Full Text

Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 8-18
Kemal EROL1
E. Emrullah EROL2
MEVLANA’NIN MESNEVİ'SİNDE “İNSAN” TELAKKİSİ VE
“İNSAN-İ KÂMİL” ÖLÇÜSÜ▄
ÖZET
Mevlana Celaleddin-i Rumî (1207-1273), Anadolu’nun 13. yüzyılda
yetiştirdiği en kudretli mutasavvıflardandır. Henüz 6 yaşındayken Moğol istilası ve
bazı siyasi olaylar nedeniyle ailesiyle birlikte Afganistan’ın Belh şehrinden ayrılıp
Anadolu’da Konya’ya yerleşir; burada alim, sufi ve şair bir şahsiyet olarak yetişir.
Dönemin önde gelen mutasavvıflarındandır. Ona göre insan, fıtratı itibariyle maddî
ve manevî cephesi olan; başka bir ifadeyle biri “hayvanî/maddî, diğeri de
insanî/ruhî” olmak üzere çift kutuplu iki ayrı boyutu bulunan bir varlıktır. İnsan,
aynı zamanda ilahî emanetin de taşıyıcısıdır. Söz konusu emanete sadık kalıp
yücelmek gibi ihanet edip düşmek de onun iradesine bağlıdır. Mevlana’nın
mesnevilerinde gözettiği asıl amaç, insanın önce kendi hakîkatini anlamasına ve
Rabbini tanımasına vesile olmak; böylece onu yaratılış gayesine uygun bir hayat
felsefesi ve yaşam biçimiyle buluşturmaktır. Nihaî hedefte amacı, insanı
hayvanî/olumsuz özelliklerden arındırıp insanî/olumlu vasıflarla geliştirerek
“insan-i kâmil” seviyesine yükseltmektir.
Mevlânâ‘nın dini-tasavvufi düşüncesinin kaynağı, Kur’an ve sünnettir;
düşünce ve öğretisinin merkezinde insan vardır. Mevlana’ya göre insan, sahip
olduğu fıtrî özellikler (düşünce, akıl, feraset, muhakeme, güçlü duyular)
bakımından en mükemmel, en şerefli; Allah’ı anlama, kavrama ve ona itaat etme
yolunda en yetenekli mahlûktur. İnsan, Allah’ın yeryüzündeki halifesi, madde ve
Doç. Dr. Yüzüncü Yıl Üniv. Eğitim Fak., Türkçe Eğt. Böl. [email protected]
Türkçe Öğretmeni
▄ “Mevlâna’nın Mesnevi’sinde “İnsan” Telakkisi ve “İnsan-i Kâmil” Ölçüsü” başlıklı bu çalışma, 15-16
Ekim 2014 Urumiye / İRAN'da düzenlenen III. Uluslararası Mesnevi Sempozyumu – Barış ve Dostluk
Elçisi Olarak Mevlana konulu etkinlikte bildiri olarak sunulmuş; sonradan eklemeler yapılarak makale
formatında düzenlenmiştir.
1
2
Mevlana’nın Mesnevi'sinde “İnsan” Telakkisi ve “İnsan-İ Kâmil” Ölçüsü▄
mana âleminin en güçlü numunesidir. Mevlana, Müslüman olsun olmasın bütün
insanlara büyük bir hoşgörüyle değer veren, insanı ileri seviyede yücelten;
sevilmeye ve bağışlanmaya layık gören bir tasavvuf ehli ve fikir adamıdır.
Kişiliğini ve düşünce dünyasını biçimlendiren değerler, onun insan telakkisinin de
kaynağıdır. Zira ona göre insan için kemâlin ölçüsü, olumsuz düşünce, eylem ve
ilişkilerden; süfli istek ve arzulardan, hayvanî arzulardan büsbütün arınarak
Allah’ın rızasını kazanmak ve kulluk vazifesini hakkiyle yerine getirmek için kendi
yaşamında bütün bunlara uygun pratik bir evren inşa etmektir.
Anahtar Kelimeler: Mevlana Celâleddin-i Rûmî, Mevlana’nın insan
telakkisi, yaratılış gayesi, “insan-i kâmil”in ölçüsü.
MEVLANA’S WAY OF LOOKING AT HUMAN BEING AND HIS
CRITERION FOR THE CONCEPT OF “WİSE MAN”
Abstract
Mevlana Celaleddin-i Rumî (1207-1273),is the one of most important
religious scholar and ascetic lived in Anatolia in the 13th century. When he was
only six years old he left from Behl in Afghanistan and settled down Konya in
Anatolia with his family because of the Mongolian invasion and other poltical
events; in this place he grown up as a scholar,a religious ascetic and a
poet.According to him, the human is being that has the material and the spiritual
aspects due to his nature; in other words the human is being that has bipolar two
different dimensions including one human / spiritual, the other bestial / material.
At the same time, the human is the carrier of the divine deposit. Being faithful to
this deposit and subliming or betraying it and depreciating depend on the will of
man. The main purpose of Mevlana’s Mathnawi is to provide that firstly the human
understands his own reality and recognize his God; hereby to meet him with the
philosophy of life and the way of life being appropriate to the purpose of creation.
His purpose in the ultimate goal is to purify the human from the bestial / negative
characterisrics and to upgrate to the level of “Wise Man” by developing him with
human/positive qualifications.
The source of Mevlânâ’s religious-mystical(tasavvufi) thought is Quran
and The Sunna; also there is the human in the center of his thought and
doctrine. According to Mevlana the human is the most excellent, honorable being
on acccount of his innate characteristics (thought, mind, foresight, reasoning,
strong senses); is the most equipped being in line with understanding
,coprehending and obey to God. That is why the human is the caliph of God
in the earth and he is the most potent model of the material and the
meaning universe. Mevlana is an religious ascetic and a headworker who
appreciate all people with a large tolerance whether or not Muslims, exalt the
human to the degree of holiness see worthy to be loved and forgiven even the
worst. The values forming his personality and the world of his thoughts is to earn
the pleasure of God by purifying the preliminary actions and relations; the menial
requests and desires, the bestial desires entirely and to build a practical universe
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 8-18
9
Kemal Erol - E. Emrullah Erol
that is appropriate to all these in order to fulfill the duty of slavery for God
deservedly.
Key Words: Mevlana Celâleddin-i Rûmî, Mevlana’s way of looking at
human being, the purpose of creation, “The criterion of the concept “Wise Man”.
GİRİŞ
Asıl adı “Muhammed Celâleddin” olan Mevlâna Celâleddin-i Rûmî’nin3 (30 Eylül
1207-17 Aralık 1273), Fuat Köprülü’ye göre “İran tasavvufî edebiyatının panteist olmak
bakımından belki de en büyük ve kuvvetli temsilcisi”dir (Köprülü, 1991: 217). Onun hayat
felsefesini ve insana bakış açısını belirleyen kaynak, İslam öğretisidir. Kuran ve sünnet,
Mevlana’nın Allah’a kulluk vazifesinden sapmadan ilerlemesini sağlayan rehberlerdir. “Canım
bedenimde oldukça Kur’an’ın kuluyum / Seçilmiş Muhammed’in yolunun toprağıyım” sözleri,
Mevlana’nın Peygamberin ahlakını örnek aldığını, düşünce, tutum ve davranışlarını da bu
çizgide şekillendirdiğini gösterir.
Allah, insanın kulluk vazifesini hakkiyle ifa edebilmesi için her varlığı onun emrine
sunduğunu telkin eder. İnsan eksenli İslam dini ve tasavvuf anlayışı da insana bu zaviyeden
bakmaktadır. Mevlana’nın hayatı ve eserleri incelendiğinde insan unsurunun bu bakış açısıyla
yoğun bir şekilde öne çıkarıldığı görülür. Mevlana, coşkun bir aşk, yüksek ve ilahî bir ilham ile
yazdığı mesnevilerinde insanın her türlü süfli maksatlardan arındırılarak ulvî bir gaye
edinmesinden, edep ve ahlak dairesinde nasıl eğitilip terbiye edilebileceğinden; neticede endişe,
korku, kin, husumet, buhran ve bunalımlardan nasıl kurtulabileceğinden söz eder. Yaklaşık
26000 beyitten oluşan bu Mesnevi, Köprülü’ye göre “yalnız Mevlana’nın değil, belki bütün
tasavvufî edebiyatın en ünlü bir mahsulüdür.” (Köprülü, 1991: 227). Mesnevi, ahlakî ve
tasavvufî mecrada irşat amacıyla yazılmış öğretici bir metindir. Bu açıdan tasavvufî metinler
arasında mistik bir ruhun en samimi ve en coşkun hissini kaydeden canlı vesikalardır. Zira
Mevlana’nın Mesnevi’si şekilcilikten tamamen uzaktır; her fikri, her nasihati ve her nazariyeyi
uygun bir hikâye ile dile getirir. Şiiri insan ruhunun en samimi ihtiyaçlarını tebliğ edecek bir
vasıta olarak kullanan Mevlana’nın insana dair evrensel mesajları, “ben ve çıkar” merkezli
maddi bir dünyadan münezzehtir. Onun düşünce dünyasında insanı yücelten, erdemli kılan
değerlerin başında “sevgi, hoşgörü, barış ve hak” gibi temel anahtar kavramlar gelmektedir.
Tasavvuf ve İnsan
Tasavvuf anlayışına göre Allah’ın hemen bütün sıfatlarıyla birlikte tecelli ettiği yegâne
varlık insandır. Zira tasavvufun pratikteki hedefi de “insan-ı kâmil” yetiştirebilmektir. Kâmil
insanda bilgi yolunun başlangıcı kendini bilmektir. Yunus Emre’nin “İlim, kendin bilmektir”
sözü ile Hacı Bayram-ı Veli’nin “Sen seni bil sen seni” tekriri ile başlayan ilâhisi, bu gerçeğe
işaret eder. Allah’ı tanıyabilmenin yolu, insanın evvela kendini tanımasından geçer. Keza
Niyazi Mısrî’nin “Çün nefsin bilen kişi, Allah’ı bilirmiş” sözü de bunu ifade eder. Zira
tasavvufta temel amaç, Allah’ı bilmektir; O’nu da bilmek için evvela kendini bilmek vardır.
İlhamını bu öğretiden alan Mevlana’nın düşünce dünyasının merkezinde “Eşrefi Mahlûkat” yani
Mevlâna’nın İslam dünyasında yaygın olarak “Rumi” lakabıyla anılması, hayatının büyük bir kısmını
üzerinde yaşadığı coğrafya ile ilişkilidir. Mevlâna, Horasan’ın (Afganistan Türkistan’ı) Belh şehrinde doğmuş
olmasına rağmen kendisine “Rumî” denilmiş olması, sanat ve düşünce hayatının olgunlaştığı ve bunun
insanlık âleminde ebedileşmesini sağlayan “Hamdım, piştim, yandım” sürecinin o dönemde “Diyarı Rum”
diye anılan Anadolu’da geçmiş olmasına dayanır.
3
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 8-18
10
Mevlana’nın Mesnevi'sinde “İnsan” Telakkisi ve “İnsan-İ Kâmil” Ölçüsü▄
“insan” yer alır. Zira İslam öğretisine göre insan, sahip olduğu fıtrî özellikler bakımından en
şerefli (İsrâ, 17/70) ve en mükemmel (Tîn, 95/4), Allah‘ın “bütün isimleri kendisine öğrettiği”
(Bakara, 2/31) yegâne varlıktır.
Tasavvuf, insanın akıl yoluyla ulaşamadığı ilahî hakikatlere ve bilinmezliklere manevi
sezişlerle erişme yoludur. Yaratılış nazariyesinin4 temelini oluşturduğu tasavvufa göre “Vücûd-i
Mutlak olan Allah, aynı zamanda Kemâl-i Mutlak, Cemâl-i Mutlak ve Hüsn-i Mutlak’tır. Onun
şanı kendini izhârdır. İnsan, Allah’ın isim ve sıfatlarının tecellîgâhı ve ilahî emanetin
taşıyıcısıdır (Ahzâb, 33/72). Allah’ın aşk-ı zatî nedeniyle kendini görmek ve göstermek
istemesi, âlemin yaratılmasına sebep olmuştur. İnsan nasıl kendini görmek için aynaya bakarsa,
Allah da kendi güzelliğini temaşâ için bir ayna hükmünde olan âlemi ve onun en değerli varlığı
olan insanı yaratmıştır” (Pala, 1989: 479). Bu bağlamda gelişen tasavvuf felsefesine göre insan,
biri ölümlü (fani), diğeri ölümsüz (ebedî) olmak üzere iki zıt kutuplu unsurdan ibarettir. Ölümlü
olan beden (ten), ölümsüz olan ruh (can) unsurunu misafir edip korumakla görevlidir. Beden
zarf, ruh da mazruftur. Burada asl olan mazruftur. Zira ten, canın ayrılmasından bir zaman sonra
çürüyüp dağılacaktır. Nitekim Sultan Veled, Mevlana’nın Mesnevi VI’nın ekinde “Toprağın her
cüzü, insanı toprak âlemine götürür. Fakat can denizinin dalgası, canana vâsıl eder” (C.VI, 15)5
der. Bedenin faniliğine karşın ruh bakidir. Kulluk sorgusunda hesaba çekilecek olan da odur.
Can, aslına rücû etmek, vuslata ermek için çırpınır. “İnsan bu çırpınışları duyar da ten unsurunu
eritirse hürriyete kavuşarak evvelce tanıdığı ilâhî vatanına tekrar yücelir” (Kabaklı, 1980: 113).
Can kafesi kalptir, gönüldür. Burası Allah’ın tecelligâhıdır. İnsan, gönül ehli olduğu için
kutsaldır. Zira insan ancak gönül kılavuzuyla Allah’a ulaşabilir. Tasavvuf anlayışına göre gönül
kırmanın Allah’ı incitmekle, gönül almanın ise Allah’ı sevmek ya da Hacca gitmiş olmakla
eşdeğer olması da bu yüzdendir. Zira Yunus’un “aklı eren”lere “gönül mü yeğ, Kâbe mi yeğ”
sorusuna yine kendisinin verdiği cevap, “gönül yeğdir, gönüldedir Hak durağı” (Subaşı, 1983:
229) şeklindedir. Nesimi de aynı fikrî gerçeklikten hareketle “âdemde sırrullah”ı arar: “Çünkü
bildin müminin gönlünde beytullah var / Niçün izzet etmedin ol beytte kim Allah var” (…) “Her
ne var, âdemde var, âdemden iste Hakk’ı sen, / Olma iblis-i şakiy, âdemde sırrullah var.” (Akt:
Ekici, 1990: 20). Akıl ve seziş kabiliyetiyle donatılan insan, bu meziyetleri bakımından diğer
canlılardan üstündür. Zira arif insan, bu kabiliyetleri sayesinde Allah’ı, onun kudretini idrak
eder.
Mevlana’nın İnsan Telakkisi
Mevlana‘nın İslamî ve tasavvufî anlayışında insan sevgisi, merkezî bir konuma sahiptir.
O, insana değer verirken din, dil, ırk, milliyet, renk gibi aidiyet temelinde hiçbir ayırım
gözetmez; kim olursa olsun Allah‘ın bir eseri olarak telakki ettiği insanı sevgi ve muhabbetle
kucaklar. İnsanın hor görülmesini, alay edilmesini ve incitilmesini büyük bir gaflet sayar. O,
“Cenab-ı Hak, “kün(ol)” emrini verdi ve her şey böylece yaratıldı. Allah, Âlem-i Kitmân’da meknûz iken böylece
bilinmeye başladı. Allah, önce bir nûr yaratıp ona “Kün Muhammedâ” buyurdu. “Nûr-i Muhammed” denilen bu nûr,
Allah’ın haşmetli nazarı karşısında terledi. Onun terinden denizler ve köpüğünden de eflâk (felekler, gökler,
zamanlar) yaratıldı. Sonra sırasıyla anasır-ı erbaa (toprak, hava, su, ateş), mevâlid-i selâse (mâden, nebat, hayvan
olmak üzere tabiatın üç âlemi) ve nihayet âdem (insan) belirdi. İnsanın bütün bu mertebelerden geçerek çocuk
dünyaya gelişi bir devir hâlindedir ki devriyelerde bu husus işlenir. İşte tasavvuf, insanın Allah’a ulaşmasında bütün
bu mertebeleri aşmasıdır” (Pala, 1989: 479).
5 Mevlânâ, Mesnevî, Çeviren: Veled İzbudak, MEB Yayınevi, İstanbul, 1991. (Çalışmada Mesnevî‘den yapılan
alıntılar bu kaynaktan seçilmiş; metin içinde cilt ve beyit numarası verilerek gösterilmiştir).
4
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 8-18
11
Kemal Erol - E. Emrullah Erol
herkesin tiksindiği, dolayısıyla toplumdan tecrit ettiği ağır ruhsal ve bedensel hastalara bile
sevgi ve şefkatle yaklaşır. Çünkü ona göre insan, tüm varlık âleminin yaratılış sebebidir.
İnsan, fâni olan dünyevî hayatta ulvî gayenin tahakkukuna matuf edindiği ilimle
yücelerek en kıymetli varlık konumuna yükselebilir. Mevlana, bu bakış açısıyla insana ve onu
aldatmakla görevli şeytana hitaben gidecekleri yolu gösterir: “Ey topraktan yaratılan âdem, sen
de yürü, Süha yıldızını bile geç. Ateşten yaratılan İblis, sen de yerin dibine git” (C. I, 124). Zira
insanın akıbeti beden olarak toprağa, ruh bakımından da Allah’a kavuşmayı ifade eder.
Mevlânâ, bu ilahî hükmü, “Toprağa mensup insan, Hak‘tan ilim öğrendi ve o ilimle yedinci kat
göğe kadar bütün âlemi aydınlattı” (C.I, 82) sözleriyle anlatır. Ne var ki insan, nefsini tatmin
etme arzusuyla yaşaması halinde aşağılanmaktan kurtulamaz. Birinci ihtimal, yani insanın
yücelmesi, ruhî terbiyeyle kazanılırken; aşağılanması da maddi hırs ve şehvete düşkünlükle
yaşanır. Kendini ve Rabbini bilmesi durumunda insanın yükselebileceği manevi mertebeye
başka bir varlığın ulaşması mümkün değildir. Mevlana’nın Mesnevî‘deki şu sözleri de bunu
teyit etmektedir: “Vettîni suresindeki “insanı en güzel şekilde yarattık ayetini oku! Ey dost, en
değerli inci candır. En güzel şekil olan insan şekli, arştan da üstündür, düşünceye de sığmaz. Bu
paha biçilmez şeyin değerini söylesem, ben de yanarım, duyan da yanar!” (C.VI, 1005-1007).
İnsanı “Hakkın kudret sırrı” olarak gören Kaygusuz Abdal’ın ifadesiyle insan, “Gerçi et ve
deridir, ama cümlenin serveridir.” Buna göre mutlak manayı da ifade eden insanın yüceliği,
İslam tasavvufunda daha net tezahür etmektedir. Zira tasavvuf anlayışı, insan merkezli değerler
felsefesinden müteşekkildir. Bütün kâinatın yaratılış sebebi insandır. Bu yüzden “göklerde ve
yerde olan her şey onun hizmetine sunulmuştur” (Lokmân, 31/20, Câsiye, 45/13). Mevlana,
“Melekler, Âdem’e secde ettiler; çünkü onun canı, meleklerinkinden üstündür” (C.I,3330)
derken, Allah’ın, üstün olanın daha aşağı mertebede bulunana secde etmesini emretmesinin
mümkün olmadığına işaret eder. Zira “Tanrı’nın adaleti, Tanrı’nın lütfü bir gülün dikene secde
etmesini hoş görür mü? (…) Kuş, balık, in, cin, insan.. hepsi ona itaat eder. Çünkü o üstündür,
öbürleri noksan. Balıklar, balıklar hırkasını diksin diye ona iğne getirirler. Bu, ipliğin iğneye
tabi olmasına benzer” (C.I, 3330-3335).
İslam öğretisine göre Allah, anlaşılmak için gerekli bütün özelliklerle mücehhez bir
varlığı, yani insanı yarattı ve göklerde - yerlerde olan her şeyi emrine vererek onu yüceltti
(Ekici, 1990: 20). Zira insan, bu özellikleriyle Allah‘ı tanıma kabiliyetine sahip tek varlık
olduğu için “Allah’ın yeryüzündeki halîfesi veya temsilcisi” dir (En‘âm, 6/165, Fâtır, 35/39,
Yûnus, 10/14). İnsanın canlılar arasında “eşref-i mahlûkat” olarak tayın edilmesi de bu temele
dayanır. İnsana bu nazarla bakan Mevlana’ya göre kişi, ruhu ve bedeniyle birlikte insandır, her
iki yönüyle de “ahsen-i takvîm” üzere, yani en mükemmel surette yaratılmıştır. Mevlana,
mesnevisinde insanın değerini “Büyük âlim, kâinat çapında bir büyü yaptı da, cirmini ufacık bir
suret içinde gizledi” sözleriyle belirtir. Keza Muhyiddin-i Arabi’nin, Füsusü’l-Hikem adlı
eserinde “İnsana ihtimam gösteren kimse, Allah’a ihtimam göstermiş olur” demesi de bu
yüzdendir. Bu söz, insanın yaratılış gayesini ve kulluk ettiği kudret nezdindeki yerini belirtmesi
bakımından da anlamlıdır. Ne var ki, fıtrî bir ruh temizliğine sahip olan insan, zamanla yaratılış
gayesiyle uyuşmayan temayüller gösterince üstün ahlakî vasıflarından uzaklaşmış olacaktır.
Nitekim “Mevlânâ‘ya göre, hırs, haset, kin, hiddet ve şehvet gibi hayvanî vasıflar geliştirebilen
insan, her ne kadar insan görünümünde olsa da hayvandan farksız, hatta daha da zararlı ve
tehlikeli hale gelir. Buna karşılık adalet, merhamet, sevgi, şefkat, cömertlik, hoşgörü vb. insanî
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 8-18
12
Mevlana’nın Mesnevi'sinde “İnsan” Telakkisi ve “İnsan-İ Kâmil” Ölçüsü▄
vasıflarını geliştirenler de, gerçek insanlık yolunda ilerleyerek yüce mertebelere ulaşırlar.”
(Türer, 2007: 133).
İnsan Çift Kutuplu Bir Varlıktır
Mevlana’nın Mesnevi’si, yalnızca bir din ve ahlak kitabı değildir. Bu eser, aynı
zamanda çağın bilimlerini, insanî gerçekleri yansıtan bir eğitim ve öğretim kitabıdır. İnsanı
ilgilendiren ve çözüm bekleyen hemen bütün sorunlarına cevap veren bir tedavi reçetesidir.
Mevlana, pek çok disiplinin anlamakta güçlük çektiği beşerin sırrını deşifre ediyor. Mevlana’ya
göre insanın temel sorunu, çift kutuplu özellikler taşımasıdır. İnsanda birbirine zıt iki kuvvet
daima mücadele halindedir. Zira o, yaratılış bakımından biri maddî, diğeri de manevi olmak
üzere içinde bir zıtlığı barındırdığı için çift kutuplu bir varlıktır. Hem sahip olduğu ahlâkî
meziyetleri ve Allah‘a karşı kulluk vazifesi bakımından insanî; diğer taraftan hiddet, gaflet ve
nefrete dönük davranışları bakımından da hayvanî tavırlar takınır. Bu bağlamda insan, bir
yönüyle Allah’ı idrak edecek kadar akıl, fikir, izan ve basiret gibi melekelerle donanımlı; diğer
yönüyle zayıf, aciz, aceleci, zalim, cahil, nankör ve açgözlü olmak gibi zaaflarla yüklüdür.
Mevlana’ya göre Allah, “Halk âleminin yapısı zıtlıklar üzerine kurulmuştur (C.VI, 50) derken,
insandaki bu zıt ikili yapıyı ifade etmiştir. “Âdemoğlu, dilinin altında gizlidir. Bu dil, can
kapısına perdedir” (C.I, 63) diyen Mevlana, insanın gizli ve karmaşık özelliklerini Mesnevî’de
sıkça dile getirir.
Mevlana, Mesnevi’sinde anlattığı kıssalardan sonra beyitlerinde vermek istediği mesajı
veciz ifadelerle işler. Bazen aklın idrakinden öte fikirleri üstü kapalı söylemlerle nakleder. Ona
göre insan, bünyesinde zıtlıklar manzumesini barındıran anlaşılması güç bir varlıktır. Zira
insanın vücudu, içinde çeşitli yırtıcı hayvanların bulunduğu bir orman gibidir. Bu yüzden o,
zarar görmemek için her an sakınılması ve dikkat olunması gereken bir hedeftir:
“Vücudumuzda binlerce kurt, binlerce domuz. Temiz, pis, güzel, çirkin, binlerce sıfat var.
Herhangi huy galipse hüküm onundur. Madende altın, bakırdan fazlaysa o maden altın sayılır,
Vücudunda hangi huy galipse o huyun suretine göre haşredilmen gerekir.
İnsanda bir an olur, kurtluk zuhur eder, bir an olur, ay gibi Yusuf yüzlü bir güzel haline gelir.
İyiliklerle kinler gizli bir yolda gönüllerden gönüllere gidip durmaktadır.
Hatta insandan, öküzle eşek bile bilgi sahibi olur, akıllanır, hüner elde eder.
Serkeş at, rahvan bir hale gelir, alışır. Ayı oynar, keçi de selam verir.
Köpeğe insanın huyu geçer, nihayet çoban olur, av avlar, yahut sürüyü korur.
Ashabı Kehf’in köpeğine onlardan öyle bir huy sirayet etti ki, sonunda Tanrı’yı aramaya
koyuldu.
Kalpte her an bir çeşit şey baş gösterir. İnsan bazen şeytanlaşır, bazen tuzak kesilir, bazen yırtıcı
hayvan!” (C. I, 1415-1426)
Bu beyitlerdeki benzetme ve imajlardan insanın vücudu, içinde her çeşit zararlı varlığın
bulunduğu, iyi-kötü hasletlerin çarpıştığı biyolojik bir ortam olduğu anlaşılmaktadır. Söz
konusu unsurlardan hangisi galip gelirse, insan onun hükmü altına girer. Kimi zaman
melekleşir, kimi zaman da şeytanlaşır. Bazen insanın içindeki kurt (kötü uyaran), harekete
geçerek kontrolü ele geçirebilir. Bu durumda insanda yırtıcılık, acımasızlık vasfı öne çıkar.
Ancak bazen de insan “ay gibi Yusuf yüzlü bir güzel”i de andırabilir. Nitekim hayvanlar bile
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 8-18
13
Kemal Erol - E. Emrullah Erol
insanın iyi yönlerinden etkilenerek akıllanırlar, hüner elde ederler. Onun elinde en vahşi atlar,
yırtıcı ayılar ve köpekler bile eğitilebilir; hizmet eden güzel huylu ve faydalı birer varlık haline
gelebilirler. Böylece insanın gönlünde iyilik-kötülük, sevgi-nefret ve merhamet-zulmet gibi
birbirine zıt çeşitli duygu ve düşünceler yer değiştirerek ayrı kimlik ve kişilik olarak tezahür
eder. Mevlana, hayvanlar arasındaki farkın hikmetini de irdelemektedir. Ona göre su (gölet),
deveye göre az görünürken; fareye göre deniz gibidir. Aynı şekilde insanlar arasındaki farka
(güç ve mizaç, ilgi ve eğilim bağlamında) dikkat çeken Mevlana, birisinin on rekât namaz
kılarken yorulduğunu, diğerinin beş yüz rekât kıldığı halde usanmadığını; keza birinin gönlü
bile bulanmadan canını verecek kadar cömertken, bir diğeri bir dilim ekmek verebilmek için can
çekiştiğini örnek gösterir (C.I, 271-272).
Mevlânâ, insanın bu tezatlı yapısını, birbirine aykırı tutum ve davranışlarını irdelerken
bir rubaîsinde, “Bazen bizim temizliğimizi melekler bile kıskanırlar; bazen de kötülüğümüzden
şeytanlar dahi bizden kaçar!” (Can, 1999: 155) sözleriyle insandaki söz konusu karşıtlığa dikkat
çeker. Büyük mutasavvıf, insana dair aynı zıtlıkları bir başka rubaîsinde şöyle dile getirir:
“İnsanın şu görünen suretini, şeklini, birbirine zıt birtakım vasıfları birleştirerek meydana
getirdiler. Onun nakşını, suretini gam tezgâhında çizdiler, çamurunu kederle yoğurdular. İnsan
bazen şeytan olur, bazen melek olur; bazen de yırtıcı canavar kesilir. Bu ne esrarlı bir varlıktır
ki, çeşitli huylar, meziyetler, iyilikler, kötülükler hep onda toplanmıştır!” (Can, 1999: 155).
Tasavvuf felsefesine göre insan, her şeyden önce kendi içindeki tehlikelere karşı tedbirli ve
uyanık olmak zorundadır.
İnsan-i Kâmil
“İnsan-ı kâmil” konusu, İslâm tasavvuf felsefesinin özünü teşkil eder. Din ve tasavvuf,
insanı kemâle erdiren disiplinlerdir. Kimi âlimlere göre “kâmil insan, iyi söz, iyi hareket, iyi
ahlak ve iyi bilgide tam olandır. Bu dört şeyi kemale erdiren, kemale ulaşmış sayılır.” (Nesefi,
2004: 69). Kimi tasavvuf erbabına göre de “kemale ermek, tevhidin hakikatine ulaşmak ve
Hakk’a vasıl olmak, “seyr u süluk” tabir edilen rûhî terbiyeden geçmektir. Bu terbiyeden
geçmeyen insan, süflî âlemle ulvî âlem arasında bir konumda” (Sancaklı, 2007: 143) sayılır. Bu
bağlamda Mevlana’ya göre tasavvuf, içsel arayıştır, yani insanın kendisini keşfetme yoludur.
Tasavvufta iman, vahye dayanan nakle teslim olmak demektir. Buna göre insan, pratik olmadan
saf bilgiyle hedefe ulaşamaz. Bu nedenle, tasavvufi gerçeğe kavuşması için insanın önce bu yola
girmesi ve nefsini arındırması gerekir. Zira tasavvuf, insanı Allah’tan uzaklaştıran şeylerin
hepsini terk etmektir; olgunluk ve kemale erme yoludur; ruhun her türlü yanlıştan arındırılıp
Hakk'a yönelmesi, vuslata erdirilmesidir. Bütün bunların neticesinde ulaşılması arzulanan
sonuç, “insan-ı kâmil” olmaktır.
Mevlâna‘ya göre insan hakikati arama yolunda samimi ve gayretli olursa, aradığını
bulamaması için hiç bir sebep yoktur. Zira “Kulak, hakikate nüfuz ederse göz kesilir. Yoksa söz
kulakta kalır, gönüle tesir etmez” (C.I, 66). Nitekim açıkta olan değil, gizli olan hakikat
aranmaya muhtaçtır. Zira “iyilik ve kötülükten meydana gelen suretler gizli olmayıp da
meydanda bulunsaydı küfür ve iman, apaçık meydana çıkar, alında yazılırdı” (C.I, 75). Buna
göre hürriyetini arayan insan, kendi içindeki hayvanların etkisinden kurtulmaya azmetmekle
olgunlaşabilir.
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 8-18
14
Mevlana’nın Mesnevi'sinde “İnsan” Telakkisi ve “İnsan-İ Kâmil” Ölçüsü▄
Nefsine hâkimiyet, olgun insan olmanın birinci ölçüsüdür. Tasavvufta nefis, şer ve
günahın kaynağı olan “kötü huy ve süfli arzuların tamamı”dır. Tasavvuf felsefesi, insanın kendi
nefsiyle mücadelesindeki zaferini, kemâlin birinci derecede ölçüsü olarak kabul eder. Mevlana
da Peygamberin nefsine galip kimseler hakkındaki bir hadisini referans göstererek şöyle der:
“Yol güneşi olan Peygamber bile “Nefsini aşağılayan kişiye ne mutlu!” dedi (C.IV, 3344). Buna
göre “insan-i kâmil” olma yolundaki kişi için en büyük cihat, nefsine karşı açtığı iç savaştır.
Mevlânâ’ya göre insanın bu savaşta galip gelebilmesi, evvela kendisini tanımasıyla
mümkündür. Gönül güzelliğinin baki, güzellik devletinin de abıhayata saki olduğunu belirten
Mevlana’ya göre insanın fani ve geçici şeylere değil, hakikatte ebedi olana bağlanması ve onları
arzulaması icap eder: Ey temiz ve saf kişi, neden bir kerpiçe gönül veriyorsun? Ebedî olan bir
aslı iste” (C.I, 54).
İnsan, eti kemiğiyle fiziki olarak hayvana benziyorken, kendisini hayvanlardan ayıran
özellikleri keşfedip yaradılış gayesi itibariyle gerçekte ne olduğunu idrak etmek zorunda
olduğunu bilmelidir. Mevlana’ya göre asl olan suret değil, sîyrettir, yani biçim değil içtir,
ahlaktır, özdür. Manadan habersiz, maddeye yönelmiş, şehvete esir, hakikatten yoksun kimseleri
şöyle tasvir eder: “Hâlbuki ey eşekten aşağı kişi! Fikir dünyasından gafil ve habersizsin. /
Bilgisizliğe razı akla yabancısın; hakkın feyzinden habersiz bir divanesin. / Gerçi suretin insan,
ama akıl ve idrakin yok. İnsan huylu değilsin” (C.III, 2545). Bu bağlamda uyarıda bulunan
Mevlana, insanı hayvanlaşmaya doğru iten en büyük üç düşmanın nefis, hiddet ve şehvet
olduğunu söyler. “Hiddet ve şehvet insanı şaşı yapar, ruhu doğruluktan ayırır” (C.I, 433).
“Kimin canı şehvetten, hiddetten, nefsanî arzulardan arınmış, temizlenmişse, o kimse mana
âlemini ve sarayını çarçabuk görür. Eğer şehvetin ve nefsin hevâsına kapılır gidersen, ben sana
haber veriyorum ki, eli boş, nasipsiz gideceksin. Eğer şehvetten vazgeçersen, bu dünyaya niçin
geldiğini ve nereye gideceğini apaçık görürsün” (Can, 1999: 158). Mevlana’a göre “Töhmetli
nefistir; yüce akıl değil. Töhmetli duygudur; latif nur değil. İnsanın nefisle olan mücadelesinde
bilmesi gereken şey şudur: “Nefis Sofestai olmuştur, vur nefsin kafasına! Çünkü hakikati
kötekle anlar, delil getirmekle değil” (C. I, 3499,3500). “Bu aşağılık nefis, senden fâni kazanç
ister. Fakat niceye kadar aşağılık şeyleri kazanıp duracaksın, bırak artık, yeter! Aşağılık nefis
eğer senden yüce bir kazanç dilese bile bu dilekte hile ve düzen vardır” (C. II, 2602-2604).
Mevlâna‘ya göre insan, kendi özündeki güzelliğe doğru yol alıp hamlıktan olgunluğa
geçmelidir. Bunun gerçekleşmesi için, nefsin olumsuz sıfatlardan ve her türlü ahlakî kötülükten
arınmış olması gerekir ki, insanın Allah ile irtibatı söz konusu olsun. Yani kişi, kendi egosuyla
mücadelesinde galip gelmeli ki, kalbini ilahî ilhamlara açık tutabilsin (Yakıt, 2007: 197).
Mevlana, insanı nefsine karşı Allah’ı dinlemeye çağıran bir rubaîsinde “Ey gönül, bir
sen varsın, bir de O‘nun derdi. Onun dertlisi olmak ne hoş! O’nun derdi senin dermanındır. Bu
sebeple ondan gelen ızdırabları, acıları çek, sakın şikâyet etme, sızlanma! Onun takdîri, onun
fermanı budur. Maddî arzularını ayakaltına alırsan, o zaman nefsin köpeğini öldürürsün ki, asıl
kurban odur (Can, 1999: 158; Rubailer: nr, 311) der. Nitekim Allah’ın dilediğini yapmakla
hükmedici olduğunu söyleyen Mevlana, bir mesnevisinde Allah’ın “Derdin ta kendisinden deva
yarat(tığı)”nı (C.I, 1619,1624) söyler. Ona göre insanın doğru yola girmesi ve kemâle ermesi
için önce hayvanî duyguları besleyen nefis ve şehvet cephesini terbiye etmesi, bununla birlikte
ruh ve gönül dünyasını temizleyip aydınlatması gerekir.
“İnsan-i kâmil” olmanın bir başka ölçüsü de akıllı ve bilgili olmaktır. Cahillerin dostu
değil; âlimlerin meclisinde bulunmak, onların kılavuzluğunda hakikati aramaktır. Zira
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 8-18
15
Kemal Erol - E. Emrullah Erol
Mevlana’ya göre ateşe mensup olan nefiste bir bahçe yapıp oraya vefa tohumları eken âlimlerin,
kâmil kimselerin sövmesi, vurması, sapıkların övmesinden iyidir. Zira onların tokadı yenir ama
aşağılık kişilerin balı bile yenmez. “Çünki onlardan hil’at gelir, devlet gelir. Onlar ruhun
penâhında cesedi, can hâline getirirler. Zira nerde bir çıplak, bir yoksul görürsen bil ki bir
kâmilden kaçmıştır” (C.I, 285-289).
Mevlana’nın düşünce dünyasında nefretin yerini sevgi, savaşın yerini barış alır. Bu
yüzden onun tasavvuf anlayışında “sevgi”, “insan-i kâmil”in önemli ölçülerinden biridir. Zira
insana “sevenleri kendinden uzaklaştırmak yaraşmaz; onlardan işi gizlemek, onları hileyle
aldatmak doğru değildir” Bu bağlamda “Dosta dostun zahmeti ağır gelir mi? Zahmet, içtir,
ruhtur. Dostluksa onun derisine benzer” (C.I, 1452,1459) der. Allah’a, insana, tabiata, kulluk
vazifesinde araç olabilecek her varlığa aşkla değer vermenin gerektiğini söyleyen Mevlana,
“Sevgiden acılıklar tatlılaşır, sevgiden bakırlar altın kesilir. Sevgiden tortulu, bulanık sular, arı,
duru bir hale gelir, sevgiden dertler şifa bulur. Sevgiden ölü dirilir, sevgiden padişahlar kul
olur” (C.I, 1549-1552) sözleriyle sevginin beşeri âlemdeki yerine ve önemine işaret eder.
Mevlânâ‘ya göre, insan, kendi varlığının şuuruna erebildiği nispette insandır. Kendi
hakikatini ve yaratılış gayesini keşfederken insanın Allah‘a ve mahlûkatına karşı duyacağı aşk
ve muhabbet, bütün kötülüklerden arınmasına yetecektir. Nitekim bunu kendi şahsında
gerçekleştirebilmiş mutasavvıflar, neticede ulaştıkları inanç ve idrakin gerçekte ne olduğunu
belirtirler: “Sonunda biz bildik ve anladık ki, biz şu görünen tenden ibaret değiliz. Biz, bu tenin
ötesinde Allah‘la beraber yaşıyoruz” (C. V, 3340)
Mevlânâ‘nın temsil ettiği İslâmî ve tasavvufî bakış, insanı sevgiye ve muhabbete layık
gören yegâne hususun, güzel ahlâk ve irfân olduğunu telkin eder. Bunlardan yoksun kişi, itici ve
sevimsizdir. Zira insanın mana cephesini besleyen şey edep ve ahlaktır. “Âdemoğlunun eğer
edepten nasibi yoksa âdem değildir/Âdemoğluyla hayvan arasındaki fark edeptir/Gözünü aç da
bak cümle kelâmullaha: Kur‟an‟ın bütün ayetlerinin manası edepten ibarettir” (C. IV, 2125).
İnsanda bu idrak ve anlayış yoksa geride yalnızca bedene dair bir suret kalmış demektir. Oysa
“Eğer insan, sûretle insan olsaydı, Ahmed‘le Ebû Cehil müsavî olurdu! Duvar üstüne yapılan
insan resmi de insana benzer; bak, suret bakımından neyi eksik?” (C:I, 1019-1020).
Kemâlin bir başka ölçüsü ise, kişinin söz ve davranışında mutedil olması, yani itidali
yakalamasıdır. Nitekim her hal ve ilişkisinde insanı mutedil olmaya davet eden Mevlana,
“İşlerin hayırlısı orta hallisidir” der. Zira ona göre “Vücuttaki ahlât, itidal yüzünden faydalıdır.”
Bunlardan herhangi birinin bir arızî sebeple fazlalaşması halinde denge bozulacak, bedende
hastalık meydana gelecektir. Bu yüzden insanın yoldaşına bile pek fazla yüklenmemesi, çok söz
söylememesi, onu çok övmemesi gerekir. Zira bu durum, nihayet ayrılığa sebep olacaktır (C.I,
3512-3514).
SONUÇ
İslamî ve tasavvufî düşüncede insan, tüm varlık âleminin yaratılış sebebidir; dolayısıyla
eşref-i mahlûkattır. Zira o, Allah’ın yeryüzündeki halifesi, ilahî emanetin taşıyıcısı, akıl ve
duygu melekelerinin sahibi; cüz‘î iradesi ile varlıklara ve olaylara yön verme, geleceğini
belirleme ve tercihte bulunma imkânına sahip tek varlıktır. Mevlana, genel olarak “insan”
unsuruna yaradılış gayesi ve fıtri özellikleri bakımından; erdemli/kâmil insana ise İslam’ın
temel prensiplerine uygun bir bakışa ve yaşayışa sahip olması açısından büyük değer
vermektedir. Zira Mevlana, İnsan-i kâmil olmanın geçtiği aşamaları kendi şahsında
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 8-18
16
Mevlana’nın Mesnevi'sinde “İnsan” Telakkisi ve “İnsan-İ Kâmil” Ölçüsü▄
yaşadıklarıyla örneklendirerek “Hamdım, piştim, yandım.” diyerek anlatır. O, ruhsal terbiyeden
geçmiş, nefsine hâkim, olgun, tutarlı ve ahlaklı insanı, “olduğu gibi görünen veya göründüğü
gibi olan” insan olarak telâkki eder. Zira insan-i kâmil, Allah‘tan başka her şeyin fâni
olduğundan emin; maddenin esiri değil, mana âleminin yolcusu olan kimsedir.
Mevlâna’ya göre kemâlin ölçüsü, evvela kendini bilmektir. Yaratandan ötürü yaratılanı
sevmektir. Zira insanları dünyevî ve uhrevî mutluluğa ulaştıracak yol sevgiden geçer. Sevgi,
toplumsal huzurun ve barışın anahtarıdır; her insanın nasiplenmesi gereken manevî bir
ihtiyaçtır. Günümüz dünyasında sevgisizlik, insanın katline, çeşitli felaketlere ve tabiatın zarar
görmesine sebep olmuştur (Yeniterzi, 2000: 68). Mevlâna, bu gerçeği asırlar önce “Sevgi ve
merhamet insanlığın; hiddet, nefret ve şehvetse hayvanlığın vasıflarıdır” sözleriyle dile
getirmiştir. Kişinin iç âlemini her türlü ahlakdışı istek ve arzulardan arındırması, kendini kötü
huylardan, ihtiras, kibir, yalan, gıybet, dedikodu, riya ve taassuptan uzak tutması; mütevazı,
sabırlı, güler yüzlü, nazik, yardımsever ve hoşgörülü olması insan-i kâmilin ölçülerindendir.
İnsanın dünya ve içindekilerin fâni olduğu gerçeğini unutma zafiyeti, dünya malına, mevki ve
makama, şan ve şöhrete bağlanarak hayvanlaşmasına hatta şeytanlaşmasına neden olabilir.
Mevlana’nın “Beden ahırına köle olma” sözü, mezkûr riske karşı uyarısını ifade eder.
Mevlana, insana bakış açısı bağlamında kuru bir düşünce adamı ve salt bir hümanist
olarak anlaşılmamalıdır. Zira Mevlâna, insanın bilinçli işlenmiş günahlarını, nefsine ve
şehvetine düşkünlüğünü, ahlak ve terbiyeden yoksunluğunu, insan sevgisi adına görmezlikten
gelerek hoş gören bir anlayışa sahip değildir. İnsan, dilerse sevgiyi hak edebilecek şekilde ilahî
ölçüler ve ahlakî erdemlere uygun bir yaşam geliştirebilir. Aksi bir yaşayışın içindeyse, bu
durum iradî tercihinin eseridir. Nitekim Mevlâna’nın tasavvufî anlayışına göre insan, fıtrî
özellikler bakımından üstündür ancak bu üstünlüğü, söz konusu özelliklerini muhafaza
edebildiği nispette geçerlidir.
KAYNAKLAR
A.NESEFİ, (2004). İnsan-ı Kâmil, (Terc., A. Avni Konuk), Gelenek Yayınları, İstanbul.
CAN, Şefik (1999). Mevlâna Hayatı, Şahsiyeti ve Fikirleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
EKİCİ, Necdet (1990). “İnsan, Tasavvufta İşlenmiş ve Derinleştirilmiştir”, Millî Kültür, S.79,
THK Basımevi, Ankara, s.20-21.
KABAKLI, Ahmet, (1980). Türk Edebiyatı, Türk Edebiyatı Vakfı, S.80, 113.
KÖPRÜLÜ, Fuat (1991). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı
Yayınları, Bsk:7, Ankara.
MEVLÂNÂ, (1991). Mesnevî, C. I, II, III, IV, V, VI, (Çeviren, Veled İzbudak), MEB Yayınevi,
İstanbul.
MEVLÂNÂ, Fîhi Mâ Fîh, (Terc: Ahmed Avni Konuk, Haz: Selçuk Eraydın), İz Yayıncılık,
İstanbul, 1994.
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 8-18
17
Kemal Erol - E. Emrullah Erol
SANCAKLI, Saffet (2007) “Mevlâna‘nın Ulvî-Süflî Hayat Bağlamında Öngördüğü İnsan
Prototipi”, Uluslararası Mevlâna Ve Mevlevîlik Sempozyumu Bildiriler I, 26–28 Ekim,
Urfa.
SUBAŞI, Yusuf (1983). Yunus Emre Divanı ve Risaletün-Nushiyye, Ayyıldız Mat., İstanbul.
TÜRER, Osman (2007). “Mevlânâ Düşüncesinde İnsanın Çift Kutuplu Yapısı”, Uluslararası
Mevlâna Ve Mevlevîlik Sempozyumu Bildiriler I, 26–28 Ekim, Urfa.
YAKIT, İsmail, (2007). “Mevlana’ya Göre Aşkın Gücü”, Uluslararası Mevlâna Ve Mevlevîlik
Sempozyumu Bildiriler I, 26–28 Ekim, Urfa.
YENİTERZİ, Emine (2000). “Mevlana‟nın Sevgi Anlayışı”, Mevlana Panellerinde Sunulan
Bildiriler, SÜSAM, Konya 2000, sh. 68.
18
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 2, Mart 2015, s. 8-18