigorously promoted foreign trade. In Manchuria, too, the Manchu power emerged from a multiethnic environment of the peripheral market. Nurhaci, the founder of the Jin (later Qing) dynasty, was a military leader as well as a merchant who traded in northern staples such as ginseng and fur with Mongols, Koreans, and Han-Chinese. The ruling class of the Qing dynasty consisted not only of Manchus, but also of Mongols and Han-Chinese. When Hong Taiji came to the throne of the Great Qing Empire in 1636, leaders of Mongols and Han-Chinese as well as Manchus participated in the ceremony, which symbolized that he was the emperor not only of the Manchus, but also of Mongols and Han-Chinese (Ishibashi, 1994). It was necessary for Hong Taiji to join hands with Mongol and Han military groups in order to survive the severe strife among the powerful Manchu leaders. According to Mark Elliott, the expansion of the Mongol and Chinese divisions of the Eight Banners under the reign of Hong Taiji contributed to “the creation of a new polyethnic “Qing” state by providing a home for Mongol, Han-Chinese, Korean and other adherents” (Elliott, 2001: 64). On the southeast coast of China, the Zheng family’s power was also based on the cosmopolitan maritime complex of Chinese, Japanese, and Europeans. Zheng Zhilong was married to a Japanese woman in Hirado and she was the mother of Zheng Chenggong, later known as Koxinga. The power of the Zheng family was based on the multiethnic trading network covering the East and South China seas. European advisers, Japanese troops, and Chinese merchants played important roles in the government of the “absolutist” kings in Southeast Asia, too. It should be noted that new weapons, technologies, and wealth gained through the foreign trade and the contact with foreign groups were crucial for newly emerging powers to survive the severe competition in the warfare belt in this period. It was an age of ceaseless war, but at the same time an age of multiethnic coexistence. – Crises and the “Inward Turn”: The 1630s to the 1680s This situation changed greatly in the mid-seventeenth century, where the trade boom ended rather abruptly. Some scholars attribute this change to a series of natural calamities and the decrease of silver inflow into Asia, and call it “the seventeenth-century crisis” in East and Southeast Asia14. The trade boom ended, and the new powers were faced with the limits of economic expansion. The patterns of response to this crisis differed from country to country. Japan adopted a so-called seclusion policy in the 1630s and began to establish a rather For the debate on the “seventeenth-century crisis” in Asia, see the articles by J. F. Richards, A. Reid, W. S. Atwell, and N. Steensgaatd published in Modern Asian Studies, Vol.24, No.4, 1990. 14 1894 closed system.15 As Japanese silver mines were exhausted, Japan could no longer play an active role in the trading world of East and Southeast Asia. A quasiautarkic economic system was formed after the late seventeenth century. After the enforcement of the “seclusion policy,” only Dutch and Chinese were allowed to trade at Nagasaki. They were isolated in a foreigners-only settlement, and could no longer live with Japanese people. Children of non-Japanese parents were expelled from Japan, and Japanese port cities were no longer places of multiethnic interaction. During the Tokugawa period, Japanese people came to believe that Japan was a monoethnic nation almost entirely consisting of pure Japanese. Foreigners who remained in Japan were assimilated into Japanese society through the forced adoption of Japanese language, names, manners and customs (Arano, 1987). William Atwell emphasizes that during the mid-seventeenth century both China and Japan experienced severe economic problems such as great famine and monetary difficulties, and that Tokugawa officials were able to cope with those problems but their Ming counterparts were not (Atwell, 1986: 223-244). It is very interesting that the Tokugawa government tightened its political and economic control all over the country during this period of crisis while Ming could not do so, but we should note not only the abilities of the ruling class but also the long-term trajectories of these two regimes. The Tokugawa Shogunate was a new power that emerged from the booming silver belt around China in the late sixteenth century, while the Ming was losing its control over the peripheries through this trade boom. It was just at the very end of the boom that the Ming dynasty collapsed, but by the mid-seventeenth century the decay in imperial administration had advanced for years side by side with the expansion of foreign trade. Thus, we may regard the end of the economic boom as the coup de grace. If we compare Tokugawa Japan with the Qing, another new power that emerged from the trade boom simultaneously with the Tokugawa Shogunate, what similarity and contrast do we find between the two? In April 1644 Beijing fell to the rebel army led by Li Zicheng, which originated in the economically devastated area to the northwest. Interestingly, the rule of post-Ming China was not established by Li Zicheng’s peasant army, but was battled for by the commercial-military powers from the silver belt surrounding China – the Qing and the Zheng family. The Qing forces expelled Li Zicheng from The word “seclusion” (“Sakoku” in Japanese) was not used until 1801, when a Japanese interpreter in Nagasaki translated a chapter of a book written by E. Kaempfer and entitled it “Sakoku-ron(A discourse on the seclusion policy).” In the recent trend of reconsideration of foreign policies of Tokugawa Japan, many historians stopped using this word because Japan was not “secluded” from international relations in this period(as an early and typical example of the reconsideration of the concept of “sakoku,” see Toby 1984). By this word, I do not mean that Tokugawa Japan was completely secluded, but I do think the Tokugawa regime after the 1630s was “closed” compared with China and Southeast Asian countries in this period. 15 1895 Beijing shortly after the fall of the Ming and occupied mainland China by 1645. The Qing government reinforced the maritime ban in the mid-1650s, and in 1661 enforced the coastal evacuation policy to blockade the southeast coast against the Zhengs. These policies caused serious economic difficulties in China during the early Kangxi era. Many observers wrote about the “unprecedented poverty,” “starving amidst the low grain prices,” “rapid impoverishment of the rich,” and so forth.16 The period of the coastal blockade was crucial for the Qing dynasty, then struggling against the Zhengs and three feudatories to establish control over all of China. At first sight, the struggle during this period seems to have been an ethnic conflict between the Han and the Manchus, because the Zheng family and the three feudatories professed themselves Han patriots endeavoring to restore the Ming rule. Nevertheless, we should note that both sides of the civil war of this period were new powers that, like twin brothers, emerged from the flourishing markets surrounding China, and that neither of them was of “pure” ethnicity. We may regard the war between the Qing and the Zhengs as the finals of a tournament fought among the commercial-military forces that had developed in Chinese peripheries since the mid-sixteenth century. The Zheng family in Taiwan surrendered to the Qing in 1683, and the Qing finally succeeded in establishing its rule in the mid-1680s. When the Qing government lifted the blockade in 1684, the conditions along the southeast coast were utterly different from those 50 years previously. The swelling boom in maritime trade had ended. The Japanese had disappeared from the seas of East and Southeast Asia since the enforcement of the “seclusion policy” in the 1630s. The Portuguese, shut out from the profitable Sino-Japanese trade, barely survived at Macao. The Dutch were also losing interest in direct trade with China and shifted the center of their activities to the colonial rule of the islands of Southeast Asia. What did the end of the boom mean to the Qing dynasty? It seems that the pacification of the southeast coast brought about favorable conditions for the Qing’s strengthening of imperial control all over China, and furthermore the establishment of “peace under the Qing” in East Asia. In the late Ming period, the profits from foreign trade nourished the semi-independent peripheral powers that eroded the imperial control. In the late seventeenth century, as the profits from trade decreased, the trading powers along the coastal areas such as the Zheng family lost their financial base. Perhaps this may be the reason why the Zhengs could not break through the maritime ban as the “Japanese pirates” of the 1550s did. The coastal blockade of the early Qing damaged not only the Zheng family but also the Chinese economy, which had become heavily dependent on foreign For the Kangxi Depression, see Kishimoto-Nakayama (1984: 226-256). 16 1896 silver since the late Ming. Nevertheless, the blockade was a necessary operation for the Qing to exterminate the coastal powers which, connected with foreign powers, had acted as centrifugal forces operating against the central government. The Qing government finally succeeded in this operation, and military tensions along the coastal areas relaxed by the late 1680s. Instead of powerful pirates and adventurers, it was small traders and merchants under government patronage who led the foreign trade of the day. It is widely accepted by historians that the end of the trade boom in the midseventeenth century brought a turning point to the new Southeast Asian states, too. At the same time, however, the diversity of reactions to this pressure of the period by each state has been the focus of an animated discussion. According to Anthony Reid, who pioneered the research on Southeast Asian history in the “age of commerce,” the seventeenth century was a watershed for Southeast Asia in that the seventeenth century crisis made the Asian-ruled trading cities in this region lose their place both in world trade and within their societies. Many of the “absolutist states” once powerful during the boom period disintegrated and came under the control of the Dutch East India Company. Reid argues that the most important shift in the long term “was not any absolute decline in trade but the reduced importance of commerce, merchants, urbanism, and cosmopolitanism in Southeast Asian life” (Reid, 1993b: 328). Some historians of the mainland regions of Southeast Asia, on the contrary, do not regard the seventeenth century as a watershed of history, emphasizing the continuity throughout the sixteenth to eighteenth century. For example, Victor Lieberman argues that, in spite of certain changes in the mid-seventeenth century such as the removal of the capital far inland and the relative decrease of maritime income, the period ca. 1640-1830 maintained and perfected sixteenthcentury experiments of the Burmese state – for example, the political integration, the development of commercial economy including foreign trade, and the dissemination of orthodox religion all throughout its territory (Lieberman, 1993: 214-219). Through the brief outline sketched above, we can safely say that the “crisis” in the mid-seventeenth century brought about a common trial for the commercialmilitary powers that had emerged and expanded in the trade boom in the East and Southeast Asia. Some powers could survive this crisis through certain changes in their political and economic structures. We might be able to call this change a kind of “inward turn.” The successful states such as the Qing, Tokugawa Japan, and some countries of mainland Southeast Asia all had rich agricultural districts within their territories that enabled the formation of a well-balanced domestic economy less dependent on foreign trade. These countries could manage to sustain the decline of international markets in the seventeenth century by relying 1897 on domestic economy, whereas the end of the trade boom was a heavy blow for the powers excessively dependent on foreign trade such as the Zhengs and port states of the Indonesian Archipelago. Of course the words “inward turn” do not necessarily mean that all of these states established a closed structure like Japan’s. We shall see in the next section a variety of patterns of state building pursued by the states which successfully survived the end of the boom in the seventeenth century. – Patterns of State Building: After the 1680s In the above sections I emphasized that the trading world of East and Southeast Asia shared a common historical rhythm since the sixteenth century, but this notion does not necessarily mean that the emergent states in this world shared common characteristics in their institutions and policies. Rather, I would argue, the visions and processes of their state building were very different. It is this diversity that characterizes the “early modern” period in this area. To clarify this diversity, I shall highlight three of the most important issues faced by all the emergent states of East and Southeast Asia –and perhaps even throughout the world, including Europe– that rose out of the confusion of the sixteenth century and became the architects of a new order after the late seventeenth century. The first is the issue of ethnicity and religion. By what means of ideological legitimacy were people of diverse ethnicity and different religions to be integrated? The second is that of market economy and finance. How was the foreign and domestic trade to be controlled in order to internalize the profit of a broad-ranging market economy and to support ever-expanding state finance? And the third is the issue of social constitution. How were the various groups that emerged from the fluid society of the sixteenth century to be incorporated into state institutions so as to create a stable social order? We may refer collectively to these issues as “problems common to the post-sixteenth-century period” (Kishimoto, 2004). These problems were the products of the turbulent situation of the sixteenth century from which new powers emerged. As I noted above, these new powers more or less shared the following features: open and multiethnic character, deep involvement in foreign trade, and high social fluidity accompanied by severe strife among various groups. These characteristics were factors in the new powers’ rapid growth, but at the same time could be the minus factors that would damage their stability. When they struggled to survive the seventeenth century crisis and to establish powerful states, they were forced to resolve the above-mentioned “problems common to the post-sixteenth-century period.” It could be said that each early modern state produced by trial and error solutions to these questions in its own way, and these have molded the “traditions” that have exerted influence on society down to the present day. Qing China and Tokugawa Japan showed striking 1898 contrast in their answers to these problems, the former developing its open and fluid character under the loose control of its centralized government, and the latter establishing a rather close and tight social system after the seventeenth century. In the mid-eighteenth century the territory of the Qing reached its zenith, including Outer Mongolia, East Turkestan, and Tibet. Qing emperors often proclaimed that they were emperors not only of the Manchus, but also of all ethnic groups under their rule, and that they would treat all groups equally without discrimination. Languages, religions, manners and customs of these ethnic groups were rarely oppressed by Qing rulers. However we should note that this cultural pluralism was not the cultural relativism that doubted the existence of universal value. As the Yongzhong emperor’s Dai-yi juemi lu (Record of great righteousness to dispel confusion) manifested, their rulership, which was endowed by the heavens, should be admitted by every people under heaven. The multiethnic character of the Qing dynasty makes a striking contrast with the monoethnic ideology of Tokugawa Japan, where the rulers thought that the diversity of ethnicity and religion were a threat to political integration. The rapid expansion of the Qing economy in the eighteenth century reflected in the increase in population and prices of commodities, too, is very different from the economic situation of Japan, where a rather prosperous economy was maintained without little increase in population and prices. Under the open and fluid socio-economic system of the Qing, the population growth and food shortage in southeast China caused migration to the Sichuan basin, mountainous areas in central and south China, Taiwan, and Southeast Asia by land as well as by sea. The expansion of economy centered in China also influenced the state-formation of Southeast Asian countries in ethnic, economic and social terms, but I shall refrain from describing the complex history of Southeast Asian state-making because of limits of space and ability. III. The Concept of “Early Modernities” In the above, I tried to outline the sixteenth to eighteenth century history of East and Southeast Asia focusing on the common historical rhythm, common problems faced by emerging countries, and the diversity of their answers to these problems. I would like to call these three centuries the “early modern period” of this area. The reason why I use the term “early modern” is that I think the rhythm and problems were basically shared by the histories of Europe and Japan in the same period conventionally called “early modern” or “kinsei.” Of course, we should not be too hasty in our claims that the rhythm and problems could be found all over the world during this period. To the best of my poor knowledge of European history, the changes in the economic phases in early modern Europe seem to roughly coincide with those of East and Southeast 1899 Asia. The religious conflicts, mercantilist policies, and constitutional changes in European absolutist states can also be understood as a variety of answers to the “problems common to the post-sixteenth-century period.” Nevertheless I am not sure if we can find the same rhythm and problems in the South and West Asian empires of the period such as the Ottoman Empire, Safavi Dynasty, and Mughal Empire. These empires enjoyed their golden ages in the sixteenth century, just when the Ming Empire was losing its control over the peripheral regions. How should we understand the historical rhythms in world history during this period? It is a question still to be investigated empirically. If, then, we can find a common historical rhythm in most parts of the world during this period, is it useful to call this period “early modern”? Can it contribute any “new” ideas to the methods of periodization? I shall answer this question focusing on three points mentioned at the end of the first part of this paper. The first point is the problem of similarity and diversity of the historical process. Many scholars have questioned whether they could apply the concept of “early modernity (modernities)” to non-European civilizations: “Were there similar developments in other civilizations, and if so, when did they occur? If they occurred at this time, were they primarily due to diffusion or to indigenous factors? Finally, is the term “early modernity” relative to a specific civilization or may it be used broadly?” (Eisenstadt and Schlucher, 1998: 2). Of course, it is not difficult for us to find similar phenomena in the various areas of the sixteenth to eighteenth century world, for example, growth of centralized states, development of commercial economy, new religions, rural disturbance, and so forth, as many historians have already pointed out17. At the same time, however, we cannot help but notice many striking differences among the newly established regimes of this period. The efforts to find some common denominators of early modernity in nonEuropean civilizations seem to have been led to either of the following two routes: emphasizing similarity and ignoring difference, or making the concept of “early modernity” so flexible (or dilute) that the difference could be understood as varieties within early modernity. But such efforts do not seem to help us greatly to consider not only the similarity but also the sharp contrasts among regimes during this period. If we use the term “early modern” to represent the common problems and different answers, as we attempted in this paper, it would be easier for us to consider seriously not only the similarity, but also the peculiarities of these states. The second point is the problem of continuity and innovation in the historical process. The researchers of Asian history who focus their attention on the “modern” in the nineteenth century tend to regard the period from the sixteenth to eighteenth centuries as the last stage of the old regime. Even if they could find in Fletcher (1985) may be one of the earliest attempts in identifying the “early modern period” on a world-wide scale. 17 1900 this period new trends such as “sprouts of capitalism,” anti-autocratic thought, and so forth, the entire social and political structures are regarded as continuation or reorganization of old long-standing regimes rather than as new regimes established by emerging states of the early modern era. In this paper, on the contrary, I have emphasized the newness of the “early modernities” –that is, the various efforts of emerging powers to establish new regimes. At the same time, I would like to note that the “early modernities” argued in this paper do not mean the immature stage of “modernities” of the nineteenth century and after. Some aspects of the regimes established in the early modern era –for example, the ethnic frameworks and collective identities– were inherited by modern nationalism, but other aspects –such as autocracy or the hereditary status system– became the very targets attacked by the modern reformists or revolutionaries. We should not imagine early modernities as something like sprouts of modernities that would automatically grow into modernities if left to develop undisturbed. It would be important for us to pay sufficient attention to contingencies and multiple possibilities that existed not only in the formative processes of early modern regimes but also in their dissolving patterns. The third point concerns about the units of historical analyses. The researchers of early modern history have been faced with difficult questions about the “proper” units of historical analyses: what is the proper unit of research –nation, region, or something resembling the world system?18 As above argument obviously shows, this paper advocates the viewpoint transcending the narrow framework of national history. Nevertheless, I would not claim that there is only one exclusive proper unit to be adopted, such as the world system or the East Asian world. Rather, I would like to emphasize that economic relations, political integrations and collective identities were changing dynamically during this period. We should not presume that there existed some substantive units that we can safely use as our analytical premises, but should keep our minds open and flexible so as to observe carefully the complexity and variety of meaningful units for historical analyses. In short, I would like to stress the contemporaneity of the early modern states, and the variety of their answers to the common issues of this period. Which answer was right? We should not draw a conclusion too hastily from the “modern” point of view. Each of the various answers seems to attract our attention afresh in the early twenty-first century when we are reconsidering from the historical perspective what modernities were and what modernities could have been. REFERENCES Arano, Y., (1987), “Nihon-gata Kai Chitsujo no Keisei”, In Asao Naohiro et al, eds., Retto-naigai no Kotsu to Koka, Iwanami Shoten. As an interesting argument about the attempts in Asian historiography to depict history in units of broad regions falling between the “nation” and the “world,” see Wong (2004). 18 1901 Asao, N., (1991), “‘Kinsei’ Toha Nanika”, In Asao Naohiro, ed., Sekai-shi no naka no Kinsei, Chuo Koron-sha. Atwell, W. S., (1982), “International Bullion Flows and the Chinese Economy circa 1530-1650”, Past and Present, No. 95: 68-90. -----, (1986), “Some Observations on the “Seventeenth-century Crisis’ in China and Japan”, Journal of Asian Studies, Vol. 45 (2): 223-244. Chuan, H. and Li, L., (1972) “Ming Zhongye hou Taicang Suichu Yinliang de Yanjiu”, Xianggang Zhongwen Daxue Zhongguo Wenhua Yanjiusuo Xuebao, Vol. 5 (1): 122-155. Eisenstadt, S. N. and Schluchter, W., (1998), “Introduction: Paths to Early Modernities----A Comparative View”, DAEDALUS, Vol. 127 (3): 1-18. Elliott, M., (2001), The Manchu Way: The Eight Banners and Ethnic Identity in Late Imperial China, Stanford University Perss. Fletcher, J., (1985), “Integrative History: Parallels and Interconnections in the Early Modern Period”, Journal of Turkish Studies, No.9: 37-57. Goldstone, J. A., (1998), “The Problem of the ‘Early Modern’ World”,Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 41: 248-284. Hagiwara, J., (1980), Mindai Moko-shi Kenkyu, Doho-sha. Ishibashi, T., (1994), “Shin-sho Kotei-ken no Keisei Katei”, Toyoshi Kenkyu, 53(1):98-135. Iwai, S., (1996), “Juroku-junana Seiki no Chugoku Henkyo Shakai”, In Ono Kazuko ed., Min-matsu Shin-sho no Shakai to Bunka. Kyoto Daigaku Jinbun Kagaku Kenkyujo, pp. 625-659. -----, (2005), “China’s Frontier Society in the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, ACTA ASIATICA, No. 88: 1-20. (An English version of Iwai 1996). Kishimoto, M., (1997), Shin-dai Chugoku no Bukka to Keizai Hendo, Kenbun Shuppan. -----, (1998), Higashi Ajia no “Kinsei”, Yamakawa Shuppan-sha. -----, (2004) “‘Hou-shiliu-shiji Wenti’ yu Qingchao”, Myong-Cheong-sa Yongu, No. 20:125-148. Kishimoto-Nakayama, M., (1984), “The Kangxi Depression and Early Qing Local Markets”, Modern China, Vol. 10 (2): 226-256. Li, D., (1933) Zhongguo Jindai-shi. Guangming Shuju. 1902 Lieberman, V., (1993), “Was the Seventeenth Century a Watershed in Burmese History?”, In Anthony Reid ed., Southeast Asia in the Early Modern Era, Cornell University Press, pp. 214-249. Liang, Q., (1989), Yinbingshi Heji, Zhonghua Shuju. Masubuchi, T., (1982), Rekishi-ka no Do-jidai-shi-teki Kosatsu ni tsuite, Iwanami Shoten. Murai, S., (1993), Chusei Wajin-den, Iwanami Shoten. Naito, K., (1969-1976), Naito Konan Zenshu, 14 vols. Chikuma Shobo. Reid, A., (1993a), “Introduction: A Time and a Place”, In Anthony Reid ed., Southeast Asia in the Early Modern Era, Cornell University Press. -----, (1993b), Southeast Asia in the Age of Commerce, 1450-1680, Vol. II, Expansion and Crisis. Yale University Press. Skinner, G. W., (1977), “Regional Urbanization in Nineteenth Century China”, In G. William Skinner ed., The City in Late Imperial China, Stanford University Press. Struve, L. (Ed.), (2004), The Qing Formation in World-Historical Time, Harvard University Asia Center. Toby, R. P., (1984), State and Diplomacy in Early Modern Japan, Princeton University Press. Uchida, G., (1975), Kinsei no Nihon/Nihon Kinsei-sh, Heibonsha. Wallerstein, E., (1974), The Modern World System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century, Academic Press, Inc. Wong, R. B., (1997), China Transformed: Historical Change and the Limits of European Experience, Cornell University Press. -----, (2004), “Between Nation and World: Braudelian Regions in Asia.” Review, Vol. 21(6),. Yoshimori, K., 葭森健介, (2001), “Naito Konan to Kyoto Bunka Shigaku.” 内 藤湖南と京都文化史学 In Naito Konan Kenkyukai 内藤湖南研究会 ed., Naito Konan no Sekai 内藤湖南の世界. Kawai Bunka-kyoiku Kenkyujo 河合文化教 育研究所, pp. 246-276. 1903 TÜRK ARŞİV BELGELERİNE GÖRE II. DÜNYA SAVAŞI (1939-1945) YILLARINDA TÜRKİYE ÜZERİNDEN FİLİSTİN’E YAHUDİ GÖÇLERİ KODAL, Tahir* TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Bu çalışmada, Yahudilerin II. Dünya Savaşı (1939-1945) yıllarında Türkiye üzerinden Filistin’e gerçekleştirmiş oldukları göç konu edilmiştir. Bu nedenle, çalışmanın giriş kısmında Yahudilerin II. Dünya Savaşı öncesinde Filistin’e yapmış oldukları göçlerden, bu bağlamda yapmış oldukları çalışmalardan ve büyük devletlerin bu konu karşısındaki tutumları hakkında kısaca bilgiler verilmiştir. Çalışmanın asıl kısmında ise, ilk olarak, II. Dünya Savaşı başladıktan hemen sonra Türkiye üzerinden yapmış oldukları göç hareketi, Türkiye’den transit geçiş vizesi istenmesi, Türkiye’nin tutumu ve vize alanlar, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde bulunan belgelere dayanılarak, açıklanmıştır. Çalışmanın ikinci kısmında, yapılan bu göçler sırasında karşılaşılan sorunlar, Türkiye’nin tutumu, almış olduğu tedbirler ve çözümler belgelerle göz önüne serilmiştir. Çalışmanın son kısmında ise, Türkiye’nin bu sorun karşısındaki arabulucu, uzlaştırıcı tutumu, yapıp-ettikleri nedeniyle Filistin Yahudi Ajansı’nın Türk Hükûmeti’ne yapmış olduğu teşekkür belgeyle ortaya konulmuştur. Anahtar Kelimeler: II. Dünya Savaşı, Türkiye, Filistin, Yahudi, göç. ABSTRACT Jewish Migrations to Palestine Through Turkey During World War II (1939-1945) According to Turkish Archive Documents In this study, the subject is the migrations of the Jewish people to Palestine through Turkey during the years of World War II (1939-1945). Thus the migrations of the Jews to Palestine before the World War II, their strives in this context and attitudes of the big nations against that case have been mentioned briefly in the introduction section of the study. In the main part of the study, their migration movement through Turkey after the World War II, the demand for transit pass visa from Turkey, the attitude of Turkey and those who got visa have been explained based on the documents of the Generale Directorate of Archives of the Prime Ministry. In the second part, the problems faced during the migration, the attitude Yrd. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Böl., Sosyal Bilgiler Eğit. ABD. DENİZLİ/TÜRKİYEe-posta: [email protected] * 1904 of Turkey and its precautions and solutions have been revealed according to the documents. In the final section, thanking of Palestine Jewish Agency to the Turkish goverment for its mediation, conciliator attitude against the problem, and for the things Turkey did for solving the problem have been revealed according to the document. Key Words: Second World War, Turkey, Palestine, Jewish, migration. A) II. Dünya Savaşı’na Kadar Filistin’e Yahudi Göçleri Filistin’de Makabi’lerin yönetiminde ayaklanan Yahudiler MÖ 141’de Makedonya Krallığı’na karşı ayaklanıp yeni bir Yahudi Devleti kurmuşlardır. Ancak, bu devlet Roma İmparatoru Vespasianus’un oğlu Titus’un komutasındaki Roma orduları tarafından MS 70 yılında ortadan kaldırılmış, Yahudiler kılıçtan geçirilerek Kudüs’teki kutsal Mabed’leri yıkılmıştır. Bu olaydan sonra canını kurtarabilen Yahudiler dünyanın dört bir yayına dağılmışlardır. Bu dağılma veya göç olayına Diaspora adı verilmektedir (Armaoğlu, 1991: 9). Bu göç sonrasında Yahudilerin büyük bir kısmı Arabistan yarımadasındaki Arap ülkelerine sığınmışlardır. Böylece Diaspora ile Yahudilerin Filistin’le olan ilişkileri kopmuştur. Filistin Halife Hz. Ömer’in MS 638 yılında Yarmuk muharebesinde Doğu Romalıları yani Bizanslıları yenmesiyle Müslümanların yönetimine girmiştir. Bu dönemde, Filistin’de yaşayan Yahudiler İslam Hukuku’nun kendilerine tanımış olduğu haklar bağlamında yani Zımmî1 statüsünde yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Bu süreçte hem Yahudiler, hem de Müslümanlar açısından üzücü gelişme ise Kudüs’ün işgal edilmesidir. Haçlılar Kudüs ve Filistin topraklarını 1099 yılında ele geçirilip, burada “Kudüs Lâtin Krallığı”nı kurmuşlardır. Ancak, bu krallık uzun süre yaşayamamış, bölgede etkin bir güç olan Eyyübilerin ünlü hükümdarı Selahaddin Eyyübi tarafından 1187 yılında yeniden ele geçirilmiş, Filistin tekrar İslam egemenliğine girmiştir. Selahattin Eyyübi Kudüs’ü aldıktan sonra bütün Yahudileri Kudüs’e dönmeye davet etmiştir. Bu davet üzerine Mısır, Suriye, Mezopotamya, Güney Avrupa, hatta Fransa ve İngiltere’den birçok Yahudi Kudüs’e göç etmiştir. Bu yeni gelenler Selahaddin Eyyübi’nin kardeşi tarafından törenle karşılanmışlardır (Moore, 1974: 202). Eyyübi Devleti’nde siyasi otoritesinin zayıflaması, iç karışıklıkların çıkması üzerine, bu karışıklıkları ortadan kaldırmak ve düzeni sağlamak amacıyla Aybek Mısır’a gelmiş, 1250 yılında ileride Mısır ve Hicaz’ı içine alan Memluklu Devleti’ni kurmuştur (Yıldız, 1992: 444-446). Bu dönemde, Kudüs merkez olmak İslâm hukuku terimi olarak Zimme; İslâm hakimiyetini tanımak şartı ile müslüman toplumun diğer semavî din mensuplarına konuk severlik ve konma sağlayan, süresiz olarak yürürlükte kalan bir tür sözleşmeyi ifade eder. Daha geniş bilgi için Bkz.: Zimme, (1993), İslâm Ansiklopedisi, (13), İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayını. 566-571. 1 1905 üzere bölgede yaşayan Yahudiler için bir önceki döneme göre sıkıntılı günler başlamıştır. Yahudiler için bu sıkıntılı dönem Yavuz Sultan Selim’in 1517 yılında Ridaniye Savaşı’nda Memlukleri yenmesi, Suriye ve Mısır’ı ele geçirmesine kadar devam etmiştir (Uzunçarşılı, 1988; 288-290). Suriye ile birlikte Filistin’in de Türk egemenliğine girmesinden sonra, özellikle Kudüs’e Avrupa ülkelerinden yeniden Yahudi göçü başlamıştır. İlerleyen yıllarda bu göçler giderek artmıştır. Öyle ki, Yahudiler 18. yüzyılın ortalarında Kudüs’te nüfusun çoğunluğunu meydana getirmişlerdir (Moore, 1974; 204). Bununla birlikte daha sonraki yüzyıllarda Filistin ve Kudüs’e yönelen bu göçler engellenecektir. 19. yüzyılın sonlarına doğru Avrupa’da yeniden canlanan Yahudi düşmanlığı yani Anti-Semitizm, bir yandan Filistin’e dalgalar hâlinde Yahudi göçlerinin başlamasına, diğer yandan da “Siyonizm2 adı verilen, bir Yahudi birlikteliği hareketinin doğmasına neden olmuştur. Siyonizm hareketinin doğuşu yani dünyanın her tarafına dağılmış bulunan Yahudilerin bir millî bilinç etrafında birleşmeleri, Filistin’i bir Yahudi anavatanı yapmayı amaçlayan hareketin doğması 19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da hızlanan milliyetçilik hareketleri ile yakından ilgilidir. Almanya’nın ve İtalya’nın siyasi birliğini tamamlarken yaşanan gelişmeler Avrupa’da Fransız, Balkanlar’da Slav milliyetçiliğini ortaya çıkarmıştır. Bu gelişmeler ve Avrupa’daki milliyetçilik Yahudiler üzerinde de etki yapmıştır. Avrupa ülkelerine dağılmış bulunan Yahudiler, başka ülkelerin vatandaşları veya insanları oldukları için, daha çok din-kültür milliyetçiliğini benimsemişlerdir. Bu nedenle, Yahudiler kendi millî kültürlerini incelemeye ve geliştirmeye başlamışlardır. Yahudilerin eski kültürlerinin incelenmesi hareketi ise Yahudilerde dine dayanan millî duyguların uyanmasına, gözlerini Zion’a, Kudüs şehrinin kurulduğu ve İbrani Kralı Süleyman’ın kutsal mabedi yaptırdığı yere çevirmelerine neden olmuştur (Armaoğlu, 1991: 12). Avrupa milliyetçiliği aynı zamanda her ülkede Yahudi karşıtlığını yani antisemitizm’i tahrik etmiştir. Eskiden beri Yahudileri sevmeyen bu millî duyguları gelişmiş toplumlarda Yahudi düşmanlığı birden bire şiddetlenmiştir (Sachar, 1958; 221-239). Bu düşmanlık, Avrupa’daki milliyetçilik hareketlerinden en az etkilenen Çarlık Rusyası’nda bile yoğun bir şekilde görülmüştür. Rusya’da ikinci sınıf durumunda bulunan, ayrı yerleşim yerlerinde yani ghettolarda3 yaşayan, Siyonizm veya Zionizm Yahudilerin Kudüs’ün kutsal bir kısmı saydıkları Zion’dan gelmekle beraber, Zion zamanla Kudüs için kullanılan kutsal bir isim haline gelmiştir. Siyonizm ise, giderek Filistin’i bir Yahudi anavatanı yapmayı amaçlamış bir hareket haline gelmiştir. Bu konu hakkında daha geniş bilgi için Bkz.: Sokohov, N., (1919), History of Zionizm, 2 Vols, New York: Longmans.; Ayrıca, Avineri, S., (1982), The Making of Modern Zionizm, London: Weidenfeld and Nicholson. 3 Yahudileri yaşadıkları ülkelerde ayrı bir toplum olarak hayatlarını sürdürmelerini mecbur kılan ilk ghetto’lar 14. yüzyılın sonlarında İspanya ve Portekiz’de kurulmuştur. Bu ghetto’ların etrafı duvarlarla çevrili olup, kapıları vardı. Bu kapılar akşam belli bir saatte kapanmak zorundaydı. Yahudilerin bu saatten sonra dışarı çıkmaları yasaktı. Yahudiler ghetto’larda özerkliğe sahipti, 2 1906 sayıları 3 milyonu bulan Yahudiler 1881’de Çar II. Aleksander’ın öldürülmesi üzerine yoğun bir Yahudi düşmanlığına maruz kalmışlardır. Yahudilere karşı saldırıların artması üzerine, uzun zamandır buralarda yaşayan Yahudiler kitleler hâlinde Rusya’dan başka memleketlere göç etmek zorunda kalmışlardır (Sachar, 1958: 305-322). Bu kitle hâlindeki ve aliyah4 adı verilen göçlerin ilk dalgası 18811891 yılları arasında olmuştur. Bu ilk dalgayla birlikte 134 bin Yahudi Amerika’ya, 15 bini de başka ülkelere gitmiştir. Bu 15 bin kişiden 5 bini Osmanlı Devleti’nin denetimindeki Filistin’e göç etmiştir. (Sachar, 1958: 309). Bu göç dalgası ve öncesiyle birlikte 1840-1900 yılları arasında Filistin’e, bazı kaynaklarda farklı olmakla birlikte, yaklaşık olarak 35 bin Yahudi göç etmiştir. Aliyah’ın yeni bir göç dalgası, 1892’de yine Rusya’da Yahudilerin karşılaştığı yeni baskılar sonucunda ortaya çıkmıştır. Doğu ve Güney-Doğu Avrupa ülkelerinden 500 bin Yahudi, yurtlarını terk ederek başka ülkelere gitmiştir. Bunlar özellikle de Amerika Birleşik Devletleri’ni tercih etmişlerdir. Bahsedilen birinci ve ikinci göç dalgasından I. Dünya Savaşı’nın başladığı 1914 yılına kadar geçen süre içerisinde, Avrupa’dan Amerika Birleşik Devletleri’ne göç eden Yahudi sayısı 3 milyonu bulmuştur. Aynı süre içerisinde, Yahudilerin yaklaşık 300 bin kadarı da İngiltere, Kanada ve Güney Afrika’ya yerleşmiştir (Karasapan, 1942: 37). Kitleler hâlinde başlayan Yahudi göçü yani aliyah Osmanlı Devleti’ni de harekete geçirmiştir. Bu göçlere karşı Osmanlı Devleti sınırlayıcı tedbirler almıştır. Her şeyden önce, dünyanın başka yerlerinden göç eden Yahudilerin, hatta Osmanlı vatandaşı Yahudilerin Filistin’de toprak satın almaları yasaklanmıştır. Hacca gitmek yani Kudüs’ü ziyaret etmek için Filistin’e gitmek isteyen Yahudilerin, Osmanlı Devleti’nin konsolosluklarından vize almak, Filistin’e giderken geri döneceklerine ilişkin bir garanti olması için bir para teminatı yatırmaları ve girişlerinden itibaren en geç 30 gün içinde Filistin’i terk etmeleri şart koşulmuştur (Armaoğlu, 1991: 15-16). Osmanlı Devleti’nin yeni bir “milliyetler meselesi” açmak istememesi, Filistin Arap halkının göçlere karşı çıkması, Filistin’in yerli Yahudileri olan “Sefardim Yahudileri”nin dışarıdaki Yahudilerden almış oldukları yardımların azalacağı ve yardımları gelenlerle paylaşmak zorunda kalacak olmaları, o sırada Mısır yüzünden Osmanlı Devleti’nin İngiltere ile sorun yaşamakta olması nedeniyle göçlere karşı çıkılmıştır. Ancak, Filistin’e Yahudi göçleri Dünya Siyonist Teşkilatı’nın kurulması ile daha da hızlanmıştır. Aslen Macar Yahudisi olan Gazeteci Dr. Theodor Herzl 1896’da “Yahudi Devleti” adıyla bir eser hazırlamıştır. Bu eserinde Filistin’de bir Yahudi Devleti’nin kurulabilmesi için, Dünya’daki bütün Yahudilerin teşkilatlanması gerekliydi. kendi usullerine, örf ve adetlerine, dinî anlayışlarına, kanunlarına göre yaşarlardı. Ghetto’ların dışına çıktıklarında da kollarına sarı bir pazu band takmak zorundaydı. 4 Bazı araştırmacılar tarafından “aliya” olarak da ifade edilmektedir. 1907 Başta fazla destek görmeyen bu fikir daha sonra destek bulmuş, 29 Ağustos 1897’de İsviçre’nin Basel şehrinde ilk Siyonist Kongresi toplanmıştır. Bu Kongre’de Dünya Siyonist Teşkilatı kurulmuş, başkanlığına da Theodor Herzl getirilmiştir. Alınan kararlar arasında en önemlisinin Filistin’de bir “yurt” edinme çabasına destek verileceği kararının kabul edilmiş olmasıdır. Bu karar ve diğer kararlardan sonra Filistin toprakları Siyonizmin ilk hedefi olarak ilan edilmiştir. (Armaoğlu, 1991: 17-18). Theodo Herzl, Dünya Siyonist Teşkilatı Avrupa ve Amerika’daki zengin ve nüfuzlu Yahudiler Filistin’in yurt edinilmesi için büyük devletler nezdinde girişimlerde bulunmuşlardır. Hatta, Theodor Herzl, Filistin topraklarını yönetimi altında bulunduran Osmanlı Devleti’nin padişahı II. Abdulhamid’le, 1901 ve 1902 yılında olmak üzere, iki defa görüşmüştür. Bu görüşmelerde, Yahudilerin Filistin’e yerleşmeleri ve toprak satılması karşılığında Osmanlı Devleti’nin Duyun-ı Umumiye’ye olan borçlarının ödenmesi teklifinde bulunmuştur. Bu teklif II. Abdulhamid tarafından kabul edilmemiştir. Bunun üzerine Theodor Herzl ve Dünya Siyonist Teşkilatı mensupları Kudüs’e yani Filistin’e giden yolun İstanbul’dan yani Türklerden değil, Londra’dan yani İngilizlerden geçtiğini kısa bir süre içerisinde görmüştür. Yahudilerin Filistin’de bir “yurt” edinmek için Osmanlı Devleti’ndeki çalışmaları Theodor Herzl’in 1904’te ölümünden sonra da devam etmiştir. Osmanlı Devleti’nde 23 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet’in ilan edilmesi, II. Abdulhamid’in tahttan indirilip Selanik’e gönderilmesinin ardından, kısa bir süre sonra iktidarı devralan İttihat ve Terakki Partisi yöneticileri, Yahudilerin Osmanlı Devleti’ne göç etmelerini yeni bir yaklaşım ve olumlu bir tutumla değerlendirmişlerdir. Haç için Filistin’e gidecek Yahudilere uygulanan kısıtlamalar, kırmızı tezkere alma işlemleri, kaldırılmış, her şeyden önemlisi Yahudilerin Filistin’de toprak satın almaları serbest bırakılmıştır. (Öke, 1982; 125). İttihat ve Terakki Partisi ve Yahudiler arasındaki olumlu hava uzun sürmemiş, 31 Mart (13 Nisan 1909) olayından sonra, özellikle azınlıkların hürriyet ortamından yararlanarak bağımsızlık hareketlerine hız vermeleri, İttihat ve Terakki Partisi’nin Siyonizmi eninde sonunda Osmanlı Devleti’nden bağımsız bir devlet çıkarma çabası olarak görmesine neden olmuştur. Bu algılama, Siyonistlerin amaçlarına ulaşmalarına engel olmuştur. Ancak, 28 Haziran 1914’te I. Dünya Savaşı’nın çıkmış olması Siyonistler önünde yeni ufuklar açmıştır. Osmanlı Devleti’nin kısıtlama ve yasaklamalarına rağmen, Filistin’e yine de birtakım Yahudi göçleri olmuştur. 20. yüzyıla girerken Filistin’deki Yahudi nüfusunun 50 bin olduğu ileri sürülürken, İslam Ansiklopedisi I. Dünya Savaşı’nın çıktığı 1914 yılında Filistin’de 46 Yahudi kolonisinin ve Yahudilerin nüfusunun 85 bin kadar olduğunu ifade etmektedir. (Darkot, 1993; 638) Bu rakam, 1880’lerde Filistin’de 35 bin kadar Yahudi nüfusu varken, I. Dünya Savaşı çıktığında ve 1908 sürerken buradaki Yahudi nüfusun iki katına çıkmış olduğunu göstermektedir. Yaklaşık olarak 34 yılda 50 bin Yahudinin Filistin’e göç etmiş olduğunu söylemek mümkündür. I. Dünya Savaşı devam ederken, Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Woodrow Wilson’un Yahudilerin Filistin’de “Yahudi Yurdu” kurulması mücadelesini benimsemesi ve buna destek vermesi, İngiltere’yi harekete geçirmiştir. İngiliz Dışişleri Bakanı Balfour 2 Kasım 1917’de Siyonist Federasyonu Başkanı Lord Rothschild’a göndermiş olduğu mektupta, İngiltere’nin Filistin’de bir Yahudi Devleti kurulmasını kabul ettiğini resmen bildirmiştir. Balfour Deklarasyonu adını alan bu belge Yahudi Devleti’nin kurulması için bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir (Uçarol, 1985: 471). Çünkü Yahudiler, Filistin’i “yurt” edinebilmelerinin yolunun Londra’dan geçtiğini, o sırada en güçlü ülke olan İngiltere’ye yaslanmak gerektiğini, savaş sürerken de mali açıdan İngiltere’ye destek olmalarının akıllıca olduğunu görmüşlerdi. Bu yüzden böyle bir sonuç elde edilmişti. İngilizlerin kabul ettiği bu deklarasyonu 1918 yılında sırasıyla Fransa, İtalya ve Amerika Birleşik Devletleri de kabul etmiştir. Bu kabul ediliş sonrasında Yahudiler yine kitleler hâlinde Filistin’e göçe başlamışlardır. Göç aynı zaman da Yahudilerin Filistin’den toprak satın almalarını da hızlandırmıştır. 20. yüzyıla gelinceye kadar, Filistin’de yaşayan ve sonradan göç eden Yahudilerin topraklarını genişletmeleri çok yavaş olmuştur. Bunun en önemli nedeni, Osmanlı Devleti’nin genellikle yabancılara, Filistin’de özellikle Yahudilere toprak satışını yasaklamış olmasıdır. Ancak, Yahudiler almış oldukları toprakları Yahudilere sempati besleyen Araplar üzerine tescil ederek bunu aşmışlardır. Bu yöntem de Yahudilerin Filistin’e göç etmesine ve burada Yahudi “yurt” yapmalarına yardımcı olmuştur. Bu sayede Filistin’e gelen Yahudiler, Filistin’in tarıma elverişli 7.120.000 dönüm topraktan, I. Dünya Savaşı’nın bittiği 1918 yılına gelindiğinde 418.000 dönümünü ele geçirmişlerdir (Avneri, 1984: 76). I. Dünya Savaşı sonrasında Osmanlı Devletli yıkıldıktan sonra, savaşın galipleri İngiltere ve Fransa Osmanlı Devleti’nin Arap topraklarını ve Orta Doğu’yu paylaşmak için masa başına oturmuşlardır. Bu iki ülke 24 Nisan 1920’de San-Remo’da yapmış oldukları toplantıda Suriye ve Lübnan’ın Fransa, Filistin, Ürdün ve Irak’ın İngiltere’nin “manda”sına verilmesi konusunda anlaşmışlardır. (Arı, 2007; 143) Bu anlaşmayla Filistin’in İngiltere’nin yönetimi altına girmesi, İngiltere’nin “Yahudi Yurdu” kurma konusunda sözler vermiş olması, Yahudi göçlerine göz yumması ve Filistin’e göç işini Yahudi Ajansı’na bırakması nedeniyle, Filistin’e yapılan Yahudi göçleri daha da hızlanmıştır. San-Remo kararları üzerine Kudüs ve Yafa’da Araplar Yahudi aleyhtarı gösterilere başlamış, çıkan çatışmada bir miktar Yahudi öldürülmüştür. Bunun üzerine İngiltere, Filistin’e yönelen Yahudi göçlerine bir sınır koyma ihtiyacını 1909 duymuştur. İlk olarak sadece 16.500 kişilik Yahudi göçüne izin vermiştir. Fakat, artık ok yaydan çıkmıştır. Bu dönemde Yahudiler mümkün olduğu kadar fazla Yahudi göçünü gerçekleştirmeye çalışırken, Araplar da, bir yandan bu göçleri engellemeye çalışırken, diğer yandan da fazla nüfusa sahip oldukları için, Filistin’de “bağımsız” bir “Arap devleti”nin kurulması amacıyla çaba harcamışlardır. Araplar ile Yahudiler arasındaki bu mücadeleler İngiliz mandası altındaki Filistin’de zaman zaman, 1929, 1933, 1937 ve 1939’da olduğu gibi, çatışmalara dönüşmüştür. Bu dönemde, Yahudilerin Filistin’e göçlerini hızlandıran gelişme Almanya’da yaşanmıştır. Almanya’da 1933 yılında Nazi (Nasyonal-Sosyalist) Partisi’nin iktidara gelmiştir. Nazilerin Yahudi düşmanlığı Almanya ve çevre ülkelerdeki Yahudilerin kitleler hâlinde Filistin’e göç etmesine neden olmuştur. Bir anlamda yeni bir aliyahı ortaya çıkarmıştır. Bu da Kudüs başta olmak üzere Filistin’de tepkiyle karşılanmış, gösteriler yapılmıştır. Bu yeni aliyah, öncesi ve sonrasındaki göçlerle birlikte, Filistin’deki İngiliz yönetimi 1920 ile 1936 yılları arasında 290.000 Yahudinin göç etmesine resmen onay vermiştir. Resmi olmayanlar da düşünüldüğünde bu rakamın önemli miktarda olduğu söylenebilir. II. Dünya Savaşı ortaya çıkmadan önce yani 1938’de Filistin’in nüfusu 1.418.619’dur. Bu nüfusun 895.159’u (%63.1) Arap iken, Yahudi nüfusu 399.808 (%28.2)’dur (Armaoğlu, 1991: 42-43). I. Dünya Savaşı’nın sonunda 60-80 bin kadar olduğu tahmin edilen Yahudi nüfusunun, yaklaşık 400 bin seviyesine çıkmış olduğu düşünülürse, Yahudilerin II. Dünya Savaşı öncesinde ya da iki savaş ararsında Filistin’e önemli miktarda göçler gerçekleştirmiş oldukları söylenebilir. Bu da ileride bağımsız bir İsrail Devleti’nin kurulmasında etkin olacaktır. B) Avrupa Ülkelerinden Filistin’e Göç Etmek İsteyen Yahudilerin Transit Vize İstemeleri ve Türkiye’nin Tutumu I. Dünya Savaşı sonrasında, Versailles Barış Antlaşması’nın 7 Mayıs 1919’da imzalanmasıyla kurulan yeni dünya düzenine tepkiler daha ilk baştan itibaren gösterilmiştir. Özellikle Almanya ve İtalya savaş sonrasındaki mevcut duruma itirazlarını dile getirmişlerdir. Bunun sonucunda da yeni sorunlar ve bunalımlar ortaya çıkmıştır. Versailles statüsünü korumak için alınan önlemler de bu düzene karşı olanların çalışmalarını ortadan kaldırmamıştır. Bu nedenle, özellikle 1933 yılında Almanya’da Nazi Partisi’nin yani Hitler’in iktidara gelmesinin ardından Avrupa güçler dengesinde yeni gelişmeler meydana gelmiştir. Statükocu devletler yani başta İngiltere ve Fransa ile statükonun değişmesini isteyen devletler yani başta Almanya ve İtalya arasında siyasi, ekonomik ve askerî çekişmeler başlamıştır. Bunlar arasındaki çatışma da 1 Eylül 1939’da II. Dünya Savaşı’nın çıkmasına neden olmuştur (Uçarol, 1985: 509) 1910 II. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte Arapların lidersiz ve dağınık kalmaları nedeniyle, Yahudiler harekete geçmişlerdir. İngiltere’nin savaş çabalarını destekleyip onlarla işbirliği içerisine girmişlerdir. Ancak, Yahudiler iki önemli konuda da İngiltere’nin başına dert olmuşlardır. Bunlardan biricisi, savaş öncesinde başlamış savaşın çıkmasıyla da hızlanmış olan kaçak Yahudi göçleri sorunudur. Yahudi kaynaklarına göre Mayıs 1939’da Filistin’e kaçak yollardan gelen 37 bin Yahudi bulunmaktaydı. II. Dünya Savaşı’nın çıktığı günlerde yani Temmuz-Eylül ayında 6.323 Yahudi Filistin’e kaçak olarak girmiştir (Kirk, 1952: 229). İngiliz yönetiminin kaçak göçleri önlemek için önlemler alması, Yahudiler ile İngilizler arasında çatışmalara neden olmuş, özellikle 1943 yılından sonra şiddetlenmiştir. Savaş’ın başlamasıyla birlikte başta Almanya olmak üzere, Almanya’nın etkisi ve tehdidi altındaki ülkelerdeki Yahudiler, dünyanın başka yerlerine de gitmekle birlikte, İngiliz mandası altındaki Filistin’e hem yasal hem de kaçak yollarla göçe başlamışlardır. Ancak, İngiliz mandası altındaki Filistin yönetiminin elinde kısıtlı sayıda göçmen sertifikası var olmuştur. Göç sertifikası bulunmayan Yahudilerin Filistin’e ulaşmaları hâlinde dahi geri göndermeler yaşanmıştır. Fakat, bu durum dahi Nazi işgali altındaki yerlerde öldürülme korkusu ve tehlikesi yaşayan Yahudilerin, göç sertifikası temin edememeleri hâlinde bile can havliyle her türlü yola başvurarak Filistin’e gitmek için yola çıkmalarını engellememiştir. Bu süreçte, Yahudilerin Filistin’e ulaşmak için kullanmış oldukları güzergâh ve ülkelerden biri de Türkiye olmuştur. Türkiye, II. Dünya Savaşı sırasında karşılaşacağı bu sorununun çözümüne ilişkin anlayışını ve tavrını, savaş sırasında takip etmiş olduğu dış politika bağlamında oluşturmuştur. Bir yandan Yahudi göçü nedeniyle İngiltere’yi Filistin’de zor durumda bırakmamak, diğer yandan Yahudi nüfusuna fazla sayıda kapılarını açarak Almanya’nın tepkisini çekmemek, öbür yandan da asırlardan beri takip etmiş olduğu mazlum milletlere yardım etme anlayışı içerisinde bu sorunun çözümüne yaklaşmış olduğu belgelerden anlaşılmaktadır. Bu bağlamda en son dile getirilen “mazlum milletlere” yardım ve onları rencide etmeme anlayışı gereği Türk Hükûmeti Cemal Özelli tarafından yazılarak Tecelli Matbaası’nda basılan “Asrın Gailesi Yahudi” adlı broşürün zararlı yazıları içerdiğini düşünerek, Bakanlar Kurulu Kararıyla 6 Ocak 1939’da yasaklamıştır (T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi [TCBCA], Fon Kodu: 030.18.01.02, Belge No: 85.111.12). Aslında Türkiye Yahudilerin Türkiye üzerinden Filistin’e geçişlerine daha II. Dünya Savaşı çıkmadan önce izin vermiştir. Bunu da 9 Ağustos 1938 tarihli ve Resmî Gazete’de yayımlanan bir kararname ile düzenlemiştir. Bu bağlamda Türk Hükûmeti 3 Ekim 1940 tarih ve 6/4564 sayılı kararname ile İngiliz ve Fransız pasaportu taşıyan Yahudilerin, Türkiye’de kalmamaları ve transit geçmeleri şartıyla yeni bir kararın altına imza atmış, bunu da Dışişleri Bakanlığı’na bildirmiştir. 1911 Bu gelişme üzerine Dışişleri Bakanlığı Türkiye’nin Bükreş Başkonsolosluğu ile temasa geçmiş, İngiliz ve Fransız pasaportu taşıyan 230 Yahudi’nin transit geçişini sağlamıştır (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 99.641.7). Bu nedenle, Türkiye’den transit geçip Filistin’e gidecek olan Yahudi göçmenler için Türk resmî makamlarının izniyle Sohnut5* Türkiye’de bir temsilcilik açmıştır. Bu temsilciliğin başına daha önce Sohnut adına Cenevre’de görev yapmış olan Haim Barlas getirilmiş, 1940 yılının Ağustos ayında da İstanbul’a gelerek çalışmalarına başlamıştır. Yabancı dernek ve kuruluşların Türkiye’de temsilcilik açması yasak olmasına rağmen, Sohnut Başkanı Haim Weizmann’ın İngiliz ve Türk makamları ile yapmış olduğu görüşmeler sonrasında, Haim Barlas’ın Sohnut’un resmî temsilcisi olarak Türkiye’ye yerleşmesine izin verilmiştir (Bali, 2005: 344-345). Sohnut temsilcisi Haim Barlas’tan başka İstanbul Yahudi cemaatinin ileri gelenlerinden olan Hanri Soriano, Edmond Goldenberg, Simon Brod, Rıfat Karako, Daniel Ancel, Marsel Franko ve diş hekimi Günzberg’den oluşan bir heyet de Türkiye’den transit geçecek olan Yahudi göçmenlerin işleri ile uğraşmışlardır. Haim Barlas Filistin Musevi Muhacerât Şubesi Ajansı Genel Müdürü imzasıyla 9 Kanunu Evvel (Aralık) 1940 tarihinde Avrupa’dan kaçan Yahudi göçmenlerin Türkiye’den transit geçiş izni almalarını sağlamak için Başbakanlık makamına başvurmuştur. Haim Barlas yapmış olduğu bu başvuruda; II. Dünya Savaşı’nın Avrupa’da yaşayan Museviler için çok haksızlığı ve katliamları ortaya çıkardığını, İstanbul’da açılmış olan ajanslarının tek amaçlarının, Avrupa’da yaşaması mümkün olmayan Musevilerin insani duygularla Filistin topraklarına yerleştirmek olduğunu, Türk milletinin asırlardan beri herhangi bir haksızlık karşısında suskun kalmadığını, Yahudilere dönük uygulamalarıyla bunu daha önce de gösterdiğini, bu defa da yapılacak olan yardımın Museviler tarafından hiçbir zaman unutulmayacağını, vize alacak olanların hiçbirinin Türkiye’de kalmayacağını, bu konuda kendisinin her türlü güvenceyi vereceğini ifade etmiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 99.641.7). Bu başvuruya Türk Hükûmeti kısa bir süre içerisinde cevap vermemiş, bu konunun değerlendirmesi yapılmıştır. Ancak, Türk Hükûmeti daha önceki yani 1938 yılında yayınlanmış kararnameye dayanarak, bazen tek kişiye özel, bazen de toplu olarak Türkiye üzerinden Filistin’e gitmek için başvuruda bulunan Yahudilere gerekli transit geçiş iznini vermiştir. Bu iznin verilmesini sağlayan kararnamelerde dönemin Cumhurbaşkanının, Başbakanın, bazen de Başbakan Vekili’nin ve diğer 13 bakanın imzası yer almıştır (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 91574, 92.85.5) Dünya Yahudi Ajansı. 5 1912 Türk Hükûmeti’nin Filistin’e gitmeleri amacıyla transit vize vermiş olduğu insanları iki gruba ayırmak mümkündür. Bunlardan ilki Türkiye üzerinden Filistin’e transit geçmek için kişisel başvuru yapanlardır. Bunlar ya tek başlarına, ya da eşleriyle birlikte veya Filistin’deki eşinin yanına gitmek için transit vize başvuruşunda bulunanlardır. Bu gruba giren ve belgelerde geçen ilk Yahudiler, Türkiye Eski Şeker Fabrikaları Alpullu Fabrikası Müdürü Alman Yahudilerinden Herman Gutherz’in Lozan’da bulunan kızı Elizabeth Hacker ve damadı Hans Hacker’dir. Bu kişilerin Türkiye üzerinden Filistin’e gitmeleri için İçişleri Bakanlığı’nın 25 Mayıs 1940’ta yapmış olduğu teklif Bakanlar Kurulu’nda değerlendirilmiştir. Yapılan görüşme sonrasında bu kişilerin Filistin’e transit geçmesine ilişkin kararname imzalanmıştır (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 91.57.4). Bu ilk grupta yer alanlardan biri de Sigol’dür. Musevi kadın Filistin’de bulunan kocasının yanına gitmek için gerekli transit vizeyi almak amacıyla Türk Dışişleri’ne başvuruda bulunmuştur. Dışişlerinin 1 Temmuz 1940’ta yapmış olduğu teklif, aynı gün içinde Bakanlar Kurulu’nun kararnameyi imzalamasıyla kabul edilmiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 91.66.8). Böylece Sigol’ün Filistin’e gitmesi sağlanmış, aile bütünlüğü gerçekleşmiştir. Bu şekilde Bakanlar Kurulu Kararı’yla Filistin’e transit vize alanlardan biri de Romen Yahudilerinden Henri Sterne’dir. Türkiye üzerinden Filistin’e geçmek için Dışişleri Bakanlığı’na başvuran Henri Sterne’nin bu isteği, Dışişleri Bakanlığı’nın 8 Temmuz 1940’ta Bakanlar Kurulu’na yapmış olduğu teklif 17 Temmuz 1940’ta kabul edilmiş, kararnamesi onaylanmış ve O’nun Filistin’e ulaşması sağlanmıştır (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 91.70.9). Filistin’e gitmek için Türkiye’nin resmî makamlarından transit vize almak için başvuranlardan biri de Gutman Chil Mjere’dir. Aslen Polonya Yahudilerinden olan ve Irak vizesi bulunan Gutman Chil Mjere ilk olarak Dışişleri Bakanlığına başvuruda bulunmuş, Dışişleri Bakanlığı’nın 22 Temmuz 1940’taki tezkeresiyle bu istek Bakanlar Kurulu’na teklif edilmiştir. Bakanlar Kurulu 30 Temmuz 1940’ta yapmış olduğu toplantıda bu isteği makul karşılamış, çıkarılan kararnameyle Gutman Chil Mjere’nin Filistin’e transit geçişine onay verilmiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 92.76.14). Belgrat İngiliz Konsolosluğu’nca Filistin’e iade edilecek olan Polonya Yahudilerinden Kraynala Gelboroa da Türkiye üzerinden Filistin’e transit vize isteğinde bulunan ve kişisel başvuruda bulunanlardan biridir. Kraynala Gelboroa bu amaçla yine ilk olarak Dışişleri Bakanlığı’na başvuruda bulunmuştur. Bunun üzerine Dışişleri Bakanlığı konuya ilişkin tezkereyi 27 Ağustos 1940’ta karara bağlamış ve Bakanlar Kurulu’na teklifte bulunmuştur. Bakanlar Kurulu da Kraynala Gelboroa’nın Türkiye’den Filistin’e geçmesinde bir sakınca olmadığına kar vermiştir. Hazırlanan Kararname Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün 1913 imzalamasıyla 10 Eylül 1940’ta tamamlanmıştır (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 92.87.14). O’nun bu isteği kabul edilmiş ve Filistin’e rahatça gitmesi gerçekleşmiştir. Bireysel olarak hareket edip, İstanbul’daki Sohnut temsilciliği aracılığı ile başvuruda bulunan Yahudi göçmenlerden ikisi de Philip Nadler ile Ladislas Kövari’dir. Macaristan Yahudilerinden olan bu şahıslar, Türkiye üzerinden Filistin’e transit geçiş yapmak amacıyla, resmî silsileyi takip etmişler, önce Dışişleri Bakanlığı’na başvurmuşlardır. Dışişleri Bakanlığı’nın 28 Ağustos 1940 tarih ve 500586/456, 80587/457 sayılı teklifleri Bakanlar Kurulu’nda görüşülmüştür. Bakanlar Kurulu 10 Eylül 1940’ta onay vermiş olduğu kararname ile Philip Nadler ve Ladislas Kövari’nin Filistin’e geçmesinin önündeki engel kaldırılmıştır (TCBCA, Fon Kodu: 030.18.01.02., Belge No: 92.85.19). Türk Hükûmeti’nin Filistin’e gitmeleri amacıyla transit vize vermiş olduğu insanların diğer grubunu ise, kendisi veya ailesi için değil, toplu olarak geçiş yapmak isteyen Yahudi göçmenler meydana getirmiştir. Bu gruba ilişkin belgelerde rastlanılan ilk vize alma işlemi 25 Ağustos 1940’ta tamamlanmıştır. Almanya’da Yahudi düşmanlığının giderek artması üzerine 450 Alman vatandaşı Yahudi çocuğun ve refakatlerindeki 40 öğretmen ve mürebbiyenin Filistin’e gitmeleri için, Filistin Musevi Muhacerât Şubesi Ajansı İçişleri Bakanlığı’na baş vuruda bulunmuştur. Yapmış oldukları başvuruda seyahatlerin elli kişilik kafileler hâlinde yapılması ve kafilenin birinin ülkeden çıkmadan diğerinin kabul edilemeyeceğini düzenleyen 29 Ağustos 1938 tarihli kararnamenin istisnaya tabi tutulması istenilmiştir. İçişleri Bakanlığı bu istekleri yerinde görmüş olacak ki, 17 Ağustos 1940’ta bir tezkere hazırlayarak konuyu Bakanlar Kuruluna havale etmiştir. Bakanlar Kurulu 25 Ağustos 1940’ta konuyu görüşmüş ve bir kararname ile sonunun çözümüne katkıda bulunmuş, hatta istisnai duruma bile olur vermiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 92.85.5). Böylece toplam 490 Yahudi göçmeninin Filistin’e ulaşması sağlanmıştır. Türkiye üzerinden Filistin’e gitmek için transit vize başvurusunda bulunan bir diğer grup da toplam beş kişiden oluşan ve değişik ülkelerin vatandaşı olan Yahudi göçmenlerdir. Bunlar; Joseph Rudich, Umonsky, Sami Golsberg adındaki üç Romanya vatandaşı, Malvine Macaristan vatandaşı Bernfeld, Polanya vatandaşı Josef Poznanski Türkiye’den transit geçmek için Dışişleri Bakanlığı’na vize başvurusunda bulunmuşlardır. Dışişleri Bakanlığı 22 Ağustos 1940’ta hazırlamış olduğu tezkereyle, bunların isteklerini Bakanlar Kurulu’na teklif etmiştir. Bakanlar Kurulu 10 Eylül 1940’ta çıkarmış olduğu kararname ile bunlardan dördünün Filistin’e birinin (muhtemelen Polanyalının) de Şili’ye gitmesi için gerekli izni vermiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 92.88.4). Bu grupta yer alan ve 366 Yahudi göçmene Türk Hükûmeti tarafından Filistin’e geçiş izninin verilmesi dönemin önemli işlemlerinden biridir. İlişik listede isimleri, 1914 uyrukları ve gitmek istedikleri yerler yazılı olan, Romanya, Çekoslovakya ve Polanya uyruklu 366 Yahudi göçmenin Suriye’ye, oradan da Filistin’e geçebilmeleri için, İstanbul’daki Filistin Musevi Muhacerât Şubesi Ajansı aracılığı ile Dışişleri Bakanlığı’na başvuruda bulunulmuştur. Yapılan başvuru Dışişleri Bakanlığı’nca değerlendirilmiş, bu kişilerin gidecekleri yere kadar ellerindeki biletlerini Türk Konsolosluklarına göstermek şartıyla, Çek ve Polanya uyruklu 17-48 yaş arasındakilerin vizeleri olsa dahi Suriye’den geçişlerine Suriye makamlarınca izin verilmediğinden, bunların Türk Konsolosluğu tarafından ayrılarak, bütün göçmenlerin ellişer kişilik kafileler hâlinde Filistin’e varmalarının sağlanması 24 Eylül 1940’ta hazırlanılan tezkereyle Bakanlar Kurulu’na teklif edilmiştir. Bakanlar Kurulu 28 Eylül 1940’ta yapmış olduğu toplantıda tezkereyi görüşmüş, bu Yahudi göçmenlerin Filistin’e ulaşması için gerekli iznin verilmesine ilişkin kararnameyi onaylamıştır (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 92.94.15). Bu kararnameyle hatırı sayılır miktarda kadın, çocuk, erkek, genç ve yaşlı Yahudilerin bölgeye ulaşmalarına yardım edilmiştir. Bu arada, Türkiye’nin çeşitli ülkelerin pasaportlarına sahip, İngiliz ve Fransız vizelerine sahip olan Yahudi göçmenlerin topraklarından geçmesine izin vermesi ve onlara her türlü yardımı yapması nedeniyle, İstanbul’daki Filistin Musevi Muhacerât Şubesi Ajansı Genel Başkanı Haim Barlas tarafından Türkiye’ye teşekkür edilmiştir. Haim Barlas 9 Aralık 1940’ta Başbakan Dr. Refik Saydam’a6* bir teşekkür yazısı göndermiştir. Bu yazının sonunda; “Gerek namı çakaraneme ve gerekse ajansımız nâmına haki pâyı Samilerine hudutsuz minnetdarlıklarınıza terdifen en yüksek tazimatı kalbiyelerimizi takdime müsaraat eylerim.” ifadeleri kullanılmış (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 99.641.7), Türk Başbakanı’nın şahsında Türk Hükûmeti’ne ve milletine teşekkür edilmiştir. Bu dönemde, Yahudi göçmenlerin Türkiye üzerinden Filistin’e itmek amacıyla toplu olarak yapmış oldukları en kalabalık başvuru işlemi 4.687 kişi adına yapılmıştır. İsimleri ekli listede yar alan ve Polanya, Romanya, Macaristan, Yugoslavya, İspanya, Çekoslovakya, Hollanda, Fransız ve Almanya uyruklu bu göçmenler, transit vize almak amacıyla, Dışişleri Bakanlığı’na başvurmuşlardır. Dışişleri Bakanlığı yapmış olduğu inceleme ve değerlendirme sonrasında, bu kişilerin Türkiye’den transit geçmeleri şartıyla, Filistin’e gönderilmelerinin uygun olacağı sonucuna varmış, bu durum 29 Kasım 1940’ta bir tezkere ile Bakanlar Kurulu’nun gündemine havale edilmiştir. Bakanlar Kurulu yapmış olduğu toplantıda, Dışişleri Bakanlığı’nın tezkeresine onay vermiştir. 18 Aralık 1940’ta çıkarılan kararname ile Avrupa ülkelerinden kaçmak zorunda kalan önemli miktarda Yahudi göçmenin Filistin’e ulaşmalarının önü açılmıştır (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 93.117.7). Başbakan Dr. Refik Saydam 03 Nisan 1939-09 Temmuz 1942 tarihleri arasında görev yapmıştır. 6 1915 Toplu olarak transit vize başvurusunda bulunan ve belgelerde geçen son grup ise 166 kişiden oluşmaktadır. Filistin Musevi Muhacerât Şubesi Ajansı’nın önderliğinde 166 Yahudi göçmeni Dışişleri Bakanlığı’na başvuruda bulunmuş, Türk makamlarının bu konuda kendilerine yardımcı olmalarını istemiştir. Başvurularına isimleri ekli bu Yahudi göçmenlerin istekleri Dışişleri Bakanlığı’nda değerlendirilmiş, sakıncalı kimselerin olup olmadığına bakıldıktan, incelemeleri yapıldıktan sonra, 18 Aralık 1940’ta hazırlanılan tezkere Bakanlar Kurulu’na gönderilmiştir. Bakanlar Kurulu da 30 Aralık 1940’ta yapmış olduğu görüşmede, bu tezkereyi değerlendirmiş, imzalanan kararnameyle 166 kişinin transit vizeye sahip olması ve Filistin’e ulaşmaları sağlanmıştır (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 93.120.20). Türk Hükûmeti Filistin’e gitmek amacıyla kendisine yapılan hem bireysel, hem de toplu transit vize başvurularını genellikle onaylamış, Türkiye’de kalmadan doğrudan Filistin’e gitmeleri şartıyla, onlar için gerekli düzenlemeleri hemen hemen zamanında yerine getirmiş, ailelerin, insanların birbirleriyle kucaklaşmalarını sağlamıştır. Ancak, Türk Hükûmeti bazı Yahudi göçmenlerin transit vize isteklerini bazı nedenlerle geri çevirmiş, bazılarına da belli bir süre Türkiye’de yaşamaları şartıyla onay vermiştir. Filistin’e gitmek için transit vize başvuruşunda bulunup da bu dönemde Türkiye’nin olur vermediği kişilerden biri Avukat Gad Franko Milaslı’dır. Gad Franko Milaslı7* 7 Haziran 1943 tarihinde İstanbul Valiliği’ne başvurarak Filistin’e gitmek amacıyla vize başvurusunda bulunmuştur. Bu başvuru İstanbul Valiliği tarafından geciktirilince, bu defa Milaslı Başbakan Şükrü Saracoğlu’na 1 Kasım 1943’te İstanbul’dan bir telgraf çekmiştir. Saraçoğlu’nun konuyu İçişleri Bakanlığı’na sorması üzerine, İçişleri Bakanlığı İstanbul Valiliği’nin Milaslı hakkında yapmış olduğu tahkikata dayanarak, Milaslı’nın “Hariçte varlık vergisi hakkında aleyhimizde propaganda yapmasının muhtemel bulunduğu…” gerekçesiyle, memleketten ayrılmasında siyasi emniyet bakımından mahzur görüldüğüne, 3519 sayılı Pasaport Kanunu’nun 19. maddesince uygun görülmediğine, vizenin de verilemeyeceğine karar verilmiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 99.641.17). Türk Hükûmeti’nin Filistin’e gitmeleri için vize verdiği, ancak belli bir süre Türkiye’de kalmalarına müsaade ettiği bazı Yahudi göçmenler, aileler söz Gad Franko Milaslı Türk-İngiliz ilişkilerinde önemli bir sorun olan Musul meselesinde Türkiye’nin görüşlerine başvurduğu uluslararası hukuku iyi bilen kişilerden biridir. Musul meselesinin Lozan görüşmelerinin ilk döneminde çözümlenememesi, görüşmelerin kilitlenmesi üzerine İngiltere konunun kendi denetimi altındaki Cemiyet-i Akvâm (Milletler Cemiyeti)’a gitmesini istemiştir. Sorunun burada çözümlenmesi için 25 Ocak 1925 tarihinde Cemiyet-i Akvâm’a başvuruda bulunduğu zaman ve daha sonra, Türkiye Avukat Gad Franko Milaslı’nın görüşlerine başvurmuştur. Milaslı Vakit Gazetesi gibi bazı basın yayın organlarında Türkiye’nin lehindeki görüşlerini kamuoyuyla da paylaşmıştır. Bu konu hakkında daha geniş bilgi için Bkz.: Kodal, T., (2005), Paylaşılamayan Toprak Türk Basınına Göre Musul Meselesi. İstanbul: Yeditepe Yayınları. 7 1916 konusudur. Bunlardan biri de Almosnino ailesidir. Bulgaristan Yahudilerinden olan ve Türkiye’nin Sofya Konsolosluğu’ndan transit vize almış olan Sami Koise Almosnino, eşi Berte, çocukları Sina ve Recnel ile kendi yanlarındaki Viktoria Cappor adındaki kadın 15 günlük vize tarihlerinin dolumundan sonra, belli bir süre daha Türkiye’de kalmak istediklerini İçişleri Bakanlığı’na bildirmişlerdir. İçişleri Bakanlığı bu aile ve yanlarında kadının bir müddet daha yani iki ay Türkiye’de kalmasının uygun olacağını, sakıncasının olmadığını Dışişleri Bakanlığı ile birlikte Bakanlar Kurulu’na bildirmiştir. Bakanlar Kurulu yapmış olduğu toplantı ve değerlendirme sonrasında, 30 Ocak 1941 tarihli kararnameye göre, 27 Ekim 1944’te yeni bir kararname hazırlanmış, gerekli izni vermiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 106.75.15). Türkiye’den Filistin’e gitmek için transit vize almış, ancak buraya gitmeyip, Türkiye’de belli bir süre yaşayanlardan biri de Bulgaristan vatandaşı ve burada yaşayan Yahudilerden biri olan Nora Levi’dir. Nora Levi Filistin’e gitmek üzere 27 Haziran 1943’te Türk Hükûmeti’nden transit vize almıştır. Ancak, Nora Levi yeni bir başvuru ile kendisinin 31 Mayıs 1945 tarihine bir anlamda II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar, Türkiye’de ikametine izin verilmesini istemiştir. Hem İçişleri Bakanlığı’nın, hem de Dışişleri Bakanlığı’nın 14 Eylül 1944 tarihli tezkeresiyle Nora Levi’nin uzmanlık alanından faydalanılmasının yararlı olacağını ve isteğinin kabul edilebileceğini Bakanlar Kurulu’na bildirilmiştir. Bakanlar Kurulu da, 30 Ocak 1941 tarihli kararnameye dayanarak, 27 Ekim 1944’te çıkarmış olduğu yeni bir kararnameyle O’nun Türkiye’de kalması uygun bulmuştur (TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 106.75.13). Türkiye bu yöntemle hem kendi ihtiyacını karşılamış, hem de Yahudi düşmanlığından bu göçmenleri korumuş, belli bir süre sonra da onların Filistin’e ulaşmalarını sağlamıştır. C) Filistin’e Yahudi Göçleri Nedeniyle Ortaya Çıkan Sorunlar ve Türkiye’nin Almış Olduğu Tedbirler Haim Barlas’ın Pera Palas Oteli’ndeki odadan yürütmüş olduğu çalışmalar ve İstanbul’daki Yahudi Cemaati’nin önde gelen kişilerinin girişimleri sonuç vermiştir. Bu sayede, Yahudi göçmenlerin istediği ölçüde olmasa bile, başka ülke vatandaşı olan ve pasaportları bulunan Yahudi göçmenlerin Filistin’e ulaşmaları sağlanmıştır. Ancak, Hükûmetin böyle bir çalışma içerisinde olması ve Yahudilere vize verilerek Filistin’e ulaştırılması Türkiye’de Yahudi karşıtı olan bazı kesimler tarafından tepkiyle karşılanmış, harekete geçmelerine neden olmuştur. Daha önce de yazmış olduğu broşürü zararlı bulunarak toplatılmış olan Cemal Özelli, yeniden harekete geçmiştir. Yine, Tecelli Basımevi tarafından 1940 yılında İstanbul’da “Yahudi Muhacereti” adıyla bir kitapçık yayınlamıştır. Bu kitapçık, Matbuat Genel Müdürlüğü tarafından 17 Eylül 1940’ta yazılan tezkereyle “memleketimizde vatandaşlar arasında nifaka sebebiyet verecek mahiyette olduğu…” için Bakanlar Kurulu’na bildirilmiştir (TCBCA, Fon Kodu: 1917 030.18. 01.02., Belge No:92.94.10). Bakanlar Kurulu 25 Eylül 1940’ta yapmış olduğu değerlendirmede adı geçen kitabın matbuat kanunun 51. maddesine göre dağıtılmasının yasaklanmasına ve toplattırılmasına karar vermiştir. Türkiye bir taraftan ülkedeki Yahudi nüfusun fazla sayıda artmasını engellemeye çalışırken, diğer taraftan da ülkede Yahudi düşmanlığına sebep olacak hareketlerin de önüne geçmeye çalışmıştır. Yahudi göçmenlerin yasal, genellikle de yasal olmayan yollarla Filistin’e ulaşma çabaları, yaşanan olaylar Türkiye açısından birtakım sorunlar ortaya çıkarmıştır. Türk Hükûmeti her ne pahasına olursa olsun savaşın dışında kalabilme anlayışı nedeniyle, ortaya çıkan sorunların çözümünde çok rahat davranışlar sergileyememiştir. Türkiye’nin bazı dengeleri korumak ve kaygıları gidermek için, dış politikada olduğu gibi, “ihtiyatlı politika” takip etmiş olduğu sorunların başında, kaçak olarak ve deniz yoluyla Türkiye’ye gelen Yahudi göçmenler meselesi gelmektedir. Romanya’da 1940 yılının Ağustos ayında yürürlüğe giren ırkçı kanunlar 1941 yılının Haziran ayından sonra daha da sertleşmiştir. Yahudiler bu ülkede sarı yıldız taşımak zorunda kalmışlar, belli saatlerde evlerinden çıkmamaları şartı getirilmiş, trenle seyahat etmeleri yasaklanmıştır. Ekonomik alanda da Yahudilerin ev ve şirket sahibi olmalarını yasaklayan birçok karar yürürlüğe girmiştir. Bu gelişmeler nedeniyle Romanya Yahudileri yasa dışı yollardan Filistin’e gitmenin çarelerini aramaya başlamışlar ve Türkiye’yi bir transit yol olarak kullanmak istemişlerdir. Romanyalı Yahudi gençler risk alıp küçük motorlarla Karadeniz’den geçip Filistin’e kaçak olarak geçmeyi denemişlerdir (Bali, 2005: 346-347). Türk arşiv belgelerinde rastlanılan ve bu döneme ilişkin Filistin’e yasal olarak gitme girişimlerinden ilki 1941 yılının baharında kendini göstermiştir. Bu olay, Türk resmi makamlarını o dönemde meşgul eden gelişmelerdendir. Romanya’lı kaptanın yönetiminde ve kaptan dâhil 20 yolcusuyla Türkiye sularına giren Kotra’nın, İstanbul Boğazı’nda Rumeli Feneri’ne bir mil mesafede motoru bozulmuştur. Bunu üzerine Münakalât (Ulaştırma) Bakanlığı Kotra’nın durumunun incelenmesini 16 Mayıs 1941’de bir telgrafla İstanbul Mıntıka Liman Başkanı Refik Ayantur’a bildirmiştir. Yapılan araştırma sonrasında Kotra’nın motorunun bozulduğu, “serbest pratika”sının olduğu, romorkör ile Büyükdere’ye çekildiği, Romanyalı kaptanın Kotrayı İstanbul’a bıraktıktan sonra, Romanya’ya geri döneceğini söylediği, çekilen yerde motorunun tamir edildikten sonra bir kaptan bulunarak Akdeniz’e çıkacağı o zamanki adıyla Münakalât Bakanlığı’na bildirilmiştir. Dönemin Ulaştırma Bakanı C. K. Yücedağ, Kotra ve Yahudi göçmenlerin durumuna ilişkin bilgileri Başbakanlığa 20 Mayıs 1941’de bir yazıyla bildirmiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 206.407.31). Türk resmî makamlarının yapmış olduğu değerlendirmenin, Kotra’nın tamirinden ve yeni bir kaptanın temin edilmesinden sonra 20 Yahudi göçmenin Filistin’e ulaşmaları sağlanmıştır. 1918 Bu dönemde hem Türk resmî makamlarını, hem de Yahudi kamuoyunu en fazla meşgul eden olayların başında Struma faciası gelmektedir. Yukarıda kısaca bahsedilen nedenlerden dolayı, Romanya Yahudiler için yaşanılmaz yerlerden biri hâline gelmiştir. Bu nedenle, Yahudilerin Romanya’dan kaçmak istemeleri gemi sahipleri için de kârlı kazanç kapısı olmuştur. Romanya basınında Filistin’e yolcu taşımak için gemilerin ilanları yer almaya başlamıştır. Bu gemilerden bir de Struma gemisiydi. Struma daha önce Tuna Nehri üzerinde hayvan taşımacılında kullanılan, 1808* tonluk, motoru da deniz yolculuğuna uygun olmayan bir gemiydi (Bali, 2005: 347). Struma ile Filistin’e gitmek isteyen, ancak basında yer alan yazılardan dolayı kuşkulanan Yahudiler geminin Filistin’e kadar gidip gidemeyeceğini araştırmışlar, Romen kaptandan rapor istemişlerdir. Raporun olumlu olması nedeniyle yaklaşık 1000 dolar karşılığında satılan 780 bileti almışlardır. Yolcular arasında Romanya Yahudilerinin seçkin insanlarından otuz hekim, yirmi beş avukat, on beş mühendis ve Büşreş Yahudi gençliğinin gelecek vaat edenleri yer almıştır. Yolcuların vizeleri Romanya’da halledilmemiştir. Geminin armatörü Yunanlı Pandelis kendisinin trenle İstanbul’a gemiden önce varacağını, burada Filistin’e transit vize işlemlerini çözeceğini söylemiştir Gemi 12 Aralık 1941’de Köstence’den İstanbul’a hareket ettiğinde ilanlarda yer alan geminin özelliklerinin hiçbirinin gemide bulunmadığı, aslında Yahudi göçmenlerin kandırıldıkları, hayvan barınaklarının kamaraya dönüştürüldüğü, gemide sadece bir mutfak ve tuvaletin olduğu, Romen kaptanın gemi sahibinden rüşvet aldığı ve olumlu rapor yazdığı anlaşılmıştı. Ancak, Romanya’dan bir şekilde ayrılmak gerektiği için, aslında bir anlamda umuda yolculuğa çıkılmıştır (Bali, 2005: 348-349). Struma yola çıktıktan sonra motorundaki arıza nedeniyle dura kalka, arızalanıp tamir edilerek 14 Aralık 1941’de Türk boğazlarına gelebilmiştir. Gemi boğaz girişinde işaret sahasını geçtikten sonra güvenlik ağlarına takılmıştır. Askerî kılavuz tarafından kurtarılan gemi 15 Aralık 1941’de Büyükdere kontrol sahasına çekilmiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 171.183.21). Burada İstanbul Mıntıka Liman Başkanlığı’nın yapmış olduğu incele sonrasında, geminin motorunda çıkan arıza nedeniyle yoluna devam edemeyeceği anlaşılmıştır. Bunun üzerine İstanbul Mıntıka Liman Başkanlığı Struma’nın durumuna ilişkin bilgiyi İstanbul Valiliği’ne iletmiştir. İstanbul Valiliği de gemide bulunan yolcuların nasıl iskân edileceğini ve beslenmelerinin nasıl karşılanacağını İçişleri Bakanlığı’na bildirmiştir (Son Posta, 1941: 1). İçişleri Bakanlığı, Kızılay’ın İstanbul Şubesi’nin yolculara yiyecek vermesine izin vermiştir. Diğer taraftan Türk resmî makamları geminin arızasının nasıl ortaya çıktığını da araştırmışlardır. Yapılan inceleme sonrasında arızanın sadece motorunda değil, 8 Türk arşiv belgelerinde 148 ton olarak geçmektedir. 1919 aynı zamanda başka yerlerinde de ortaya çıkmış olduğundan, arızaların kasten çıkarılmış olabileceğini de düşünmüşlerdir. Bu ihtimali göz önünde bulundurarak geminin ne şekilde tamir edileceği Ulaştırma Bakanlığı’na sorulmuştur. Ulaştırma Bakanlığı geminin bir an evvel sefere çıkabilecek duruma getirilmesi için İstanbul Mıntıka Liman Başkanlığı Fen İdaresi’ne çalışmaları hızlandırması talimatını vermiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 171.183.21). Bir taraftan geminin tamiri yapılmaya çalışılırken, diğer taraftan da Yahudileri kabul edebilecek ülkeler nezdinde de girişimlerde bulunulmuştur. Türk Dışişleri Bakanlığı, başta İngiltere olmak üzere, Struma’nın durumu ve Yahudi göçmenlerin isteklerini 20 Aralık 1941’de Ankara’daki temsilciliklerine bildirmiştir. Dışişleri Bakanlığı özellikle Filistin’i kendi mandası altında tutan ve artık Yahudilerle çatışma aşamasına gelen İngiltere’nin Ankara Büyükelçiliği’ndeki girişimlerini yoğunlaştırmıştır. İngiltere’nin Filistin’e vize vermesi hâlinde, Türkiye olarak Yahudi göçmenlerin Filistin’e ulaşması için her türlü insani yardımı yapacağını açıkça dile getirmiştir. Ancak, İngiltere’nin büyükelçisi Knatchbull-Hugessen İngiltere’nin bu göçmenlerin Filistin’e gitmelerini istemediğini bildirmiştir. İngiltere ile yapılan görüşmeler sonrasında sadece 70 çocuğun Filistin’e gitmesine izin vermesi sağlanmıştır. Aslında anne-baba olmadan çocukların Filistin’e gönderilmesi mümkün olmayacağından, İngiltere işin içinden sıyrılmış, bir anlamda göçmenlere gelmeyin demiştir. Türkiye de sadece çocukların gönderilmesi fikrine sıcak bakmadığı için, çocukların gemiden ayrılmasına izin vermemiş ve bu konuyu müzakere dahi yapmamıştır. Struma vapurundaki arızanın giderilmesinin uzaması ve Yahudi göçmenlerin Filistin’e gitmelerine İngiltere’nin izin vermemesi, İngiltere’nin bu tavrı nedeniyle de diğer ülkelerin biraz çekingen kalması nedeniyle, gemide beslenme ve sağlık sıkıntıları baş göstermeye başlamıştır. İstanbul’da son 25 yılın en ağır kışının yaşanıyor olması, soğuk ve kötü beslenme pek çok göçmenin hasta olmasına neden olmuştur. Vapurdaki doktorların tedavisi, malzeme eksikliği nedeniyle yetersiz kalmıştır. Bu durum, İstanbul Sahil Sıhhiye Merkezi Baştabipliği’nin ve Galata Merkezî Tabipliği’nin raporlarında kendini göstermiştir. Gemideki göçmenlerin sorunları bu raporlarla Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekilliği (Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı)’ne bildirilmiştir. Dönemim Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Dr. H. Atalar imzasıyla 4 Şubat 1942’de Başbakanlığa gönderilen yazıda; “… beslenme ve sıhhat bakımından pek fena bir durumda olan…” Yahudi göçmenlerin gemilerindeki tamiratın biran evvel tamamlanarak yola çıkabilmelerinin temin edilmesi için gerekli kişilere emirlerin verilmesini, aksi takdirde bu günkü durum yüzünden “aralarında çıkması kuvvetle muhtemel büyük miktarda ölüme” engel olmak üzere bunların karaya çıkartılması zorunluluğunun ortaya çıkacağı ifade edilmiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 124.881.6). Yani, göçmenlerin çok zor durumda olduğu, salgın hastalık ve soğuk nedeniyle toplu ölümlerin gerçekleşebileceği, bu insanların karaya çıkarılmalarının gerekliliği üzerinde durulmuştur. 1920 Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı’nın bu isteği Başbakan adına Müsteşar’ın imzasıyla Dışişleri ve İçişleri Bakanlıklarına 5 Şubat 1942’de bildirilmiş, konuyla ilgilenilmesi istenilmiştir. Dışişleri ve İçişleri Bakanlıkları, gemideki yaşam koşullarının o noktaya gelmediğini düşünmüş olacak ki göçmenlerin karaya çıkmalarına izin verilmemiştir. Struma vapuru hakkındaki son karar aslında Ulaştırma Bakanlığı’nın Başbakanlığa yazmış olduğu 19 Şubat 1942 tarihli yazıyla verilmiştir. Bu yazıda; geminin tamir edildiği, bu defa da geminin Panama bandıralı olduğu ve Panama Hükûmeti’nin Mihver devletlerle (Almanya-İtalya ve Japonya) ile savaş hâlinde olduğu, gemi kaptanının da Bulgar vatandaşı olduğu ve Bulgaristan’ın da İngiltere ile savaş yapmakta olduğu için yoluna devam etmek istemediği sorun olarak ortay çıktığından, Yahudi göçmenlerin bir Türk gemisine aktarılmasının ve Panama bandıralı geminin bir Türk romorkörü ile Akdeniz’deki son Türk limanına kadar çekilmesinin imkânsız olduğu Başbakanlığa bildirilmiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 171.185.21). Dışişleri ve İçişleri Bakanlıkları’nın da Ulaştırma Bakanlığı’nın yazısında belirtilen görüşleri tekrar eden yazıları (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 17118521) Başbakanlığa bildirmesinin ardından, bir anlamda son karar Başbakanlığa bırakılmıştır. Başbakanlık, Ulaştırma Bakanlığı’nın yukarıdaki değerlendirmesi, Dışişleri ve İçişleri Bakanlıklarının bu görüşe destek vermesi üzerine, İstanbul Mıntıka Liman Başkanlığı Fen İşleri Heyeti tarafından yaptırılan tamir çalışmalarının olumlu bir şekilde sonuçlanmasının, Struma gemisinin yapmış olduğu seyir denemeleri, yetkili kişilerin vermiş olduğu rapor nedeniyle, yukarıda dile getirilen sebeplerle, yoluna devam etmesi mümkün olmayan vapurun Karadeniz’e çıkartılmasından başka çare olmadığına karar verilmiştir. Geminin bir romörkör ile Karadeniz’e çıkartılması ve şayet gemi Boğaz’a dönecek olursa da geri çevrilmesi, İstanbul Valiliği’ne bildirilmiştir. Bunun üzerine Ulaştırma Bakanlığı’nın tahsis etmiş olduğu Alemdar motörü ile Struma gemisi 23 Şubat 1942’de Karadeniz’e çıkartılmıştır. Struma ertesi gün yani 24 şubat 1942’de Yön Burnu’nun beş altı mil açıklarında, muhtemelen bir Sovyet denizatlısından atılan torpidonun sebep olduğu bir patlamayla batmakta olduğu görülmüştür. İçişleri Bakanlığı’nın olayla ilgili olarak 30 Mart 1942 tarihli belgesine göre, derhal tahliye teşkilatı harekete geçmiş ise de şiddetli akıntılar nedeniyle, bütün gayretlere rağmen bir kişi kurtarılmış ve dört cesede ulaşılmıştır. Kazadan sağ olarak kurtulanın, 20 yaşlarındaki Romanya Yahudisi Davit Stoliyer olduğu anlaşılmış, yapmış olduğu açıklamada geminin bir deniz altı tarafından torpillenerek batırıldığını söylemiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 171.185.21). Davit Stoliyer iyileştikten sonra 23 Nisan 1942’de Filistin’e gönderilmiştir. Davit Stoliyer’den başka, Struma İstanbul’da iken, Vehbi Koç gibi nüfuzlu 1921 kişilerin araya girmesi sonucu gemide bulunan Standard Oil Company of New York şirketinin Romanya’daki müdürü Martin Segal ve eşi, hamile Medea Salamowitz ve karaya çıkmalarına izin verilen beş kişi daha Filistin’e ulaşmıştır. Yani 769 kişiden sadece 9 tanesi Filistin’e göç etmeyi başarmıştır. Struma faciası II. Dünya Savaşı sırasında yaşanan üzücü olaylardan biri olmakla beraber, böyle bir sonucun ortaya çıkması tartışılırken o günün şartlarında kalarak, Türkiye’nin takip etmiş olduğu iç ve dış politikaları, İngiltere’nin Yahudilerle Filistin’de yaşamış olduğu sorunları, geminin kaptanlarının uyruğunun ve onların savaşan ülkelerden olup olmadığının ve ortaya çıkan insan tacirlerinin emellerini hep birlikte değerlendirmekte fayda vardır. Türkiye, Struma vapurunun batışından sonra kendi sularından gerçekleşecek transit geçişler hakkında daha dikkatli olma yoluna gitmiştir. Özellikle Romanya’nın son günlerde 4-5 bin Yahudi’nin tehcirine karar vermesinin ardından, Türk Dışişleri Bakanlığı 7 Ekim 1942’de İçişleri Bakanlığı’na bir bilgilendirme ve uyarı yazısı yazmıştır. Yazılan bu yazıda; Romanya’nın almış olduğu bu karar nedeniyle, ülkeyi her ne pahasına olursa olsun terk etmek zorunda kalan Yahudilerin Filistin’e gitmek için hazırlık yaptığı, dört vapur dolusu insanın bu hazırlığı yaptığı, motör ve küçük vapur kiraladıkları, Yahudilere ait paraları bir ecnebî kuryenin Türkiye’ye kaçırdığı, bunun da Türkiye’nin Bükreş Büyükelçiliği tarafından rapor edildiği ifade edilmiştir. Büyükelçiliğe bildirilen yazıda ise adı geçen Yahudilerin vapurlarının kara ile hiç temas etmeden boğazlardan geçmelerinin mümkün olabileceği, ancak herhangi bir sebeple Yahudilerin karaya çıkmalarına ve Türkiye’de kalmalarına izin verilmeyeceği, böyle bir girişim olursa geri gönderilecekleri önemle vurgulanmıştır (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 99.641.13). Aslında Türkiye’nin baştan itibaren politikası budur. Türkiye üzerinden hem deniz, hem de kara yolu ile transit geçmelerine izin vermiştir. Yani deniz yolu ile gidilecekse deniz yolu, karayolu gidilecekse karayolu ile Filistin’e gitmelerine izin vermiştir. Türkiye’de yöntem değişikliğine, burada kalmasına pek sıcak bakmamış, bunu da büyükelçilikleri aracılığıyla duyurmuştur. Ancak, Yahudi göçmenler, çatışma ortamından kurtulduktan sonra İngiltere’nin mandası altındaki Filistin’e gidip yeni bir çatışma alanında yaşamak istemediklerinden, en azından II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar Türkiye’de kalmanın yollarını aramışlardır. Bu yöntemlerden biri de yola çıkmış oldukları gemileri, motörleri Türk kara sularında karaya oturtmak olmuştur. Bunun en güzel örneklerini de, Türk resmî makamlarına göre, Avrupa ve Dora motörlerinin karaya oturtulması olmuştur (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 99.641.13). Bu nedenle, Türk Hükûmeti bu dönemde en fazla Yahudi göçmenin geldiği Romanya, Bulgaristan ve Almanya Hükûmetleri nezdinde girişimlerde bulunmuş, Hükûmetlerinin haberi ve onayı olmadan vizesiz Yahudi kafilelerinin gelmemesini, 1922 özellikle geleceklerin de hiçbir şekilde Türk topraklarına uğratılmayacağını, aksi takdirde tedbirler alınacağı duyurulmuştur. Ayrıca, Romanya uyruklu kaptanlarının savaşan devlet tebası olmalarını ileri sürerek, Filistin’e gitmek istemeyerek Adalar ve Akdeniz’den geçerken, hatta Karadeniz sahillerinde bile, gemileri zarar verdirmeden karaya oturttukları, bu yolla Yahudi göçmenleri Türkiye’ye çıkarma gayretleri içerisine girdiklerinden, bunun da Türkiye’yi zor duruma düşürdüğü İçişleri bakanlığı’nca diğer birimlere iletilmiştir. Buna ilave olarak, bu yöntemle Türkiye topraklarına ayak basan Yahudi göçmenlerin yurt dışına atılması birçok zorluğu beraberinde getirdiği, “insanî hisleri tahrik suretiyle” dünya kamuoyu üzerinde, Türkiye’nin sebep olmadığı hareketlerin, Türkiye aleyhinde olumsuz bir havanın oluşmasına sebep olduğu da resmî makamlara bildirilmiştir. Bu nedenle, Türkiye, Mihver Devletlerin işgali altında kalan yerlerde bulunan Yahudilerin karayoluyla Selanik’e, oradan deniz yoluyla Filistin’e gitmelerinin sağlanabileceğini, onları Selanik’ten götürecek gemilerin boş olarak boğazlardan geçmesinin mümkün olabileceğini, ancak devletin başına sürekli sorunlar açan insan yüklü gemilerin geçirilmesinin çok mahzurlu olduğu, hatta zengin Yahudilerin hava yoluyla Filistin’e ulaştırılmasının bile mümkün olabileceğini, kendi içinde karara bağlamıştır (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 99.641.13). Türkiye’nin böyle bir karar almasına neden olaylar üç yıllık zaman diliminde ortaya çıkmıştır. II. Dünya Savaşı’nın başlamasından önce ve ardından da Avrupa’da hızlanan Yahudi düşmanlığı nedeniyle, pek çok ülke vatandaşı Yahudi göçmenler hayatlarını kurtarabilmek için Deniz yolunu kullanarak Filistin’e ulaşmaya çalışmışlardır. Deniz yolu ile Türkiye’ye ilk Yahudi göçmenler 8 Mart 1939 tarihinde giriş yapmışlardır. 1 Ekim 1942 tarihinde Tacow adlı Romen bandıralı geminin batması ve 120 yolcusunun kurtarılarak karaya çıkartılması üzerine, Türkiye kendisini zor durumda bırakan deniz yolu geçişlerine bir anlamda kısıtlama getirmek zorunda kalmıştır. Ancak, transit geçişleri tamamen kapatmamıştır. 8 Mart 1939-1 Ekim 1942 tarihleri arasında Türkiye’ye deniz yolu ile gelen Yahudi göçmen gemileri, yolcu ve kendilerinin akıbeti aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Romen Romen Alman-Çek Alman-Çek Alman-Çek Alman-Çek Romen Romen Macar İngiliz Bulgar Romen Romen ve Bulgar Yunan Romen Romen Romen Romen Romen Romen Romen 246 54 600 325 38 450 658 700 850 271 142 210 1200 Gelen Adet 120 54 600 325 380 450 658 700 850 271 142 210 1200 Giden Adet 125 - Boğulan Adet - - Kalan Adet 14 53 51 2 15 769 2 7671* 16 36 36 17 21 21 18 14 14 19 22 22 20 15 15 21 120 120 Tp. 7.126 6.084 893 159 * Belgelerde 767 geçmekle birlikte, nüfuzlu ve hasta yolculardan 8 tanesi İstanbul’da gidenin 1 olması gereklidir. 13 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Uyruğu Tablo: (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 99.641.13). 11.09.1941 24.02.1942 16.05.1942 23.07.1942 02.08.1942 25.08.1942 16.09.1942 01.10.1942 1941 08.03.1939 10.03.1939 22.05.1939 25.06.1939 27.06.1939 01.07.1939 30.07.1939 09.081939 16.08.1939 07.09.1939 10.09.1939 Son Çıkış Tarihi Karaburun’da oturdu. Karataş’ta oturdu. Karadeniz’de battı Karadeniz’de battı. Marmara’da battı Battığı veya Oturduğu Yer karaya çıkartıldığından rakamın 759, sadece bir kişi kurtulduğu için Struma Mihrace Dordeval Euxen Avrupa Dora Tacorw Salvator Tarnsilvanya Imtı Atrato Lasparla Rim Frossola Patya Panama (Parkerhil) Putniçer Harziyon Rudniçer Neomi (Julia) Geminin Adı 1923 1924 Bu tablodan da anlaşıldığı gibi, 1939-1942 yılları arasında toplam 21 gemi Filistin’e gitmek ve Yahudi göçmenleri buraya ulaştırmak amacıyla Türk kara sularına giriş yapmıştır. Bu gemilerden sadece üç tanesi batmıştır. Bunlar; Romen ve Bular bandıralı Salvator, Romen bandıralı Struma ve Tacorw’dur. Batan gemilerde, Türk arşiv belgelerine göre, 893 yolcu bulunmaktaydı. Batan Tacorw’un ise 246 yolcusundan 120’si Türk makamlarınca kurtarılmıştır. 6.084 kişi ise Deniz yolu ile Filistin’e ulaşmış ve Avrupa’daki Yahudi düşmanlığının getireceği her türlü tehlikeden kurtulmuşlardır. Türkiye, Yahudi göçmenlerin deniz yoluyla Filistin’e gitmelerini tamamen engelleme yoluna gitmediği için, II. Dünya Savaşı yıllarında zaman zaman Türk bandıralı gemiler de Yahudi göçmenlerin taşınması işinde görevler üstlenmişlerdir. Ancak, bu üstleniş II. Dünya Savaşı’nın ikinci döneminde daha çok karşımıza çıkmaktadır. Yani Almanların hem doğu’da, hem de batıda ağır kayıplar vermeye başladıkları, savaşın İngiltere’nin başını çektiği grubun lehine gelişmeye başladığı 1943 yılından sonradır. Bu dönemde karşımıza çıkan en önemli olay, Mefkure motorunun batırılması, Bülbül ve Morina motorunun da saldırıdan yara almadan kurtulmasıdır. Romanya Yahudilerini Köstence Limanı’ndan alıp İstanbul’a getirmek için yola çıkmış olan Mefkure, Bülbül ve Morina adındaki Türk bandıralı motörler 4 Ağustos 1944 gece yarısı kimliği belirsiz üç denizaltı tarafından top ateşine tutulmuştur. İlk ateş sonrasında Mefkûre orada batmış, 295 Yahudi göçmen ve iki tayfa boğulmuştur. Geminin altı tayfası ve beş göçmen olayda yara almayan Bülbül motörü tarafından kurtarılmıştır. Saldırıdan kurtulan Bülbül, 405 yolcusu ile 5 Ağustos 1944’te saat 20’de İstanbul Boğazı önüne gelmişse de kötü hava şartları nedeniyle geri dönmek zorunda kalmış ve İgneada’nın kuzeyine sığınmıştır. Kırlareli Valiliği’nin kontrolüne alınan motördeki yolcuların durumu 6 Ağustos 1944’te İçişleri Bakanlığı’na bildirilmiştir. İçişleri Bakanı Hilmi Uran’ın 9 Ağustos 1944 tarihli yazısıyla gemideki Yahudi göçmenlerin Kırklareli’ne, oradan trenlerle İstanbul’a gönderilmesi ve gerekli kolaylığın sağlanması istenilmiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 117.814.3). Göçmenlerin Kırklareli’ne nakledilmesini Kızılay üzerine almış, mültecilerin İstanbul’a ulaşmaları sağlanmıştır. Transit vize ile gelen, Türkiye’den gönderilen, ancak Suriye makamlarınca Filistin’e gitmelerine izin verilmeyerek yeniden Türkiye’ye gelmek zorunda kalan Yahudi göçmenler meselesi, II. Dünya Savaşı yıllarında Türkiye’yi meşgul eden ve arşiv belgelerine yansıyan en son gelişmelerden biridir. Suriye resmî makamlarının 105 Yahudi göçmenin ülkelerinden geçmelerine izin vermemesi üzerene, Gaziantep’in Islahiye ilçesinde bekletilen bu insanlar için Türk Hükûmeti harekete geçmiştir. Konu ile ilgili olarak İçişleri Bakanı Hilmi Uran Islahiyeİstanbul tren hattında bulunan valilik ve kaymakamlara 7 Ekim 1945’te bir yazı 1925 yazmıştır. Bu yazıda; Suriye makamlarınca çevrilen 105 Yahudi göçmenin vize işlemleri ile ilgili pürüzler ortadan kaldırılana kadar İstanbul’a geri gönderilmesi, Devlet Demir Yolları işletmesine emir verileceği, Yahudi göçmenlerin İstanbul’a geldiklerinde Yahudi teşkilatına (İstanbul Filistin Musevi Muhacerât Şubesi Ajansı) teslim edileceği, bunların her türlü masraflarının kendileri ve bu teşkilat tarafından karşılanacağı, bunların sevkleri trenle Suriye’ye ve vapurla Filistin’e yapılacağı zaman bu teşkilattan alınacakları için, teslimin liste ve imza karşılığında yapılması istenilmiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 110.736.18). Bu dönemde Türkiye’nin çözüm arayışına girmiş olduğu Yahudi göçmenler sorunundan en sonuncusu yine Suriye’nin tutumu yüzünden ortaya çıkmıştır. Türkiye Filistin’e gitmek amacıyla transit vize alan Yahudi göçmenlerin Suriye’ye kadar ulaşması noktasında üzerine düşen görevi yerine getirmiştir. Ancak, Suriye makamları göçmenlerin Suriye’ye girişlerini engellemişlerdir. Bunun üzerine 1 Romen, 2 İspanyol, 1 İngiliz ve 143 Bulgar pasportlu toplam 147 Yahudi göçmen yeniden İstanbul’a dönmek zorunda kalmıştır. Türkiye, Suriye makamları nezdindeki temaslarından olumlu sonuç alamayınca, bu göçmenlerin tren yolu ile Suriye üzerinden Filistin’e gitmelerinin zor olduğunu anlayınca, İstanbul’da bulunan Yahudileri 16 Ekim 1945’te Aksu vapuruna bindirerek Filistin’in Hayfa limanı’na göndermiştir. Türkiye, bir taraftan “ihtiyatlı dış politika” ve her ne pahasına olursa olsun II. Dünya Savaşı’nın dışında kalabilmek için stratejiler geliştirirken, diğer taraftan da Avrupa ülkelerindeki Yahudi düşmanlığı nedeniyle Musevilerin Filistin’e ulaşma çabalarına da kayıtsız kalamamıştır. Başta Romanya olmak üzere hemen hemen bütün Avrupa ülkesinin vatandaşı durumunda olan ve can havliyle Türkiye üzerinden Filistin’e gitmek için her türlü yola başvuran Yahudi göçmenlere, tarihî sorumluluk ve Türk devleti’ne yakışır bir tavırla, günün şartlarında elinden gelen her türlü yardımı yapmıştır. Türkiye’nin bu tutumu dünyanın çeşitli yerlerindeki Yahudi teşkilatları tarafından takdirle karşılanmıştır. Bu nedenle, Filistin Yahudi Ajansı Başkanı Haim Weizmann da, Yahudiler ve göçmenler adına, yardımlarından dolayı Türkiye’ye teşekkür etmiştir. Filistin Yahudi Ajansı Başkanı Haim Weizmann 24 Ocak 1945’te Dışişleri Bakanlığı Hususi (Özel) Kalem Müdürü Şadi Kodar’a göndermiş olduğu teşekkür mektubunda; “Ekselans, Musevi göçmenlerinin Türkiye tarikiyle Filistin’e transit geçmelerini tanzim hususunda Hükûmetinizin ibraz ettiği yardım ve muaveneti Türkiye’deki mümessilimizden derin bir memnuniyetle öğrendim. Bu hususta Türk makamları tarafından ittihaz olunan insanî ve müşfik hatt-ı hareket binlerce Musevi mültecisinin düşman işgali altındaki memleketlerden kurtarılması için amil olmuştur. Bu yardımdan dolayı samimi teşekkürlerimizi lütfen kabul buyurunuz. Bu çok müsta’cel (acil) meselede zat-ı devletlerinizin dostane ve muavenetkâr alakalarına devam edeceğine emin bulunuyorum” ifadelerine yer 1926 vermiştir (TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 110.736.16). Bu mektupla, Haim Weizmann, Türkiye’nin bu süreçte takip etmiş olduğu politika ve yapmış olduğu yardımlar nedeniyle Dışişleri Bakanlığı nezdinde Türk Hükûmeti’ne ve Devleti’ne teşekkür etmiştir. SONUÇ II. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte başta Almanya olmak üzere, Almanya’nın etkisi ve tehdidi altındaki ülkelerdeki Yahudiler, dünyanın başka yerlerine de gitmekle birlikte, İngiliz mandası altındaki Filistin’e hem yasal, hem de kaçak yollarla göçe başlamışlardır. Ancak, İngiliz mandası altındaki Filistin yönetiminin elinde kısıtlı sayıda göçmen sertifikası var olmuştur. Göç sertifikası bulunmayan Yahudilerin Filistin’e ulaşmaları hâlinde dahi geri göndermeler yaşanmıştır. Fakat, bu durum dahi Nazi işgali altındaki yerlerde öldürülme korkusu ve tehlikesi yaşayan Yahudilerin, göç sertifikası temin edememeleri hâlinde bile, can havliyle her türlü yola başvurarak, Filistin’e gitmek için yola çıkmalarını engellememiştir. Bu süreçte, Yahudilerin Filistin’e ulaşmak için kullanmış oldukları güzergâh ve ülkelerden biri de Türkiye olmuştur. Türkiye, II. Dünya Savaşı sırasında karşılaşacağı bu sorununun çözümüne ilişkin anlayışını ve tavrını, savaş sırasında takip etmiş olduğu dış politika bağlamında oluşturmuştur. Bir yandan Yahudi göçü nedeniyle İngiltere’yi Filistin’de zor durumda bırakmamak, diğer yandan Yahudi nüfusuna fazla sayıda kapılarını açarak Almanya’nın tepkisini çekmemek, öbür yandan da asırlardan beri takip etmiş olduğu mazlum milletlere yardım etme anlayışı içerisinde, bu sorunun çözümüne yaklaşmış olduğu belgelerden anlaşılmaktadır. Bu nedenle, Türkiye’den transit geçip Filistin’e gidecek olan Yahudi göçmenler için Türk resmî makamlarının izniyle Sohnut Türkiye’de bir temsilcilik açmıştır. Bu temsilciliğin başına daha önce Sohnut adına Cenevre’de görev yapmış olan Haim Barlas getirilmiş, 1940 yılının Ağustos ayında da İstanbul’a gelerek çalışmalarına başlamıştır. Yabancı dernek ve kuruluşların Türkiye’de temsilcilik açması yasak olmasına rağmen, Sohnut Başkanı Haim Weizmann’ın İngiliz ve Türk makamları ile yapmış olduğu görüşmeler sonrasında, Haim Barlas’ın Sohnut’un resmî temsilcisi olarak Türkiye’ye yerleşmesine izin verilmiştir Türk Hükûmeti daha önceki yani 1938 yılında yayımlanmış kararnameye dayanarak, bazen tek kişiye özel, bazen de toplu olarak Türkiye üzerinden Filistin’e gitmek için başvuruda bulunan Yahudilere gerekli transit geçiş iznini vermiştir. Bu iznin verilmesini sağlayan kararnamelerde dönemin Cumhurbaşkanının, Başbakanın, bazen de Başbakan Vekili’nin ve diğer 13 bakanın imzası yer almıştır. Türk Hükûmeti’nin Filistin’e gitmeleri amacıyla transit vize vermiş olduğu insanları iki gruba ayırmak mümkündür. Bunlardan ilki Türkiye üzerinden Filistin’e transit geçmek için kişisel başvuru yapanlardır. Bunlar ya tek başlarına, 1927 ya da eşleriyle birlikte veya Filistin’deki eşinin yanına gitmek için transit vize başvuruşunda bulunanlardır. Bu başvurulardan ilki 25 Mayıs 1940’ta yapılmış ve başvuru sahibine transit vize verilmiştir. Bu grupta yer alan, belgelere yansıyan, toplam 8 kişiye Türkiye tarafından transit vize verilmiş, bu kişilerin Filistin’e geçmeleri sağlanmıştır. Türk Hükûmeti’nin Filistin’e gitmeleri amacıyla transit vize vermiş olduğu insanların diğer grubunu ise, kendisi veya ailesi için değil, toplu olarak geçiş yapmak isteyen Yahudi göçmenler meydana getirmiştir. Bu gruba ilişkin belgelerde rastlanılan ilk vize alma işlemi 25 Ağustos 1940’ta tamamlanmıştır. Türkiye değişik Avrupa ülkelerinden kendisine toplu olarak vize başvurusunda bulunan toplam 5.889 Yahudi göçmene bu dönende transit vize vermiştir. Bu rakama bireysel vize alan 8 kişi eklendiğinde, Türkiye’nin 5.897 kişiye karayoluyla Filistin’e geçiş izni verdiği anlaşılmaktadır. Türk Hükûmeti Filistin’e gitmek amacıyla kendisine yapılan hem bireysel, hem de toplu transit vize başvurularını genellikle onaylamış, Türkiye’de kalmadan doğrudan Filistin’e gitmeleri şartıyla, onlar için gerekli düzenlemeleri hemen hemen zamanında yerine getirmiş, ailelerin, insanların birbirleriyle kucaklaşmalarını sağlamıştır. Ancak, Türk Hükûmeti bazı Yahudi göçmenlerin transit vize isteklerini bazı nedenlerle geri çevirmiş, bazılarına da belli bir süre Türkiye’de yaşamaları şartıyla onay vermiştir. Bu sayede, Yahudi göçmenlerin istediği ölçüde olmasa bile, başka ülke vatandaşı olan ve pasaportları bulunan Yahudi göçmenlerin Filistin’e ulaşmaları sağlanmıştır. Ancak, Hükûmetin böyle bir çalışma içerisinde olması ve Yahudilere vize verilerek Filistin’e ulaştırılması Türkiye’de Yahudi karşıtı olan bazı kesimler tarafından tepkiyle karşılanmış, harekete geçmelerine neden olmuştur. Bu nedenle, Türkiye bir taraftan ülkedeki Yahudi nüfusun fazla sayıda artmasını engellemeye çalışırken, diğer taraftan da ülkede Yahudi düşmanlığına sebep olacak hareketlerin de önüne geçmeye çalışmıştır. Yahudi göçmenlerin yasal, genellikle de yasal olmayan yollarla, Filistin’e ulaşma çabaları, yaşanan olaylar Türkiye açısından birtakım sorunlar ortaya çıkarmıştır. Türk Hükûmeti her ne pahasına olursa olsun savaşın dışında kalabilme anlayışı nedeniyle, ortaya çıkan sorunların çözümünde çok rahat davranışlar sergileyememiştir. Türkiye’nin bazı dengeleri korumak ve kaygıları gidermek için, dış politikada olduğu gibi, “ihtiyatlı politika” takip etmiş olduğu sorunların başında, kaçak olarak ve deniz yoluyla Türkiye’ye gelen Yahudi göçmenler meselesi gelmektedir. Bu dönemde hem Türk resmî makamlarını, hem de Yahudi kamuoyunu en fazla meşgul eden olayların başında Struma faciası gelmektedir. Struma faciası, II. Dünya Savaşı sırasında yaşanan üzücü olaylardan biri olmakla beraber, böyle bir sonucun ortaya çıkması tartışılırken o günün şartlarında kalarak, 1928 Türkiye’nin takip etmiş olduğu iç ve dış politikaları, İngiltere’nin Yahudilerle Filistin’de yaşamış olduğu sorunları, geminin kaptanlarının uyruğunun ve onların savaşan ülkelerden olup olmadığının ve ortaya çıkan insan tacirlerinin emellerini hep birlikte değerlendirmekte fayda vardır. Türkiye, Struma vapurunun batışından sonra kendi sularından gerçekleşecek transit geçişler hakkında daha dikkatli olma yoluna gitmiştir. Aslında, Türkiye’nin baştan itibaren politikası budur. Türkiye üzerinden hem deniz, hem de kara yolu ile transit geçmelerine izin vermiştir. Yani deniz yolu ile gidilecekse deniz yolu, karayolu gidilecekse karayolu ile Filistin’e gitmelerine izin vermiştir. Türkiye’de yöntem değişikliğine, burada kalmasına pek sıcak bakmamış, bunu da büyükelçilikleri aracılığıyla duyurmuştur. Ancak, Yahudi göçmenler, çatışma ortamından kurtulduktan sonra İngiltere’nin mandası altındaki Filistin’e gidip yeni bir çatışma alanında yaşamak istemediklerinden, en azından II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar Türkiye’de kalmanın yollarını aramışlardır. Türkiye’nin böyle bir karar almasına neden olaylar üç yıllık zaman diliminde ortaya çıkmıştır. II. Dünya Savaşı’nın başlamasından önce ve ardından da Avrupa’da hızlanan Yahudi düşmanlığı nedeniyle, pek çok ülke vatandaşı Yahudi göçmen hayatlarını kurtarabilmek için Deniz yolunu kullanarak Filistin’e ulaşmaya çalışmışlardır. Deniz yolu ile Türkiye’ye ilk Yahudi göçmenler 8 Mart 1939 tarihinde giriş yapmıştır. 1 Ekim 1942 tarihinde Tacow adlı Romen bandıralı geminin batması ve 120 yolcusunun kurtarılarak karaya çıkartılması üzerine, Türkiye kendisini zor durumda bırakan deniz yolu geçişlerine bir anlamda kısıtlama getirmek zorunda kalmıştır. Ancak, transit geçişleri tamamen kapatmamıştır. Türk belgelerine göre, 8 Mart 1939-1 Ekim 1942 tarihleri arasında Türkiye’ye deniz yolu ile gelen ve buradan Filistin’e giden Yahudi göçmen sayısı 6.084 kişidir. Bu rakama kara yoluyla transit olarak Filistin’e geçenler eklendiğinde, Türkiye’nin bu dönemde 11.981 Yahudi göçmenin Filistin’e ulaşmasını sağladığı anlaşılmaktadır. Türkiye, Yahudi göçmenlerin deniz yoluyla Filistin’e gitmelerini tamamen engelleme yoluna gitmediği için, II. Dünya Savaşı yıllarında zaman zaman Türk bandıralı gemiler de Yahudi göçmenlerin taşınması işinde görevler üstlenmişlerdir. Ancak, bu üstleniş II. Dünya Savaşı’nın ikinci döneminde daha çok karşımıza çıkmaktadır. Yani, Almanların hem doğu’da, hem de batıda ağır kayıplar vermeye başladıkları, savaşın İngiltere’nin başını çektiği grubun lehine gelişmeye başladığı 1943 yılından sonradır. Türkiye’nin çeşitli ülkelerin pasaportlarına, İngiliz ve Fransız vizelerine sahip olan Yahudi göçmenlerin topraklarından geçmesine izin vermesi ve onlara her türlü yardımı yapması nedeniyle, İstanbul’daki Filistin Musevi Muhacerât Şubesi Ajansı Genel Başkanı Haim Barlas tarafından Türkiye’ye teşekkür edilmiştir. Bu konuda Haim Barlas Başbakan Dr. Refik Saydam’a 9 Aralık 1940’ta bir teşekkür yazısı göndermiştir. 1929 Türkiye, bir taraftan “ihtiyatlı dış politika” ve her ne pahasına olursa olsun II. Dünya Savaşı’nın dışında kalabilmek için stratejiler geliştirirken, diğer taraftan da Avrupa ülkelerindeki Yahudi düşmanlığı nedeniyle Musevilerin Filistin’e ulaşma çabalarına da kayıtsız kalamamıştır. Başta Romanya olmak üzere, hemen hemen bütün Avrupa ülkesinin vatandaşı durumunda olan ve can havliyle Türkiye üzerinden Filistin’e gitmek için her türlü yola başvuran Yahudi göçmenlere, tarihî sorumluluk ve Türk devleti’ne yakışır bir tavırla, günün şartlarında elinden gelen her türlü yardımı yapmıştır. Türkiye’nin bu tutumu dünyanın çeşitli yerlerindeki Yahudi teşkilatları tarafından takdirle karşılanmıştır. Bu nedenle, Filistin Yahudi Ajansı Başkanı Haim Weizmann da, Yahudiler ve göçmenler adına, 24 Ocak 1945’te Dışişleri Bakanlığı’na göndermiş olduğu mektupta, yardımlarından dolayı Türkiye’ye teşekkür etmiştir. KAYNAKÇA A) Arşiv Belgeleri [T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (TCBCA)] TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 99.641.7 TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 99.641.13 TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 99.641.17 TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 110.736.16 TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 110.736.18 TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 117.814.3 TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 124.881.6 TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 171.183.21 TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 171.185.21 TCBCA, Fon Kodu: 030.10, Belge No: 206.407.31 TCBCA, Fon Kodu: 030.18.01.02, Belge No: 85.111.12 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 91.57.4 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 91.66.8 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 91.70.9 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 92.76.14 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 92.85.5 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 92.85.19 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 92.87.14 1930 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 92.88.4 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No:92.94.10 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 92.94.15 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 93.117.7 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 93.120.20 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 99.641.7 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 106.75.13 TCBCA, Fon Kodu: 030.18. 01.02., Belge No: 106.75.15 B) Kitaplar ve Makaleler Arı, T., (2007), Geçmişten Günümüze Orta Doğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti. Armaoğlu, F., (1991), Filistin Meselesi ve Arap-İsrail Savaşları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Avineri, S., (1982), The Making of Modern Zionizm. London: Weidenfeld and Nicholson. Avneri, A. L., (1984), The Claim of Dispossesion-Jewish Land Settlement and the Arabs, 1878-1948, New Brunswick and London: Transaction Boks. Bali, R. N., (2005), Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945). Ankara: İletişim Yayınları. Darkot, B., (1993), “Filistin”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. 636-638. Karasapan, C. T., (1942), Filistin ve Şark-ül-Ürdün. 2 Cilt, İstanbul: Ahmet İhsan Basımevi Ltd. Kirk, G., (1952), The Middle East in the War (A Survey of İnternational Affairs, 1939-1946). London: London Oxford Üniversity Press-Rolay İnstitute of İnternational Affairs. Kodal, T., (2005), Paylaşılamayan Toprak Türk Basınına Göre Musul Meselesi, İstanbul: Yeditepe Yayınları. Moore, J. N., (Ed.), (1974), The Arap-İsraelei Confilict Vol.I: Readings, Vol.II: Documents. Princeteon: Princeteon Universiy Pres. Öke, M. K., (1982), “Siyonistlerin İttihatçılar Nezdindeki Başarısız Girişimleri”. Prof. Dr. Ümit Doğanay’ın Anısına Armağan, Cilt: 2, İstanbul: İst. Üniv. Siyasal Bilimler Fakültesi Yayını. 121-132. 1931 Sachar, H. M., (1958), The Course of Modern Jewish History. Cleveland: The World Publishing Co. Sokohov, N., (1919), History of Zionizm. 2 Vols, New York: Longmans. Uçarol, R., (1985), Siyasi Tarih, İstanbul: Harp Akademileri Basımevi. Uzunçarşılı, İ. H., (1988), Osmanlı Tarihi, II, Ankara: Türk tarih Kurumu Yayını. Vapurları Bozulan Limanımızdaki 750 Yahudi Ne Olacak?, (23 Aralık 1941), Son Posta. Yıldız, H. D., (Ed.), (1992), Doğuşundan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul: Çağ Yayınları. Zimme, (1993), İslâm Ansiklopedisi, (13), İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayını. 566-571. 1932 1933 Türkiye’de Siyasal Liderlik ve Kitle İletişimi: Bir Örnek İnceleme, Süleyman Demirel KOMŞUOĞLU, Ayşegül TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Dünyanın birçok demokratik ülkesinde olduğu gibi Türk siyasal yaşamı da uzun yıllar siyasette etkinliğini sürdürmüş liderlerle biçimlendi. Bu liderler kitlelerin kanaatlerini etkileyip, siyasal ve sosyal davranışlarını biçimlendirdiler. Bu bildirinin konusunun merkezinde yer alan Süleyman Demirel söz konusu liderlerden biridir. Muhafazakâr oyları modernleşme yönünde harekete geçirmeyi başaran Demirel’in, siyasal liderliği toplumsal koşullar tarafından belirlenmiş ve yönlendirilmiştir. Fakat Demirel siyasal yaşamda bir kez lider olarak ortaya çıktıktan sonra bu toplumsal koşullardan etkilenmeyi sürdürmekle birlikte, kendisi de bu koşulları değiştiren bir faktör olmuştur. Bu bildiri siyasal liderlik çalışmalarıyla teorik bir arka plan oluşturduktan sonra Demirel’in siyasal söylemini ele alarak kitlelerle kurduğu iletişimi ele almayı amaçlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Liderlik, kitle iletişimi, Demirel. ABSTRACT In Turkish politics, as in many democratic countries, there has been leaders whom for long years their political life has been shaped by their longevity. These leaders influenced the opinions of the masses and shaped the political and social behavior. This paper focuses on the success of Suleyman Demirel to direct the conservative voters towards modernization. Following his entry to the political scene, Demirel not alone been effected by the society influences, but has been an influence to society in his long political life. Demirel’s political discourse and his success in communicating with the masses follows a theoretical setup. Key Words: Leadership, mass communication, Süleyman Demirel. GİRİŞ Süleyman Demirel Türk siyasal yaşamında uzun yıllar belirleyici ve yönlendirici olmuş liderlerden biridir. Demokrat Parti’nin (DP) iktidar yıllarında genç bir bürokrat olarak başlayan siyasal deneyimi Cumhuriyet’in en yüksek siyasal konumu olarak nitelendirilebilecek olan Cumhurbaşkanlığı ile sonuçlanmış ve günümüzde de siyasal olaylara verdiği tepkilerle siyasetten kopmadığı gösterir biçimde devam etmiştir. 1934 Demirel’in ilk olarak kadrosunda yer aldığı daha sonra ise liderliğini yürüttüğü siyasal hareket Türk siyasal yaşamında merkezle çevre arasındaki iletişimsizlikte çevrenin sözcüsü olma iddiasındaki bir oluşumdur. Tek parti iktidarının ardından gücü ele geçiren DP’nin devamı olma iddiasındaki Adalet Partisi, halkla iletişimini halkın temsilcisi olma iddiasına dayandırmış bir partidir. Adalet Partisi’nin Genel Başkanı Demirel bu iddialı söylemin uzun yıllar boyunca seslendirmiş ve kişisel siyasal söyleminin temel ekseni hâline getirmiştir. Bu çalışma Demirel’in, Cumhurbaşkanlığı öncesinde, siyasal partiler düzeyinde siyaset yaptığı dönemdeki siyasal söylemini incelemek amacını taşımaktadır.1 Çalışmanın genel hedefi ise Türkiye siyasetinde liderlerin söylemlerinde halkın temsilcisi oldukları iddialarını dile getirmelerinin lider söyleminde etkili bir iletişim noktası olduğunu Demirel örneği üzerinden örneklendirmektir. Bugün Türkiye siyasetinde özellikle muhafazakâr kitlelerin desteğini arayan merkez sağ ve sağ siyasetçilerin başarılı olmasının, daha önceki deneyimleri destekler biçimde, halkla özdeşleşebilmelerine dayanması lider iletişiminin bir başlık olarak dikkate alınması getirmektedir. Demirel konuşmalarında halkın temsilcisi olma iddiasını iki temel noktaya dayandırmıştır. Bunların ilki halk ve elit ayrımının altını çizmek diğeri ise halkın iradesine duyulan saygıyı vurgulamaktır. Demirel’in söyleminde halka kurduğu iletişimi inşa ettiği bu iki noktayı değerlendirmeden önce bu çalışmanın sınırları içinde siyasal liderlik tanımlaması yapılacak ve sınırlı bir çerçevede siyasal liderkitle iletişimi ile ifade edilen ilişki biçimi anlatılacaktır. Siyasal Lider Tarih boyunca birey; kimin yönettiğini veya yönetmesi gerektiğini; siyasal otoritenin temellerinin bir toplumda neler olduğunu veya olması gerektiğini; bazı bireylerin toplumun kurallarının ve siyasetinin belirlenmesindeki istisnai etkiyi nasıl ve niçin ele geçirdiği, uyguladığını ve diğerlerinin bunu yapamadığını; sormuş ve tartışmıştır (Edinger, 1976: 3). Bu tartışmalar felsefeden sosyolojiye kadar siyaset bilimi çalışmalarına kaynak oluşturan birçok farklı disiplinin konusu olmuştur. Farklı siyasal liderlik tanımlamalarının ortak noktası siyasal liderliğin siyasal süreçte etkin bir liderlik biçimi olduğudur. (Stodgill, 1974; Paige, 1977; Blondel, 1987; Edinger, 1972, 1975, 1976; Kellerman, 1986) Siyasal liderlik, liderlik ile siyaset arasında ilişki kurulabilen her noktada vardır. Siyasal liderlik yalnızca liderleriyle izleyicileri arasındaki ilişkiyi değil; farklı liderler arası ilişkiler, farklı liderlerin izleyicileri arasındaki ilişki, bir siyasal liderle diğerinin izleyicileri Bu bildiri, Siyasal Liderlik ve Süleyman Demirel Örneği (İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003) başlıklı doktora tez çalışmasının farklı bölümlerinde kullanılan kaynakların bildirinin iddiası çerçevesinde yeni bir kurguda bir araya getirilmesiyle yazılmıştır. 1 1935 arasındaki ilişki, lider olması mümkün bireyler, siyasal yaşamın dışında kalmış siyasal liderler gibi siyasal yaşamla ilgili birçok farklı noktayı içerebilir. (Edinger, 1972: 217) Bu durumda siyasal liderlik çalışmalar yalnızca siyasal liderle izleyicilerini değil, örneğin iki parti liderinin birbirleriyle ilişkilerini, bir cemaat liderinin izleyicilerini bir siyasi partiye yönlendirmesini, eski bir siyasi liderin siyasal sürece müdahale çabalarını ve daha birçok örneklendirilebilecek ilişkiyi değerlendirmek zorundadır. Liderlerin izleyicileriyle olan ilişkisi liderlik davranışının en belirleyici açılımlarından biridir. Bu çalışmanın örneği olan Süleyman Demirel’in liderlik davranışında da liderlik özelliği gösterdiği birçok alanın yanı sıra kendisini izleyen bireylerle kurduğu ilişki, uzun yıllar siyasal yaşamını sürdürebilmesi dikkate alındığında, başarılı olarak nitelendirilebilir. Farklı liderlik tanımlarınin ayrıldıkları başlıca nokta ise liderliğin kamusal bir pozisyona bağlı olarak veya olmadan değerlendirilmesidir. Bu çalışmada siyasal lider, siyasal sistemi etkileme özelliğine sahip olması şartıyla, kamusal olarak bir pozisyona sahip olmasa da siyasal lider olarak nitelendirilecektir. Siyasal liderlik tanımları yardımıyla ulaştığımız tanım ise siyasal liderliğin siyasal sistemde etkin olabilecek biçimde, izleyicileri tarafından lider olarak görülen, onlar üzerinde yönlendirici etkiye sahip ve siyasal liderlik davranışı gösterdiği siyasal ağın sembolü olarak nitelendirilebilen; gücü ele geçirmeyi, sürdürmeyi ve korumayı hedefleyen davranış biçimi olduğudur. Siyasal Lider ve Kitle İletişimi Bir lider kendi takipçilerini hedefe motive edebilmeli, onlara hedefleri uğruna mücadele edebilmeleri için esin kaynağı olabilmeli, grubun bütünlüğünü koruyabilmeli, belirli bir otoriteyi sağlayabilmelidir. Bunun yanında kendisine duyulan bağlılığı yaptırım sonucu değil, duygusal bağ biçiminde kurabilmeli, topluluğun inançlarını temsil edebilmeli, onları bütünün içinde haklarını koruduğuna inandırabilmelidir. Bu özellikler siyasal liderin izleyicileriyle iletişim kurabilmesinin vurgulanması açısından önemlidir. Stodgill: “Liderlik bir grubun iki veya daha fazla üyesi arasında çoğunlukla durumun ve üyelerin anlayış ve beklentilerinin yapılandırılması veya yeniden yapılandırılmasını da içeren bir etkileşimdir.” biçiminde bir genel tanımlama yapmaktadır (Bass, 1990: 19-20) Görüldüğü gibi, bu tanım karşılıklı etkileşimi vurgular. Liderin grubuyla kurduğu iletişim karşılıklı olma açısından önemlidir ve bu iletişim karar alma, güdüleme, sembol olma gibi birçok etki sağlar. Liderin kişisel özellikleri kısıtlı anlamda grubu, daha geniş bir kapsamda ise kitlelerle kurduğu ilişki açısından önemlidir. Kişisel özellikler arasında bazıları özellikle önplanda yer alır. Örneğin liderin hitabet yeteneği, kitlelerle kurduğu iletişim açısından değerlendirilmelidir. Hitabeti güçlü bir lider kitlelere mesaj verirken çok daha etkili olabilir. Bir siyasi parti başkanı kalabalıklar karşısında 1936 etkili bir konuşma yapabiliyorsa çok daha başarılı bir seçim kampanyası geçirebilir. Kitle iletişimi açısından önem taşıyan diğer bir kişisel özellikse liderin bireyler arası ilişkileri düzenleme yeteneğinin derecesidir. Kişiler arasında denge kurabilen bir lider grubu içindeki ilişkileri ve dengeleri koruyabilir ve bu hem liderin grubuyla olan iletişiminde hem de grubun kendi iç iletişiminde önem taşır. Özellikle yerel liderler izleyicileriyle yüzyüze iletişim yoluyla çok daha güçlü bağlar kurabildiklerine inanmaktadır. Türkiye örneğinde Demirel yerel siyasetin çok ötesinde yer almasına rağmen ülkenin bireysel ilişkileri destekleyen klientelist yapısı nedeniyle yüzyüze iletişime önem veren bir portre ortaya koymuştur. Yine Demirel açısından, diğer birçok liderin de önemsediği gibi, kişisel iletişim kitle iletişiminde bir temel olarak önemlidir. Siyasal yaşamının her döneminde, daha sonra ayrıntılı olarak göreceğimiz gibi, ulusal düzeyde lider olmasına rağmen çok büyük sayılarda izleyicisiyle görüşmüş, mektuplaşmış, haberleşmiştir. Bir örnek olarak iktidar olduğunda, başbakanlığın yoğunluğundan ve bunun işleri aksatmasından şikâyetçi olanlara; “...vatandaşlar beni görmek ve tanımak istiyor… Görmek ve elimi sıkmak için buralara kadar geliyor. Çoğu bir el sıkıp, izinin üzerinde geri dönüyor. Bu hareket devam edecektir ve vatandaşlar Başbakan’ı tanıyacaktır. Tanıdıktan sonra da sevip bağlanacaktır. Bence en önemli iş bu tanışmadır.” demekteydi (Turgut; 1993: 115116). Kendisini izleyenlerle kurduğu bu iletişim biçiminin tercih edilmesinde, Demirel’in liderliğinin ilk döneminde televizyon gibi iletişim araçlarının henüz yaygın olarak kullanılmamasının da etkisi büyüktür. Diğer bir etken ise, özellikle iletişim kurmaya çalıştığı taşranın niteliğidir. Demirel’e destek veren taşra kendinden gördüğü lideri ile özellikle makam sahibi olduğu dönemlerde, iletişim kurmaktan “gurur” duymaktadır. Bugün liderle kitlesi arasındaki ilişkiye etki eden birçok yeni faktör vardır. Özellikle iletişim alanında gelişen teknolojinin, liderlerin izleyicileriyle arasındaki ilişkiyi artırdığı dikkate alındığında, liderin bilgi alanlarının giderek genişlemesi gerektiği de düşünülebilir. Siyasal Lider Olarak Süleyman Demirel ve Halkla İletişimi Demirel’in ilk olarak içinde bulunduğu daha sonraya liderliğini yürüttüğü siyasal hareket, çalışmamızın başından beri vurguladığımız gibi, siyasal yaşamda merkez ile çevre arasındaki iletişimsizlikte çevrenin sözcüsü olma iddiasında olmuştur. Demirel’in siyasal söyleminin de dayanak noktası budur.2 “Söylem kelimesi Türkçede gündelik kullanımda ve yazılı metinlerde birçok anlamda kullanılmaktadır. Kocaman bir makalesinde söylemin Türkçe kullanımda, “sözbilim, etkili söz söyleme sanatı”, “anlatım biçimi, felsefe, görüş açısı, öğreti”, “ideoloji, öğreti, kavramsal, dizge”, “sözlü yazılı anlatım türü, iletişim değerleri birim”, “bireydil, anlatım biçimi, biçem”, “dil bakış açısı”, “sav, görüş” gibi birçok anlamda kullanıldığını dikkat çekmektedir (Kocaman: 2003; 5). Bu çalışmada söylem kelimesi Demirel’in yalnızca konuşmalarını, yazılarını değil bir bütün olarak siyaset anlayışını yansıtan dil, anlamında kullanılmaktadır. 2 1937 Demirel konuşmalarında altmışlardan günümüzde değin farklı dönemlerde farklı ağırlıklarla da olsa “sessiz milyonların” sözcüsü olduğunu tekrarlamaktadır.3 Demirel (8 Haziran 2002: 9) siyasal liderliği boyunca “kitleleri sürüklediğinin” bilincinde bir siyasetçidir ve bunu “halkı seveni, halk sever”; “demir çarık, demir asa” sözleriyle açıklamaktadır. Demirel’e (8 Haziran 2002: 9) göre kendisi kitlelerle konuşurken bir üslup geliştirmiştir ve bu üslup “daha çok nutuk verir gibi değil de konuşur gibi bir diyalog”dur. Demirel, liderliğinin ilk günlerini anlatırken halkın sorunlarını iyi bildiğini, meydanlarda bu sorunları mahalli düzeye kadar inerek aktardığını, bu nedenle meydanlarda çok iyi karşılandığını ve “siyasetin lisan” değiştirmesini gündeme getirdiğini belirtir. Aynı şekilde İsmet Paşa’nın “bu Demirel’in lisanına dikkat edin. Bu başka bir lisan konuşuyor.” dediğini anlatır (Birand-Dündar-Çaplı, 2000: 136.) Demirel söyleminde “sessiz milyonları” halkla özdeşleştirmekte ve ilk olarak “halk” ile “elit” ayrımının sınırlarını çizmektedir. Bu ayrım kendisinin konumunu belirleme ve halkla özdeşleşme çabasının ilk vurgusudur. Bu çalışmada ilk olarak Demirel’in konuşmalarında halkın temsilcisi olma iddiasını temellendirdiği noktalardan biri olan “halk ve elit” ayrımı farklı dönemlerden örneklerle aktarılacaktır. 1. Demirel’in Siyasal Söyleminde “Halk” ve “Elit” Ayrımı: “Biz” ve “Diğerleri” Demirel “halk” ile “elit” kavramlarını ne bağlamda kullandığını: “…Elit mi halk mı meselesini ortaya koyarken zihnimde olan elit kökenden ziyade ülkenin okumuş, diplomalı kişileriyle okumamış kütleleriydi. Aslında bakarsanız bizim elitimiz de halkın içinden geliyor, o da halkın bir parçası” biçiminde belirtmektedir (“Demirel-Murat Belge Röportajı, Yeni Gündem, 16-31 Ağustos 1985). Fakat bu kullanım daha sonra konuşmalarda, halkla uzun yıllar onu yöneten tek parti iktidarının yönetici elitleri ve benzer düşünce yapısına sahip olanlar anlamında yer almıştır. Çok partili hayata geçişle birlikte değişen yönetim ise daha farklı bir bağlamda algılanmakta ve “halkın temsilcisi” olma göreviyle ilişkilendirilmektedir. Bu ayrımın ilk önemli kullanımı, halkın taleplerinin önemsenmemesi ekseninde değerlendirilmelidir. Demirel halkın taleplerinin elitler tarafından hoş görülmediğini söylemektedir. “Fakat bir yerden sonra halkın cahilliğini eğer arzuları, istekleri, temayülleri rahatsız edici hâle gelmişse ki, zaman zaman şöyle rahatsız hâle gelir. Eğer halk hür iradesini ortaya koyarak bir idare ortaya çıkartamamışsa devlet rahattır. Çünkü devletin kapısını çalıp, birtakım taleplerde, birtakım arzularda veya birtakım şikâyetlerde bulunan olmaz. Bizim devlet bu rahatlıktan halk iradesine döndüğü vakit halkın devlet üzerine koyduğu baskıdan rahatsız olmuştur… Daha çok biz Demirel’in halkla kurmaya çalıştığı bu özdeşlikle ilgili iddiaları Demirel ile bağlantılı çalışmalarda da yer almaktadır. Bir örnek için Feride Acar (1991)’ın Doğru Yol Partisi üzerine çalışmasına bakılabilir. 3 1938 kendi halkımızın içinden geldik, döndük, kendi halkımız cahil, bunlar ne bilsin gibi bir değerlendirmeye tabi tuttuk. Onun yargılarına, onun kararlarına veya onun arzularına uymakta sıkıntı çektik. Hâlbuki kişi ister okusun ister okumasın –esasen halkın okumamış olması da kendi kusuru değil, okutursanız okuyor adam– önemli olan aklıselim ve hissi selimdir. Kişi kendisine ait olan meseleleri, ister okumuş olsun ister okumamış olsun herkesten daha iyi muhakeme eder.” (“Demirel-Murat Belge Röportajı, Yeni Gündem, 16-31 Ağustos 1985) sözleriyle Demirel elitlerin halkın cahilliğine vurgu yaptıklarını ve bu eğitim eksikliğini taleplerin dinlenmemesi, karşılanmaması için bir gerekçe olarak kullanıldığının altını çizmektedir.4 Demirel’e göre halkın verdiği kararlar, kararları verenlerin niteliğine göre değerlendirilmemelidir. “Bir aksiyon, bir postüla, bir hadise olarak çoğunluk doğruyu yapar derken, bu çoğunluğun okumuş veya okumamış olmasına bakmazsızın bu kararı veremezseniz, demokrasi olmaz… Hareket noktası çoğunluk serbestse, ister okumuş olsun ister okumamış olsun doğruyu yapar diyorsanız o zaman bu rejimi yaşatabilirsiniz”sözleri bu düşünceyi demokrasiyle nasıl ilişkilendirdiğine bir örnektir. Demirel 25 senedir anlatmaya çalıştığının; “Bu bizim halkımız. Gelin onun arzu ve temayüllerine göre memleketi götürelim. Gelin ona memleket meselelerini anlatalım, aydınlatalım. Ben cahil halkla demokrasi olmaz veya 1000 dolar seviyesindeki memlekette demokrasi olmaza hiçbir zaman inanmam… Bana göre bir ülkeyi idare etme hakkı o memleketin vatandaşlarına aittir.” (DemirelMurat Belge röportajı, Yeni Gündem, 16-31 Ağustos 1985) olduğunu halka halkın arzularının önemli olduğunu söylediği bu kelimelerle özetlemeye çalışmaktadır. Demirel’in bu eksendeki vurguları özellikle eğitim seviyesi düşük bir toplumda halkın kendi konumuyla ilgili endişelerini en azından duygusal anlamda gidermesi açısından önemlidir. Demirel’in bu nedenle, özellikle 27 Mayıs sonrasına rastlayan liderliğinin ilk günlerinde, Mustafa Kemal’in Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki söylemini hatırlatan bir biçimde, halka kendi değeriyle ilgili moral verici cümleler kullandığı görülmektedir. “…Türk Milletinin çalışma gücü, zekâsı, yaratma kabiliyeti, feragat ve fedakarlığı ile iş birliği yaparak eserler yaratacak…” (Demirel, 1967a: 25); “Büyük milletimiz zeki, istidatlı, mücadele ve başarma gücü çok yüksek olan bir millettir.” (Demirel, 1967a: 25); “Türk milleti gibi dünyanın en zeki ve istidatlı Demirel’in bu iddiasıyla ilgili verdiği örnek Yassıada Mahkemelerinden bir sahnedir. Demirel Bolu Milletvekili Kadir Kocaeli’nin ayağa kalkıp “Eğer bizi mahkûm ederseniz millî iradeyi mahkûm ederseniz.” sözünü söylemesini ve hâkimin ona tahsilini sorması ve aldığı ilkokul cevabını “belli” kelimesiyle karşılamasını anlatmaktadır. Demirel milletvekilinin sözlerini de okumaktan önemli şeyler olduğuna örnek göstermektedir. 4 1939 bir milletini, gericilik ve cahillik töhmeti altında ezmek isteyenler hiçbir zaman haklı görülemezler” (Demirel, 1967b; 35); “Türk Köylüsünde fazilet vardır. İman vardır, inanç vardır, vatanseverlik vardır, nizam vardır, sağlam bir aile mevhumu vardır, kendi kendisini iadare vardır, merhamet vardır, insaf vardıra, misafirperverlik vardır, komşusuna yardım duygusu vardır, kanunlara, hukuka hakka, devlete saygı vardır… Türk köylüsü iyinin, güzelin, yenini aşığıdır. Kadirşinastır, takdirkârdır.” (Demirel, 1967c: 59-60); “Büyük Türkiye yolunda milletimizin dehasında, yurdumuzun imkânlarından ve rejimin faziletlerinden ümitsizliğe düşmemek için hiçbir sebeb yoktur. Köklü ve tarihten hiçbir zaman silinmemiş bir millet mensubuz… Aziz vatanımızı koruma ve kalkındırma azmiyle yanan bir milletimiz var. Elinden tutulduğu ve kendisine yok gösterildiği zaman bu milletin yenemeyeceği hiçbir güçlük tasavvur edilemez.” (Demirel, 1970: 23) ;“Büyük milletimiz; zeki, istidatlı, mücadele ve başarma gücü çok yüksek olan bir millettir. Milletimizin çağdaş Batı medeniyeti seviyesine ulaşmaması için hiçbir sebeb mevcud değildir. Cumhuriyet kurulduğunda günden bu yana bütün aksaklıklara, yarım tedbirlere, hürriyetsizliklere, ağır ve cesaret kıran baskılara, beceriksizliklere rağmen katettğimiz mesafe büyük milletimizin yüksek istidat ve şevkinin bir neticesidir.” (Demirel, 1975a: 28) sözleri buna örnek verilebilir. Bu tür sözler halka kendini özdeşleştirirken, halkın kendine güvenini sağlamak açısından önemlidir. Demirel’in “halk” ile “elit” arasındaki ayrımı açıklamak ve savunduklarının ne olduğunu anlatabilmek için birçok kez tarihe başvurduğu görülmektedir. Türkiye tarihi Osmanlı’dan bu güne elitlerle halk arasındaki kopukluk açısından Demirel’in en büyük yardımcısıdır. Osmanlıdan günümüz kadar uzanan süreçte halkın yönetimde yetki sahibi olamadığı durumlar, Demirel’in yaptığı vurgunun ilk ayağıdır. Demirel ülkede siyasal yapının yaşadığı en temel sorun olarak gördüğü demokrasinin yerleşememesinde halkın yönetimde söz sahibi olmayışını öne çıkartmakta ve bu noktada tekrar halk ve elit ayrımına vurgu yapmaktadır. Demirel’e göre, “Demokrasi daha doğrusu rejim, topyekûn gelenek, görenek yerleştirme meselesidir. Toplumun eğitimi meselesidir.” Demirel bunları tesis etmenin biraz zaman işi olduğunu söylemekte ve “Edemeyişimize hak vermiyorum ama o kadar da büyütmüyorum. Gelenek görenek tesis edemeyişimizle ilgili temel faktörlerden birisi, Türkiye’nin idaresinde uzun zaman halkın olmayışıdır” demektedir. Demirel bu noktada “Halk mı, elit mi?” sorusunu sormakta ve bu tartışmanın Eski Yunan’dan beri olduğunu söylemektedir (“Demirel-Zarakol Röportajı, İşte Röportaj, Temmuz 1989). Demirel’in bu tartışmayı Türkiye açısından ele alışı ise: “Osmanlı’da otoritenin temsilcisi saray var, otorite onun elinde, yanında seyfiye yani asker var, onu yanında kalemiye yani bürokrasi var, bir de ulema var. Halk yok. Cumhuriyet’e geçildiği zaman da halk yine yoktur. Yalnız İstiklal Harbi’nde vardır halk. Kudreti elinde tutan Çankaya vardır, asker yine vardır, bürokrasi yine vardır, ilmiye 1940 ulema sınıfının yerini ise değişik bir ilmiye grubu almıştır, halk yine yoktur. Çok partide halk gelir devletin içine. Çok partiyle devletin içine halk gelmesine elit razı olmamıştır. Sivil-asker-bürokrat-teknokrat, ülkenin eliti kendi halkını cahil buluyor, idareye ehil bulmuyor, yönetime katılmasını hoş görmüyor. İdare edilmek için yaratılanlar, idare eder vaziyete gelmiştir, bu henüz içine sinmemiştir idare edenlerin. Bu yüzden bir 40-42 sene bir alabora ile geçmiştir.” biçiminde, çok partili hayata bakışını ortaya koyan cümlelerle özetlenebilir. (Demirel-Zarakol Röportajı, İşte Röportaj, Temmuz 1989). Demirel’in bu ve benzeri konuşmaları çok partili hayata geçişi ve DP’nin iktidara gelişini, temsil ettiği kitlenin algısında bir kırılma noktası olarak belirlediğini göstermektedir. Bu da, Demirel’in tarihsel perspektifte Osmanlı’dan bu yana ülkenin yönetimindeki kadroları olduğu kadar DP ile bağını da kullanmasını getirecektir. Demokrat Parti’nin seçimi kazanması Demirel’e göre “onu iş başına getiren gücün” yani oyun, “mana, ağırlık ve fonksiyon” kazanmasını beraberinde getirmiştir (Demirel, 1975a; 37). Demirel (Görüşme, 7 Şubat 2003) DP ile birlikte çok partili hayata geçişe verdiği önemi tarihsel bir süreci de vurgulayarak: “Şimdi o zamanlarda Türkiye’de ihtilal olmuştu, bu ihtilalin sebebi neydi, sebebi sol sağ kavgası değildi, bana göre bu ihtilalin bir tek sebebi vardı, 624 sene çok yaşa Padişahım diyen bir halk Cumhuriyetle beraber hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir demiş. Fakat bunu ancak duvara yazabilmiş. Hâkimiyet gene kayıtsız şartsız milletin olmamış. Ben bunu Meclis kürsülerinde söyledim. Arkada gerine gerine göstererek böyle yazdınız bunu yapmadınız diyerek. Ne olmuş tek parti devri gelmiş, tek partide tek partide müntehibi sani yani ikili seçmen adam birisini seçiyor o da gidiyor başka birisini seçiyor. Direkt ‘sufrage générale’ general genel oy yok. Ancak 1950’de gelmiş genel oy” sözleriyle halkın yönetime gelişini ve Cumhuriyet’in temel prensiplerinde biri olan millî hâkimiyet ilkesini de bu çerçevede değerlendirerek anlatmaktadır. Demirel’e göre “Bin senelik tarihimizde ilk defa olarak halk, bu ülkenin halkı, kasketli şalvarlı çarıklı poturlu eli nasırlı bu halk, yazmalı yaşmaklı bir iktidar devir” miştir. Burada asıl vurgulanmak istenen bu işi halk iradesinin yaptığıdır. DP iktidarı “muhteşem bir olay” olarak nitelendirilmekte ve iktidarın cumhuriyete kadar bir hanedanın elinde olduğuna değinilerek, hanedanın doğrudan kullanmadığı iktidarın, “kalemiye, bürokratlar, seyfiye var askerler ilmiye var ilim adamları, âlimler ama din âlimleri” elinde olduğu belirtilmektedir. Demirel (Görüşme, 7 Şubat 2003): “Bu üç grubun elinde Cumhuriyete geçtiği zaman hanedan yok ama bir reisi cumhur var o hanedanın yerini ikame ediyor aşağı yukarı kudret olarak söylüyorum. Askeriye var, ilmiye var gene profesörler var ilim adamları var ve bürokratlar var halk gene yok halk gene yoktur tek parti de halk yoktur. Halk ne zaman geliyor 1950’de. Altmış da meydana gelen 1941 hadise ne bu gruplar yani iktidarın elitten hanedandan elitten halka geçmesini hazmedemeyişidir Türkiye’nin. İhtilal oldu. Bakarsın iktidarı kim yapıyor; ordu, gençlik, üniversite, yargı hepsi beraber.” sözleriyle değişimin DP ile olduğunu, 27 Mayıs’ı hangi gözle gördüğünü de ortaya koyarak anlatmaktadır. Demirel Demokrat Parti’yi tanımlarken “hâkimiyetin kayıtsız şartsız millete ait olduğunu” savunan ve devletçiliğin karşısına çıkan bir parti olduğu vurgusunu yapmaktadır. Demirel’e göre Demokrat Parti, ülkenin elit, bürokrat ve teknokrat kadroları tarafından idare edilip halkın ağırlığının bulunmadığı dönemdeki sessizliğini bozmuş, yeni bir dengenin teessüsü zaruri hâle gelmiştir. Fakat DP’nin bozduğu dengenin kurulması bir hayli güçtür. Yönetici kadro halkı kolay kolay kabul etmemekte ve yadırgamaktadır. Oysa halk kendisine uzun yıllar kapalı kalan devlet kapılarını kavgasız, gürültüsüz ve kansız açabilmiş olmanın heyecanı ve iddiası içindedir (Demirel, 1975a: 37). Demirel’in bu iddiasını liderliğini yaptığı gelenek açısından değerlendirmek gerekmektedir. Bu bakış açısı halkın gözünde 27 Mayısta oy verdiği bir partinin iktidarına son verilmesiyle CHP arasındaki ilişkiyi güçlendirmektedir. CHP’nin halka yönetimi vermeyen bir geleneğin partisi olarak görülmesini kolaylaştırmaktadır. Burada vurgulanabilecek bir diğer nokta ise Demirel’in halkla iletişim açısında önemli gördüğü bu iletişimi; “İdare ve halk münasebetleri demokratik zihniyetin gerektirdiği medeni ölçüler içinde olmalıdır. Güler yüzlü, şefkatli, halka dost bir idare kurmak başlıca hedeflerimizden biri olmuştur. Devlet vazifelisi her şeyden önce halkın hizmetinde olduğunu ve her zaman bu halkın haklı olduğu düşüncesini kafasına yerleştirecektir… Emin olunuz Türk Vatandaşı her şeyden daha çok böyle bir idarenin hasretini uzun yıllar çekmiştir.” sözleriyle liderliğinin ilk günlerinde vurgulamaktadır (Demirel, 1967b: 37). Halka hizmet ilkesinin AP’de şekillenişi ikinci ayrımımızda göreceğimiz gibi, ulusal projelerin yanı sıra birebir ilişkilere verilen önemle de olacaktır. Demirel halka seslenirken halk-elit ayrımını birçok defa çok sert vurgularla ortaya koymaktadır. CHP bu noktada doğrudan hedeftir. Demirel’e göre demokrasiye samimi bir şekilde inanmayan partiler ekseriya demokrasinin şekle bağlı görüşlerini muhafaza ederek memleketi küçük bir idareciler zümresinin tahakkümü altına sokmak düşüncesinin peşinde koşmaktadırlar. Bu nedenle bu partiler milleti “aydın” ve “aydın olmayanlar” diye iki zümreye ayırmakta ve bu zümrelerden sadece birisine kumanda etmek hakkını tanımaktadır. Demirel, “aydın” olmadığı kabul edilen zümreden istenen hususun yukarıdan gelecek bütün emir, tedbir ve telkinleri hiç tartışmadan, olduğu gibi kabul etmekten ibaret olduğunu iddia etmektedir. Halk, “memleketin içinde bir çeşit parya, bir çeşit ikinci sınıf vatandaş” olarak görülmektedir (Demirel, 1967b: 34). Oysa Demirel’in lideri olduğunu gelenek halkı bir “kuvvet” hâline getirmiş ve ülkeyi idare edenler arasına girmiştir (Demirel, 1975a: 37). 1942 Seçimlerin sonucunda halk yönetimde kendini temsil ettiğini düşündüklerini iktidara getirdiğinde, Demirel’e göre, yine suçlanacaktır. Fakat Demirel’e millet kendisine saygı duymayanlara karşı tepki gösterdiğini ve göstermeye devam edeceğini vurgular: “Ama gelgelelim milleti anlamayanlar, onun düşünceleri reaksiyonları işine gelmiyorsa işte cahil millet bu kadar olur derler. Ona iradesine göre bir Hükûmet kurmayı layık görmezler. Aslında bu gibi zihniyetlerin sahibini millet daima cezalandırmıştır ve daima cezalandırmaya devam edecektir.” sözleri bu bakışı göstermektedir (Kalpakçıoğlu, BTY, 184). Ama Demirel’in (1967c; 56) görüşünde: “Gelgelelim milleti hiç tanımamış, nasıl yaşadığını, ne yaptığını hiç bilmemiş, görmemiş bir mutlu azınlığın yaygarası daima bize müteveccihtir”. Demirel idare edenler oldukları yerde kalmayı ve idare edilenleri memleketin yönetimine karıştırmamayı hedeflerlerse bunun, “elitizm-halk” mücadelesine dönüşeceğini düşünmektedir. Demirel “zihinlerin boş yere çalıştırılmamasını” bu mücadelenin galibinin “mutlaka halk” olacağını söylemektedir (Demirel, 1975a: 358). Bu tür bir söylem ise halkın AP’ye veya daha genel bir değişle DP geleneğine vereceği desteği bir mücadalenin parçası olarak görmesini kolaylaştırmaktadır. Kendini bu söylemle bütünleştiren bir kitle partisiyle özdeşleşebilmektedir. Söz konusu durum, bir liderin kendi kitlesiyle kurduğu iletişim açısından önemlidir. Demirel çok partili rejime geçişi halkın iradesinin ortaya çıkma meselesi olarak görmekteydi. Türkiye’yi demokratik bir cumhuriyet olarak tanımlamaya çok partili hayata geçişten sonra başlamaktadır. Demirel’e göre aslında Türkiye Cumhuriyeti’nin temelinde kayıtsız şartsız millet hâkimiyeti vardır, ama bunun kemaliyle işletildiğini söylemek mümkün değildir. Bunun nedeni, tek partiyle bunu işletmenin mümkün olmamasıdır. Demirel: “Cumhuriyet sözü sadece isimdir. Buna soyadı lazımdır. Demokratik Cumhuriyet’tir soyadı.” demektedir (“Demirel-Murat Belge Röportajı, Yeni Gündem, 16-31 Ağustos 1985). Çok partinin olmadığı yerde plural düşünceden bahsedilemeyeceği ve çok partili bir nizamda bütün temayüllerin tek partinin içerisinde toplanamayacağı ise ikinci hatırlatmadır. “Parti, fırka, tefrika, ayrılık demektir. …hâl böyle olunca, Türkiye’nin bir Demokratik Cumhuriyet olduğunu savunabilme ancak çok partiyle mümkündür… Nitekim tek parti dönemini demokratik cumhuriyet sayan kimsenin olduğuna da kani değilim. Demokratik Cumhuriyet diyorsanız, çok parti olacak.” (“DemirelMurat Belge Röportajı, Yeni Gündem, 16-31 Ağustos 1985) sözleri bu ayrımı belirlemektedir. Çok partili bir siyasal yaşam; Türkiye’de elit mi, halk mı yönetsin mücadelesinin aşılamadığı iddiasındaki Demirel’e göre millî iradenin üstünlüğüdür. Fakat çok partili yaşama geçiş kararının alınması da sorunları çözmemiştir. Yönetimi halka vermek istemeyen bir azınlık, halk iradesi kavramının üstünlük kazanmasına razı olmadığı için bunalımlar yaşanmıştır. Örneğin 27 Mayısta “…beğenilmeyen 1943 devlet değildir.”, “…beğenilmeyen halktır.” (“Demirel-Murat Belge Röportajıˮ, Yeni Gündem, 16-31 Ağustos 1985). Demirel’e göre: “Asırlar boyu muayyen zümrelerin yönetiminde kalmış olan memleketimizde, çok partili demokratik rejimle birlikte idare edilen halkın, idare eden hâline gelmesi çeşitli sürtünmelere, tahammülsüzlüklere hazımsızlıklara sebeb olmuştur. Elit bürokrat halk beraberliği sağlanıncaya kadar bu uyuşmazlığın tabii neticeleri kaçınılmazdır.” (Demirel, 1975a: 49) Demirel önemli olanın halkın yönetenlere karar verme hakkını sağlıklı bir biçimde kullanabilmesi olduğunu vurgular. Bu da devlet ile milletin arasındaki ilişkinin yeniden yapılanmasıyla gerçekleşecektir. Demirel: “…benim ülkemde, benim insanım kişi olmaktan çıkıp vatandaş olmalıydı ve devletini kucaklamalıydı. Benim devletim zorba devlet değil, müşfik devlet olmalıydı. Millet devlet için değil, devlet millet için olmalıydı. Benim milletim birtakım insanlar onu yönetsin diye var olmadı. Benim milletim birtakım insanlara, görev vermeliydi. İstediği zaman vermeliydi. İstediği zaman vermemeliydi…” (Cılızoğlu, 1988: 84) “…halk iradesi dediğimiz şeyde halk karar veriyor, memleketi yine elit idare ediyor. Ama halka kapalı olmasın ve onun kararına dayalı olsun mutlaka.” (“Demirel-Murat Belge Röportajıˮ, Yeni Gündem, 16-31 Ağustos 1985) sözleri hedeflenen yeniden yapılanmayı ve sistemin işleyişi açıklamaktadır. Bu söylem ile halk iktidarı kendinin yönlendirdiğini hissetmekte ve Demirel iktidara geldiğinde yönetimde olanın “kendi” olduğunu düşünmektedir. Oysa daha önce de belirttiğimiz gibi CHP aynı yolla “elitin” iktidarı olarak vurgulanmaktadır. Bu durumda halka somut olarak kliental ağ yardımı ile verilen hizmet ve ülkenin alt yapı yatırımlarından aldıkları payla birleşen bu söylem AP’ye desteği getirmektedir. Demirel milletin vatandaş olma şuuruna kavuşması için gayret gösterdiklerini düşünmektedir. Hedeflenen noktaya ulaşıldığında ise millî iradeyi aşmak artık kolay olmayacaktır. Demirel’e göre millet iradesinin yeniden aşılmaması için “şuur” aşılamak gerekmektedir. “Böyle bir hadise karşısında asgariden bir tavrı olması gerektiğini anlatmak, bu tavrın meşru medeni ölçüler içinde olabileceğini söylemek durumundaydık. Halkın hakkına sahip çıkması, anlamaya mecbur olduğumuz en önemli işti, bugün de öyledir. Ülkeyi idare hakkının, millete ait olduğunu, bu hakka kendisinin sahip çıkması lazım geldiğini şuur hâline getirmek için gayret sarfettik. Bu gayretlerimiz henüz neticeye ulaşmamıştır” (Turgut, 1992: 267) sözleri Demirel’in hedeflediği noktaya gelinemediğini göstermektedir. Demirel halk iradesine saygı duymayanların ve onu “cahil oy çoğunluğu” olarak görenlerin yönetme yetkisini nerden alacakları sorusuna da dikkati çekmekte ve bunu kendi demokrasi anlayışıyla bağdaştırarak anlatmaktadır. Türkiye, azınlık 1944 tahakkümünden sıkılmış ve bunalmıştır. Demirel çoğunluğun azınlığı ezmemesi için her türlü tedbir olduğunu düşünmekte; fakat azınlığın çoğunluğa tahakküm etmesini önleyecek tedbir olmadığını söylemektedir. Oysa Demokrasi çoğunluk rejimidir ve “Çoğunluk aldanmaza dayanır”. “Çoğunluğun aldandığını farz ettiğiniz yerde oy, ‘Cahil oy çoğunluğu’ olur. Çoğunluğun aldandığını saydığınız yerde, karara esas olacak iradeyi nerede bulacaksınız! O zaman karar olmaz. İşte budur kargaşanın dibinde yatan. Razı olunamamıştır bir türlü Türk milletinin vicdanına, aklıselimine rıza gösterilememiştir.” (Demirel, 1977: 37) sözleri halkın kararıyla demokrasi arasında kurduğu ilişkinin altını çizmektedir. Demirel “halk” ile “elit” arasındaki ayrımı anlatırken kendisini de konuyla doğrudan özdeşleştirerek söylemindeki etkileyiciliği artırabilmektedir. Bu Demirel’in sözcüsü olmak iddiasında bulunduğu kesimlerin gözünde liderliğini meşrulaştırmak açısında önemlidir. “Halk” ile olan beraberliğini sağlamlaştırmanın en iyi yolu onlardan biri olduğunu pratikte de göstermektir. Demirel özdeşleştirmeyle ilgili, özellikle muhafazakâr bir harekete liderlik eden isimlerin karşılaştığı ve karşılaşacağı gibi, sorun yaşamamaktadır. Daha önce ayrıntılı olarak gözlemlediğimiz gibi, toplumsal kökeni Demirel’e bu kolaylığı sağlamaktadır. Demirel konuşmalarında halka onlardan biri olmasının elitin gözünde kabul edilemezliğini vurgulamaktadır. “…Milletvekili olmadan, Meclis kürsüsüne çıkıyorum. Ve nihayet ben, Isparta insanıyım, köylüyüm. Bizim elitin bu meseleyi kolay kolay hazmettiğini söylemek mümkün değildir.” sözleri elitin algısını aktarmak ve halkın elit karşısında hissettiklerinin paylaşıldığını göstermek açısından çarpıcı bir örnektir (Demirel, 1992: 323). “Bizim çok iyi hazmedildiğimizi sanmak yanlıştır. Bugün de öyle hadise” ifadesi diğer bir örnek olarak verilebilir (Demirel, 1992: 324). 2. Demirel’in Siyasal Söyleminde “Millî İrade” Kavramının Sandık İradesine Saygı Çerçevesinde Kullanımı Demirel’in “halk” ve “elit” kavramlarını nasıl tanımladığı ve nasıl kullandığını farklı yıllara ait örneklerle belirledikten sonra bu kavramlarla doğrudan ilişkili bir ikinci adım atacağız. Demirel’in liderliğinde izleyicilerle iletişimini, “elit”in yönetimine karşı “halk”ın sözcüsü olma ve “halk”ın yönetimini temsil etme iddiasıyla birlikte kullandığını görüldü. Demirel halkı; homojen bir bütünü temsil eden bir kavram olarak kullanıyordu. Bu bütünlüğü sağlamanın yoluysa, diğerine yani “elit”e karşı olmaktı. Uzun yıllar taleplerini iletme ve yönetimde söz sahibi olma sıkıntısını yaşayan bir halk için son derece başarılı olan bu özdeşleştirmenin ikinci adımı ise “millî irade” kavramı olmaktadır. 1945 Demirel’in “millî irade” kavramı, çoğunluğun iradesini ifade etmektedir. Demirel millî irade kavramını demokrasi tanımıyla özdeş kullanmaktadır. Demirel’e göre, “Millî irade, millî hâkimiyet, hürriyetçi demokrasi, demokratik Cumhuriyet” hep aynı şeyi tarif etmekteydi (Ilıcak 1990; 105). Millî iradenin üstünlüğü ülkede demokrasiyi belirleyen noktadır. Demirel “Önce demokratik yönetimi tayin edelim. Bunu biz icat etmedik. Demokratik yönetim demek, seçilmiş kişi ve organlarca yönetilmek demektir. Bunun dışında bir tanımlama olanaksız. Bir ülkeyi seçilmiş insanlar yönetmiyorsa o ülkede demokratik yönetim var değildir.” sözleriyle sandık iradesine bakışını anlatmaktadır (Arcayürek, 1985; 349). Bu bağlamda karşısında durulacak en temel değişimi ise, hâkimiyeti “millî iradenin” elinden alan askerî müdahaleler oluşturmaktadır. Demirel’e (1975a; 50) göre, milletin rızasıyla iş başına gelinir ve gelindiği usulle gidilir. Her askerî darbe halkın seçtiklerine karşıdır ve halkın seçimine saygı duymamayı içermektedir. Sorulan “Demokrasiyi tahrip ederek veya cumhuriyetin kaidelerinden sıyrılarak, acaba demokrasiyi nasıl korumuş olursunuz?” sorusudur. Demirel’in cevabı: “…eğer silahlı kuvvetler komuta heyeti, devlete müdahaleye karar verirse, gelir meclisi kapatırlarsa, Hükûmeti fesh ederlerse, devlet idaresini üstlerine alırlarsa, ne yapmış olurlar? …Demokrasiyi ortadan kaldırmış olurlar… Millet iradesi üstünlüğü yerine, Silahlı Kuvvetlerin iradesinin üstünlüğünü getirmiş oluyorlar. Bence bu şekilde ‘Cumhuriyet’e ve Atatürk ilkelerine hizmet ettik.’ iddialarını kabul etmek mümkün değil.” biçiminde, askerî müdahaleleri kesinlikle reddeder bir içeriktedir (Arcayürek, 1990: 426). Demirel bir anayasa devletinde herkesin yeri, yetkileri, görevlerinin belli olduğunu düşünmektedir. Eğer anayasa içerisinde kalarak, hukukun içerisinde kalarak, ‘meseleler hallolmuyor’ kanaatine gelinirse bu ya Anayasa’da kusur olduğunun ya da devletin işleyişinde kusur olduğunun göstergesidir. Ve bu noktada Demirel yapılması gerekenin “bunları düzeltmek” olduğunu söylemektedir. Tümüyle her şeyi ortadan kaldırarak, adeta kudreti eline geçirenlerin Anayasa biziz şeklinde hareket etmesi Anayasalara inancı ortadan kaldırmaktadır. Demirel’in: “...her on senede bir eğer Anayasa tümüyle ortadan kalkıyorsa, nasıl bunalımlar bir itiyat hâline geliyorsa, Anayasalara olan inançsızlığa da halk alışıyor. Üstün iradeye hürmet de ortadan kalkıyor. Hatta, üstün irade hakkına sahip olan millet böyle bir hakta şüpheye düşüyor. Hakikaten benim böyle bir hakkım var mı diye… Ve böyle bir hakta şüpheye düştüğü gibi, bu hakka sahipliği de bir kenara atıyor.” şeklindeki vurgusu askerî müdahalelerin devletin işleyişi bozduğuna ve bu “olağanüstü” durumun bir süre sonra “olağan” karşılanmasını sağladığınadır (Arcayürek, 1990: 438). Demirel’in çizgisinde “millî irade” kavramı ekseninde siyasal süreçte yaşanan her türlü sorun yeniden millete başvurarak çözülebilir. Demirel (1975b: 1946 45) “Parlamentonun üstünlüğü Türkiye’de istikrarsızlığın reçetesidir.” sözünü savunmaktadır. Demirel’e göre askerin müdahalesine izin vermek rejimin işleyişini her seferinde sakatlamakta ve ordunun müdahalesini sürekli hâle getirmektedir. Demirel, “Ahval ve şerait, ne olursa olsun, ordunun yönetime müdahalesini kapamanın yollarını aramak gerekir. O zaman rejim işlerliğe kavuşacaktır. Ordunun yönetime müdahalesi ‘şu ya da bu biçimde ibra’ edilebiliyorsa, haklı gösteriliyorsa, aslında ‘devleti’ kuramamışsınız demektir… Eğer ordunun sivil yönetime müdahalesini şu ya da bu nedenle haklı görebiliyorsanız, ordu daima kendi yaratacağı atmosfer içerisinde size haklı saydırabileceği nedenlerle daima yönetime müdahale edecektir, bunun adına demokrasi demezler.” (Arcayürek, 1985: 351) demektedir. “…Türkiye benim kanaatime göre, hangi sebeple olursa oldun rejimi sıkışınca terk etme inadından vazgeçmelidir. Zaten rejime sahip çıksa, rejimin içinde bunlar çözülür… Bence meselelerini veya başka çeşit meselelerini, askerini siyasete sokarak hallettirmeye kalkan bir milletin sonu hüsrandır. Ben 25 senedir bunun içindeyim. Herhâlde bugün anlaşılmayabilirim. Türkiye bugün beni taşıyacak durumda olmayabilir. Bugün benim ne demek istediğimi anlamakta Türkiye güçlük çekebilir. Yalnız benim vicdani meselem söylemektir. Gayet açıklıkla söylüyorum, hangi sebeple olursa olsun, askerî siyasete sokmak kadar Türkiye’ye yapılabilecek bir kötülük tasavvur edemem” sözleri Demirel’in her koşul altında sürekli kendi iktidarına rastlayan askerî müdahaleye karşı millî iradeye dayanma çabasına bir örnektir (Arcayürek, 1990: 461). Askerî darbelerin partilerin icraatlarını eleştirmesi ise Demirel’e göre millî iradenin onayladığı programı yargılamaktır. Siyasi partilerin halka yapacaklarını programları, seçim beyannameleri ile sunduklarını ve halkın bir seçim yaptığını söylemektedir. Ve halkın onayladığı icraatları yapmanın bir azınlık tarafından “halkın menfaatine ters düşmekle” yargılanamayacağını söyler. Demirel milletin kararına iktiran etmiş bulunan bu programların sonradan suçlama vesilesi olacaklarsa, o zaman önceden millet tarafında onaylanmalarının anlamsız olduğunu düşünmektedir. Bu durumda “partiler demokrasi”si anlamını kaybedecektir (Demirel, 1975a: 67). Demirel’e göre “…millet çoğunluğunun kararı makbul sayılmayacaksa; siyasi partilere, programlara, beyannamelere ne ihtiyaç vardır?” sorusunu sormaktadır (Demirel, 1975a: 56). Halkın onayının önem taşımadığı düşünülürse bunun milletin iyiyi kötüyü ayırt etmeye aklını yetmeyeceği anlamına geleceğini söylenebilir (Demirel, 1975a: 67). Demirel’in bu söylemi uzun yıllar boyunca sürekliliğini koruyacaktır. Doksanlı yıllarda Demirel, ülkenin içinde bulunduğu sıkıntılara çözüm getirecek olanın halk olduğunu savunmaya devam etmektedir. Demirel’e (1990: 38) göre halkın 1947 doğruyu bulacağına inanılmazsa çoğulcu sistemin yürümesine imkân yoktur, çoğulcu sistemi yürütememekteki sıkıntı halkın seçme ve ayırma kabiliyetine inancın zayıf olmasındandır. Demirel’in: “… Rejim ve devletin vasisi sadece millet olmalıdır. Son söz milletin olmalıdır. Herşey onun hakemliğinde hallolmalıdır. Türkiye, Silahlı Kuvvetlerinin devletin içinde yerini ve yetkisini mutlak manada belirleyebilmeli ve onu koruyabilmelidir…” şeklinde özetlenebilecek görüşünün farklı bir açıdan değerlendirilmesi de mümkündür (Arcayürek, 1990: 522). Demirel’e göre demokratik sistemin işlemesinde halka büyük sorumluluk düşmektedir. Halk “millî irade”ye saygı duyanlarla duymayanları ayırmak zorundadır. Demirel: “Ne olursa olsun, temsili sistem olsun, halkın yerini hiçbirşey dolduramaz. Yani halkın mutlaka kendi kaderine, kendi hukukuna sahip çıkması zarureti vardır. Bu sahipliğin birinci işareti nemelazımcılıktan kurtuluş olmalıdır. Meşru yollardan devlet idaresini ele geçirenlerle geçirmeyenleri aynı tuttuğu takdirde halk, kendi hakkını zedelemiş olur. Kendi hakkından adeta sarf-ı nazar etmiş olur. O zaman vekil, fuzuli vekil hâline düşer.” biçimindeki yaklaşımı halkı kendi hakkını çiğneyenlere karşı tavır almaya çağırmaktadır (Turgut, 1992: 268). Halk bunu başardığı, hakkına sahip çıktığı zaman ülke demokratik bir cumhuriyet olacaktır. Demirel, demokratik devleti, siyasi meşruiyeti; hür, serbest, adil seçimler ve siyasi otoritenin halkın hür iradesine dayanmasıyla tanımlamaktadır. Halkın hür iradesiyle siyasi otorite arasında bir bağ olacaktır ve üstün olan siyasi otorite değil, halkın hür iradesi olacaktır, siyasi otorite sadece bunun temsilcisi olacaktır görüşü ise Demirel’in hedefini göstermektedir (Demirel, 2003: 59). SONUÇ Demirel’in siyasal söyleminde, kitlesiyle kurduğu iletişim açısından önemli gördüğümüz, “sessiz milyonların sözcüsü” olma iddiasını iki ayrımda ele aldık. Demirel’in basına verdiği demeçlerden, il kongrelerindeki konuşmalarına uzanan bir eksende halkı sahiplenme, taleplerini karşılama, temsil etme iddiasını dile getirildiği görülmektedir. Söyleminin merkezinde yer alan halk ve elit ayrımı ile millî iradeye saygı iddiası Demirel’in siyasi kariyeri boyunca halka halkın temsilcisi olduğu iddiasını aktarabilme ve bu yolla iletişimi sağlayabilme açısından iki temel ayağı sağlamıştır. Bugün Türk siyaseti Demirel’in konuşmaların yer verdiği ikili ayrımın yansımalarını hala yaşamaktadır. Özellikle Türkiye’de merkez sağda siyaset yapan ve ülkenin muhafazar değerlerine hitap eden parti liderleri halka halkın temsilcisi olduklarını iddiasını hala halk ve elitler arasındaki ayrımı vurgulayarak ve ülkenin diğer kadrolarını millî iradeye saygı duymamakla itham ederek sürdürmektedir. Ülke siyasetinde merkezi hedefleyen sağ partilerin başarısı bu söylemin önemini bugun de göstermektedir. Bu nedenle 1948 verdiğim örneklerle çalışmanın genel hedefi çerçevesinde yanlızca Demirel’in kitleyle kendini özdeşleştirmedeki başarısının anlaşılmasına katkı sağlamak hedeflenmemiş, bugünkü Türkiye siyasetinin de değerlendirilmesine yardımcı olacak bir örneklem ortaya konulmuştur. KAYNAKÇA Acar, Feride, (1991), “The True Path Party, 1983-1989”. Metin Heper and Jacop M. Landau (ed.) Political Parties and Democray in Turkey, London, 189201. Arcayürek, Cüneyt, (1985), Çankaya’ya Giden Yol, 1971-1973, Cüneyt Arcayürek Açıklıyor 6. Ankara: Bilgi Yayınları. -----, (1990) “Demirel-Arcayürekˮ Görüşmesi, 13 şubat, 1986, Demokrasi Dur, 12 Eylül 1980, Cüneyt Arcayürek Açıklıyor 10. Ankara: Bilgi Yayınları. Bass, Bernard M., Bass & Stodgill’s Handbook of Leadership, New York: The Free Press. Birand, Mehmet Ali-Dündar, Can-Çaplı, Bülent, (2000), 12 Mart, İhtilalin Pençesindeki Demokrasi. Ankara: İmge Yayınları. Blondel, Jean, (1987), Political Leadership Towards a General Analysis, London: Sage Publications. Cılızoğlu, Tanju, (1988), Zincirbozan’dan Mücadelesinde Demirel, İstanbul: Matay Ltd. Şti. Bu Güne Demokrasi Demirel, Süleyman, (1967a), “5 Kasım 1966 Tarihinde İstanbul İl Kongresinde Yaptığı Konuşma”, Demirel, Süleyman, Konuşmalar, Ankara: Adalet Partisi Genel Merkezi Yayınları. -----, (1967b), “6 Kasım 1966 Tarihinde İzmir İl Kongresinde Yaptığı Konuşma”, Demirel, Süleyman, Konuşmalar, Ankara: Adalet Partisi Genel Merkezi Yayınları. -----, (1967c), “15 Kasım 1966 Tarihinde Adana İl Kongresinde Yaptığı Konuşma”, Demirel, Süleyman, Konuşmalar, Ankara: Adalet Partisi Genel Merkezi Yayınları. -----, (1970), Başbakan Süleyman Demirel, tarafından 9.3.1970 Tarihinde Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisinde Okunan Hükûmet Programı, Ankara: Başbakanlık Basımevi. -----, (1975a), Büyük Türkiye, İstanbul: Dergâh Yayınları. -----, (1975b), Siyasi İstikrar ve Topyekûn Kalkınma, İstanbul: Aydınlar Ocağı Yayınları. 1949 -----, (1977), Anayasa ve Devlet İdaresi, İstanbul: Göktürk Yayınları. -----, (1990), Daha İyiyi Bulma Yarışı, DYP Genel Başkanı Süleyman Demirel’İn Mülkiyeliler Birliği İstanbul Şubesi’nde 30 Kasım 1989 ve 3 Şubat 1990 Günleri Yaptığı Konuşmalar, Ankara: Doğru Yol Partisi Basın ve Propoganda Başkanlığı Yayınları. -----, (2003), “TESEV Vakfı Devlet Reformu Tanıtım Toplantısı Konuşması”, 30 Haziran 2000, 21. yüzyılın Yol Haritası: Demokrasi ve Kalkınma, İstanbul: ABC Yayınları. -----, “Görüşmeˮ 8 Haziran 2002, (Bu görüşmede sorulan sorulara ayrıca “Süleyman Demirel’e, Siyasal Liderlik ve Süleyman Demirel Örneği Konulu Tez Çalışması ile İlgili Yönetilen Sorulara Verdiği Yazılı Cevaplar” başlığıyla yazılı cevap verilmiştir.) -----, 7 Şubat 2003. Demirel ile Görüşme, “Demirel-Murat Belge Röportajı,” Yeni Gündem, 16-31 Ağustos 1985. Edinger, Lewis J., (1972), “Political Science and Political Biography”. Glenn D. Paige (Ed.) Political Leadership: Readings for an Emerging Field. New York: The Free Press. 213-239. -----, (1975), “The Comparative Analysis of Political Leadership”, Comparative Politics, 7, 253-269. -----, (1976), “Editors Introducton”. Lewis J. Edinger (ed.) Political Leadership in Industrilized Societes, New York: Robert E.Krieger Publishing Company.1-25. Ilıcak, Nazlı, (1990), Demirel’den Nazlı Ilıcak’a Nazlı Ilıcak’tan Demirel’e Zincirbozan Mektupları, İstanbul: Dem Yayınları. Kalpakçıoğlu, Özdemir, (Basım tarihi Belirtilmemiş), İkinci Cumhuriyetin Üç Başbakanı ve Olaylar, Cilt I. Ankara: Nüve Matbaası. Kellerman, Barbara, (1984), “Leadership as a Political Act”, Barbara Kellerman (ed.) Leadership Multidisciplinary Perspectives. NJ: Prentice Hall.63-89. -----, (1986), Political Leadership: A Source Book, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press. Kocaman, Ahmet, (2003), “Dilbilim Söylemi”, Ahmet Kocaman (Ed.) Söylem Üzerine. Ankara: ODTÜ Yayınları. Komşuoğlu, Aysegül, (2003), Siyasal Liderlik ve Süleyman Demirel Örneği, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Doktora Programı. 1950 Paige, Glenn D., (1977), The Scientific Study of Political Leadership, New York: Mac Millan. Stodgill, R., M., (1974), Handbook of Leadership, a Survey of Theory and Research, New York: The Free Press. Turgut, Hulusi, (1992), Demirel’in Dünyası, İstanbul: ABC Yayınları. Turgut, Mehmet, (1993), Siyasetten Kesitler, İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Zarakol, Necla, (1989), “Süleyman Demirel-Necla Zarakol Röportajı”, İşte Röportaj, Temmuz 1989. 1951 ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCE SİSTEMİNİN DAYANDIĞI TEMEL DEĞERLER KORKMAZ, Zeynep* TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET M. Kemal Atatürk’ün yaşamı, eğitimi, askerliği, devlet adamlığı, bir devlet adamı olarak gerçekleştirdiği yenilikler, düşünce sistemini ortaya koyan çeşitli konuşmaları, söylev ve demeçleri ve Nutuk ile hakkında yapılan çeşitli araştırma ve inceleme yazıları gözden geçirildiğinde görülmektedir ki onun kişiliğinde, kendisine dâhi niteliği kazandıran çok yönlü ve köklü birtakım özellikler yer almıştır. Bu özellikler kısaca: çok iyi bir eğitim, geniş kültür, üstün zekâ, engin bir ulus ve yurt sevgisi, düşünce ve uygulamalarında yapıcı, yaratıcı, kapsayıcı, yönlendirici ve geliştirici bir ölçüye yer verme, bütün uygulamalarında akıl ve bilim yolunu ön planda tutma, kültür değerlerini devlet felsefesinin temeline yerleştirme, ulusal değerleri çağdaş değerlerle yoğuran yapıcı bir sentez gücüne sahip olma, derinlemesine bir sezgi gücü ve uzak görüşlülük, üstün düzeyde insan sevgisi ve barış tutkusu gibi noktalarda özetlenebilir. Eldeki bildiride bir devlet adamı ve düşünür olarak onun fikir sisteminin dayandığı temeller birtakım örneklerle açıklanmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Atatürk, düşünce sistemi, Nutuk, dâhi, ulusal değerler. --Atatürk, Türk ve dünya tarihinde müstesna bir şahsiyet olarak yerini almış bir devlet adamı, bir düşünürdür. Onun yaşamı, eğitimi, askerliği, devlet adamlığı ve bir devlet damı olarak gerçekleştirdiği milletine gelişme ufku açan yenilikler, düşünce sisteminin yapısını ortaya koyan çeşitli konuşmaları, söylev ve demeçleri ile Nutuk adlı muhteşem eseri, hakkında yapılan çeşitli araştırma ve inceleme yazıları gözden geçirildiğinde, görülmektedir ki onun kişiliğinde kendisine dâhi niteliği kazandıran çok yönlü ve köklü birtakım özellikler yer almıştır. Bu özellikler kısaca çok iyi bir eğitim, geniş kültür, üstün zekâ, engin bir ulus ve yurt sevgisi, düşünce ve uygulamalarında yapıcı, yaratıcı, kapsayıcı, yönlendirici ve geliştirici bir ölçüye yer verme, bütün uygulamalarında akıl ve bilim yolunu ön planda tutma, kültür değerlerini devlet felsefesinin temeline yerleştirme, ulusal değerleri çağdaş değerlerle yoğuran bir sentez gücüne sahip olma, derinlemesine Emekli Öğretim Üyesi. * 1952 bir sezgi gücü ve uzak görüşlülük, üstün düzeyde insan sevgisi ve barış tutkusu gibi noktalarda özetlenebilir. Nasıl bir insan yaşamında onun kişiliğini oluşturan, ömür boyu süren başarı veya başarısızlıklarında, önemli bir etken, o kişinin beyin mekanizmasında yer alan birikim ve özellikler ise, milletlerin yüzlerce ve binlerce yıl süren tarihî yaşamlarında ve sosyal yapılarını şu veya bu yönde şekillendiren gelişmelerde de hiç şüphe yok ki o milletleri yönlendirme görevi yüklenmiş olan liderlerin kişiliğini oluşturan beyin yapısındaki özellikler ve birikimler çok hem de çok önemli bir yer tutar. Atatürk’ün kişiliğinin oluşmasında yaratılıştan gelen üstün zekâsı ile, ilk öğreniminden başlayıp 1905 yılında Kurmay yüzbaşı olarak Harp Akademisinden mezun olduğu tarihe kadar geçen gençlik yılları onun çok sağlam bir eğitim temeline dayanan yaşama hazırlık yıllarıdır. Bu yıllarda okumaya ve okudukları üzerinde düşünmeye karşı duyduğu büyük ilgi dolayısıyla, okuduğu pek çok eser, onu aynı zamanda geniş bir bilgi birikimine ulaştırmış, düşünce yapısını işletip derinleştirmiş, kendisini engin bir tarih bilincine ulaştırmış, Osmanlı Devleti’nin iç ve dış yapısındaki işleyişi çok daha yakından tanıma fırsatı kazandırmıştır. Bundan sonra, o günün siyasi ortamında aydın ve inkılapçı bir subay olarak tanınan Kurmay Yüzbaşı M. Kemal, sanki bir sürgüne gönderilircesine 1905’te Suriye bölgesinde Şam’a gönderilmesinden başlayarak resmî görevi dışında, ülkenin siyasi yapısı ile de ilgilenmiştir. Orada Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’ni kurup daha sonra gizlice Manastır’a geçerek Cemiyetin burada da bir şubesini açmıştır. Şam’daki görev süresinden başlayarak askerlik yaşamının her aşamasında ve hele 1912-1913, 1914-1918 yıllarını kapsayan savaş koşullarında, imparatorluğun dört bir köşesinde yüklendiği ağır sorumluluk isteyen görevler, hem ona üstün başarılar kazandırmış hem de 1905’te başlayıp 1918’de Mondros Mütarekesi’nin imzalandığı tarihe kadar uzanan yıllar, onun yaşamında bilfiil içinde bulunduğu ve yaşamış olduğu gerçeklere dayanan engin bir tecrübe ve olgunlaşma dönemi olmuştur. İşte M. Kemal, 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’a çıktığı zaman, böyle olgunlaşmış ve gelişmiş çok yönlü bir kişilik yapısına sahipti. Ayrıca, Nutuk’un başında, “Samsun’a çıktığım gün genel durum ve görünüş” başlığı altında yaptığı açıklamalarda görüldüğü üzere, ülkenin iç ve dış koşulları açısından içinde bulunduğu yürekler acısı durumu gözler önüne sererken, varlığı sona ermiş sayılan bir millerin içinde bulunduğu bu korkunç durumdan mutlaka kurtarılması gereğine bütün benliği ile inanmış ve kendini milletine adamış, varlığını millet varlığı ile birleştirmiş bir kahramandı. Ancak, takdir olunur ki yalnızca inanmak ve kendini milletine adamış olmak çok değerli bir fedakarlık olmakla birlikte yeterli de değildir. Buna daha başka değerlerin de eklenmesi gerekir. 1953 Atatürk’ün giriştiği pek çetin iç ve dış mücadelelerde, tarihin akışını değiştirme gücüne sahip bir önder niteliğini kazanmış olması, onun düşünce sisteminin ne kadar sağlam, sağlıklı ve derin temellere dayandığının açık bir göstergesidir. Şimdi onun düşünce sisteminde yer alan temel değerleri bazı örneklerle belirtmeye çalışalım: 1. Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan en önemli özelliklerden biri olayları tahlil ve değerlendirmesindeki isabet ve uzak görüşlülüğüdür; mantık sağlamlığıdır. Nitekim 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’a çıkıp da Millî Mücadeleyi başlattığı zaman, ülkemizin ileri gelenlerinde ve aydın kesiminde egemen olan görüş, ya Osmanlı Devleti’ni bir bütün hâlinde koruma düşüncesi ile İngiliz himayesini veya Amerikan mandasını kabul etmek yahut da bölgesel kurtuluş çarelerine başvurmaktı. Ancak, Atatürk, temelleri çökmüş, ömrü tamamlanmış olan Osmanlı Devleti’nin durumunu çok iyi bir tahlil ve değerlendirmeden geçirebildiği için bu kararların hiçbirinde isabet görmemiş, dayandığı temelleri çürük ve mantıksız bulmuştur.1 İşte Atatürk’ün bu konudaki sözleri: “Bu kararların dayandığı bütün deliller ve mantıklar çürüktü, temelsizdi. Gerçekte, içinde bulunduğumuz o tarihte, Osmanlı Devleti’nin temelleri çökmüş, ömrü tamamlanmıştı. Son mesele bunun da taksimini sağlamaya çalışmaktan ibaretti. Osmanlı Devleti, onun istiklâli, padişah, halife, hükûmet bunların hepsi anlamı kalmamış birtakım boş sözlerden ibaretti. Neyin ve kimin dokunulmazlığı için kimden ne gibi yardım sağlamak isteniyordu?” (Nutuk, s. 9). “O hâlde bu konuda verilecek tek bir karar vardı. O da millî egemenliğe dayanan kayıtsız şartsız bağımsız yeni bir Türk devletini kurmaktı.” (Nutuk, s. 9). Çünkü temel ilke, Türk milletinin onurlu ve şerefli bir millet olarak yaşamasıdır. Bağımsızlığa erişememiş bir millet medeni insanlık dünyası karşısında uşak olmaktan öteye bir muameleye layık görülmezdi. Bu nedenle verdiği karar da “ya istiklal ya ölüm” parolası ile açık ve kesindi. Görülüyor ki Atatürk’ün kendisinin de yer yer Nutuk’ta açıkça belirttiği üzere, Millî Mücadeleyi başlattığı zaman dayandığı iki temel hedeften biri, ülkeyi düşman istilasından kurtararak bağımsız bir siyasi yapıya kavuşturmak, ikincisi de Türk toplumunun siyasi yapısında gerçekleştirilecek köklü yenileşmelerle kısa zamanda çağdaş uygarlık düzeyinin ön safında yer alacak gelişmeye açık, saygın bir toplum durumuna getirmekti. Atatürk’ün tam bağımsızlık anlayışı işte böylesine kapsamlı ve bütünleyici derin bir anlam taşımaktadır. Nutuk, Z. Korkmaz (Yay.), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., 2006, s. 9. 1 1954 2. Atatürk gerçek bağımsızlığım İstanbul hükûmetinin yaptığı gibi dış güçlerden yardım ve medet umarak değil, bir milletin fiilen gücünü ispatlaması ile mümkün olacağını bildiği içindir ki, gerçekçi bir tutumla Millî Mücadeleyi başlatmıştır. Onun bu konudaki şu sözleri de ilgi çekicidir: “Türkiye ve Türkiye halkı, bağımsızlığını ve varlığını imhaya yönelik acı darbeler karşısında kaldığı gün, insanlık dünyasında hiçbir dayanak noktasına sahip bulunmuyordu. Yalnız ve ancak kalp ve vicdandaki azim ve imana güvenerek ya bağımsızlığa sahip ve egemen olarak yaşamaya veyahut ölmeye karar verdi. Bu kararın doğal gereği olmak üzere şu anda devam etmekte olan Millî Mücadelesine başladı.”.2 Bu bakımdan Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan önemli bir özellik de onun gerçekçiliğidir. 3. Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan bir temel özellik de derinlemesine bir yurt ve millet sevgisinin varlığıdır. Bu sevgi yüzündendir ki, büyük hizmet ve gayretlerle elde edilen rütbe ve nişanları söküp atmaktan çekinmemiş resmî sıfat ve yetkilerini bırakarak, milletin sevgi ve fedakarlığına güvenerek, onun tükenmez feyiz ve kudret kaynağından ilham ve güç alarak vicdani görevine devam kararı almıştır (Nutuk, s. 33). 4. Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan, ülke ve millet sevgisini perçinleyen bir başka özellik de milletine inanmış, onun en güç durumlarda bile ülkesinin bağımsızlığı için katlanacağı fedakârlığa güvenmiş olmasıdır. Onun “Ben 1919 senesi Mayısı içinde Smasun’a çıktığım gün elimde, maddi hiçbir kuvvet yoktu. Yalnız büyük Türk milletinin asaletinden doğan ve benim vicdanımı dolduran yüksek manevi bir kuvvet vardı. İşte ben bu ulusal kuvvete, bu Türk milletine güvenerek işe başladım.” (Cumhuriyet gazetesi, 1/4/1937)3 sözleri ve “Milletin bağımsızlığı yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır” sözleri onun milletinin ruh yapısını çok iyi okuyabildiğinin tanığıdır. 5. Atatürk’ün düşünce sisteminde millî birlik ve beraberlik anlayışının önemli bir yeri vardır. Millî mücadelede başarıya ulaşma yolunun önce millî birlik ve beraberlik anlayışına dayandığını çok iyi bildiği için, milletine “kuva-y-ı Milliye” (milli güçler) ruhunu aşılamış ve bu sayede gerek düşmana gerek iç hiyanet çetelerine karşı büyük başarılar elde edilmiş olması, toplu bir uyanışın ifadesi olan millî birlik ve bütünlük anlayışını bir milletin başarısında temel öge olarak görmüş olmasındandır. Onun bu konudaki şu sözleri ilgi çekicidir: “Millet ve biz yok, birlik hâlinde millet var! Biz ve millet ayrı şeyler değiliz. Ve şunu kesin olarak söylemeliyim ki bir millet, varlığı ve bağımsızlığı için her şeye girişir ve bu gaye uğrunda her fedakarlığı yaparsa, muvaffak olmaması mümkün değildir. Elbette muvaffak olur. Muvaffak olamaz ise, o millet yaşadıkça ve millî bir birlik anlayışı Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II, s. 24; Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikri ve Düşünceleri, s. 9 Bu konuda daha geniş bilgi için U. Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri (Kısalt.: AFD), s. 1,2. 2 3 1955 ile her türlü fedakârlıkta bulundukça başarı elde edememesi hatıra gelmez ve böyle bir şey söz konusu olamaz”4 6. Atatürk’ün Millî Mücadele boyunca gösterdiği askerlik gücü ve öteki komutanlara da öncülük eden Türk ordusunu yönetme konusundaki dehası, onun düşünce sisteminde kendine güven ve cesaretle ilgili köklü bazı değerlerin de yer aldığını göstermektedir. O, Çanakkale Muharebesinde: “Size ben taarruz emretmiyorum; ölmeyi emrediyorum” diyerek hem kendi şahsında hem de savaşan ordusunda ölüm korkusunu ve manevî çöküntüyü yenme gücünü gösterebilmiş bir kahramandır. Atatürk’ün millete cesaret ve yeni bir iman aşılama konusundaki şu sözleri de ilgi çekicidir. “Âciz ve korkak insanlar, herhangi bir felaket karşısında milletin de hareketsiz kalmasına, çekingen bir hâle gelmesine yol açarlar. Beceriksizlik ve tereddütte, o kadar ileri giderler ki adeta kendi kendilerini küçük görürler. Derler ki biz adam değiliz ve olamayız! Kendi kendimize adam olmamıza imkân yoktur. Biz kayıtsız ve şartsız, mevcudiyetimizi bir yabancıya bırakalım. Balkan muharebesinden sonra milletin, özellikle ordunun başında bulunanlar da, başka biçimde fakat aynı anlayışı izlemişlerdir. Türkiyeyi böyle yanlış yollarda batma ve yok olma vadisine götürenlerin elinden kurtarmak lazımdır. Bunun için bulunmuş bir gerçek vardır, ona uyacağız. O gerçek şudur: Türkiye’nin düşünen kafalarını, büsbütün yeni bir imanla donatmak… Bütün millete taze manevi bir güç vermek!” (Nutuk; U. Kocatürk, age, s. 18). Bu durum aynı zamanda, Atatürk’te kara verme ve irade gücünün sağlamlığına da işaret etmektedir. 7. Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan çok önemli bir özellik de siyasi varlıkta ve toplum yaşamında her şeye kişilerin değil, ancak ve ancak, yalnız toplumun egemen olduğu görüşünün benimsenmiş olmasıdır. Bu temel görüş dolayısıyladır ki Millî Mücadele dönemi boyunca Amasya Genelgesi’nden başlayarak Erzurum ve Sivas Kongrelerine ve 23 Nisan 1920 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisinin açılışına kadar yürüttüğü bütün siyasi hareketi, millet adına yapmış ve millete mal etmiştir. Daha sonra 23 Nisan’ın yeni yetişmekte olan gençlere bir bayram günü olarak armağan edilmesi de yine milletin geleceğine ve millî egemenliğe verilen bir değerin ifadesidir. “Hürriyet ve istiklal benim karakterimdir” (E. Z. Karal, age., s. 39) diyen Atatürk, millî egemenliğin anlamını şöyle açıklamıştır: “Kayıtsız şartsız” deyimiyle belirtilen egemenliği, milletin üzerinde tutmak demek, bu egemenliğin bir zerresini, sıfatı, ismi ne olursa olsun hiçbir makama vermemek, verdirmemek demektir. Bununla kastettiğim manayı kolaylıkla anlayabilirsiniz. (Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, s. 90). Mazhar Müfit Kansu, Erzurumdan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, C. II, s. 346; U. Kocatürk, age, s. 15). 4 1956 İşte bu gerekçe iledir ki 29 Ekim 1923 tarihinde ilan edilen Cumhuriyet rejimi, kayıtsız ve şartsız olarak millete mal edilmiştir. Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan “milliyetçilik” ve “halkçılık” anlayışı da egemenliğin millete ait olduğunun bir başka açık ifadesidir. 8. Bilindiği gibi, Cumhuriyetin ilanından sonra, Atatürk, “tam bağımsızlık” düşüncesinin bir gereği olarak Türkiye Cumhuriyeti halkını çağdaş değerlere ulaştıracak “Atatürk İlkeleri” diye adlandırılan birtakım köklü sosyal yenileşme hareketlerine girişmiştir. Çünkü sosyal yapısı sağlam temellere dayanmayan ve gelişmeye açık olmayan bir toplumun, Osmanlı Devleti’nin geçirdiği gerileme süreçlerinde görüldüğü üzere, önünde sonunda yıkılmaya mahkûm olacağını bildiği için, sosyal yapıdaki yenileşme hareketlerine büyük bir ağırlık vermiştir. Bu düşünce ile yapılan atılımlar hiç şüphe yok ki onun düşünce sisteminde yer alan “modernleşme” veya “çağdaşlaşma” ilkesinin uygulamada ortaya koyduğu verimli sonuçlardır. Sistemli ve çok yönlü bir düşünce yapısının ifadesidir. 9. Çağdaşlaşmanın niteliği konusunda Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan temel ögelerden biri de topumu yönlendirirken kalıplaşmış ve artık toplumu geliştirme gücünü de yitirmiş geleneksel birtakım kural ve alışkanlıklar yerine, müspet bilim anlayışının ve çağdaşlaşma ölçülerinin gerekli kıldığı yapıcı, yaratıcı ve geliştirici ilkeleri benimsemiş olmasıdır. Osmanlı Devleti’nin, doğunun her şeyi tabiat üstü güçlere ve din temelindeki hukuk anlayışına dayandıran toplum tipine karşı, O, Batı dünyasının Rönesans’tan sonra müspet bilim anlayışına dayanarak elde ettiği çağdaş değerlere sahip bir toplum yaratmak istemiştir. Millî Mücadelede batılı düşmanlara karşı çok çetin savaşlar verdiği hâlde, Cumhuriyet’in ilanından sonra Batı’ya yönelmiş olması bundandır. Ancak, bu yöneliş Tanzimat döneminde görüldüğü gibi, asla bir Batı taklitçiliği niteliğinde değildir. Batı’yı Batı yapan temel değerleri kendi ulusal değerlerimizle kaynaştırarak sosyal ve kültürel gelişmeye açık sağlıklı bir toplum yapısı oluşturma amacına dayanmaktadır. Görülüyor ki, iki toplum yapısı arasında çok büyük bir nitelik farkı vardır. Atatürk, düşünce sistemindeki bu temel ilkeyi: “Büyük davamız en medenî ve en müreffeh millet olarak varlığımızı yükseltmektir.” Sözüyle dile getirmiştir. 10. Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan çok önemli bir özelliği de yapılacak yeniliklere toplumu önceden hazırlama anlayışıdır. Türk halkını yüzyıllardır alışageldiği geleneksel değerlere bağlı toplum yapısından sıyırıp çağdaş değerlere sahip bir toplum yapısına kavuşturmak elbette kolay iş değildir. Bu dava toplumda bir yapı değişikliği, bir kültür değişikliği idi ve büyük bir cesaret işiydi. Atatürk, Türk insanın geleceğini düşünerek toplumsal yenileşme konusunda büyük bir cesarete sahipti. Ancak, O, hiçbir şeyi topluma tepeden inme bir oldu bitti ile kabul ettirme düşüncesinde olmamıştır. Ele aldığı her konuda, önce araştırarak, okuyarak ve düşünerek kendisini daha sonra da toplumu, uygulayacağı yeniliklere 1957 hazırlama ilkesini benimsemiştir. Bunun tipik bir örneği Latin harflerinin kabulünden birkaç yıl önceki tartışmalarda görülür. Atatürk, Arap yazısı Türkçenin yapı ve işleyiş özelliklerine uymadığı için ta 1907 yılından beri Latin harfleri ile ilgilendiği ve bir alfabe değişiminin gereğine inandığı hâlde, 1923 yılında İzmir’de toplanan İktisat Kongresinde, delegelerden Ali Nazmi ile arkadaşlarının Latin harfleri kabulü konusunda verdikleri öneriye ve bu sırada İzmir’de H. Cahit Yalçın’ın İstanbul gazetecileri ile yapılan bir toplantıda aynı öneriyi ileri sürmesine en başta Atatürk karşı çıkmış; bu öneriyi olumlu karşılamamıştır. Çünkü, o yıllarda Türk toplumu daha böyle bir değişim ve yeniliği kabule hazırlıklı değildi. Önce toplumun böyle bir değişme elverişli duruma getirilmesi gerekiyordu. Nitekim Atatürk daha sonraki yıllarda bu tutum ve isteksizliğinin nedenini Falih Rıfkı (Atay)’ya “Hüseyin Cahit bana vakitsiz bir iş yaptırmak istiyordu. Yazı inkılabının zamanı daha gelmemişti.”5 diye açıklamıştır. 11. Görülüyor ki Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan önemli özelliklerden biri de, kendini, olayların akışına ve tesadüflere bırakan bir yönlendirmeyi değil, kafasında önceden tasarlamış ve sistemli bir sıralamaya koymuş olduğu temel düşünce ve değerleri, teker teker ve sırası geldikçe açıklayarak ve Türk halkını onların gerekliliğine inandırarak uygulamaya almış olmasıdır. Bu durum, onda çok sağlam, derinlemesine bir yöntem yeteneğinin de varlığını ortaya koymaktadır. Nitekim, Nutuk’taki açıklamaları sırasında dile getirdiği “Uygulamayı birtakım aşamalara ayırmak, olaylardan ve olayların akışından yararlanarak bunları basamak basamak hedefe ulaştırmak.” (Nutuk, s. 10-11) ifadeleri böyle ölçülü ve temkinli bir gidişin göstergesidir. Atatürk, aynı zamanda Türk halkında büyük bir gelişme yeteneğinin varlığına inanıyor ve uygulama yöntemini de buna göre ayarlıyordu. Onun yine yöntemle bağlantılı bu derin sezgisini dile getiren şu sözleri de ilgi çekicidir: “Ben milletin vicdanında ve geleceğinde hissettiğim büyük gelişme yeteneğini, bir millî sır gibi vicdanımda taşıyarak, yavaş yavaş bütün topluma uygulatmak mecburiyetinde idim.” (Nutuk, s. 11). Bu ölçü ve anlayış, Cumhuriyetin ilanından sonra çıkarılan kanunlarda ve devrimlerin uygulanış sırasında da kendini göstermektedir. Çağdaşlaşma yönünde önemli adımlar atılırken, millî egemenlik anlayışına dayanan demokrasinin ve laik temeldeki hukuk sisteminin ön sırada yer alması, elbette daha sonraki yeniliklere zemin hazırlayan bir yöntem sıralaması ile ilgilidir. Böyle bir yöntem dolgunluğu dolayısıyladır ki sosyal yapıyı köklü değişimlere açan uygulamaların hiçbirisinde geri adım atılması söz konusu olmamıştır. Falih Rıfkı Atay, “Harf Devrimi’nin 25. Yılımı Kutlarken”, Z. Korkmaz, Atatürk ve Türk Dili: Belgeler, C. I, s. 53. 5 1958 12. Atatürk, çok köklü bir devlet anlayışına ve çok mükemmel bir devlet adamı olma özelliklerine de sahiptir. Böyle bir mükemmelliğe sahip olduğu içindir ki devletin yapısını ve milletinin geleceğe uzanan akışını sağlam temellere bağlamak istemiştir. 23 Nisan 1920 tarihinde TBMM’nin açılışı ve 29 Ekim 1923 tarihinde en ileri gelişmiş bir devlet şekli olan Cumhuriyet’in ilanı ile devletin demokratik temelleri atılmıştı. Ama toplum yapısını yeni boyutlarda şekillendirecek yenilik ve atılımlar, asıl bundan sonra gerçekleştirilecekti. Nitekim bu bağlamda ilkin din-devlet ilişkisi üzerinde durulmuştur. Din konusu, yalnızca kişi ile Tanrı arasında bağlantı kuran ve saygı duyulması gereken bir inanç sistemi idi. Ancak, hukuka kaynaklık edemezdi. Hukukun kaynağı doğrudan doğruya Türk insanının vicdanı idi. Onun için din ile devlet işlerinin birbirinden ayrılması kaçınılmazdı. Bu nedenledir ki, laiklik ve laik temeldeki hukuk anlayışı ön plana alınmış, devletin temel dayanağı hâline getirilerek ve Anayasa’mız da değiştirilemez bir hüküm olarak yerini almıştır. Atatürk, toplumun gelişmesinde ve dünyanın ileri düzeydeki devletleri arasındaki itibarında, ulusal değerlerin sentezi niteliğindeki kültürün ne denli önemli olduğunu bildiği için “Kültür en yüksekte göz diktiğimiz idealdir”; “Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür.” sözleriyle, kültürü devlet felsefesinin temel taşı yapmıştır. Bundan dolayı da kültür ve sanat alanındaki düzenlemelere büyük yer vermiştir. Milletlerin geçmişten günümüze ve günümüzden geleceğe uzanan varlığının tarihle ve tarih bilinci ile çok yakından ilgili olduğunu bildiği için Türk tarihinin derinliklerine inen araştırmalara öncülük etmiştir. Dilin bir millet varlığı ile eşdeğerde olduğunun bilincine varmış bir devlet adamı olarak Türk dili üzerine de aynı duyarlıkla eğilmiştir. Bu konulara hayatını vakfederek Tarih ve Dil Kurumlarını kurmuştur. Bu alanda yapılacak derinlemesine araştırmaların ortaya koyacağı verimli sonuçları daha o günden görebildiği için, önce bu iki kurumun ileride birre akademik yapıya kavuşturulmasını tavsiye etmiş (TBMM’nin 1936 yılı açış konuşması); daha sonra da bütün kişisel gelirini bu iki kuruma bağışlamıştır. Dil devrimi ile gelişmeye çok elverişli olan Türk dilinin, zamanla zengin bir kültür dili durumuna getirilmesi idealinin gerçekleşmesi ve halkımıza bu yönde uyandırılacak bilincin canlı tutulması için I. Türk Dili Kurultayı’nın açılış günü olan 26 Eylül’ü her yıl kutlanacak bir bayram hâline getirmiştir. Bu tutum, ondaki yaratıcılığın dilde odaklanmış ve yine millete yönelmiş asil bir görüntüsüdür. Kültürün öteki alanlarında gerçekleştirdiği daha birçok yenilik ve sanatın çeşitli yönlerdeki ilerlemesine sağladığı önlemler hep Atatürk’ün devlet anlayışındaki köklülük ve derinlikle ilgilidir. Millî kültürün bir toplumu şekillendiren değerler bütünü olduğunu derinden kavramış olmasındandır. 1959 Bu bağlamda kadın haklarına verilen değer de büyük bir anlayışın ürünüdür. Atatürk, ülke ve millet hizmetine soyunanların her türlü ilham ve kudret kaynağının milletin kendisi oluğuna inanan Türk kadınının asaletine ve fedakârlığına yakından tanık olan bir önder olarak, kadın haklarına büyük değer vermiştir. Kadın-erkek ayrımını ortadan kaldırarak Türk kadınına eğitimde, hukukta, siyasette ve sosyal alanda eşitlik tanımıştır. Böylece, bütün dünyaya ancak peçe altından bakabilen Türk kadını, eğer bugün dünya çapında ve çok yönlü başarılar elde edebiliyorsa, bunu elbette Atasındaki köklü devlet adamlığı anlayışına borçludur. Atatürk, eğitimin bir toplumun kalkınmasındaki şaşmaz etkinliğini bütün yönleri ve incelikleri ile derinden kavramış olduğu içindir ki, icraatında çok yönlü ve birleştirici bir eğitim reformuna yer vermiştir. Atatürk’ün devlet adamlığındaki derinlik, dış politika ve siyaset bilimi açısından da ilgi çekicidir. O, dış siyasetin çok ilgili bulunduğu ve dayandığı temelin iç teşkilat olduğu noktasından hareket ederek bu konuda izlenmesi gereken ilkenin “milli siyaset” olduğu görüşündedir (Nutuk, s. 297, 298). Onun dış politikasının temel niteliği amaç ve hedef tespitindeki ustalığıdır. Bu ustalık; taktikte ustalık, diyaloğa açık olmak; dünü, bugünü ve yarını başarılı olarak kavrayabilmek, güvenirlik, önce kendi gücüne dayanma, aktif fakat serüvencilikten uzak durma gibi birtakım temel özellikleri içine almaktadır.6 13. Atatürk’ün üzerine parmak basılacak çok önemli bir özelliği de yapılacak işlerde daima gerçekçiliğe dayanan akıl, mantık ve bilim yolunu benimsemiş olmasıdır. Dünyanın birçok liderinde görüldüğü gibi, kendini asla belirli ideolojilerin esiri yapmış bir önder olmamıştır. Hep gerçeklere dayanmış; hayatta en iyi, en gerçek yol göstericinin akıl ve bilim yolu olduğuna inanmıştır.7 Nitekim zaman zaman tarih ve dil konularında birtakım sorunlarla karşılaşıldığında, o sorunların çözümü için mutlaka üstün değerde bilim adamları yetiştirme gereğine inandığı içindir ki çok yönlü ve çok özel nitelikli bir bilim yuvası olan Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesini kurmuş (1935), bu fakülteyi batıdan getirdiği dünya çağındaki bilim adamları ile güçlendirmiştir. Atatürk’ün bu özelliğini onun hemen her icraatında görmek mümkündür. 14. Atatürk’ün düşünce yapısında yer alan bir başka temel özellik de Türk gençliğine karşı duyduğu sonsuz güvendir Onun daha 1918 yılı Mayısında bir fotoğraf üzerine el yazısı ile yazdığı şu satırlar çok ilgi çekicidir: “Her şeye rağmen muhakkak bir nura doğru yürümekteyiz. Bende bu insanı yaşatan kuvvet, yalnız aziz memleket ve milletim hakkındaki sonsuz muhabbetim değil; bu günün Bu konuda ayrıntılı bilgi için Atatürkçü Düşünce El Kitabı I, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 2004, s. 145-160’a Bkz.: 7 Onun bu inancı “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.” özdeyişinde yer almıştır. 6 1960 karanlıkları, ahlaksızlıkları, şarlatanlıkları içinde sırf vatan ve hakikat aşkıyla ışık serpmeye ve aramaya çalışan bir gençlik gördüğümdendir.”8 Atatürk’e göre genç olmanın ölçüsü yalnızca yaş değildir. Yaşın yanında, belirlenen ilkelere, başarılan devrimlere inanç ve bağlılıktır. Atatürk gençlik anlayışını şöyle tanımlamaktadır: “Benim anladığım gençlik, Türk inkılabının fikirlerini ve ideolojisini benimseyip gelecek nesillere aktarabilecek kimselerdir. Benim nazarımda 20 yaşındaki bir yobaz ihtiyardır, yetmiş yaşındaki bir idealist de ter-ü taze bir gençtir. İşte benim anladığım Türk genci.”9 İşte bu güven dolayısıyladır ki Nutuk’un son bölümünde (Türk gençliğine bıraktığım emanet), o gün elde edilen kazançların “asırlardan beri çekilen millî felaketlerin yarattığı uyanıklığın eseri ve bu aziz vatanın her köşesini sulayan kanların bedeli” olduğunu dile getiren özdeyiş niteliğindeki çok derin anlamlı bir söyleyişle, Cumhuriyet’in sonsuza kadar korunmasını Türk gençliğine emanet etmekten çekinmemiş; bundan büyük bir gurur duymuştur. 15. Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan ve dehasını berkiştiren en belirgin özelliklerden biri de insan sevgisine ve insana değer verme anlayışına dayanan “barışçılık” ilkesidir. Yaşamının önemli bir bölümünü ve gençlik yıllarını, ileri gelen dünya devletlerinin bencilliklerinin doğurduğu korkunç mücadeleler içinde geçirmiş olan Atatürk, gerek her milletin kendi ülkesinde gerek milletlerarası ilişkilerde taşıdığı derin anlam dolayısıyla, düşünce sisteminde “Yurtta sulh dünyada sulh” ilkesine de büyük bir değer vermiştir. O, iç barışın, bütün insanların mutluluğu açısından dış barışla tamamlanması gereğine inanmıştır. Ancak, içte ve dışta barışın temel dayanağının da bu barışı koruyacak güçte olmaya bağlı bulunduğu gerçeğini vurgulamayı da ihmal etmemiştir. Atatürk’ün kişilik yapısını oluşturan ve dehasındaki çok yönlülüğü ortaya koyan daha başka örnekler de sıralanabilir. Ancak, zaman sınırını göz önünde tutarak konuyu bağlamak istiyoruz. Sonuç olarak yukarıda verdiğimiz örneklerde açıklamaya çalıştığımız üzere, M. Kemal Atatürk, düşünce sistemini besleyen çok yönlü deha özellikleri ile kendi varlığını, ülkesine, çok sevdiği milletine ve yüksek düzeydeki barış anlayışı ile insanlık dünyasına vakfetmiş bir ulusal önder bir dünya değeridir. Sözlerime son verirken onun aziz hatırası önünde; sevgi, saygı ve şükran duyguları ile eğiliyorum. İlker Alp, “Atatürk ve Türk Gençliği”, Atatürkçü Düşünce El Kitabı, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., 2004, s. 244 ve Not 3’te gösterilen kaynaklar. 9 İlker Alp, age, s. 247 ve Not 14’te gösterilen kaynaklar. 8 KHALDŪN (1332-1406) AS A METHODOLOGICAL BASIS FOR 1961 THE MATHEMATICAL MODELIING OF POLITICAL-DEMOGRAPHIC DYNAMICS OF MEDIEVAL EGYPT* SOCIOLOGICAL THEORY OF ‘ABD AL-RAHMĀN IBN KOROTAYEV, KHALDŪN (1332-1406) AS A METHODOLOGICAL BASIS FORAndrey THE MATHEMATICAL MODELIING OF POLITICAL-DEMOGRAPHIC RUSYA/RUSSIA/РОССИЯ DYNAMICS OF MEDIEVAL EGYPT* Our previous research (Korotayev and Khaltourina, 2006: 37-44) has allowed us KOROTAYEV, Andrey RUSYA/RUSSIA/РОССИЯ to suggest the following tentative overall reconstruction of the long-term Egyptian Our previous research (Korotayev and 2): Khaltourina, 2006: 37-44) has allowed population dynamics (see Diagrams 1 and us to suggest the following tentative overall reconstruction of the long-term Egyptian population dynamics (see Diagrams 1 and 2): Diagram 1: Estimated Population Dynamics of Egypt, in thousands (10000 Diagram 1: Estimated Population Dynamics BcE-2005 cE) of Egypt, in thousands (10000 BCE-2005 CE) 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 -10000 -8000 -6000 -4000 -2000 0 2000 I would like to express my deepest gratitude to Prof. Elizabeth Sartain, Prof. Eleonora Fernandez and Prof. Nelly Hanna of the Arabic Studies Department, American University in Cairo, for their invaluable help and advice. This research has been supported by the Russian Foundation for Basic Research (Project # 06-06-80459а), the Russian Science Support Foundation, and INTAS (Project # 05-10000008-7922). * 1978 1962 Diagram 2: Estimated Population Dynamics of Egypt, in thousands (300 BCE-1900 CE) 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 -300 -100 100 300 500 700 900 1100 1300 1500 1700 1900 This research has shown that the overall population trend in the 1st-18th This research has shown that the overall population trend in the 1 -18 centuries cE in Egypt was upward, rather than downward. On the other hand, the centuries CE in Egypt was upward, rather than downward. On the other hand, the carrying capacity of land appears totohave considerably carrying capacity of land appears havegrown grownininMedieval Medieval Egypt Egypt considerably higher population, whereas populationgrowth growthwas was significantly significantly slower higher thanthan population, whereas thethepopulation slower than throughout the Old World System (outside the Middle East) (Korotayev and than throughout the Old World System (outside the Middle East) (Korotayev and Khaltourina, 2006: 37-56). Khaltourina, 2006: 37-56). st th We believe this phenomenon could be at least partly accounted for by the mechanisms of political-demographic for Egypt (and apparently We believe this phenomenon could cycles be at typical least partly accounted for by for the the other countries of the Islamic Middle East), on the one hand, and the other major mechanisms of political-demographic cycles typical for Egypt (and apparently for regions of Eurasia on the other. Medieval Egyptian political-demographic cycles the had othera rather countries theorder Islamic East), During on the relatively one hand,short and Medieval the other shortof(an of 90Middle years) length. Egyptian cyclesMedieval the population simply had not enough time major regionspolitical-demographic of Eurasia on the other. Egyptian political-demographic to reach the carrying capacity of land ceiling. Political-demographic collapses took cycles had a rather short (an order of 90 years) length. During relatively short place well before the population reached the carrying capacity ceiling. Medieval Medieval political-demographic cyclesthantheoverpopulation, population simply had not Egypt Egyptian suffered from underpopulation rather the Medieval Egyptian well below the carrying-capacity-of-land level enough time topopulation reach thefluctuated carrying capacity of land ceiling. Political-demographic collapses took place well before the population reached the carrying capacity ceiling. Medieval Egypt suffered from underpopulation rather than overpopulation, 1963 (Korotayev and Khaltourina, 2006: 45-56). Thus the political-demographic cycle models that connect demographic collapses with the ecological niche saturation and that describe rather well political-demographic dynamics of pre-Modern China (see: e.g., Nefedov, 2004) do not appear appropriate for Medieval Egypt. This might not be a coincidence that the mathematical model that appears to describe the medieval Egyptian political-demographic better than the rest of the models, is the one (Turchin, 2003: 131-137) that was developed in an attempt to formulate in a mathematical form some part of the theory of political-demographic dynamics proposed by a person, who spent a substantial part of his life just in Medieval Egypt, ‘Abd al-Rahmān Ibn Khaldūn (1332-1406). We believe it makes sense to start this part of the article with a summary of those points of Ibn Khaldun’s sociopolitical theory, on which Turchin’s (2003) model is based (and on which, to a considerable extent, our own versions of this model will also be based). 0. A central notion of Ibn Khaldun’s theory is ‛asabiyyah ( ), which will be interpreted below after Turchin (2003: 38-39) as “collective solidarity”. 1. New dynasties can be established only by groups with a very high ‛asabiyyah (Ibn Khaldun, 1958, 1: 284-285, 313; 2: 119; 2004: 183-184, 201, 360). 2. After a new dynasty is established the ruling elite’s ‛asabiyyah tends to progressively decrease (Ibn Khaldun, 1958, 1: 339-346; 2: 119-120; 2004: 217122, 360-361). 3. This process is accounted for up to a considerable extent by the growing prestige consumption (taraf/ , “luxury”) of the ruling elite (Ibn Khaldun, 1958, 1: 338-341, 343-347, 35-–355; 2: 90, 123, 125-126; 2004: 216-223, 226-228, 343, 360-363). 4. Within four generations the ruling elite’s ‛asabiyyah decreases to such a critical level that it leads to the dynasty (and, hence, political system) breakdown and the establishment of a new dynasty by a new high-‛asabiyyah group (Ibn Khaldun, 1958, 1: 278-282, 343-346; 2004: 180-181, 220-222). Note that this suggests that a typical length of a political-demographic cycle should be between 80 and 100 years1, which is indeed extremely close to what we could see above with respect to medieval Egyptian political-demographic cycles. Ibn Khaldun also makes a number of other relevant observations and generalizations: If we estimate a generation length as 20-25 years. Note that Ibn Khaldun himself estimated it as 40 years (1959, 1: 344, 346; 2004: 220-222). 1 1964 5. Growing prestige consumption of ruling elite leads to increasing burden of taxation on the commoners (Ibn Khaldun, 1958, 2: 90-91, 103-104, 109-111, 136137; 2004: 343-344, 351-352, 354-355, 370). 6. However, over-taxation undermines the economy; as a result, the elites turn out to be unable to increase their revenues to a degree that would satisfy their growing demands (Ibn Khaldun, 1958, 1: 340-341; 2: 90-91, 103-104, 109111, 136-137; 2004: 218-219, 343-344, 351-352, 354-355, 370). Ibn Khaldun connects this process directly to the dynastic decline, explaining that when the elite consumption grows faster than the state revenues, this would undermine its military force (Ibn Khaldun, 1958, 1: 340-341; 2004: 218-219). Turchin describes another way in which this process would contribute to the dynastic decline: it would lead to increased competition within the ruling elite, thus destroying the elite’s collective solidarity (‛asabiyyah) (Turchin, 2003: 132-136). 7. During early phases of political cycles a very high rate of elite reproduction is observed: “…A tribe that obtained royal authority and luxury is prolific and produces many children, and the (elite) community grows” (Ibn Khaldun, 1958, 1: 351; 2004: 225). Ibn Khaldun did not study a link between this phenomenon and the process of dynastic decline; however, Turchin argues in a very convincing way that it should have been a very important factor, as a very high rate of elite reproduction would lead to a further increase of amount of resources needed to satisfy the growing prestige consumption demands of the elite, thus increasing both the competition within the ruling elite and the over-taxation. These points describe what could be called a theory of political cycles, but it could hardly be denoted as a theory of political-demographic cycles. However, Ibn Khaldun suggests a number of other observations and generalizations, which in conjunction with points 1-7 produce a veritable theory of political-demographic cycles: 8. Low taxation and political order observed at the early phases of dynastic cycles result in overall economic and demographic growth leading to a significant increase in numbers of not only elite members, but commoners as well (Ibn Khaldun, 1958, 2: 135; 2004: 369). 9. Over-taxation and rebellions observed during the late phases of dynastic cycles lead to the destruction of economy, famines and epidemics (directly connected with famine, state breakdown, as well as relative overpopulation) and, thus, to the demographic collapse affecting not only elites, but commoners as well (Ibn Khaldun, 1958, 2: 103-104, 109-111, 136-137; 2004: 351-352, 354-355, 370). Turchin (2003) developed two models that he denoted by himself as “Ibn Khaldun models”, within which political-demographic collapses are produced not 1965 by actual overpopulation, but rather by elite overpopulation, elite overproduction that can well take place in a generally underpopulated country (or at least in a country whose population is still significantly below the saturation level), and thus suggests direction within which the political-demographic dynamics of medieval Egypt could be adequately described. However, in a few points these models fail to describe adequately the politicaldemographic dynamics of medieval Egypt (see Korotayev and Khaltourina, 2006 for detail). Although Turchin’s models were inspired by Ibn Khaldun’s treatise, in the process of the model development Turchin moved rather far from the original theory of Ibn Khaldun and less of it survived in the final versions of his models. We believe that in order to produce a mathematical model describing medieval political-demographic dynamics more accurately we should try to follow Ibn Khaldun’s theory more closely. Note in particular that Turchin abstained from modeling the part of this theory described above under number 9. We think it makes sense to reproduce at this point a full quotation of that part of al-Muqqadimah where the mechanisms of the political-demographic collapses are described by Ibn Khaldun in a most clear and succinct way: “In the later (years) of dynasties, famines and pestilences become numerous. As far as famines are concerned, the reason is that most people at that time refrain from cultivating the soil. For, in the later (years) of dynasties, there occur attacks on property and tax revenue and, through customs duties, on trading. Or, trouble occurs as the result of the unrest of the subjects and the great number of rebels (who are provoked) by the senility of the dynasty to rebel. Therefore, as a rule, little grain is stored. The grain and harvest situation is not always good and stable from year to year. The amount of rainfall in the world differs by nature. The rainfall may be strong or weak, little or much. Grain, fruits, and (the amount of) milk given by animals varies correspondingly. Still, for their food requirements, people put their trust in what it is possible to store. If nothing is stored, people must expect famines. The price of grain rises. Indigent people are unable to buy any and perish. If for some years nothing is stored, hunger will be general. The large number of pestilences has its reason in the large number of famines just mentioned. Or, it has its reason in the many disturbances that result from the disintegration of the dynasty. There is much unrest and bloodshed, and plagues occur” (Ibn Khaldun, 1958, 2: 136; 2004: 370). This text gives us very clear and convincing advice on how the model under consideration should be amended so that it could describe medieval Egyptian political-demographic dynamics more accurately. In fact Ibn Khaldun suggests that we should take into account the effect of climatic fluctuations. Needless to 1966 say, this factor is especially relevant for the “pre-Aswan Dam” Egypt, where agricultural yields depended largely on the levels of the Nile inundations which are totally unpredictable, and vary with an extremely significant magnitude (see, e.g., Park, 1992). Fundamentally, this means that people have no way to predict the forthcoming year’s yield, but they know that sooner or later the Nile will not rise to the necessary level, resulting in a catastrophic crop failure. Within such a context, the storage of sufficient amounts of food turns out to be essential to prevent demographic collapse, and indeed the shrinking of food reserves under the influence of over-taxation (caused in its turn by elite over-population and overconsumption) could be an extremely important cause of such collapses. In fact, the influence of this factor on the demographic cycle dynamics has already been modeled by Nefedov (2004). However, his model does not describe the actual political-demographic dynamics of medieval Egypt, as Nefedov does not take into consideration the effects of elite overpopulation that were modeled so convincingly by Turchin. Thus, in order to produce a “more Khaldunian” model of the medieval Egyptian political-demographic dynamics it appears necessary to combine respective elements of Turchin’s and Nefedov’s models into one model. In our model the annual production (Y) is measured in minimum annual rations (MARs). Thus, Yi, the production in year i, can be also regarded as Ki, the carrying capacity of land for this year, the maximum number of people that this annual product can support. In our first model we assume that technological base (the technologically determined production per unit of cultivated land) and cultivated area remain constant, thus, Yi, the production in year i, is determined entirely by climatic conditions in this year. In this model the annual production in most years fluctuates in the range that can potentially support 6.0-8.0 million people. However, once in every 10 years catastrophic crop failures are randomly observed, when the annual product turns out to be sufficient to support (even at the bare survival level) only 2.5-3.0 million people. In this model the problem of population survival in the “lean” years is solved in the following way. In a “good” year i the state collects as taxes (Ti) half of “surplus”, Yi – Pсi-1, that is, the yield produced over the annual amount that is absolutely necessary for bare survival of commoner population found at the beginning of year i (Pсi-1) at zero reproduction level (in the “lean” years the commoners are assumed not to pay taxes). At the beginning of a cycle a quarter of the remaining surplus is stored by the population in order to procure its survival through forthcoming “lean” years. However, this is not the only purpose for which the reserve resources are used in the lean years, as a part of elite’s demands could be also covered from this 1967 source. In good years of the first phase of a cycle the collected taxed are divided into two parts. One part (Сei) is spent to cover the elite consumption demands, whereas the other part (dSi) is accumulated in the state treasury (S). With Turchin we assume that the elite population grows with a faster speed due to general polygyny practiced by the elites. At the first phase of a cycle the elite consumption is provided with resources collected as taxes. If in the given year the amount of resources needed to cover the constantly growing elite demands (Cei) exceeds the tax revenues of this year (Ti), no transfers to the state treasury are made (dSi = 0, that is, all the collected taxes are consumed by the elites), whereas the deficient resources (Сei-Ti) are extracted (in the form of various extortions, requisitions, and “illegitimate taxes”/mukus [ ], as so vividly described by Ibn Khaldun [1958, 2: 103-104, 109-111, 136-137; 2004: 351-352, 354-355, 370]) from the surplus produced by the commoners. During the third phase of a cycle the growth of the prestige consumption of the elites leads to the situation when even in good years all the produced surplus turns out to be insufficient to cover the demands of numerous elites addicted to luxury. Now even in good years the elites extract the entire surplus produced by the commoners, the resources stop being accumulated in the counter-famine reserves; what is more, if the entire surplus extracted by the elites from the commoners turns out to be insufficient to cover the elite demands, the deficient resources are taken from the anti-famine reserves. In the lean years the anti-famine reserves are used both to prevent the decrease of commoner population and to cover the elite demands. These reserves are used more and more to cover elite demands even in good years. As a result, these reserves are depleted rather quickly. After this the elites start robbing the state treasury, and the fourth and final phase of dynastic (= political-demographic) cycle begins. During this phase even in the best years the demands of more and more numerous and luxury-addicted elites are not covered by surplus produced by the commoners. At this phase the counter-famine reserves are totally depleted (and in full accordance with Ibn Khaldun’s theory they are not replenished). The deficient resources are found by the elites in the state treasury that is also depleted in a rather rapid way. As in the “Khaldunian” models of Peter Turchin when the state treasury is entirely depleted, the state breaks down and (in the following year) the country falls under the control of a new relatively small, “high-`asabiyyah”, not corrupted by luxury elite, which is modeled by ascribing to variables Pe (elite population) and B (average per capita elite consumption) their initial values. However, within the model even before the dynastic collapse a demographic collapse takes place. Indeed, during the 4th phase the elites systematically extract the entire surplus produced by the commoners, the counter-famine reserves are absent, and the commoner population turns out to be totally defenseless in the face of any 1968 forthcoming catastrophic crop failure. Thus, if the given annual yield is only sufficient to support, say, 2.5 million commoners, while the actual commoner population is 4 million, the commoner population will decrease precisely to 2.5 million. In general, our basic mathematical model of medieval Egyptian politicaldemographic cycles can be presented in the following form (see: Table 1). ={ ={ Commoner population at the end of year i Actual carrying capacity of land in year i, that is commoner population that this year pure yield (i.e., total yield minus transfers to counter-crisis reserves, as well as legal and illegal taxes and requisitions) could support at zero reproduction level Yi Pсi Kai This Symbol Denotes Yield produced in year i, measured as a number of people that can be potentially supported by it at zero reproduction = level, or minimum annual rations (MARs) Variable Symbol = Yi Yi + (Pсi-1 – Yi) = Pсi-1 Pсi-1 Yi < Pсi-1 and Ri = 0 Yi ≥ Pсi-1 and Cei > Ti and Cei < Yi – Pсi-1 Yi ≥ Pсi-1 and Cei ≥ Yi – Pсi-1 Yi < Pсi-1 and R > Pсi-1 – Yi Yi ≥ Pсi-1 and Cei ≤ Ti Yi – dRi – Ti Yi – dRi – Cei Kai < Pсi-1 Kai (8) (7) (6) (5) (4) (3) (2) Kai ≥ Pсi-1 Pсi-1 + 0.02(1 – Pсi-1/Kai)Pсi-1 Equation # (1) If random number, mostly fluctuating in the range of 6.0–8.0 mln., but once every 10 years randomly taking values between 2.5 and 3 mln. Value in Year i Table 1: Basic Mathematical Model of Medieval Egyptian Political-Demographic Cycles 1969 ={ = ={ = ={ ={ ={ Counter-famine reserves at the end of year i Resources consumed by the elite population in year i Elite population in year i Overall population in year i Average per capita elite consumption in year i ِAmount of legitimate taxes collected in year i Resources accumulated in the state treasury by the end of year i Cei Pei Pi Bi Ti Si This Symbol Denotes Ri Variable Symbol = 0 Cei > Ti and Cei < Ri-1 and Cei ≥ Si-1 Cei > Ri-1 and Cei < Si-1 Pci-1 – Yi > 0 Pci-1 – Yi ≤ 0 Cei ≤ Ti Cei > Ti and Cei ≤ Ri-1 Cei > Ti and 0.5(Yi – Pci-1) 0 Si-1 + Ti – Cei Si-1 Si-1 – (Cei – Ri-1) Si-1 = 0 B0 (24) (23) (19) (20) (21) (22) (18) (17) Si-1 > 0 (16) Bi-1 + dB, dB = const (15) Si-1 = 0 Pe1 Pci + Pei (14) (13) (12) (11) (10) (9) Equation # Si-1 > 0 Yi ≥ Pi-1 and Cei < Ti Yi ≥ Pi-1 and Cei ≥ Ti Yi < Pi-1 and Ri-1 > Pi-1 – Yi + Cei Ri-1 < Pi-1 – Yi + Cei If Pei-1 + 0.04Pei-1 PeiBi 0 Ri-1 – (Pсi-1 – Yi) – Cei Ri-1 + 0.25(Yi – Pсi-1 – Cei) Ri-1 + 0,25(Yi – Pi-1 – Ti) Value in Year i 1970 1 1971 1987 Typical dynamics generated generated byby this model looklook as follows (See: Diagram 3). Typical dynamics this model as follows (See: Diagram 3) Diagram Dynamics Generated by the Model ofDiagram Medieval Diagram 3:3:Typical Typical Dynamics Generated by the Basic Model3).of Medie Typical dynamics generated by this model look as Basic follows (See: Egyptian Political-Demographic Cycles Egyptian Political-Demographic cycles Diagram 3: Typical Dynamics Generated by the Basic Model of Medieval Egyptian Political-Demographic cycles (a) Dynamics of of Overall Population (black curve, curve, thousands) and Counter(a) Dynamics Overall Population (black thousands) and coun (a) Dynamics of Overall Population (black curve, thousands) and counterFamine Reserves(grey (grey curve, curve, tens ofof thousands of MARs) Famine Reserves tens thousands of MARs) Famine Reserves (grey curve, tens of thousands of MARs) (b) Dynamics of of Elite Population (black curve,curve, thousands) and Resources (b) Dynamics Elite Population (black thousands) and Resour (b) Dynamics of Elite Population (black curve, thousands) and Resources Accumulated by the State (grey curve, hundreds of thousands of MAR equivalents) Accumulated by the State (grey curve, hundreds of thousands of MAR equivalen Accumulated by the State (grey curve, hundreds of thousands of MAR equivalents) This model provides a relatively adequate description of the politicalmodel provides a arelatively description of the politicalThisThismodel provides relatively adequate description of the politic demographic dynamics of medieval Egypt adequate in all its basic characteristics (especially dynamicsofofmedieval medieval Egypt inallallitsits basic characteristics up demographic to 1347): political-demographic cycles of in approximately 90-year length, the demographic dynamics Egypt basic characteristics (especi reduction of population during cycles the lastcycles of a cycle, 90-year precipitous (especially up to 1347):growth political-demographic of approximately 90-year length, up to 1347): political-demographic ofphases approximately depopulations in the course of political-demographic collapses, and the absence of length, the reduction of population growth during the last phases of a cycle, precipit reduction of population growth during the last phases of a cycle, pronounced intercycles whereby a rather steady recovery growth starts precipitous depopulations in of thepolitical-demographic course of political-demographic collapses, and absence depopulations in the course collapses, and the immediately (or almost immediately) after the demographic collapse. the absence of pronounced intercycles whereby a rather steady recovery growth pronounced intercycles whereby a rather steady recovery growth st starts immediately almost immediately) after demographic collapse. immediately (or almost immediately) the demographic collapse. Special attention is(or deserved by the factafter that, asthe in Turchin’s extended model, in our basic model the increase of the natural elite growth rate leads to the decline of Special attention is deserved by the fact that, as in Turchin’s extended model our basic model the increase of the natural elite growth rate leads to the decline 19881972 Special attention is deserved by the fact that, as in Turchin’s extended model, in our basic model the increase the natural elite growth leads toresults the decline the political-demographic cycleof length, whereas its rate decrease in the of the political-demographic cycle length, whereas its decrease results in the lengthening of those cycles. lengthening of those cycles. Thus, it turns out out to beto possible to produce the model version describing rather Thus, it turns be possible to produce the model version describing adequately the basic features of ofmedieval Europeanpolitical-demographic political-demographic rather adequately the basic features medieval European dynamics through thethedecrease of the the“Egyptian” “Egyptian”natural naturalelite elite growth dynamics through decreaseby by44 times times of growth coefficient (whichwould wouldcorrespond correspond to the reproduction raterate coefficient (which thestrictly strictlymonogamous monogamous reproduction context typical themedieval medieval European European Christians, elites, see:see: context typical forforallallthe christians,including includingthethe elites, Diagram 4). Diagram 4). Diagram 4: Typical Dynamics Generated by the Basic Model of Medieval Diagram 4: Typical Dynamics Generated by the Basic Model of Medieval European Political-Demographic Cycles European Political-Demographic cycles As we see, this version of the model describes adequately the medieval As we see, this version of the model describes adequately the medieval European European political-demographic macrodynamics in its basic characteristics: c.200political-demographic macrodynamics in its basic characteristics: c.200-year-long year-long political-demographic cycles and pronounced intercycles (see, e.g., political-demographic cycles and pronounced intercycles (see, e.g., McEvedy McEvedy and Jones, 1978; Turchin, 2005). Special attention should be paid to the and Jones, 1978; Turchin, 2005). Special attention should be paid to the fact that factwithin that within the “European” of population the modelsystematically population systematically the “European” version ofversion the model approaches approaches the carrying capacity of the land much closer than in the “Egyptian” the carrying capacity of the land much closer than in the “Egyptian” version. version. One of the main simplifying assumptions of our basic model is that the technologically determined carrying capacity isofconsidered be constant. One of the main simplifying assumptions our basictomodel is thatInthe reality, of course, it was not carrying a constant,capacity but a variable with a pronounced technologically determined is considered to be long-term constant. In upward trend dynamics. This trend is conditioned by technological innovations reality, of course, it was not a constant, but a variable with a pronounced long-term whosetrend intensity also tends to grow e.g., Korotayev, and Khaltourina, upward dynamics. This trend(see, is conditioned by Malkov, technological innovations 2006). This way we treat this variable in our extended model, and it allows us whose intensity also tends to grow (see, e.g., Korotayev, Malkov, and Khaltourina, to investigate numerically the influence of the “secular cycle” structure on the 2006). This way we treat this variable in our extended model, and it allows us to “millennial” economic and demographic trends. investigate numerically the influence of the “secular cycle” structure on the “millennial” economic and demographic trends. Our extended model of medieval political-demographic and economic- 1973 Our extended model of medieval political-demographic and economictechnological dynamics differs from the basic model with the two following 1989 points: 1. Instead of the climatically determined annual yield (Yi) in the extended ), determined not only by the level model we take intoofaccount the annual production i climatic conditions the given year, but also by(Atechnological development climatic conditions of the given year, but also by technological development level (index) achieved by the beginning of the given year (Ii-1). (index) achieved by the beginning of the given year (Ii-1). 2. With Kremer (1993), cohen (1995), Podlazov (2004), and Tsirel (2004) we 2. With Kremer (1993), Cohen (1995), Podlazov (2004), and Tsirel (2004) we use the following technological growth equation: use the following technological growth equation: dI/dtdI/dt = aPI, = aPI, where I denotes technological index,and andPPisispopulation. population. where I denotes technologicaldevelopment development index, OurOur extended intoaccount accountthethe “Boserupian” effect. extendedmodel modelalso also takes takes into “Boserupian” effect. Ester Ester Boserup (1965) hashas shown thatthat the the relative overpopulation creates powerful stimuli Boserup (1965) shown relative overpopulation creates powerful to generate and introduce innovations that raise the carrying capacity. Indeed, if stimuli to generate and introduce innovations that raise the carrying capacity. there is no land shortage, the shortage, population no strong generatetoand/or Indeed, if there is no land thehas population hasincentives no strong to incentives apply such innovations, under conditions of relative overpopulation generate and/or apply whereas such innovations, whereas under conditions of relative such incentives become really strong, as the introduction of such innovations becomes overpopulation such incentives become really strong, as the introduction of such literally a question of “life or death” forofa “life substantial the population, and the innovations becomes literally a question or death”part for aofsubstantial part of the intensity of generation and introduction of the carrying capacity increasing population, and the intensity of generation and introduction of the carrying capacity innovations grows. In ourInmodel thetheBoserupian assumption is increasing significantly innovations significantly grows. our model Boserupian assumption modeled by a two-fold increase of the coefficient value in the technological growth is modeled by a two-fold increase of the coefficient value in the technological growth equation when thetheecological nichegets getsfilled filled more 50 %. equation when ecological niche more thanthan 50 %. Typical dynamics generated modelare arerepresented represented below Typical dynamics generatedby bythe the extended extended model below (Diagram 5). (See.: Diagram 5). 5: Typical Dynamics Generated the Extended DiagramDiagram 5: Typical Dynamics Generated by thebyExtended Mathematical Mathematical Model of Medieval Political-Demographic Cycles Model of Medieval Political-Demographic cycles (a 700-year 700-year computer (a computersimulation) simulation) 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 0 100 200 300 400 500 600 700 NOTE to Diagram 5: thick grey line – overall population dynamics within the “Egyptian” (polygynous) version of the model (in thousands); thin grey line – average carrying capacity dynamics within the “Egyptian” (polygynous) version of 1974 NOTE to Diagram 5: thick grey line – overall population dynamics within the “Egyptian” (polygynous) version of the model (in thousands); thin grey line – average carrying capacity dynamics within the “Egyptian” (polygynous) version of the model (in thousands of people); thick black line – overall population dynamics within the “European” (monogamous) version of the model (in thousands); thin black line – average carrying capacity dynamics within the “European” 1990(monogamous) version of the model (in thousands of people). Hence, our numerical investigation of this model suggests that within the “European” (“monogamous”) version of the model subsistence technologies do Hence, our numerical investigation model (“polygynous”) suggests that within tend to develop faster than those withinof thethis “Egyptian” version.the “European” (“monogamous”) version of the model subsistence technologies Thus, in a 700-year simulation the technological development index grew by more do tendthan to develop faster thanversion those within the “Egyptian” version. 63% within the first and constituted less than (“polygynous”) 47 % in the second. At Thus, in a 700-year simulation the technological development index grew by more the meantime a comparison of population at cycle peaks indicates that within than 63% within the first version and constituted less than 47 % in the second. At the “Egyptian” model population tends toat approach the ceiling of that the carrying the meantime a comparison of population cycle peaks indicates within the capacitymodel of landpopulation to a much smaller degree than is observed “European” “Egyptian” tends to approach the ceiling within of the the carrying capacity version the smaller model. Itdegree is highly that within “Egyptian”version model of of land to a of much thanremarkable is observed within thethe “European” a significant growthremarkable of the carrying capacity exist without parallel the model. It is highly that within thecould “Egyptian” model a significant demographic growth. Moreover, considerable periods demographic of time it can be growth of the carrying capacity couldfor exist without a parallel growth. Moreover, for considerable periods ofdecline, time itwhich can appears be accompanied byactually a certain accompanied by a certain population to have been population which to have been actually observed for certain parts observeddecline, for certain partsappears of the medieval Egyptian history. The contrast between of the medieval Egyptian history. The contrast between trajectories of the countries trajectories of the countries developing according to these two models will look developing to continue these two look especially salientupiftowe especiallyaccording salient if we the models period ofwill computer simulation twice, continue the period of computer simulation twice, up to 1400 years (See: Diagram 1400 years (See: Diagram 6). 6). Diagram TypicalDynamics DynamicsGenerated Generated by Diagram 6:6: Typical by the the Extended ExtendedMathematical Mathematical Model of Medieval Political-Demographic Cycles (a Model of Medieval Political-Demographic cycles (a 1400-year 1400-yearcomputer computer simulation) simulation) 100000 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 NOTE to Diagram 6: thick grey line – overall population dynamics within the “Egyptian” (polygynous) version of the model (in thousands); thin grey line – average carrying capacity dynamics within the “Egyptian” (polygynous) version of the model (in thousands of people); thick black line – overall population dynamics 1975 NOTE to Diagram 6: thick grey line – overall population dynamics within the “Egyptian” (polygynous) version of the model (in thousands); thin grey line – average carrying capacity dynamics within the “Egyptian” (polygynous) version of 1991 the model (in thousands of people); thick black line – overall population dynamics within the “European” (monogamous) version of the model (in thousands); thinthe black – average capacity dynamics withinin the “European” By endline of this period carrying the technological development a country evolving (monogamous) version of themodel model exceeds (in thousands of people). according to the “European” by almost 5 times the technological level of country to the “Egyptian” is more, Bya the end ofthat this develops period theaccording technological development in amodel. countryWhat evolving within the first model by the end of period in question demographic collapses according to the “European” model exceeds by almost 5 times the technological disappear, the rate of economic growth starts to systematically outstrip the level of agrowth countryrate. that Thus, develops to the “Egyptian” model.toWhat population theaccording per capita production begins growis with more, within the first model by the end of period in question demographic accelerating speed and the system begins in a rather confident way its escape from disappear, the within rate of economic growth starts to systematically outstrip the collapses “Malthusian trap“, which the population of the country evolving the population growth rate. Thus, the per capita production begins to grow with according to the “polygynous” model continues to remain (See: Diagram 7) accelerating and Dynamics the system of begins in a rather confident way Generated its escape by Diagram 7:speed Typical Per capita Output (in MARs) from the “Malthusian trap“, withinthe which the population of the country evolving Extended according to the “polygynous” model continues to remain (See: Diagram 7) Mathematical Model of Medieval Political-Demographic cycles (years 1350Diagram 7: Typical Dynamics of Per Capita Output (intoMARs) by 1650 of the computer simulation, roughly corresponding the 16thGenerated -18th centuries in real time) the Extended The closest fit with the actually observed long-term political-demographic Mathematical Political-Demographic Cycles (years st dynamics of EgyptModel in theof1Medieval -18th centuries cE is observed when we 1350bring our th th 1650closer of the to computer simulation, roughly corresponding the consideration 16 -18 centuries model the Egyptian history realities and take tointo the fact real time) thatinduring the period covered by the present study we observe the transition from strictly monogamous elites to those practicing polygyny in a rather extensive way. In the last version of our extended model (the “monogamous-polygynous” one) this is modeled in the following way: the initial value of the elite natural growth 1976 The closest fit with the actually observed long-term political-demographic dynamics of Egypt in the 1st-18th centuries CE is observed when we bring our model closer to the Egyptian history realities and take into consideration the fact that during the period covered by the present study we observe the transition from strictly monogamous elites to those practicing polygyny in a rather extensive way. 1992 In the last version of our extended model (the “monogamous-polygynous” one) this is modeled in the following way: the initial value of the elite natural growth coefficient in equation (14) is taken to be equal to 0.01, and after one of the cycles, at the moment corresponding to to thebepower country being seized bycycles, a new, coefficient in equation (14) is taken equalintothe 0.01, and after one of the polygynous, elite its value toincrease 4-fold 0.04, which the at the moment corresponding the power in up thetocountry being corresponds seized by a to new, transfer ofelite power elites ones. Typical dynamics polygynous, its from valuemonogamous increase 4-fold uptotopolygynous 0.04, which corresponds to the transfer of power from monogamous elites to polygynous Typical dynamics generated by the “monogamous-polygynous” version ofones. the extended model of generated by political-demographic the “monogamous-polygynous” version of the (See: extended model8)of medieval cycles is represented below Diagram medieval political-demographic cycles is represented below (See: Diagram 8) Diagram 8: Typical Dynamics Generated by the “Monogamous-Polygynous” Diagram 8:Extended Typical Dynamics Generated “Monogamous-Polygynous” Version of Mathematical Modelby of the Medieval Political-Demographic Version of Extended Mathematical Model of Medieval Political-Demographic Cycles. cycles. 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 0 100 200 300 400 500 600 700 800 NOTE to Diagram 8: thick black line – overall population dynamics (in thousands); thintoblack line –8:average carrying dynamics (in thousands NOTE Diagram thick black linecapacity – overall population dynamics of (in people). thousands); thin black line – average carrying capacity dynamics (in thousands of we people). As see, the model provides a rather adequate mathematical description of the phenomenon that was detected earlier (Korotayev and Khaltourina 2006) through As we see, the model provides a rather adequate mathematical description the analysis of the economic-demographic dynamics of Egypt in the 1st-18th of the phenomenon that was detected earlier (Korotayev and Khaltourina 2006) centuries, when a rather significant increase in the carrying capacity of land wasst through thebyanalysis of the economic-demographic dynamicsgrowth. of Egypt in theour 1accompanied a comparatively insignificant population Thus, models suggests possible ways to account for this phenomenon. We can also see that millennial trend dynamics are very closely connected with the structure of secular cycles, whereas the structure of millennial trends cannot be 1977 18th centuries, when a rather significant increase in the carrying capacity of land was accompanied by a comparatively insignificant population growth. Thus, our models suggests possible ways to account for this phenomenon. We can also see that millennial trend dynamics are very closely connected with the structure of secular cycles, whereas the structure of millennial trends cannot be adequately understood without secular cycles being taken into account. Note also that our analysis suggests that pre-industrial Christian Europe was characterized by rates of demographic and technological growth that were significantly higher than in the Islamic Middle East to some extent because of the strict monogamy imposed and maintained by the Christian Church in an effective manner throughout the whole population, including the elites, as well as some other norms and practices imposed by the Church, whose application led to a significant decrease of the natural elite population growth. In addition to the strictest possible prohibition of polygyny, already in the 4th century the Christian Church imposed the regulations which prohibited close marriages, discouraged adoption, condemned concubinage, divorce and remarriage. As has been suggested by Goody (1983: 44-46), in this way the Church appears to have striven towards obtaining the property left by couples lacking legitimate male heirs. Note, however, that among other things those norms contributed in a rather significant way to the bringing down of the natural elite population growth rates in the Christian world, and, thus affected secular cycle structure in a very serious way. Last but not least, we wish to refer to an important medieval Christian institution of clergy celibacy. This institution contributed to the blocking of the elite overproduction in two important ways. On the one hand, the absence of legitimate natural heirs of the members of the Church elite meant that for every generation a very large number of elite positions became open within the Church system, which alleviated significantly the problem of the elite overproduction, as very large numbers of excessive elites members could be canalized to the Church system, as they had an opportunity to make a socially approved and acceptable carrier within the Church hierarchy. On the other hand, these excessive elite members having found themselves within the Church hierarchy were effectively taken out of the process of the natural reproduction of the elite that contributed in a rather significant way to the decrease of the rate of the natural elite population growth. Hence, norms and practices imposed by the Church led to a significant decrease of the natural elite population growth and affected the secular cycle structure in a way that contributed to the situation when Europe was characterized by rates of 1978 demographic and technological growth that were significantly higher than in the Islamic Middle East. REFERENCES Boserup, E., (1965), The Conditions of Agricultural Growth: The Economics of Agrarian Change under Population Pressure. Chicago, IL: Aldine. Cohen, J. E., (1995), “Population Growth and Earth’s Carrying Capacity”, Science, 269(5222), 341-346. Goody, J., (1983), The Development of the Family and Marriage in Europe. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Ibn Khaldun, ‘Abd al-Rahman, (1958), The Muqaddimah: an Introduction to History, Translated from the Arabic by Franz Rosenthal. New York, NY: Pantheon Books (Bollingen Series, 43). -----, ‘Abd al-Rahman, (2004), Muqaddimat ibn Khaldun. al-Qāhirah: Dār al-Fajr li-l-Turāth. Korotayev, A. and D. Khaltourina, (2006), Introduction to Social Macrodynamics: Secular Cycles and Millennial Trends in Africa. Moscow: KomKniga/URSS. Korotayev, A.-A. Malkov and D. Khaltourina, (2006), Introduction to Social Macrodynamics: Compact Macromodels of the World System Growth. Moscow: KomKniga/URSS. Kremer, M., (1993), “Population Growth and Technological Change: One Million B.C. to 1990”, The Quarterly Journal of Economics, 108, 681-716. McEvedy, C. and R. Jones, (1978), Atlas of World Population History. New York: Facts on File. Nefedov, S. A., (2004), “A Model of Demographic Cycles in Traditional Societies: The Case of Ancient China”, Social Evolution & History, 3(1), 69-80. Park, T. K., (1992), “Early Trends toward Class Stratifications: Chaos, Common Property and Flood Recession Agriculture”, American Anthropologist, 94, 90-117. Podlazov, A. V., (2004), “Theory of the Global Demographic Process”. M. G. Dmitriev and A. P. Petrov (eds.) Mathematical Modeling of Social and Economic Dynamics. Moscow: Russian State Social University. 269–272. Tsirel, S. V., (2004), “On the Possible Reasons for the Hyperexponential Growth of the Earth Population”. M. G. Dmitriev and A. P. Petrov (eds.) Mathematical Modeling of Social and Economic Dynamics. Moscow: Russian State Social University. 367-369. Moscow: Russian State Social University. 1979 Turchin, P., (2003), Historical Dynamics: Why States Rise and Fall. Princeton, NJ: Princeton University Press. -----, (2005), War and Peace and War: Life Cycles of Imperial Nations. New York, NY: Pi Press. 1980 1981 AFGANİSTAN’IN YENİLEŞME ÇABASINDA ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCELERİNİN ROLÜ KÖÇER, Mehmet* TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Türk ve Afgan milletleri, bağımsızlık mücadelesi açısından aynı kaderi paylaşan ve bu nedenle de birbirine yakınlaşan iki millettir. Afgan tarihinde olduğu gibi, Türk tarihinde de özellikle Mondros Mütarekesi sonrasında gelişen olaylar ile emperyalist ülkelere karşı başlatılan Türk İstiklal Mücadelesiyle, millî bir devlet kurulması hedefleniyordu. Bu hedefe ulaşmak için başlatılan Türk millî mücadelesi, ancak Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarının izledikleri gerçekçi ve tutarlı bir siyaset ile mümkün olabilmişti. Bu siyasetin bir sonucu olarak, bağımsızlığını henüz kazanmamış ya da emperyalist ülkelerin hedefleri arasında yer alan ülkelerle kurulacak ilişkiler önemli yer tutmuştur. Bu ülkelerden birisi olan Afganistan da aynı dönemde “dış ilişkilerinde serbest hareket edebilme” özgürlüğüne sahip değildi. Bunun üzerine Emanullah, İngiliz nüfuz ve vesayetinden kurtulmak için III. İngiliz-Afgan Savaşını başlatmıştı. Türk İstiklal mücadelesi ve Afgan uyanışı sonucu bağımsızlıklarını kazanan her iki ülke, kısa süre içerisinde reform programı başlatarak modernleşme yolunda adımlar atmaya başlamıştır. Emanullah, ülkesi Afganistan’ı modernleştirirken etkilendiği kişilerin başında Atatürk gelmekteydi. Anahtar Kelimeler: Afganistan, Türkiye, Mustafa Kemal, Emanullah, yenileşme. ABSTRACT The Role of Atatürk’s Ideas in Afghanıstan’s Modernızatıon Effort Turkish and Afghan nations share the same destiny in terms of independence struggle and for this reason they become closer to each other. In Turkish history, as in Afghan history, it was aimed to establish a national state by means of Turkish War of Independence against the imperialist countries especially due to the emerging events after the Mondros Truce. The Turkish War of Independence became a reality with the leadership and guidance of Mustafa Kemal Pasha and his companions. As a result of this policy, the relationship between the countries had a great importance. In the same period, one of the countries, Afghanistan did not have the freedom of acting freely in exernal relations. Thereupon Emanullah started the 3rd English-Afghan War to rescue the country from English * Fırat Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlk Öğretim Bölümü Sosyal Bilgiler Öğretmenliği ABD. 1982 influence. Both countries got their independences as a consequence of Turkish War of Independence and Afghan revival and they started modernization process by reformation programmes. While Emanullah was modernising his country Afghanistan, Atatürk was at the top of the list of people from whom Emanullah was influenced mostly. Key Words: Afghanistan, Turky, Mustafa Kemal, Emanullah, modernization. --Horasan olarak bilinen bu ülke için, Hind-İngiliz yöneticisi Lord Okland’ın 16 Ağustos 1838’de Afganistan Kralı Şah Şuca’ya gönderdiği mektubunda ilk kez “Afganistan” ifadesi kullanılmış ve bu tarihten sonra yavaş yavaş “Afganistan” adı yaygınlaşmaya başlamıştır (Barlas, 2003: 166). Afganistan; Orta Asya’nın güneye ve Hindistan’a açılan yolları üzerindedir. Ülkenin bu çok önemli konumu, tarih boyunca istilalara maruz kalmasının temel sebebidir. Nitekim Hindistan’a Müslümanlığı yayan Gazneli Mahmud, Hindistan’ı işgal eden Cengiz Han ve İran üzerinden Hindistan’a giren İskender bu yolları kullanmışlardır. Ayrıca Timur ve oğlu Babür, Türkmen Beyi Nadir Şah ve Afgan devletini kuracak olan Ahmet Şah Dürrani de aynı yolu kullanarak Hindistan’ı işgal etmişlerdir (Ahmetbeyoğlu, 2002:177). Afganistan’ın tarihi, önemli istilalarla doludur. Bu da büyük oranda bir insan ve kültür karmaşasına neden olmuştur. Afgan toplumunu; Peştunlar, Tacikler ve Türkler olarak üç grupta toplamak mümkündür. Ülke nüfusunun % 97 gibi büyük bir çoğunluğunu Müslümanlar oluşturmaktadır. Bu Müslüman nüfusun büyük oranı Sünni mezhebe sahiptir. Geri kalan % 3’lük nüfusun; Hindu, Musevi ve Hristiyanlardan meydana geldiği görülmektedir. Afganistan, 643.807 km2lik alan ve 30 milyon nüfusuyla dünyanın en yoksul ülkelerinden biridir. Kaynaklar bu nüfus oranını vermekle birlikte, gerçekte Afganistan’ın nüfusu hiçbir zaman tam olarak tespit edilememiştir (Cook, 1984: 233). Afganistan, bugün olduğu gibi, tarih boyunca da stratejik önemi yüzünden istilalara maruz kalmıştı. Nitekim, XIX. yüzyıla gelindiğinde ülke bu konumu nedeniyle emperyalizm mücadelesine sahne oldu. Orta Asya’da yayılmaya çalışan Rusya ile bundan rahatsız olan İngiltere’nin mücadelelerinin kesişme alanı Afganistan olmuştu (Şimşir; 2002: 9). Rusya’nın bölgede önemli bir güç hâline gelerek İran’ı nüfuzu altına alması sonrasında, Afganistan üzerinden Hindistan’a ulaşma gayesi, İngiltere’yi ciddi olarak endişelere sevk etmişti (Özcan, 2002: 83). Çünkü İngiltere için Hindistan asla vazgeçilemeyecek bir kaynaktı ve ne pahasına olursa olsun, muhtemel tehlike Hindistan sınırlarının dışında durdurulmalıydı. Emperyalist işgalin en açık örneği olan Hindistan, İngiliz emperyalizminin bir temel taşıydı1 (Nehru, 2002: 155). Bu amaçla İngiliz Hükûmeti’nce, Hindistan’a Esasında Afganistan hiçbir zaman İngiliz İmparatorluğunun tam bir parçası olmamıştır. 1 1983 giriş kapısı konumunda bulunan Afganistan’ın, İngiltere’nin kontrolünde bulunması gerektiğine karar verilmişti. (Watkins; 1963, 58) Dost Muhammed Han döneminde (1818-1838) başlayan İngiliz Egemenliği, Afganistan’da Habibullah Han dönemine (1901-1919) kadar sürmüştü. Habibullah Han’ın 1901’den 1919’a kadar süren hâkimiyeti döneminde de Afganistan’da, yönetimde İngiliz egemenliği hâkim konumdaydı. Afganistan içişlerinde serbest dışişlerinde İngiltere’ye bağlıydı. Ancak İngiltere bu durumla da yetinmeyerek, Afgan Emiri’nin bilgisi dışında, Rusya ile meşhur 1907 anlaşmasını imzalamıştı. Anlaşma ile Afganistan’ın bağımsızlığı ve toprak bütünlüğü hiçe sayılarak ülke İngiliz nüfuz bölgesi konumuna getirilmişti. Habibullah anlaşmayı kabul etmeme kararı almışsa da, onun onayı olmaksızın antlaşma yürürlüğe girmiştir. Ancak 1919’da esrarengiz bir suikast sonucunda, Habibullah Han’ın öldürülmesi (Burdett, 2002: 16) ile Afganistan’da yeni bir dönem başlamıştır (Bigo-Roy, 1988: 18). Emir Habibullah Han döneminde, mevcut İngiliz yanlısı siyasetten rahatsız olan ve yönetimi ele geçirmeye çalışan İngiliz karşıtı milliyetçi modernist bir grup oluşmuştu. Bu muhalif grup, özellikle Birinci Dünya Savaşı sürecinde İngiltere’nin arzusu doğrultusunda Afganistan’ın izlediği tarafsızlık siyasetinden ciddi şekilde rahatsızlık duymaktaydı. Bu grubun önderliğini de Habibullah Han’ın oğlu Emanullah Han yapmaktaydı. Onlar, Birinci Dünya Savaşı başladıktan sonra, Afganistan’ın Müslümanların Halifesi konumundaki Osmanlı Padişahı’nın cihat ilanına uyması ve İngiltere’ye karşı Osmanlı Devleti ile Almanya’nın yanında savaşa girilmesi gerektiğini savunmuşlardı. Bu görüşü savunanların gerekçelerinden birincisi dini hassasiyet, ikincisi ama daha da önemlisi Afganistan’ın tam bağımsızlığıydı. Onlara göre İngiltere’nin büyük bir savaş içinde bulunduğu ortam, Afganistan’ın tam bağımsızlığı için uygun bir fırsattı. Aslında Habibullah, öldürülmeden hemen önce Afganistan’ın İngiltere’den bağımsızlığını alması konusunu tartışmaya başlamıştı. 2 Şubat 1919’da İngiliz Hükûmeti’nin Hindistan’daki genel valisine yazdığı mektupta; Afganistan’ın Paris Konferansı’nda temsil edilmesini ve Afganistan’ın koşulsuz bağımsızlığını istiyordu. Açıkçası Habibullah, Birinci Dünya Savaşı sırasında Afganistan’ın tarafsız kalmasının ödülü olarak bağımsızlığının verileceğini umuyordu. Ancak İngiliz Hükûmeti taviz vermek istemiyordu. Birinci Dünya Savaşı sürecindeki bu gelişmeler ve sonrasındaki olaylar, Afganistan’da İngiliz düşmanlığını ve Afgan milliyetçiliğini körüklediği gibi, Türkiye sempatisini de arttırmıştır (Nawid,1999: 53-56). Emanullah Han, babasının ölümünden sonra kısa süreli bir taht mücadelesi vermiş, halkın ve özellikle mollaların çok sevdiği amcası Nasrullah Han’ı hapsettikten sonra kontrolü ele geçirmişti. Emanullah Han, ülkede kontrolü 1984 sağladıktan hemen sonra, 3 Mart 1919’da, Hint Genel Valisi Lord Chelmsfor’a yazdığı mektupta; halkının bağımsız bir millet olarak, İngiltere ile bir dostluk anlaşması imzalamak istediğini söyledi. Ancak, İngilizlerin cevabının olumsuz olacağını tahmin ettiğinden olsa gerek ki; Emanullah, İngiliz Hükûmeti’nin cevabını beklemeden, İngilizlere karşı cihat çağrısı yaparak, Afganistan’ın tam bağımsızlığını ilan etti. (Nawid, 1999: 53-56). Bu arada Rusya ve Buhara gibi yerlere elçiler göndererek, Afganistan’ın içişlerinde ve dışişlerinde bağımsız bir ülke olduğunu ilan etti (Burdett; 2002: 16). Kendisinin hanedanlık hakkı hâlâ sorgulanıyorken, İngilizlere karşı cihat ilan eden Emanullah, dini guruplar ittifakının amcasına verdiği desteği kendi tarafına çekebilmişti. Bu durum, O’nun yönetimine politik bir meşruiyet kazandırmıştı. III. İngiliz-Afgan Savaşı olarak adlandırılan, aslında Afganistan’ın askerî açıdan çok da başarılı olmadığı (Watkins, 1963: 58) bu mücadelenin sonucunda, 8 Ağustos 1919’da Afganistan tam bağımsızlığını kazandı (Bigo-Roy, 1988: 18). İngiltere ile yapılan anlaşmalar sonrasında, İngiliz Hükûmeti Afganistan’ın o güne kadar sahip olmadığı dış ilişkilerini özgürce belirleme hakkına razı olmuştu (Dupree,1965: 22). Bağımsızlık konusunda Türklerden etkilenen Afganistan, Cumhuriyet Türkiye’sinin modernleşme sürecinden de etkilenmiştir. Atatürk döneminde Afganistan’da hüküm süren üç kral, Türkiye ile yakın ilişkiler kurmaya meyilli olmuşlardır. Bunlar, Emanullah Han, Muhammed Nadir Şah ve Zahir Şah’dır. Atatürk, bu üç kralla yakın ilişkiler içinde bulunmuştur. Ayrıca Atatürk döneminde Emanullah Han’ın yönetimine bir isyan hareketi ile son veren “Beççe-i Saka” lakaplı çete reisi (Habibullah) de Afgan tahtını dokuz ay işgal etmiştir. Ancak çalışmamıza konu olan Afganistan’ın modernleşme çabası, özellikle Emanullah Han döneminde olduğu için genel olarak onun dönemini ele alacağız. Afganistan’da, Emanullah Han’ın ülkesinde İngilizlere karşı bağımsızlık mücadelesi verdiği dönemde, çağdaşı olan Mustafa Kemal Paşa da Anadolu’da aynı emperyalist güçlere ve onların maşa olarak kullandığı uzantılarına karşı, Türk Millî Mücadelesi’ni vermekteydi2 (Şimşir; 1993: 32). Türk İstiklal Mücadelesi, kendi kaderini kendisinin belirleyeceği bir milli devlet kurmayı amaçladığı gibi, aynı zamanda bütün mazlum milletlerin ve özellikle Doğu toplumlarının kurtuluşunu da arzu etmiştir. Bu konuda sömürgeci devletlerin hedefleri arasında yer alan Müslüman ülkeler öncelik kazanmıştır. Türk Millî Mücadelesi’ni yürüten kadro için bu konuma sahip olan Afganistan önemli bir yer tutmuştur (Cöhce, 2002: 103). Diğer tarafta ise; bu gün de olduğu gibi, Afgan halkının gönlünde Atatürk, Afgan Kıralı Emanullah Han’ın Türkiye ziyaretinde yaptığı konuşmada bu durumu şöyle ifade eder: “…Tarihin ne garip tecellileri, dünya hadiselerinin ne manidar tesadüf ve müşabehetleri vardır. Zat-ı hükümdarileri, 1919’da kahraman Afgan milletinin başında olarak, Asya’nın ortasında, istiklal için mücadeleye atılırken, biz de aynı tarihte, burada, Avrupa’nın şarkında, bütün medeni cihanın pîşi enzarında, istiklal ve hürriyetimize vurulan darbelere, göğüslerimizi siper ederek döğüşüyorduk…”. 2 1985 Türk Milletine karşı derin bir sevgi, saygı ve bağlılık mevcuttu.3 (ATASE, İSH 1102 102). Afgan toplumunda İslam dünyasının lideri olan Osmanlı Türkiye’sine bir hürmet ve bağlılık olmakla birlikte, Afgan halkına Türk dostluğunu ve sevgisini aşılayanların başında Mahmud Tarzi gelmektedir. Mahmut Tarzi, uzun bir süre Osmanlı ülkesinde kalmış, eğitimini İstanbul ve Şam’da yapmış, Türk aydınlarından fazlasıyla etkilenmiştir. Habibullah Han döneminde ülkesine dönmüş, Afganistan’ın gelişmesi ve dünyaya ayak uydurabilmesi için Türk aydınlarından yararlanması hususunda Hükümdara telkinlerde bulunmuştur. Hükümdarın onayı sonrasında da, Türkiye’den tanıdığı arkadaşlarından doktor, mühendis, ressam ve matbaacılardan oluşan bir heyet Afganistan’a getirtmiştir. (Gregorian,1969: 163-Saray, 2002: 139-140). Anadolu’da Millî Mücadele devam ederken, Mondros Mütarekesi sonrasında ülkeyi terk etmek zorunda kalan ya da İtilaf devletlerine esir düşen ve esaretten kurtulan İttihatçıların bir kısmı, ülke dışında da olsalar idealleri doğrultusunda faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Onlar, Anadolu’nun kurtuluşunun yolunun Türkistan’ın, Afganistan’ın ve hatta Hindistan’ın kurtuluşundan geçtiğini düşünmüşlerdi. Bunların başında gelenlerden biri olan Cemal Paşa, Afganistan’ın Türkiye’den sonra İslam âleminde en güçlü devlet olmasını arzu etmekte ve bunun yolunun da Afganistan’ın modernleşmesinden geçtiğini düşünmektedir. Mustafa Kemal Paşa, bu yöndeki faaliyetleri Türk Millî Mücadelesi’nin menfaatleri çerçevesinde değerlendirmiştir. Esasında Anadolu’daki Millî Mücadele’ye katkı sağlayan bu faaliyetleri yakinen takip etmiş ve desteklemiştir. Çünkü Mustafa Kemal Paşa; Afganistan, Sovyet Rusya ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetlerinin İngiliz emperyalizmine karşı ortak hareket etmesi gerektiği görüşündedir ve bu yönde çaba sarf etmiştir4 (ATASE, İSH 101 22). Ancak Enver Paşa’nın, Türkistan coğrafyasındaki faaliyetlerinin Sovyetlerle olan ilişkilere zarar verebileceği endişesiyle, kuşkuyla yaklaşmış hatta rahatsızlık duymuştur. Cemal Paşa’nın Sovyet Rusya’nın onayı ile, Afganistan’a geçmesini ve Afgan ordusunu modernize etme çabasını desteklemiştir (ATASE, İSH 718 85). Çünkü, Sovyet Rusya’nın destekleyeceği bir Afganistan’ın İngiltere için yaratacağı tehlike çok büyüktü (Cöhce, 2002: 105). Afganistan ile ilişkilere büyük önem veren Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, aslen bir Afgan olan ve Türk ordusunda subay olarak görev yapan Abdurrahman Bey’i temsilci olarak görevlendirmek suretiyle ilk temasını kardeş ülke olarak nitelendirdiği Afganistan’la yapmıştır (Şimşir, 1993: 91). Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bu kararı aslında Afganistan’ın da büyük ihtiyaç I. Dünya Savaşı’nda gönüllü olarak birçok Afgan, Türk ordusunda savaşmış, hatta bunların 36’sı İngilizlere esir düşmüş, esaret sonrasında da ülkelerine dönmek istemeyip Anadolu’da kalmak istemişlerdir. 4 Times Gazetesi, 18 Aralık 1919’da bu durumu “Orta Asya’da Türk-Afgan-Bolşevik ittifakı” şeklinde haber yapmıştır. 3 1986 duyduğu, “stratejik bir yaklaşım olup, uluslararası alanda yardımlaşma yoluyla destek sağlamaya yönelik bir harekettir” (Cöhce, 2002: 106). Diğer önemli bir çalışma da, Sovyet Rusya’nın teşviki ile Moskova’da Türk ve Afgan heyetleri bir araya gelip bunun neticesinde 1 Mart 1921’de Türk-Afgan Antlaşması’nı imzalamasıdır (ATASE, İSH 559 86). Bu antlaşmanın Afganistan açısından belki de en önemli yönü, Türkiye’nin bu ülkeye eğitim yardımında bulunmayı kabul etmiş olmasıdır. Eğitim yardımının en önemli özelliği, Afgan ordusunu modernize etme çabasıdır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Sovyetlerin desteğiyle, bu konuda ilk girişimde bulunan Cemal Paşa olmuştur (Şimşir, 2002: 45). Mustafa Kemal Paşa, Cemal Paşa’nın bir askerî heyet konusundaki yoğun talepleri sonrasında, 27 Ekim 1920 tarihli mektubunda; Cemal Paşa’nın Afganistan’daki çalışmalarından mutluluk duyduğunu, askerî talebin gerekliliğine kendisinin de inandığını, ancak ülkenin dört tarafı düşmanla çevriliyken bunun mümkün olamayacağını, çünkü mevcut subayların ancak ihtiyacı karşılayabildiklerini ifade etmiştir. Ayrıca Mustafa Kemal Paşa bu mektubunda; Cemal Paşa’dan Afganistan ve Hindistan’da yapılacak faaliyetlerden Ankara Hükûmeti’ni haberdar edilmesini de istemiştir (Cöhce, 2002: 111). Cemal Paşa’ya mevcut şartlardan dolayı olumsuz cevap veren Mustafa Kemal Paşa, bu mektubundan iki ay sonra, 21 Aralık 1920’de Fevzi Paşa’ya mümkün olduğu takdirde Afganistan’a bir askerî heyet gönderilmesi yönünde bir talimat vermiştir. Cemal Paşa’dan sonra bizzat Emanullah Han da Mustafa Kemal Paşa’ya gönderdiği mektupta askerî yardım talebinde bulunmuştur. Emanullah, 28 Mart 1920 tarihli bu mektupta; daha önce Çarlık Rusya’sına esir düşen ve serbest bırakılan Ziya Bey, Refet Bey ve Hüseyin Cahit Efendi isimli Türk zabitlerinin Afganistan’a vardıklarını belirttikten sonra, ordusunun modernize edilebilmesi için çok acil bir askerî heyete ihtiyacı olduğunu söylemiştir (ATASE, İSH 1040 6). Cemal Paşa’nın Afganistan’a gitmesine ve oradaki faaliyetlerine destek veren Bolşevikler, özellikle Enver Paşa’nın Türkistan’daki faaliyetleri ve sonrasında da, başlayan Afgan-İngiliz yakınlaşmasından rahatsızlık duymuşlardı. Esasında Afganistan’da meydana gelen bu gelişme çok doğaldı. Çünkü Sovyet Rusya Afganistan’la imzalamış olduğu Moskova Antlaşması’nın yükümlülüklerini yerine getirmediği gibi, işgal altında bulundurduğu Köşk ve Merv bölgelerinden de çekilmemişti. Ayrıca Türkiye’nin de içinde bulunduğu durumdan dolayı Afganistan’a ihtiyacı olan yardımı yeterince yapamaması, Afganistan’ı İngiltere’ye yanaşmaya mecbur etmişti. Bu nedenle Ruslar, Almanya’da diplomatik girişimlerde bulunmak için Afganistan’dan ayrılan Cemal Paşa’nın yeniden Afganistan’a dönmesine sıcak bakmamışlardı. (ATASE, İSH 1040 6-Kabacalı, 2001: 16) Cemal Paşa’nın Afganistan’daki varlığı, Mustafa Kemal Paşa için çok 1987 önemliydi. Çünkü Cemal Paşa, esasında Afganistan’daki faaliyetlerini, bir nevi Ankara Hükûmeti’nin bir temsilcisi gibi yürütmüştü.5 Mustafa Kemal Paşa, Cemal Paşa’nın Afganistan’daki faaliyetlerinden bizzat kendisi ile yaptığı yazışmalarla haberdar olmuş ve desteğini ifade etmiştir. Afgan heyetiyle gittiği Almanya ve Fransa’dan Moskova’ya dönen Cemal Paşa, yeniden Afganistan’a dönmek isterken, Sovyetler onun Enver Paşa ile birlikte hareket edeceği endişesiyle izin vermek istememişlerdi. Cemal Paşa bunun üzerine gizlice Tiflis üzerinden Afganistan’a geçmek isterken, 21 Temmuz 1922’de bir kiralık Ermeni katil tarafından arkadan açılan ateşle şehit edilmiştir. Cemal Paşa’nın Ermenilerce şehit edildiği düşünülmekle birlikte, cinayetten Sovyet gizli polisi ÇEKA’yı sorumlu tutan yayınlara da rastlanmaktadır (Saray, 2002: 124). Afganistan’da Cemal Paşa’dan sonra, diğer önemli bir şahsiyet olan Medine Müdafii Fahreddin Paşa da görev yapmıştır. Bu görevlendirme, Afganistan’ın Türkiye’de büyük elçilik açmasından yaklaşık bir yıl sonra gerçekleşmiştir. Nitekim, 1 Mart 1922’de Fahreddin Paşa Kabil’e elçi olarak atanmıştır. Bu atama Mustafa Kemal’in, dolayısıyla Türkiye’nin Afganistan’a verdiği önemin bir göstergesidir. Ayrıca bu atama, Türk Millî Mücadelesi’nin başarıyla neticelenmeye doğru gittiği döneme rastlar. Türk Millî Mücadelesi boyunca Afgan Hükûmeti her ortamda “Türkiye’ye düşman devletlerin Afganistan’ın da düşmanı olduğunu” ifade etmek suretiyle Türkiye’ye destek olmaya çalışmıştır (Cöhce, 2002: 126). Millî Mücadele’nin başarıyla sonuçlanması ile Afgan Hükûmeti’nden Türk ordusuna tebrik mesajları gelirken Afgan halkı da bu başarıyı bayram havasında kutlamıştır (ATASE, İSH 18 1366 131). Atatürk, Türk Millî Mücadelesi’nin kahramanı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu, aynı zamanda birçok bölge, ulus ve lider için ilham kaynağı, bir başka deyişle örnek alınan bir lider olmuştur. İran Şahı Rıza ve Afgan Kralı Emanullah bu durumun en güzel örnekleridir. Emanullah 1928’de, Rıza Şah 1934’te Türkiye’yi ziyaret etmiş6 (Demiröz, 1982: 41), Atatürk’ü tanıma ve onun ülkesinde yaptıklarını yerinde görme imkânını elde etmişlerdi. İki liderin de, Atatürk’ten derinden etkilendiğini ve onun Türkiye’de gerçekleştirdiği sosyal ve siyasal reformları kendi ülkelerinde gerçekleştirme çabasına girdiklerini görmekteyiz (Saikal, 1999: 271). Üç liderin de Batı’nın teknolojik gelişmesini ve tecrübesini esas alarak ülkelerini kurtarma ve çağdaşlaştırma arzusu Cemal Paşa, 11 Haziran 1920’de Moskova’dan Mustafa Kemal Paşa’ya yazdığı mektupta; Afganistan’daki çalışmalarında İngilizlerce engellenmemesi için, Ankara Hükümeti’nin kendisini “fevkalade murahhas” olarak görevlendirmesini istemiştir. Bu görevlendirme olmamasına rağmen, Cemal Paşa iyi niyetle çalışmalarını sürdürmüştür. 6 Emanullah, 1928 yılında Avrupa, Rusya, Türkiye ve İran’ı kapsayan çok uzun bir gezi yapmış ve bu gezinin Türkiye ayağında Mustafa Kemal’in etkisinde kalmış, ülkesine döner dönmez bazı inkılâp hareketlerine girişmişti. 5 1988 peşinde olduklarını söylemek mümkündür. Ancak Rıza Şah’ı ayrı tutacak olursak çalışmamıza konu olan iki lider arasında büyük altyapı farkı mevcuttu. Mustafa Kemal kendisini 19. yüzyılın sonundan itibaren gelişen Türk Milliyetçilik hareketinin lider şahsiyeti olarak kanıtlamıştı. Dünyada meydana gelen değişimi ve gelişmeleri yakından takip etmiş ve en önemlisi çok iyi bir eğitim almıştı. Ayrıca inkılâplarını da halk desteğiyle gerçekleştirirken, çok önemli olarak istikrarlı ve tutarlı bir siyaset takip etmişti. Emanullah Han ise iyi bir eğitim almamıştı. Ayrıca devlet yönetimi ve dünyadaki gelişmeler hakkında yeterli bilgisi olmadığı gibi Türkiye’yi, Mustafa Kemal’i ve Batı dünyasını kayınpederi olan Mahmut Tarzi’nin aracılığı ve telkinleri ile öğrenmeye çalışmıştır (Saikal, 1999: 272). Emanullah’ın yönetimi süresince istikrarlı bir duruş sergileyemediği görülmüştür. Kafasındaki Afganistan ile icraatları çelişmiştir. O’nun temel amacı, din adamlarının toplumdaki etkinliğini kırmak olmakla birlikte, uygulamaları farklı olmuştu. Nitekim Emanullah, yönetiminin ilk yıllarında meşruiyet ararken İslami değerlere sığındı7 (Nawid, 1999: 72). Bağımsızlık savaşından sonra kendisini İslam’ın savunucusu olarak gösteren imajını daha da güçlendirmeye çalıştı. Dokunaklı konuşmalar yapan ve Cuma namazlarını bizzat kıldıran Kral’ı, Afgan medyası, Afganlıların geleneksel değerlerini yücelten ve emirlerinin sorgulanmadan yerine getirilmesi gereken “milletin babası” gibi lanse etti. İktidarının ilk üç yılında ulema ile ilişkileri genellikle samimi ve dostçaydı. İngiliz kaynakları onun dini guruplara karşı genelde lakayt olduğuna ısrarlı bir şekilde işaret etse de, diğer kaynaklar Kral’ın iktidara gelmeden çok önceleri bile, Kabil’deki dinî liderlerle iyi ilişkiler kurduğunu belirtmektedir (Nawid,1999: 53-56). Afganistan’da değişimi ve modernleşmeyi savunan aydınlar ile din adamları ve aşiret mensupları arasındaki çatışma, 1920’lerden itibaren artarak devam edegelmişti. Kral Emanullah, bu süreçte öngördüğü reformları uygulamaya çalışıyordu (Weiner-Banuazizi, 1994: 333). Emanullah, ülkesinin tam bağımsızlığı sonrasında millî bir kahraman olmuştu. Ancak onun esas amacı çağdaş dünyayı örnek alarak, modern ve milli bir devlet yaratmaktı. O, İslam dünyasındaki bazı çağdaşları gibi Afganistan’ın geri kalmasına dinî bağnazlığın sebep olduğuna inanıyordu. Bu duruma çözüm olarak Batı uygarlığını esas almıştı. Özellikle Batı hayat tarzı ve düşünceleri yerleştirilmeye çalışılırken, yapılan bu yenilikler, çoğunlukla doğrudan veya dolaylı olarak İslam’a saldırı olarak algılanıyordu. “Benim ‘Ain al- Dawla’ olduğum günlerden bu yana, benim hedeflerim ve arzularım tek bir konu üzerine yoğunlaşmıştır. O da Afgan milletinin rahatlığı ve zenginliğidir. Fakat bir rehber bulmak gerekiyordu. Milleti ilerlemeye ve zenginliğe doğru ne götürebilirdi? Bu soruya cevabı Şeriat’tan daha iyi bir yolda bulamazdım. Binaenaleyh, Kutsal emirlere başvurdum. İslam liderlerinin örneklerini takip ederek rehber olmak üzere bir dizi kanun hazırladım, çünkü ezilenleri özgürleştirmenin tek yolu kanunun idaresidir. Ben hükümet görevlilerinin ve şahıs olarak Afganlıların bu kanunlara uyacaklarını ümit ediyorum.” Kral Emanullah. 7 1989 Ancak Emanullah’ın reform çabalarına rağmen iktidarında kötü yönetim, adam kayırma, keyfi ve baskıcı uygulamalar yaygın olarak mevcuttu. Bu durum çok sayıda isyana neden olmuştur. Afganistan’da, Emanullah’ın iktidarına karşı ortaya çıkan bu isyanlar da cihat olarak algılanıyordu. Cihat olarak nitelendirilen bu hareketler, yönetimin uygulamalarına ve baskılarına karşı aşiretlerin öncü olduğu bölgesel isyanlardı. Bununla beraber Emanullah’ın Batı kaynaklı bazı yasal ve sosyal reform çabaları, din adamlarının çıkarlarını da tehdit ediyordu. Nitekim 1928’de Büyük Millet Meclisi’nin, Emanullah’ın teklif etmiş olduğu tasarıları kabul etmesinden sonra, teklif edilen çoğu reformların aleyhine dört yüz din adamının imzasını taşıyan dilekçe Emanullah’a sunulmuştu. Böylece Emanullah ile din adamları arasında gerginlik ortaya çıkmış oluyordu. Mollaların etkili propagandaları neticesinde devam eden yerel başkaldırılar, “Kâfir bir Krala” karşı bir mücadeleye dönüştürüldü. Emanullah’a karşı yürütülen mücadelenin temel hedefi onu tahttan indirmek ve böylelikle onun reform politikasına bir son vermekti. Yani bu isyanlar, hiçbir şekilde isyanın altyapısını oluşturan Hükûmetin yanlış uygulamalarını ortadan kaldırmak amaçlı değildi. Aslında Emanullah’a karşı olan hareketin bir ideolojisi de yoktu (Shahrani-Canfield, 1984: 32-33). Genellikle sosyal ve politik başkaldırı için bir felaket olan din, Afganistan’da Emanullah reformlarına muhalefet olarak da ortaya çıktı. Muhalefet önce dinî çevrelerde başladı. Din adamları, muhalefetin en ön saflarında yer aldılar8 (Nawid, 1999: 72). Özellikle kırsal kesimde bulunan mollaların camilerdeki kışkırtıcı mesajları ile isyanlar geniş alanlara yayıldı. Önemli bazı kabilelerin dinî liderleri tarafsız kalırken, başkentteki yüksek ulema bile rejime karşı başkaldırıyı destekledi. Alt seviyedeki din adamları zümresi, yani köy mollaları din kurumunun en büyük kesimini oluşturmaktaydılar. Mollaların özellikle kırsal kesimdeki halk üzerinde büyük etkisi vardı. Onlar reformları, Hükûmet’in İslam’ın sosyal gücünü azaltmaya yönelik teşebbüsleri olarak yorumluyorlardı. Bunların reformlara olan muhalefetinin haklı gerekçeleri vardı. Hükûmet’in birçok uygulaması, onların sahip oldukları ayrıcalıklara karşı idi. Hükûmet’in mollaları tehdit etmesi, dinî okullara (medreseler) ve öteki kurumlara müdahalesi ile ortaya çıktı. Çok önemli bir gelişme olarak tek tip eğitim mecburi hale getirildi. Ayrıca 1923 senesinde Hukuk Fakültesi açıldı. Modern bir anlayış hedeflenmekle birlikte, eğitim programı geleneksel bir karaktere sahipti. Afgan din adamları zümresi isyan sırasında birleşik bir güç şeklinde tepki vermese de, 1924 başkaldırısı din adamları zümresinin Emanullah rejimine karşı var olan rahatsızlıklarının ilk göstergesi ve devlet ile ulema arasında bir kırılmanın başlangıcı oldu. 8 1990 Gelecekte, memurların sadece bu iki yeni okulun mezunları arasından seçileceği ilan edildi. Diğer taraftan 1923 sonbaharında, okuma yazmayı en uzak köylere kadar götürmek için bir eğitim seferberliği hayata geçirildi. Açılan yeni okullarda, Afgan gençliğini Batı’daki bilim ve teknolojiye daha ileri düzeyde hazırlamaya yönelik konuları anlatabilmek için Fransız ve Alman eğitmenler istihdam ediliyordu. Bir grup çocuk, eğitim görmek üzere Avrupa’ya ve Türkiye’ye gönderildi. Ayrıca, 1919 ile 1923 yılları arasında değişim için çok sayıda yabancı teknisyen, doktor ve iş adamı Kabil’e gelmişti. Dünyanın dört bir tarafıyla çok sayıda diplomatik ilişkiler kuran Afganistan, Batı ile birçok temas başlattı. Mollalar, sadece eğitim sisteminde değil, aynı zamanda inanç sistemi üzerindeki artan yabancı etkisinden de korktular. Yabancı etkisi, gayrimüslim Avrupalılar ve ateist Sovyetlerin İslam’ı yok etmek için kurdukları komplonun bir parçası olarak algılanıyordu. Mollalar Anayasa hükümlerine, evlilik yasalarına ve şeriata ters olduğunu düşündükleri ceza kanunlarına itiraz ediyorlardı. Emanullah’ın en tartışmalı reformları ise kadın özgürlüğüne dairdi. Kadınların statüsüne dair reformlar, muhalefetin karşı mücadelesindeki en güçlü silahıydı. Aile, Peştunların geleneksel uygulamalarında özellikle önemli bir yere sahipti. Yeni evlilik kanununun Kuran’da tanımlanan geleneksel aile yapısını zayıflatmaya yönelmiş bir teşebbüs olduğu şeklinde yaygın bir kanı vardı. 1923 senesinde, yirmi üç maddelik bir evlilik kanunu hayata geçirildi. Yeni kanunun birinci maddesi çok eşli evliliği yasaklıyordu. 1923 kanunu, aynı zamanda evliliklerin devlet tarafından kaydedilmesini emrediyordu. Mollalara nikâh kıyma izni verilmesine rağmen, mollalar otoritelerinin daha da azaldığının farkındaydılar. Tüm reformlarda olduğu gibi, kız çocuklarının eğitimi konusu da büyük tartışmalara sebep oldu. Bu konuda bir dizi reform çabasına girişildi. Bunlar arasında kızları Türkiye’deki okullara göndermek ve tesettürü kaldırmak gibi uygulamalar da vardı. Genel olarak bu reformlar ve özel olarak da bu son iki reform sonucu, Emanullah’a karşı büyük protestolar ortaya çıktı (Watkins, 1963: 172). Mollalar tarafından sorgulanan konulardan bir de, inançlarına bakılmaksızın bütün yurttaşların kanun önünde eşit oluğunu ilan eden anayasa maddesi idi. Mollalar özellikle anayasanın Hindulara tanıdığı hoşgörünün genişliğine oldukça tepki gösterdiler. Bu anayasa ile Hinduların kendilerini Müslümanlardan ayırmak amacıyla sarı renkli sarık giymek zorunluluğu kaldırıldı. Aynı zamanda Emanullah; Hindulara askerî okullara gidebilme, Afgan ordusuna katılabilme, mal satın alabilme imkânı tanıdı. Diğer taraftan kendilerine uygulanan vergiler, Müslüman vatandaşlara uygulanan vergilerle aynı seviyeye getirildi. 1991 Reformlara karşı itirazlar 1923 sonbaharında ortaya çıkmaya başladı. İsyanlar başlangıçta münferit olaylar gibi görünüyordu. Çünkü isyancıları tek elden yönetecek bir liderleri yoktu. Fakat daha sonra isyanları İslami temalarla coşturan, kırsal bölgedeki din adamlarının tehdidi devreye girdi9 (Nehru, 2002: 94). 1923 yılının sonlarına doğru, Kandahar’daki mollalar ciddi bir biçimde Hükûmet karşıtı faaliyetlere başlamışlardı. Kandahar’da zorunlu askerliğe karşı muhalefet sürerken, ülkenin güneyinde yer alan Khost’ta daha şiddetli bir isyan baş gösterdi. 1924 Martında Khsot’taki bir grup molla, yeni uygulamaların Şeriat’a aykırı olduğunu söyleyerek bir ayaklanma başlattılar (Nawid, 1999: 92-100). Afganistan’ın coğrafi olarak yalıtılmış olması, ülkedeki toplumun bakış açılarının alabildiğince muhafazakâr olmasına sebep olmuştur. Nitekim Afgan toplumunun sosyal dokusunun tamamı Şeriat kuralları çerçevesinde şekillenmiştir. Bu yapı, hiçbir değişiklik kabul etmemektedir. Nitekim Afganistan’da sürekli iktidar mücadelesi veren unsurlar, rakiplerini kâfir olarak veya en azından İslam’a aykırı davranmakla suçlamak suretiyle avantaj elde etmişlerdir. Bu gerçeklerin ışığında şurası açıktır ki; Kral Emanullah’ın reformları ortaya çıkardığı sonuçlardan farklı sonuçlar çıkaramazdı. Emanullah, Afganlıların milli ve özellikle dini duygularını kontrol edebildiği, halkının geleneklerine sadık kaldığı müddetçe Afganlılar ona bağlıydılar. Fakat modernizasyon çabası bu büyüyü bozdu (İkbal-Shah, 1929: 829-830). Sonuç olarak; günümüzde de stratejik konumundan ötürü hiç gündemden düşmeyen Afganistan, büyük bir fırsatı kaçırmış oldu. Şayet Emanullah Han Atatürk’ün önerilerini dikkate almış olsaydı, daha planlı ve ülkesinin şartlarını gözardı etmeden hareket etseydi, ülkesi Afganistan büyük bir değişim yaşayabilir ve bu gün çağdaş dünyanın bir parçası konumunda olabilirdi. Atatürk, ayrıca Emanullah yönetimine karşı çıkan isyan hareketi sırasında Afganistan’a gönderilen Türk birliğinden, canları pahasına kralın korunmasını istemiştir. Ancak, Türk askerî gücü yetişemeden Emanullah ülkesini terk etmek zorunda kalmıştır. KAYNAKÇA A. L. P. Burdett, (2002), Afghanistan Strategic Intelligence; British Records 1919-1970, Volume 1:1919-1928. Ali Ahmetbeyoğlu, (2002) “Prof. Dr. Mehmet Saray İle Afganistan Üzerine Bir Söyleşi”, Afganistan Üzerine Araştırmalar, (Yayına Hazırlayan, Ali Ahmetbeyoğlu), İstanbul. Amin Saikal, (1999), “Kemalizmin İran ve Afganistan’daki Etkileri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XIV, (Çeviren: Hasan Mert), İzmir. İngiliz emperyalizmi sömürgelerinde kendi çıkarlarını korumak adına dini gericiliği (bağnazlığı) körüklemişlerdir. Bunun en güzel örneği Hindistan ve Afganistan’dır. 9 1992 Andre Bigo and Oliver Roy, (1988), The War in Afghanistan, London,. Azmi Özcan, (2002) “II. Abdülhamid Döneminde Afganistan İle İlişkiler ve İngiltere”, Bilâl N. Şimşir, (2002), Atatürk ve Afganistan, Ankara. -----, (1993), Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt I, Ankara. Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi (ATASE Arşivi) Hatıralar, Cemal Paşa, İttihat ve Terakki, I. Dünya Savaşı Anıları, (2001), (Yayına Hazırlayan: Alpay Kabacalı), İstanbul. Jawaharlal Nehru, (2002), Kızıma Mektuplar, (Çeviren: Mehmet Emin Bozarslan), Ankara. Kıyameddin Barlas, (2003), “Afganistan Tarihinde Türkler”, Prof. Dr. Mehmet Saray’a Armağan, Türk Dünyasına Bakışlar, İstanbul. Leslie Cook, (1985), “Yenilgiyi Kabul Etmeyen Millet: Afganistan”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:39, Aralık. Luis Dupree, (1965), Afghanistan In The Twentieth Century, Journal Of The Royal Central Asian Society, Vol.LIII. M. B. Watkins, (1963), Afghanistan Land In Transition, Princeton. M. Nazif Shahrani-Robert L. Canfield, (1984) Revolutions and Rebellions in Afghanistan, Berkeley. Karşılaştırılması”, Türk Kültürü, S. 515-516, Yıl: XLIV, Mart-Nisan. Mehmet Saray, (2002), Afganistan ve Türkler, Ankara. Myron Weiner and Ali Banuazizi, (1994), The Politics of Social Transformation in Afghanistan, Iran, and Pakistan, Syracuse University Pres. Salim Cöhce, (2002), “Atatürk Döneminde Türk-Afgan Münasebetleri”, Afganistan Üzerine Araştırmalar, (Yayına Hazırlayan, Ali Ahmetbeyoğlu), İstanbul. Sardar Ali İkbal Ali Shah, (1929), The Controlling Minds of Asia, London. Senzil K. Nawid, (1999), Religious Response to Social Change in Afghanistan 1919-29, Mazda. Şenol Demiröz, (1982), “Afganistan Tarihine Genel Bir Bakış”, Mavera, (Afganistan Özel Sayısı), Ocak, Sayı 62. Vartan Gregorian, (1969), The Emergence of Modern Afghanistan, California. 1993 OSMANLI KADIN HAREKETİ’NİN ÖNCÜ İSİMLERİNDEN EMİNE SEMİYE’NİN SİYASAL PORTRESİ KURNAZ, Şefika TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Ahmet Cevdet Paşa’nın kızı ve yazar Fatma Aliye Hanım’ın küçük kardeşi olan Emine Semiye, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e uzanan süreçte basın, dernek ve parti faaliyetlerinde aktif olarak görev almış öncü bir hanımdır. İsviçre ve Fransa’da psikoloji ve sosyoloji eğitimi görmüş, öğretmenlik ve müfettişlik yapmıştır. Emine Semiye, dönemin önemli gazete ve dergilerinde yazılar yayınlamış, roman, hikâye, makale türlerinde kitaplar da kaleme almıştır. Kurduğu Şefkat-i Nisvan ve Hizmet-i Nisvan isimli dernekler aracılığıyla yardım faaliyetlerinde bulunmuştur. Eşi Reşit Paşa’nın memuriyeti dolayısıyla bulunduğu Selânik’te İttihat ve Terakki Fırkası’nın gizli faaliyetlerine katılmış, Meşrutiyet’in ilanından sonra açıktan destekleyen yazılar yazmış, konuşmalar yapmıştır. Tutuklanma ihtimali üzerine Paris’e gitmiştir. Sonradan, aradığını bulamadığı için, ona tepki olarak kurulan Osmanlı Demokrat Fırkası’nın üyeleri arasında yer almıştır. Cumhuriyet Dönemi’nde ise, siyasal hareketler içinde yer almasa da, kadın haklarını ve Batı tarzı eğitim anlayışını savunan bir öğretmen olarak Atatürk devrimlerini desteklemiştir. Onun siyasal fikirleri Osmanlıcılık ve Sosyalizm aşamalarından geçerek Cumhuriyette karar kılmış görünmektedir. Anahtar Kelimeler: Emine Semiye, Meşrutiyet, İttihat ve Terakki, Osmanlıcılık, Feminizm, Sosyalizm. ABSTRACT Emine Semiye, the daughter of Ahmet Cevdet Pasha and sister of Mrs. Fatma Aliye, the famous Ottoman woman author, was one the pioneering figures, serving in the activities, organized by media, associations and also political parties. She received psychology and sociology education in Switzerland and France and later on worked as a teacher and inspector. Mrs. Emine Semiye, was a columnist in the newspapers and periodicals of that period, wrote various literary products such as novels, stories, articles. 1994 She extended help to the poor by establishing charitable foundations such as Şefkat-i Nisvan (The Affection of Women) and Hizmet-i Nisvan (The Service of Women). She participated the secret activities of the Party of Union and Progress in Selanik when she was there because of his husband Reşit Pasha’s appointment. After the Declaration of Second Constitution in the 1908, she wrote columns in the newspapers and gave speeches in order to show her support so that she went to Paris to be free from arrest. After she fell short of expectations in the Party of Union and Progress, she joined the Ottoman Democratic Party. In the Republican Period, as a teacher who defended woman’s rights and Western style of education, she supported the Revolution of Atatürk, the Founder of Turkey, but she did not take place in any political movements. Her political thoughts passed from the stages of Ottomanism to Socialism and came at the Republicism. Key Words: Emine Semiye, Constitional Monarchy, The Party of Union and Progress, Ottomanism, Feminism, Socialism. Hayatı 28 Mart 1868’de, İstanbul’da Vezneciler semtindeki evlerinde dünyaya gelen Emine Semiye, tanınmış hukukçu ve devlet adamı Ahmet Cevdet Paşa’nın kızıdır. Ağabeyi Ali Sedat Şûrâ-yı Devlet üyeliği yapmıştır. Ablası Fatma Aliye, çağının en tanınmış kadın yazarlarındandır. Emine Semiye özel hocalardan ders alarak öğrenim görmüş, daha çok kendi kendini yetiştirmiştir. Selanik’te kız okulları müfettişliği görevinde iken, buradaki Askeri Rüşdiye’nin hocası olan Karababa Tekkesi şeyhinden iki yıl Arapça, Farsça ve tasavvuf dersleri almıştır (Tuncor, 1969: 16). Emine Semiye’nin çocukları küçük yaşta vefat etmiş (Emine Semiye, İktitaf; 372-373, 435-436, 517), sadece Reşit Paşa’dan olan oğlu Cevdet Yularkıran (1897-1976) yaşamıştır (Toros, 1992: 212). Emine Semiye 1892’de öğretmenliğe başlar. Eşi Reşit Paşa Selanik’te Maarif Müdürü iken kendisi de 1896’da buradaki kız okullarını teftişle görevlendirilir (Hürmen, 2004: 259-260). Daha sonra kocası Serez Mutasarrıfı (1905), kendisi de Serez kız okulları müfettişi olur. II. Meşrutiyet’le birlikte kocası Edirne valisi olunca, o da Edirne’ye gider (Tuncor, 1969: 16) . 23 Temmuz 1908’de Meşrutiyet’in ilanı sırasında Selanik’tedir. Ancak kısa süre sonra Kıbrıslı Kâmil Paşa’nın üçüncü Sadrâzamlığı sırasında (7 Ağustos 1908) İttihatçıların tutuklanmaları üzerine, kendisinin de tehlikede olduğu haberini alınca Paris’e kaçar. Sonradan tekrar geldiyse de, Kâmil Paşa’nın 29 Ekim 1912’de dördüncü defa Sadrâzam olmasıyla yeniden yurt dışına gidecektir. 1995 Paris’ten ablası Fatma Aliye’ye gönderdiği mektupların tarihleri de (1908, 1912, 1914) bu bilgileri doğrulamaktadır (Kızıltan-Gençtürk, 1993: 46). Kendisi, yurt dışında toplam altı buçuk (Emine Semiye, 1926b: 11) veya yedi yıla yakın (Emine Semiye, 1926c: 3.) kaldığını söylemektedir. Necla Neyyal’in hatıralarından edindiğimiz bilgiye göre de, Balkan Harbi sırasında gönüllü hasta bakıcılık yapan Emine Semiye’nin, bu sırada hastalar arasında Tanin Gazetesi’ni dağıtarak propaganda yaptığı anlaşılmaktadır. Tutuklanacağı haberini alınca yurt dışına çıkmıştır (Hürmen, 2004: 272-273). Bu yurt dışına çıkışlarda ve Paris’te bulunduğu günlerde, Selanik’te iken yakın ilişki kurduğu Madam Vera’nın büyük desteği olacaktır (Kızıltan-Gençtürk, 1993: 46). Oğlu Cevdet’in Paris’te Siyasal Bilimler Eğitimi yaptığı sırada, o da oğlunun yanındadır. Bu dönemde Psikoloji ve Sosyoloji derslerine devam etmiştir (Toros, 1992: 212). Emine Semiye’nin düzenli bir evlilik hayatı olmamıştır. İlk eşi Kazaskerzâdelerden Mustafa Bey’den hangi sebeple (ölüm veya boşanma) ayrıldığını bilemiyoruz. İkinci eşi, sonradan Millî Mücadele yıllarında Sivas Valisi olarak görev yapan, Sivas Kongresi sırasında Mustafa Kemal’i yakından destekleyen Reşit Paşa’dır. Elimizdeki bilgi kırıntıları, bu evliliğin 1911’de bittiğini gösteriyor. Zira, İtalya’nın Adaları işgâl ettiği günlerde, Reşit Paşa Rodos Valisi’dir. Mahkemeleri orada devam edemediği için İstanbul’a aktarılmıştır (Kaygusuz, 1955: 69). Onun yurt dışına çıkmak zorunda kalışı, evliliğinin önemli bir bitiş sebebi gibi görünüyor. Bazı kaynaklarda Emine Semiye’nin soyadı “Önasya” olarak verilmektedir (http://www.kultur.gov.tr; Aydüz, 1999: 430). Bu soyadını yeni bir evlilikle mi, yoksa soyadı kanunu ile kendi isteğiyle mi aldığı konusunda bilgi sahibi değiliz. Ömer Nidâ onun sonradan Hıristiyan olup, Tunus Sörler Okulunda Müdire olarak görev yaptığını söylüyorsa da (1991: 16), aslında bu bilgiler Fatma Aliye’nin kızı İsmet Hanım’a ait olmalıdır (Kızıltan, 1995a: 13-21). 1922’den itibaren altı yıl süreyle Edirne, Sivas (Emine Semiye, torunu Mustafa Bâkır’ın ölüm haberini Sivas’ta öğretmenken öğrenmiştir: 1926a; 7. Bu bilgiye dayanarak onun 1926’dan önce bir tarihte Sivas’ta öğretmen olarak bulunduğunu anlamaktayız.), Ordu (İzler Dergisi’nde yayınlanan yazılarından, onun en azından 1926-1927 yıllarında Ordu Muallim Mektebi’nde Edebiyat öğretmeni olduğunu biliyoruz.) ve Adana (Ablası Fatma Aliye’ye eşi Faik Paşa’nın vefatı dolayısıyla gönderdiği baş sağlığı mektubundan, onun 17 Haziran 1928’de Adana’da bulunduğunu öğreniyoruz: Kızıltan-Gençtürk, 1993: 46.) Kız Öğretmen Okulları’nda, beş yıl da İstanbul Orta Okullarında Edebiyat ve Türkçe öğretmeni olarak çalıştıktan sonra emekli olmuştur (Gövsa, 1933-1935: 404). Bu bilgiler ışığında onun 1933’te 67 yaşında 1996 emekli olduğu anlaşılmaktadır. 1944’te Haseki Hastanesi’nde vefat etmiştir (Toros, 1992: 212). Emine Semiye, 1894’te yirmi altı yaşında yazı hayatına başlamıştır. Cumhuriyet döneminde de yazı hayatını sürdürmüş, 1928’deki I. Edebiyatçılar Kongresi’ne katılmıştır (Toros, 1992). Yazılarında Emine Vahide, Semiye bint-i Cevdet, Emine Semiye bint-i Cevdet imzalarını da kullanmıştır. 31 Mart ayaklanması aleyhindeki sert yazılarını, belki de kimliğini gizlemek için Muallime-i Nasûha Hâce Şerife Mürşide ve Nasfet bint-i Ahmet takma adlarıyla yazmıştır (Emine Semiye, Hürriyet Kokuları: 103, 106). Selânik’te yayımlanan Mütâlaa (1896) ve Kadın (1908-1910) gazetelerinde başyazarlık yapmıştır. İstanbul’daki Hanımlara Mahsus Gazete (1895) başta olmak üzere Bahçe, Asır, Yeni Asır, Yeni Edirne, Şûrâ-yı Ümmet, Resimli Kitap, İnkılâp, Yeni Gazete, Saâdet, İnci, Yeni Gazete, İzler gibi gazete ve dergilerde yazılar yayınlamıştır. Emine Semiye, gazetelerde çok sayıda makale yayımladığı gibi, roman, hikâye, makale türlerinde kitaplar da kaleme almıştır: Muallime, Bîkes, Sefâlet, Gayyâ Kuyusu (roman), Bir Mütehassisenin Tefekkürâtı, Terbiye-i Etfâle Ait Üç Hikâye, Hiss-i Rekâbet, Emir Çoban Kızları Yahud İki Kadında Aynı Tâli’: Bağdat Hatun, Dilşâd Sultan (hikâye), Selânik Hâtıraları, Hürriyet Kokuları, İktitaf (makale), Kalem Tecrübeleri (hatıra), Hülâsa-i İlm-i Hisap (ders kitabı). Emine Semiye kendisini topluma karşı hep sorumlu hissetmiş, hemen her alanda faaliyet göstermiştir. O her şeyden önce bir eğitimcidir. Hem özel dersler vererek, hem kadın dergilerinde yazarak kadınları eğitmeye çalışmıştır. Yoğun savaşların yaşandığı günlerde askerlere yardım kampanyalarına katılmış, Balkan Savaşı (Hürmen, 2004: 272) ve I. Dünya Savaşı sırasında gönüllü hastabakıcılık yapmıştır. Çanakkale Savaşı sırasında Şişli Etfâl Hastanesi’nde ve Galatasaray Lisesi bahçesinde gönüllü hemşireler arasındadır (http://www.haciabdullah.com.tr). Bu hizmetlerinden dolayı tunç madalya ile ödüllendirilmiştir (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DUTT, dosya no: 47, gömlek no: 88, 1336-M-25). Bu faaliyetlerle yetinmeyen Emine Semiye yardım dernekleri de kurmuştur (Padişahın himayesinde, şehit yakınlarına yardım için “Bâzâr-ı Şefkat” kurulmuştur. Emine Semiye de “Şefkat-i Nisvan” başlıklı yazısında, kadınları bu yolla yardıma çağırır: 1898; 1-2: İktitaf, 307-314). 1898’de Selânik’teki Şefkât-i Nisvân Cemiyeti’nin kurucusu odur (Çakır, 1994: 43). Bu derneğin amacı, 1897’deki Osmanlı Yunan savaşı şehitlerinin ailelerini desteklemektir. 1908’de de aynı amaçla Edirne’de Hıdmet-i Nisvân Cemiyet-i Hayriyesi’ni kurmuştur. 1997 Cemiyetin on Müslüman, altı gayrimüslim üyesi vardır (Emine Semiye, Hürriyet Kokuları: 37-41: Kurnaz, 1996; 194-195). Hem basın hayatında hem de dernek faaliyetlerinde öne çıkan Emine Semiye, siyasal hayatta da aktif olarak görev almıştır. Siyasal Portresi Emine Semiye’nin İktitaf ve Selânik Hâtıraları’nda yer alan makalelerine baktığımızda onun 1895-1904 yılları arasında henüz siyasetle ilgilenmediğini görüyoruz. Temmuz 1908’de üç buçuk yıldır hürriyet için ağladığını söylediğine göre (Hürriyet Kokuları, 58), 1904’ten itibaren siyasetle ilgilenmeye başlamıştır. O, bu tarihte İttihat ve Terakki Cemiyeti ile tanışır. Onun bu cemiyete girmesine aracı olan Seniye Hanımdır (Hürmen, 2004: 266, 273). Emine Semiye kendisi bu olayı şöyle anlatır: “Tahsili nâkıs olmakla beraber vatan-perverlikte mutaassıp, Varna beyzâdelerinden genç bir hanım, –mücâhid-i şehîr Küşâd Beyefendi’nin hemşîresi Seniye Hanımefendi’dir– cemiyet-i muhteremenin mevcudiyetinden beni gayet gizli olarak haberdar etmiş ve üç sene birlikte evrâk-ı müdhişe okuyarak, ağlayarak hürriyet derdini çekmiştik.” (Hürriyet Kokuları, 58). Selânik’te tanıştığı Madam Vera,1 arkadaşı Seniye Hanım ve kendisiyle dostluk kurar. Onlara Paris’ten kitaplar ve Jön Türklerden haberler getirir. Emine Semiye ve Seniye Hanım artık İttihatçıdır ve bu uğurda ölebileceklerine dair yemin ederler (Emine Semiye, Hürriyet Kokuları: 58-60). Emine Semiye, Madam Vera’nın kendi üzerlerindeki etkisini şöyle anlatır: “Halka-i taassubdan kurtulamayarak senelerce müddet devam eden tahsil ve tetebbuâtım revolüsyoner olmaklığıma kâfî değildi. Fakat, Selânik’e, o mukaddes şehre adım attığım günden beri medeniyete yaklaşmış oldum, üç buçuk senelik Serez hayatında ise, daima nâmını hürmetle yâd edeceğim bir kadın Madam Vera, bu fâzıl ve âlim Fransız, benim faydasız kalan tahsil ve tetebbuâtımı semere-dâr etti. Dünyanın esrarengiz ukdelerini bana birer birer çözerek hayat ve hilkatin ne demek olduğunu öğretti. Vatan kurtarmak, milletin tealisine çalışmak yalnız ricale muhtas vazife olmadığına beni ikna etti. Sevdâ-yı hürriyetle ma’lûl olan kalbim nihayet, galeyan ettiğinden nazariyatımı tatbikte cesûrâne
