Bitki Materyali I - AVES

BİTKİ MATERYALİ I:
GYMNOSPERMAE
YRD.DOÇ.DR. DOĞANAY YENER
İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi
Peyzaj Mimarlığı Bölümü
Bitki Materyali ve Yetiştirme Tekniği Anabilim Dalı
GYMNOSPERMAE=AÇIK TOHUMLULAR
Yaşayan örnekleri bulunan Gymnospermae
sınıfları ve karakteristik özellikleri:
Cycadinae Sınıfı
Ginkgoinae Sınıfı
Coniferae Sınıfı
Gnetinae Sınıfı
CEDRUS (SEDIR) CİNSİ GENEL ÖZELLİKLERİ
«Kozalaklı
Ağaç»
anlamına
gelen
«Kedros»
sözcüğünden alır, halk arasında «Katran Ağacı» olarak
anılır. Geniş yayılışa sahip, yaprak dökmeyen, uzun ömürlü,
boylu orman ağacıdırlar. Güney Anadolu, Lübnan, Kıbrıs,
Kuzey Afrika, Himalaya Dağları, Nepal’de doğal yayılış
yapan 4 sedir türü vardır.
Gençlikte piramidal yapılı, sıkışıklıkta değil de
açıklık alanda serbest halde büyürlerse toprak hizasından
itibaren dallanma yaparlar. Gövde kabuğu grimsi, ileri
yaşlarda ise çatlaklıdır. Gençlikte sivri tepeli, dar ve düzgün
piramidal tepe yapar, ileri yaşlarda piramidal tepe
yayvanlaşır, geniş tepeli ağaçlara dönüşür. Yan dallar
gövdeye düzensiz dizilir.
Kısa ve uzun sürgünleri belirgindir, birbirinden
kolayca ayrılır. Kısa sürgünler çamların aksine, her sene
uzar.
Tomurcuklar çok küçük ve dıştan pullarla örtülüdür.
İğne yaprakların enine kesiti çoğunlukla 3 köşelidir.
İğne yapraklardan uzun sürgünde bulunanlar seyrek ve
sarmal olarak tek-tek dizilir, kısa sürgünler üzerinde ise
birçoğu(10-35 adet) bir arada bulunur, püskül yapar.
Erkek çiçekler silindirik yapıda, 3-5 cm. boyda, dik
duran kozalakçık şeklinde olup, kısa sürgünler üzerinde yer
alırlar. Erkek çiçekler temmuz aylarında (Pinaceae
familyasının diğer cinslerinden farklı olarak) gözükür ve
eylül-ekimde tamamen olgunlaşırlar. Tozlaşma ekim ayında,
döllenme ilkbaharda gerçekleşir. Altın sarısı renkteki erkek
çiçek tozlarının iki tarafında hava baloncuğu vardır.
Dişi çiçeklerin bir araya gelerek oluşturduğu dişi
çiçek kurulu 26 ayda olgunlaşır ve dik duran fıçı biçiminde
kısa ve kalın saplı bir kozalağa dönüşür. Kozalağın pulları
yelpaze formunda ve odunsudur. Kozalak olgunlaşınca ve
özellikle yağmurdan ıslanınca pullar dağılır, sürgünler
üzerinde kozalak eksenleri kalır. Karpellerin dış kısmı
kadifemsi, brahte (dış pul) körelmiştir.
Tohumları 3 köşeli (Göknar gibi), bol sayıda
reçine bezeleri vardır. Kanat, tohumun birkaç katı
büyüklükte ve tohumun sadece bir yüzünü örter
(Göknarda ise kanat tohumu hemen hemen iki
yüzden örtmüştür)
Sedirler ışık ağaçlarıdır. Sıcaklık istekleri
yüksektir, nem istekleri az, dona duyarlıdırlar.
Gençlikte ve orta yaşlarda derine giden
kazık kök yapar, yaşlandıkça yürek kök sistemine
dönüşüm yaparlar. Rüzgara maruz kaldıklarında
bayrak teşekkülatı yaparlar.
Cedrus atlantica – Atlas Sediri (Mavi Sedir)
 Familyası: Pineaceae
 Vatanı: Cezayir ve Fas’ın Atlas Dağları’nda 1000 m.’nin
üstündeki yerlerde yayılış yapar.
 Habitusu: 30-40 m. boyda, dik tepe sürgünü ve yukarı doğru
uzayan yan dalları olan orman ağacıdır.
 Yaprak Özellikleri: Kısa sürgünler üzerindeki iğne yaprak sayısı
19-28’dir.
 Sürgün Özellikleri: Dik tepe sürgünü vardır. Genç sürgünleri sık
tüylüdür.
 Kozalak Özellikleri: Kozalakları 5-7 cm. büyüklüğündedir.

Dik tepe sürgünü olması, yan dallarının yatay uzanmaması, tepe
yapısının gevşek olması, genç sürgünleri sık tüylü olması, kısa
sürgünler üzerindeki iğne yaprak sayısının 19-28 olması,
kozalaklarının küçük (5-7 cm.) olması ile Cedrus libani’den
ayrılır.
Cedrus atlantica
Sürgün
Erkek Çiçek
İğne Yaprak
Dişi Çiçek
Kozalak
Cedrus atlantica
Gövde Kabuğu
Habitus
Park ve bahçe düzenlemelerinde soliter olarak
kullanılan bir çok kültivarı olan dekoratif bir ağaçtır.
Bu kültivarlar;
Cedrus atlantica ‘Aurea’ : yaprakları biraz daha kısa
ve altın sarısı renkte.
Cedrus atlantica ‘Fastigiata’ : Sürgünleri kısa ve
yukarı doğru yönelmiştir.
Cedrus atlantica ‘Glauca’ : yaprakları gümüşi-mavi
renkli.
Cedrus atlantica ‘Glauca Pendula’ : yaprakları
gümüşi-mavi renkli, dalları aşağı doğru sarkık.
Cedrus libani – Lübnan Sediri/Toros Sediri






Familyası: Pineaceae
Vatanı: Ülkemizde Güney Anadolu’da Toros Dağları’nda geniş
yayılışa sahiptir. Ayrıca Tokat-Niksar ve Erbaa’da ve de
Lübnan’da lokal olarak yayılış yapar.
Habitusu: Dolgun gövdeli, kalın dallı, görkemli ağaçlardır.
Gençlikte piramidal, yaşlılıkta yayvan tepe formu yapar. Gövde
ile 90 derece açı yapan yan dallar, gençlikte yukarı doğru
yönelmiş, yaşlılıkta ise tam yatay olarak uzanmıştır.
Yaprak Özellikleri: İğne yapraklar sert, batıcı, ve sivri uçludur,
1,5-2,5 cm. uzunlukta, koyu yeşil, bazı varyetelerde ise açık maviyeşil renklidir. Kısa sürgünlerde çevrel dizilen yaprak sayısı 1015 adettir (C. atlantica’da 19-28, C. deodara’da 15-20).
Sürgün Özellikleri: Genç sürgünler çıplak veya hafif tüylüdür.
Kozalak Özellikleri: Kozalak boyutları 8-12 cm. boy, 4-6 cm. çap,
fıçı ya da yumurta biçiminde (C. deodara’dan küçük kozalaklı).
Kozalak pulu tam kenarlı, dış yüzleri kadifemsi tüylüdür. Tohum
1,5 cm. boyda, bol reçineli ve kanat da 2-2,5 cm. uzunlukta.
Toros sedirinin peyzaj düzenlemelerinde
kullanılan bir çok kültür formu vardı. Bunlar;
Cedrus libani ‘Glauca’ : mavi-yeşil yapraklı
Cedrus libani ‘Aurea’ : altın sarısı iğne yapraklı
Cedrus libani ‘Nana’ : bodur-kompakt formlu
Cedrus libani ‘Pendula’ : sarkık dallı
Cedrus libani ‘Aurea Prostrata’ : altın sarısı iğne
yapraklı, yerde sürünen form.
Cedrus libani
Erkek Çiçek
İğne Yaprak
Sürgün
Dişi Çiçek
Cedrus libani
Gövde Kabuğu
Habitus
Cedrus deodora – Himalaya Sediri








Familyası: Pineaceae
Vatanı: Kuzeybatı Himalaya, Afganistan ve Bulucistan Dağları’nda,
1300-2300 m. yükseltilerde saf ya da karışık ormanlar kurar.
Habitusu: Herdem yeşil, vatanında 40-50 m. boylanan, genellikle balçık
ya da kumlu killi topraklarda yetişen sedir türüdür. Gençlikte tepe
piramidal, genç bireylerin sürgünlerinin ucu ve tepe sürgünü kırbaç gibi
sarkıktır. Dallar gövdeyle dik açı yapar.
Yaprak Özellikleri: Kısa sürgünlerde yaprak sayısı 15-20 adet olup,
uzunluğu 2,5-5 cm. dir. Yapraklar yumuşak, yeşil, mavi-yeşil renktedir.
Sürgün Özellikleri: Genç sürgünler sıkça kısa tüylerle kaplıdır.
Çiçek Özellikleri: Erkek çiçekler silindirik formda, dik duran kozalakçık
oluşturur. Tozlaşma sonbaharda gerçekleşir.
Kozalak Özellikleri: Dişi kozalak 8-12 cm. boyda, 5-6 cm. çapta, fıçı
formunda ve uç kısmı dışbükey, kozalak pullarının arkası çoğunlukla
çıplaktır. Kozalak olgunlaştığında karpeller dağılır.
Sedirler içinde en uzun iğne yapraklara ve en büyük kozalağa sahip olan
türdür.
Sıcaklık isteği fazla, hava kirliliğine duyarlı,
su isteği azdır. Park ve bahçe düzenlemelerinde ve
kaya bahçelerinde soliter olarak kullanılmaya uygun
türün bir çok kültivarı mevcuttur. Bu kültivarlar;
Cedrus deodora ‘Albo Spica’
Cedrus deodora ‘Argentea’
Cedrus deodora ‘Aurea’
Cedrus deodora ‘Compacta’
Cedrus deodora ‘Pendula’
Cedrus deodora ‘Prostrata’
Cedrus deodora ‘Viridis’ tir.
Cedrus deodora
İğne Yaprak
Tepe Tomurcuğu
Sürgün
Kozalak Pulu
Erkek Çiçek
Tohum
Kozalak
Cedrus deodora
Gövde Kabuğu
Habitus
C.atlantica
C. libani
C. deodara
Habitus özelliklerine göre 3 sedir türü yukarıdaki gibi
görünürler.
Cedrus brevifolia – Kıbrıs Sediri
 Familyası: Pineaceae
 Vatanı: Anavatanı Kıbrıs olan sedirdir. Kıbrıs’ın Baf ormanları,
Trodos (Karlıdağ)’da ve Beşparmak Dağları’nda 900-1400 m.
yükseltilerde küçük ormanlar kurar.
 Habitusu: Herdem yeşil, 20 m. boylanan, genellikle bodur bir
ağaç olup, yavaş büyür. Tepe geniş şemsiye formunda, dallar
kalın, kısa ve genellikle horizontal (yatay yani gövdeyle dik açı
yapacak şekilde) uzanır.
 Yaprak Özellikleri: İğne yapraklar 5-8 (nadiren 12) cm.
uzunlukta, mavi-yeşil renktedir.
 Çiçek Özellikleri: Erkek çiçekler silindirik yapıda, 5 cm. boydadır,
sarı renkli kozalakçık formundadır.
 Kozalak Özellikleri: Dişi çiçeklerin oluşturduğu kozalak, uca
doğru daralır, 7 cm. uzunlukta, 4 cm. genişliktedir.

C. libani ve C. atlantica’dan, iğne yapraklarının
kozalaklarının çok küçük olmasıyla ayrılırlar.
ve
Cedrus brevifolia
Sürgün
Kısa Sürgün
Sürgün ucu
Cedrus brevifolia
Gövde Kabuğu
Habitus
Park ve bahçe düzenlemelerinde soliter olarak kullanılmasına rağmen,
ülkemizde pek kullanım görmeyen sedir türüdür.
4 Sedir türünün diğer Tanı Özellikleri:
1. Yaprakları çok kısa (5-12 mm. genellikle 1 cm.den küçük), kozalakları
da küçüktür ………………………………………...............… C. brevifolia
1. Yaprakları uzun (15-50 mm.), kozalakları daha büyüktür
2. Yaprakları çok uzun (25-50 mm.), kozalakları büyük
(7-10 – 5-6 cm.) ………………………………….…… C. deodara
2. Yaprakları daha kısa (15-35 mm.)
3. Bir kısa sürgündeki yaprak sayısı 10-15 adet,
Kozalak 8-12 cm. uzunlukta …………. C. libani
3. Bir kısa sürgündeki yaprak sayısı 19-28, yapraklar
daha kısa, kozalak 5-7 cm. uzunlukta …………….. C. atlantica
LARIX (MELEZ)
CİNSİ GENEL ÖZELLİKLERİ
Jeolojik devirlerde çok geniş bir yayılışa sahipken,
bugün cinsin kuzey yarım kürenin soğuk rejyonlarında,
Kuzey Amerika’nın doğu, batı ve kuzeyinde (özellikle
Kanada), Asya ve Avrupa’da geniş ormanlar kuran 10
taksonu vardır. Burada sadece ülkemizde rastlanabilecek tek
türü (Larix decidua- Avrupa Melezi) anlatılacaktır.
Kışın yaprağını döken ağaçlardır. Dallar gövdeye
dağınık olarak dizilir ve yatay yönde uzanırlar veya
sarkarlar. Gövde kabuğu çatlaklıdır. Tomurcuklar yumurta
formunda ve pullarla örtülüdür.
Uzun ve kısa sürgünleri vardır. İğne yapraklar uzun
sürgünlerde tek-tek, kısa sürgünlerde bir çoğu bir arada,
hemen hemen püskül formu oluştururlar. Yapraklar açık
yeşil renkte ve sonbaharda sarararak dökülürler. İğne
yapraklar linear, az veya çok yassı, üç köşeli ya da dört
köşelidir. Yaprakların alt yüzünde stoma bantları vardır.
Enine kesitlerinde 2 reçine kanalı vardır.
Erkek ve dişi çiçekler kısa sürgünler üzerinde
tek-tek bulunur, tozlaşma ilkbaharda gerçekleşir.
Çiçek tozlarının hava baloncuğu yoktur. Kozalak 2-4
cm. boyunda ve 1 yılda olgunlaşır. Kozalak pulları
açılır, fakat dağılmazlar. Brahte türe göre dışarıdan
görülür ya da görülmez.
Tohumlar 3 köşeli, üst yüzleri kanatla
birleşmemiştir.
Larix decidua – Avrupa Melezi







Familyası: Pineaceae
Vatanı: Avrupa’da Alplerde, Çekoslovakya, Slovenya ve Polonya’da doğal
yayılışı vardır.
Habitusu: 30-35 m. boyda, sivri tepeli, 1. sınıf orman ağacıdır. Gövde
kabuğu, karmen kırmızısı renkte ve levhalar halinde çatlaklıdır. Dallar
ince ve ikinci derecedekiler aşağı doğru sarkıktır.
Yaprak Özellikleri: İğne yapraklar 1-5 cm. boyda, 1-1,5 mm. eninde ve
yumuşaktır. Açık yeşil renkte olup, sonbaharda dökülmeden önce altın
sarısına dönüşür. Kısa sürgünlerdeki iğne yapraklar değişik
boyuttadırlar.
Sürgün Özellikleri: Sürgünler açık sarı renkte ve tüysüzdür.
Tomurcuk Özellikleri: Tomurcuklar terminal durumlu, yuvarlak, sivri
uçlu, reçineli ya da bazıları reçinesizdir.
Kozalak Özellikleri: Dişi çiçeklerin pul yaprakları (karpel-dış pul)
karmen kırmızısı, iç pullar ise yeşil olup, kenarları kırmızı biyelidir.
Tozlaşma sonrası iç pul gelişir, dış pul kurur, Taze kozalak genellikle
kırmızı, çok azı yeşildir. Kozalak boyutu, 2-3 cm x 1-2 cm.dir. Tohumu
küçük, 3 köşeli, üst yüzü kanatla kaynaşmamıştır. Tohumun alt
yüzünde esmer-beyaz noktalar görünür.
İlk yıllarda sadece uzun sürgün verirler, 3.
yaştan sonra kısa sürgünler görülmeye başlarlar.
Derine giden kazık kök sistemine sahiptirler.
Odunu kıymetlidir. Kabuğunda bol tanen var, su yolu
yapımında ve maden direği olarak oldukça kullanışlıdır.
Derin toprak, bol ışık, düşük sıcaklık isterler.
Peyzaj düzenlemelerinde genellikle soliter,
nadiren grup oluşturmaya elverişlidirler. Makaslanmak
suretiyle çit oluşturmaya da uygundurlar. Önemli
kültür formları;
Larix decidua
Larix decidua
Larix decidua
Larix decidua
Larix decidua
‘Alba’
‘Pendula’
‘Fastigiata’
var. polonica
‘Corley’
Larix decidua
Dişi çiçekler
Yapraklar
Habitus
Erkek çiçekler
Gövde Kabuğu
Larix decidua
Larix decidua
Habitus
PSEUDOLARIX (YALANCI MELEZ)
CİNSİ GENEL
ÖZELLİKLERİ
Kışın yaprağını döken, vatanında (Çin) 30-40 m.
boylanabilen, piramidal tepeli, ağaçlardır. Ülkemiz için
egzotik bir cinstir.
Dallar gövdeye düzensiz dizilir ve yatay olarak
uzanırlar. Uzun ve kısa sürgünleri vardır.
İğne yapraklar uzun sürgünlerde tek-tek, kısa
sürgünlerde bir çoğu bir arada bulunur.
Erkek çiçekler kısa sürgünlerde birçoğu bir
araya gelerek salkım oluşturur. Tozlaşma ilkbaharda
olur. Polenlerin baloncuğu vardır.
Dişi
çiçeklerin
oluşturduğu
kozalaklar
sürgünlerde tek tek bulunur. Kozalak yumurta
formunda ve kısa bir sapı vardır. Kozalak 1 yılda
olgunlaşır. Olgun kozalak pulları dağılır (Göknar gibi).
Kanat tohumla kaynaşmış.
Pseudolarix amabilis – Çin Altın Melezi
 Familyası: Pineaceae
 Vatanı: Çin’de 100-1500m’ler arasında doğal olarak
yetişir.
 Habitusu: Vatanında 30-40 m. boylanan, piramidal
tepeli, kışın yapraklarını döken bir ağaç formundadır.
 Yaprak Özellikleri: İğne yaprakları 2-5,5 cm boyunda,
1,5-4 mm eninde, yassı, yumuşak, üst yüzü açık yeşil,
alt yüzü mavimsi yeşil olup, alt yüzünde gri renkli
belirgin iki stoma bandı vardır. Sonbaharda
dökülmeden önce gayet güzel altın sarısı bir renk alır.
 Kozalak Özellikleri: Dişi çiçek kozalakçıkları önceleri
yeşil
veya
mor-yeşil
renkli,
olgunlaştığında
kırmızımsı-kahverengi, yumurta biçiminde, 5-7,5 cm
boyunda, 4-5 cm enindedir. Kozalak pulları dağılır.
Erkek çiçekler
Kısa Sürgün
Pseudolarix amabilis
Pseudolarix amabilis
Erkek çiçekler
Kozalak
Pseudolarix amabilis