türkiye`nin dış ticareti ve
advertisement
BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE’DE DIŞ TİCARETİN GELİŞİMİ VE YAPISAL DEĞİŞİM* Utku UTKULU* * Bölümün Ana Konuları 1. DIŞ TİCARET VE ARKA PLAN 2. ÜLKELER NEDEN DIŞ TİCARET YAPARLAR? 3. DIŞ TİCARET İLE İLGİLİ TEMEL GÖSTERGELER 4. TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET YAPISI VE GELİŞİMİ: BULGULAR VE SONUÇLAR Sayın Ozan Yıldırım’a üçüncü baskı sürecinde bu bölümeki verilerin güncellenmesinde sağladığı katkıdan dolayı teşekkürü bir borç bilirim. ** Prof. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, İzmir * 1. GİRİŞ: DIŞ TİCARET VE TEMEL ARKA PLAN Dış ticaret kavramı özellikle uygulamada dar ve geniş anlamlarıyla kullanılmaktadır. Dar anlamıyla dış ticaret, bir ülkenin diğer ülkelere mal satmasını yani mal ihracatını ve yine diğer ülkelerden mal satın almasını yani mal ithalatını ifade eder. Diğer bir deyişle dar anlamıyla dış ticaret, sadece uluslararası mal ticaretini (görünür ticaret) kapsamaktadır. Oysa daha geniş anlamda ele alındığında dış ticaret kavramı, mal ticaretinin yanı sıra uluslararası hizmet ticaretini (görünmez ticaret) ve uluslararası yatırım gelir-giderlerini de içine alacak biçimde kullanılmaktadır. Özellikle uygulamada dış ticaretin “cari işlemleri” kapsayacak genişlikte kullanılması yaygın olmakla birlikte konuya bilimsel temellerden ve ödemeler bilançosu ayrımı dikkate alınarak yaklaşıldığında, bu çalışmada dış ticaret kavramı dar anlamda yani uluslararası mal ihracatını ve ithalatını kapsayacak biçimde kullanımı tercih edilmiştir. Bir ülkede yerleşik kişilerin bir yıl içerisinde diğer ülkelerdeki yerleşik kişilerle yaptığı tüm uluslararası ekonomik işlemlerin sistematik olarak tutulan kaydına ülkenin “dış ödemeler bilançosu” adı verilir (bkz. Ek 1). Uluslararası ekonomik işlemlerin tümü bilançonun alacaklı ya da borçlu kısmında yer alır. Muhasebe anlamında bir bilançoda alacaklı taraf borçlu taraf eşittir. Buradan hareketle söylenebilecek olan, bu denkliğin yalnızca muhasebe anlamında olduğu, ekonomik anlamda olmadığıdır. Dönem sonu itibariyle bir ülkenin dış ödemeleri açık da verebilir fazla da. Eğer bir yıl içerisinde tüm ekonomik işlemler sonucunda ülkeye giren döviz ülkeden çıkan dövizden daha fazla ise dış fazla, daha az ise dış açıkla karşılaşılır. Ödemeler bilançosunda da dış ticaretin dar anlamdaki tanımıyla kabul edildiği görülmektedir. Ödemeler bilançosu içerisindeki hesaplar birbirinden farklı uluslararası ekonomik işlemleri yansıtmaktadır. Dört ana hesap bulunmaktadır. Cari İşlemler Hesabı; SermayeFinans Hesabı; Net Hata Noksan Hesabı ve Rezerv Varlıklar Hesabı. Tablodan görüldüğü gibi mal ihracatı ve ithalatı yani dış ticaret, cari işlemler hesabı içerisinde bir alt hesap olup özel bir öneme sahiptir. Dış ticaretin uluslararası ekonomik işlemler içerisindeki özel öneminin yanı sıra belki de asıl önemi bir ülkedeki makro ve mikro ekonomik yapı ile yakın bağıdır. Bir yanıyla dış ticaret bir çok önemli ekonomik sonuca yol açabilen önemli bir nedendir ve dolayısıyla araçtır. Öte yanıyla ise dış ticaret önemli bir sonuçtur ve ekonomi politikası amaçlarından birisidir. Günümüzde küresel ekonomide iç ve dış makro ekonomik dengelerin sağlanması birbirleriyle sıkı Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi ve Yapısal Değişim 3 sıkıya bağlıdır. Dış ticaretteki gelişmeler sadece mikro ölçekte firmaları değil sektörleri ve ulusal ekonomiyi derinden etkileyebilme gücüne sahiptir. Öyle ki bir ülkenin dış ticaret yapısı neredeyse ekonomik gelişmişlik düzeyinin de bir aynasıdır. Bu anlamda gelişmişlik düzeyi dış ticarete yansıyacaktır. Ülkenin dış ticaret yapısı ise ulusal ekonomilerin dış ticaretten nasıl etkileneceklerini özellikle belirlemektedir. Dış ticaret sayesinde arz fazlası olan mallara dış pazarlar bulunarak küresel piyasanın avantajlarından yararlanmak, ülke içindeki üretim daha pahalı ve/veya yetersiz olduğu durumlarda iç talebi dış ülkelerden karşılamak gibi önemli işlevler yerine getirilebilmektedir. Bu işlevlerin yanında özellikle gelişmekte olan ülkeler açısından dış ticaret özel bir önem ve anlama sahiptir. İhracat olanakları gelişmiş ülkelere göre daha sınırlı olan gelişmekte olan ülkeler, ekonomik kalkınmalarını sürdürebilmek için büyük tutarlarda yatırım ve ara malı ithal etmek zorundadır. Bu süreç dikensiz gül bahçesi değildir. Giderek büyüyen ve sürdürülemez dış ticaret açıkları, döviz darboğazları ve dış finansman kaynaklarının yetersizliği veya kesilmesi gelişmekte olan ülkelerin ekonomik büyüme ve kalkınma sorunları yaşamalarına neden olabilmektedir. Bu nedenle dış ticaret, sadece ödemeler dengesi açısından değil; üretim, yatırım, büyüme-kalkınma süreçleri yönünden de önem taşımaktadır. Bu çalışmanın öncelikli amacı, Türkiye’nin dış ticaret göstergelerini kullanarak ve yorumlayarak dış ticaretin yapısına yönelik temel tespitler yapmak ve dış ticaretteki gelişmeleri belirlemektir. Bu doğrultuda izleyen bölümde “ülkeler neden dış ticaret yaparlar?” sorusu en basit şekliyle yanıtlanmaktadır. Çalışmanın üçüncü bölümü dış ticaretin yapısını ortaya koymak için kullanılacak temel dış ticaret göstergelerini açıklamaktadır. Dördüncü bölüm Türkiye’nin dış ticaret yapısını göstergeler ışığında ele almakta ve sonuncu bölümde bulgular ortaya konarak sonuç ve öneriler açıklanmaktadır. 2. ÜLKELER NEDEN DIŞ TİCARET YAPARLAR? Ülkeler neden dış ticaret yaparlar? Verilecek yanıtları üçe indirgemek mümkündür. Gerek günümüzde gerekse geçmişte ülkeler arası fiyat farklılıkları dış ticaretin temel nedeni olmuştur. Fiyat farklılıklarının yanı sıra ülke içi üretimin yeterli olmaması ve mal farklılaştırması dış ticaretin diğer ana nedenleridir (Utkulu, 2005). 2.1. FİYAT FARKLILIKLARI Şüphesiz ülkeler arası maliyet farklılıkları dış ticaretin temel nedenidir. Ülkeler arasında maliyet farklılıklarının olmadığı bir dünyada dış ticaret için en temel motif de olmayacaktı. Ancak ülkeler her malın üretiminde aynı ölçüde fiyat avantajına sahip değildir. Bir malda fiyat avantajına sahip olmayan bir ülke bu malı kıt kaynaklarını istihdam ederek kendisi üretmek yerine ithal etmeyi tercih edecektir. Bu durum kıt kaynakların etkin kullanımının gereğidir. Bu yalın gerçeği dikkate almamanın bedeli fırsat maliyetlerinin yükselmesidir. Ülkeler arası fiyat farklılıklarının arkasında söz konusu mallardaki mukayeseli üstünlükler belirleyici olmaktadır. Ricardo ile başlayan mukayeseli üstünlük düşüncesini temel alarak değerlendirmek gerekirse, bir ülkenin herhangi bir malda ya mukayeseli üstünlüğü vardır ya da yoktur. Mukayeseli üstünlüğe sahipse bu malda uzmanlaşır,1 üretir ve ihraç eder. Mukayeseli üstünlüğü yok ise bu malda uzmanlaşmaz, üretmez ve ithal eder. Bir ülkenin kıt kaynaklarının mukayeseli üstünlüğe sahip olmadığı alanlarda kullanılması üretimde etkinliği, kaynakların etkin dağılımını engelleyecektir. Üstelik kaynakların alternatif kullanımlarını dikkate almak iktisadi düşünmenin, rasyonel davranışın gereğidir. Ricardo ile başlayan mukayeseli üstünlükler düşüncesinin günümüz modern dış ticaret teorisine etkisi hala önemlidir. Bu bağlamda modern dış ticaret teorisi Ricardo’nun bir uzantısıdır (Acar, 2000). 2.2. ÜLKE İÇİ ÜRETİMİN YETERSİZLİĞİ Günümüzde fiyat farklılıkları tek başına “Ülkeler neden dış ticaret yaparlar?” sorusunu yanıtlayamaz. Ülke içi üretimin yetersiz olduğu durumlarda ithalat kaçınılmazdır. Bu yetersizlik kaynakların yer yüzünde dengesiz dağılımından, kalifiye işgücü yetersizliğinden veya üretimde kullanılan teknolojinin eski ve verimsiz olmasından kaynaklanıyor olabilir. 2.3. MAL FARKLILAŞTIRMASI Günümüzün dış ticaretinde “mal farklılaştırması” başlığı altında gruplayabileceğimiz nedenlerden kaynaklanan dış ticaret belli sektörlerde en az “fiyat farklılıkları” kadar önemlidir. Eksik rekabet koşulları, endüstri-içi ticaret, benzer ülkeler arasında ticaret, çok uluslu firmalar ve firma içi ticaretin son 1 Günümüzde dış ticaretin çok mallı çok ülkeli olması ve maliyetlerin yapısı nedeniyle bu uzmanlaşmanın “kısmi uzmanlaşma” olduğunu kabul etmek yanlış olmayacaktır. Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi ve Yapısal Değişim 5 yıllara giderek artan ölçüde damgasını vurması dış ticaretin ve dış ticaret teorisinin yeniden ele alınmasına neden olmuştur. Bu alanda geniş bir literatür olmasına karşın özellikle Krugman eksik rekabet modellerini dikkate alan katkısı önemlidir (Krugman, 1994). Özde mukayeseli üstünlükler düşüncesine dayanan geleneksel / klasik dış ticaret teorisi dış ticareti uluslararası mukayeseli maliyetlere bağlamaktadır. Şüphesiz teorinin tüm varsayımları (dış denge, tam rekabet, sabit verim, tam istihdam vb.) tartışmaya açıktır. Burada önemli olan nokta, geleneksel dış ticaret teorisinin faktör donanımları birbirine benzemeyen ülkelerin2 aralarındaki ticareti açıklamasıdır. Oysa benzer ülkelerin endüstri-içi ticaretini açıklamada fiyat farklılıkları temelindeki mukayeseli üstünlük anlayışı yeterli açıklayıcı güce sahip değildir. Eksik rekabet koşulları, teknoloji, ürün yenilikleri ve ARGE, tüketici tercihleri ve talebin yapısı, marka, satış öncesi ve sonrası hizmet, pazarlama stratejileri, endüstri-içi ticaret, benzer ülkeler arasında ticaret, çok uluslu firmalar ve firma içi ticareti gibi unsurlar giderek önem kazanmaktadır. Öyle ki bir ülke firmalarının ihraç pazarlarındaki rekabet gücü ve sürdürülebilirliği fiyatın yanı sıra çok yakından “kalite”, “ürün yeniliği” ve “pazarlama stratejileri” ile ilgilidir. Tüm bu sayılanlar özellikle doksanlı ve iki binli yıllarda uluslararası ticareti büyük ölçüde etkiledi, yeniden şekillendirdi. Yeni dış ticaret teorisinin bu gereksinim nedeniyle geliştirildiği açıktır. 3. DIŞ TİCARET İLE İLGİLİ TEMEL GÖSTERGELER Nasıl ki bir ülkenin makro ekonomik başarı derecesini değerlendirebilmek için makro ekonomik göstergelere gereksinim vardır; dış ticaretin yapısı ve gelişimini analiz etmek için de dış ticaret göstergelerine sahip olmak gerekir. Bu çalışmada temel istatistiki veri olan ihracat (X) ve ithalat (M) tek başlarına veya diğer bazı göstergelerle birlikte kullanılabilir. Bu bölümde dış ticaretle ilgili temel göstergelerin ne şekilde kullanılıp yorumlanacağı konusunda değerlendirme yapılmaktadır. Bir ülkenin dış ticareti değer ya da miktar cinsinden ifade edilebilir. Değer olarak ihracat ve ithalat, ulusal (yerli) para cinsinden veya genellikle dolar ve Euro gibi uluslararası geçerliliği olan ortak bir para birimi cinsinden belirtilir. Ortak bir yabancı para (döviz) kullanıldığında uluslararası mukayeseler yapmak da mümkün olabilmektedir. Dış ticaret değer olarak ifade edildiğinde reel ya da nominal (cari) rakamlar kullanılabilir. Reel değerlerin kullanılmasındaki temel 2 Kalkınma literatüründeki tabirle “kuzey-güney ticareti”. Kuzey ülkeleri gelişmiş ülkeleri, güney ise az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeleri ifade etmektedir. hareket noktası belli bir yıl baz alınmak suretiyle sabit fiyatların esas alınmasıdır. Böylece fiyatlardaki değişmelerin yapay olarak dış ticaret değerlerini şişirmesi önlenmekte ve gerçek (reel) değerlere ulaşılmaktadır. Sabit fiyatların kullanılması özellikle değer ölçüsü olarak kullanılan para biriminin değerinde zaman içerisinde sık ve önemli değişiklikler olması durumunda gereklidir (Güran, 2002). FOB (free on board) fiyatı, malın ihracatçının limanında gemiye / güverteye yüklendiği andaki fiyatıdır. Malın FOB fiyatı içerisinde geminin güvertesine yükleme anına dek yapılan masraflar da vardır. CIF (cost, insurance and freight) fiyatı ise malın ithalatçının limanına vardığı andaki fiyatı olup, maliyetin yanı sıra taşıma (navlun) ve sigorta masraflarını da içerir. Uygulamada ihracat genellikle FOB, ithalat ise CIF değerlerle ifade edilmekle birlikte, bazı kayıtlarda hem ithalat hem de ihracat FOB değeriyle gösterildiğinden, bir hesap hatası yapmamak ve yanılgıya düşmemek için, verileri analiz ederken ve mukayeseler yaparken dikkatli ve özenli olmanın yanı sıra durumu açıkça belirtmek de gereklidir. 3.1. İHRACAT (X) Toplam ihracatın zaman içinde değer ya da miktar olarak değişimi başlı başına önemlidir. Üstelik diğer göstergelerin çoğu ihracattan türetilmiştir. Ülke ekonomisindeki nedensellik ilişkilerinin yönünü, şiddetini ve zaman gecikmelerini hesap edebilmek için ihracat kullanılarak istatistik ve ekonometrik analizler yapmak da olasıdır (bkz. Utkulu ve Seymen, 2004). Ülkenin farklı sektörlerde “açıklanmış” mukayeseli üstünlüğünü ölçen “Balassa indeksi” vb. rasyolarda da ihracat değerleri sıkça kullanılabilmektedir (bkz. Utkulu ve Seymen, 2004; Şimşek, Seymen ve Utkulu, 2007). 3.2. İTHALAT (M) Yukarıda ihracat değerleri için söylenilenler benzer biçimde ithalat için de söz konusudur. 3.3 DIŞ TİCARET HACMİ (X+M) Dış ticaret hacmi, ihracat ve ithalatın toplamıdır. Bu değer, özellikle ülkenin gayri safi yurtiçi hasılası (GSYH) veya başka büyüklükler ile oranlanarak ülkenin dışa açıklığı, dış dünyaya bağlılık derecesi vb. alanlarda önemli bir göstergedir. Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi ve Yapısal Değişim 7 3.4. DIŞ TİCARET DENGESİ (X-M) Dış Ticaret dengesi, özellikle ülkenin dış ticaretten ne yönde ve hangi yoğunlukta etkileneceğine dair güçlü bir gösterge olarak kabul edilir. Uluslararası mukayeselerde de sıkça kullanılır. X>M ise “dış ticaret fazlası”, X<M olduğunda “dış ticaret açığı” söz konusudur. Sürekli ve yapısal nitelik taşıyan ve üstelik zamanla sürdürülemez bir yapıya dönüşen dış ticaret açıkları özellikle dış finansman sorunları ile karşılaşılmasına neden olmaktadır. Cari işlemler dengesi ile dış ticaret dengesi arasındaki farka giriş bölümünde değinilmişti. Cari işlemler dengesi, ülkenin ödemeler bilançosu içerisinde ana hesaplardan birisi olup, dış ticaret dengesini, hizmetler dengesini ve yatırım gelir-gider dengesini de kapsamakta ve böylece söz konusu işlemlerin tümüyle ilgili bir dengeyi yansıtmaktadır. Bu yüzden ülkenin dış ticaret dengesi açık verirken cari işlemler dengesinin fazla vermesi olasıdır. Dış ticaret dengesinin cari işlemler dengesi ve ödemeler bilançosu içinde sahip olduğu önem, dış ticaretle ilgili işlemlerin diğerlerine nazaran ülkenin daha temel ve önemli döviz gelir ve giderlerini oluşturmasından kaynaklanır. 3.5. İHRACATIN İTHALATI KARŞILAMA ORANI (X/M) Bu gösterge, dış ticaret dengesi ile yakından ilgilidir. Dış ticaret dengesi açık verdiğinde bu oran % 100’den küçük çıkar ve ithalatın % kaçının ihracat yapılarak karşılandığını gösterir. Öte yandan dış ticaret fazlası verilmesi durumunda ise oran % 100’ün üzerinde olur ve ihracatın ithalattan % kaç fazla olduğunu gösterir. 3.6. İHRACAT VE İTHALATIN (VEYA İHRACAT İTHALAT TOPLAMININ) GSYH İÇİNDEKİ PAYLARI (X/GSYH, M/GSYH, X+M/GSYH) Söz konusu oranlar ülkenin dışa açıklık derecesinin göstergeleridir. 3.7. DIŞ TİCARET FİYAT ENDEKSLERİ (PX, PM) VE DIŞ TİCARET HADLERİ (PX/PM) İhraç ve ithal mallarının ortalama olarak fiyatlarının nasıl geliştiğini gösteren ihracat ve ithalat fiyat indeksleri ve bunların birbirine oranı olan dış ticaret haddinin (Px/Pm) gelişimi, ülkenin dış ticaretten ne ölçüde kazançlı çıktığının göstergesidir. Dış ticaret haddinin yükselmesi ülke lehine olup, ülke dışından ülke içine kaynak transferi etkisi yaratır. Dış ticaret hadlerinin düşmesi ise fiyatların aleyhte gelişmesi nedeniyle dış dünyaya kaynak transferi yapıldığı anlamına gelir. Örneğin, ihraç malı fiyatlarının ithal malı fiyatlarından daha hızlı artması (ki bu durumda dış ticaret hadleri ülke lehine gelişmiştir), ülkenin fiyat değişmeleri yoluyla nispi olarak daha fazla kazanç elde ettiğini gösterir. 3.8. SEKTÖR, ALT SEKTÖR VE MAL BAZINDA İHRACAT (İHRACATIN BİLEŞİMİ) VE İTHALAT (İTHALATIN BİLEŞİMİ) Katma değeri düşük ürünler ihraç edip katma değeri yüksek ürünler ithal eden bir ülkenin dış ticaret hadlerinin lehte olması olasılığı çok küçüktür. Ülkeler bu avantajı elde edebilmek için zaman içerisinde daha yüksek katma değerli, ARGE-yoğun (teknoloji-yoğun) ürünleri ihraç etmek isterler. Bunu gerçekleştirebilmek ise ihracatın yapısında ve mal kompozisyonunda bir değişimi, dönüşümü gerektirir. Kalkınma ve sanayileşme çabasındaki ülkelerde GSYH’nın kompozisyonunda sanayi sektörü lehine, sanayi sektörü içinde de ara ve yatırım malı üreten sanayiler doğrultusunda ortaya çıkması umulan gelişmeler, ihracatın yapısına da önemli ölçüde yansır. Yukarıda vurgulandığı üzere, ülkenin ihracatının sanayi malları lehine değişmesi, aynı zamanda dış ticaret hadlerinin ülke lehine değişmesini de sağlayabilir. İhracatın yapısının alt sektör ve madde bazında ele alınması, ülkenin ihracatının hangi dallarda yoğunlaştığı ve ihracatta mal çeşitlendirmesinin sağlanıp sağlanamadığı hakkında bilgi verecektir. İthalatın sektörel yapısı da ülkenin ekonomik yapısı ve gelişimi ile ilgili önemli bilgileri yansıtır. Ülkedeki ekonomik büyümenin dış pazarlara ne ölçüde açık olduğunun ve dışa karşı ne ölçüde korumacı politikalar uygulandığının da önemli ve etkili bir göstergesidir. Ana mal grupları (tüketim malları, yatırım malları, ara malı ve hammadde) itibariyle ithalat, ülke ithalatının yapısı hakkında temel göstergelerden birisidir. Zira unutmamak gerekir ki; ithalatın yapısı ve gelişimi, ülke ekonomisinin üretim, yatırım, kapasite kullanım oranı, enflasyon oranı, ekonomik büyüme hızı gibi önemli ekonomik göstergelerini yakından etkiler. 3.9. ÜLKE VE ÜLKE GRUPLARI BAZINDA İHRACAT VE İTHALAT İhracatın ne tür ve hangi ülke piyasalarına yöneldiği, ihracatın sadece birkaç ülkeye mi yoğunlaştığı (yoğunlaşma derecesi) gibi konular ülke ihracatının gelişim açısından taşıdığı riskleri gözler önüne sermektedir. Ne tür malların hangi ülkelere ihraç edildiğinin belirlenmesi, ihracatın istikrarı, Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi ve Yapısal Değişim 9 geliştirilmesi, yeni pazarlar bulunması yönünden önemlidir. Ayrıca herhangi bir ülke pazarında ortaya çıkacak bir tıkanıklıktan, ihracatın ne ölçüde etkileneceğinin belirlenmesini de kolaylaştıracaktır. Ülke ve ülke grupları bazında ithalat, ihracattakine benzer şekilde, gerek toplam olarak gerekse sektör ve mal bazında ülke ithalatının hangi dış pazarlarda ve mallarda yoğunlaştığını gösterir. Bu ithalat kaynaklarından herhangi birisinde tıkanma yaşandığında ele alınan ülkenin ithalatının ve ülke ekonomisinin bundan nasıl etkileneceği, ithalatın hangi ülkelere yönelebileceği ve ne tür alternatif ya da tamamlayıcı politikalar geliştirilebileceği, söz konusu ülkenin ithalatının ülke grupları bazında yapısına yakından bağlıdır. 4. TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET YAPISI VE GELİŞİMİ: BULGULAR VE SONUÇLAR Toplam dış ticaretin genel görünümünü Tablo 1 ve Tablo 2’de izlemek mümkündür. Bilindiği gibi 1980, Türkiye için ithal ikameci politikaların yerini dışa dönük politikalara bıraktığı yıldır. Seksenlerin ilk yarısından itibaren ticaretin serbestleşmesi ile birlikte dış ticaret hacminde önemli artışlar gözlenmiştir. 1994 ve 2001’deki Türkiye kaynaklı ve 2008 Küresel krizlerinin dış ticaret dengesi üzerindeki etkisi oldukça derin olmuştur. Kriz yıllarında dış ticaret açıklarının azalması şaşırtıcı görülmemelidir. Bunun temel nedeni ekonomik kriz yıllarında ithalatın bıçak gibi kesilmesi nedeniyle dış ticaret dengesinde görülen geçici düzelmedir. Kriz sonrası yıllarda açığın tekrar hızla artması bunu kanıtlamaktadır. Dış ticaret hacminin 2001 yılı sonrasında ulaştığı rakamlar dikkat çekicidir. Dış ticaret hacmi 2008 yılı dikkate alındığında 333 milyar $’a ulaşmıştır.Fakat 2008 yılının sonlarındaki küresel finans krizi Türkiye’nin dış ticaret hacmini 2009 yılında 243 milyar $’a düşürmüştür.Küresel Krizin etkilerinin görece azaldığı 2010 yılı Ocak-Haziran döneminde ise dış ticaret hacmi 138 milyar $ seviyelerine çıkmıştır. Dış ticaret hacmindeki önemli artışlara karşın dış ticaret açığımız da 2001 ekonomik krizi sonrası hızla artmakta ve dış ticaret açıklarının sürdürülebilirliği konusunda büyük endişe yaratmaktadır. İhracatın ithalatı karşılama oranı ise 2001’deki % 75.7’den 2007 yılında % 63.1’e dek azalmıştır. Bu oran 2009 yılında küresel krizin etkisiyle tekrar %72.5 seviyelerine yükselmiştir. Fakat 2010 yılı OcakHaziran döneminde ise % 65,8 seviyelerine yeniden düşmüştür. 2008 yılındaki dış ticaret açığımız ise yaklaşık 70 milyar $ tutarındadır. Krizin etkisinin daha güçlü hissedildiği 2009 yılında ise ithalatın çok şiddetli daralmasıyla birlikte dış ticaret açığı 38 milyar $’a düşmüştür. Yine söz konusu 2010 yılı Ocak-Haziran döneminde dış ticaret açığı 28,501 milyar $ seviyelerinde gerçekleşmiştir. Türkiye için bu düzeyde bir dış ticaret açığını kapatmak hiç de kolay değildir. Kısaca belirtmek gerekirse 2008 küresel krizine kadar Türkiye’nin ihracatı hızla artmakta ancak ithalatı çok daha hızlı yükselmekteydi. 2009 yılındaki dış ticaret açığı, kriz yıllarında genellikle ithalat ve ihracat rakamları azaldığı için açığın azaldığını göstermektedir. Fakat kriz sonrası dönemde açıkların yine yüksek düzeyde olması beklenilebilir. Nitekim 2010 yılı Ocak-Haziran verilerine bakıldığında 2009 yılı aynı döneme göre dış ticaret açığının % 94,6 oranında arttığı görülmektedir.Söz konusu dönemde ihracat miktarı % 14,9 artarken ithalat miktarı % 33,6 artmıştır. Bunun temel nedeni ara ve yatırım malı ithalatı bağımlılığımızın 2008 küresel kriz öncesi olduğu gibi 2009 yılından sonra da yüksek olmasıdır (bkz Tablo 4). Tablo 3, 4, 5 ve 6’nın incelenmesi, Türkiye’nin dış ticaretinin ve özellikle ihracatının sektörel bileşimine ve bunun zaman içinde gelişimine ilişkin önemli ipuçları vermektedir. Doksanların ikinci yarısından itibaren ve özellikle iki binli yıllarda ihracatın bileşimindeki değişim dikkat çekicidir. Temel tarım ürünleri ihracatının doksanların ortasında %15’in üzerinde olan payı krizin etkilerinin hissedildiği 2009’un sonuna gelindiğinde % 8.5’e kadar düşmüştür. Öte yandan tekstil sektörünün payını koruduğu, ancak konfeksiyon ürünlerinin ihracattaki payının %20’den %15’e düştüğü görülmektedir. Demir ve çelik ürünleri payını (%8) korurken, demir ve çelikten eşya ürünleri ihracat içindeki payını 1996’daki %2’den 2008 yılındaki kriz sonrası ihracat daralmasına rağmen 2009’da %5.6’e çıkarmıştır. İhracat payındaki son yıllardaki en büyük artış makine, elektrikli ve elektronik ürünler, motorlu taşıtlar (otomotiv) ve parçalarında gerçekleştirilmiştir.Bununla beraber 2009 yılındaki oranı % 15’e kadar düşmüştür. İki binli yıllarda makine, elektrikli ve elektronik ürünlerdeki ortalama yıllık artış oranı %30’un üzerindedir. Bu oran aynı dönemde motorlu taşıtlar ve parçalarında %50’nin üzerindedir. 2005 sonrasında ortalama yıllık motorlu taşıtlar ve parçalarındaki ihracat, değer olarak 10 milyar $’ın üzerine çıkmıştır. 2007 yılında ise otomotiv sektörü ihracatı yaklaşık 16 milyar $ ile ilk defa ihracatta ilk sıraya yerleşmiştir. 2009 yılındaki krizin etkisine rağmen 12.2 milyar $ ihracatıyla ilk sıradaki yerini korumuştur.(ayrıca bkz. Tablo 9 ve 10). Tablo 9’un incelenmesi ihracatta katma değeri çok daha yüksek ürünlerin ilk sıralara yerleştiğini göstermekte, bu da dış ticaretimizdeki yapısal değişimin önemli bir göstergesi olmaktadır. Türkiye’nin ihracat ve ithalatında genellikle AB ülkeleri ile dengesiz bir dış ticareti olduğu kanısı yaygındır. Bu, büyük ölçüde yanlış bir kanıdır. Dış ticaret Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi ve Yapısal Değişim 11 istatistikleri bize AB ülkeleri ile dengeli bir dış ticaret ilişkimizin olduğunu göstermektedir. Örneğin 2007 yılı itibariyle X/M oranı toplamda % 63.1 iken (bkz Tablo 11 ve 12), AB ülkeleri dikkate alındığında; X/M oranı yine aynı yıl % 88.1’dir.Kriz sonrası bu oran % 83’e düşmüştür.Bunun anlamı şudur. Türkiye’nin giderek artan dış ticaret açıklarında AB ülkeleri ile dış ticaretinin önemli bir etkisi yoktur. % 63.1 gibi oldukça düşük X/M oranının gerisinde Rusya, Çin ve petrol ihraç eden ülkelerle yaptığımız dengesiz dış ticaret bulunmaktadır. Çin için X/M oranı yaklaşık % 5 ve Rusya için ise % 20’dir. (ayrıca bkz. Hepaktan, 2008; Utkulu 2005; Aktan, 2006).2010 yılı Ocak-Haziran dönemi dış ticaret rakamlarına bakıldığında krizin etkilerine rağmen AB ülkelerine yapılan ihracat miktarı % 20,8 artmıştır. AB kaynaklı dış ticaret açığımızın toplam dış ticaret açığımız içindeki payı ise iki binli yıllarda giderek azalmaktadır. Bu oran 2007 yılında yaklaşık % 13’lere kadar gerilemiştir. Burada, AB ülkelerine karşı belli başlı ürünlerde rekabet gücümüzün olduğu ve hatta arttığı söylenebilir (bkz. Seymen, Şimşek ve Utkulu, 2007). Türkiye’de Dâhilde İşleme Rejimi (DİR) Kararı; dünya piyasa fiyatlarından hammadde sağlayarak ihracatı artırmak, ihracat ürünlerine uluslar arası piyasalarda rekabet gücü kazandırmak, ihracat pazarlarını geliştirmek ve ihracat ürünlerini çeşitlendirmek amacıyla hazırlanmıştır DİR, ihracat ürünlerinin üretimi için ithalatı yapılan ve ithalat gümrük vergisine tabi girdilere gümrük muafiyeti sağlayan bir rejimdir. DİR, ithalatta şartlı muafiyet sistemi ve ithalat esnasında alınan vergilerin ödenmesi sisteminden oluşmaktadır. (Akdemir ve Konur, 2008). 1996 yılında DİR kapsamındaki ihracat için gerekli olan ithalat oranı % 57 iken 2004’de bu oran % 66, 2005’de % 65, 2006’da % 67 ve 2007’de % 66 olarak gerçekleşmiştir (Akdemir ve Konur, 2008). Avrupa Birliği ülkeleri Türkiye’nin temel ticaret ortağıdır. Rakamlar bunu açıkça göstermektedir. Özellikle Gümrük Birliği (1996) sonrası Avrupa Birliği ülkeleri ile olan dış ticaret hacmi artışı önemlidir. Öncelikle, Avrupa Birliği ülkeleri ile olan ihracatımız istikrarını korumuştur. Bir diğer önemli nokta, rakamlar Avrupa Birliği ile olan dış ticarette ticaret yaratıcı etkilerin özellikle iki binli yıllarda arttığına işaret etmektedir. Üçüncü ülkeler ile olan ticaretin azalmaması da ticaret saptırıcı etkilerin olmadığı ya da etkili olmadığı anlamına gelmektedir. Yukarıda belirtildiği üzere önemli bir diğer bulgu da, iki binli yıllarda ihracatın ithalatı karşılama oranının toplam dış ticarette yıllık ortalama %60-65 iken, Avrupa Birliği ile olan dış ticarette ihracatın ithalatı karşılama oranının, yıllık ortalama %75’in üzerinde olmasıdır. Bunun anlamı şudur: Türkiye’nin dış ticaret açıkları tehlikeli bir biçimde artmaktadır ama bunun nedeni büyük ölçüde Avrupa Birliği ile olan dış ticaret değildir. Dış ticaret açığı içerisinde Avrupa Birliği’nin payı artmamaktadır. Buna karşın üçüncü ülkeler ile olan dış ticaretimizden kaynaklanan açık oran olarak artmaktadır. Bu durum değişen ihracat bileşimi ile birlikte değerlendirildiğinde, Avrupa Birliği ile olan ticarette rekabetçi üstünlüğümüzün otomotiv sektörü gibi katma değeri nispeten yüksek fasıllarda arttığına işaret ediyor görünmektedir (bkz. Tablo 9 ve 10). Bir bütün olarak değerlendirildiğinde, yukarıda vurgulanan gelişmeler Türkiye’nin mukayeseli üstünlüklerinde emek-yoğun sektörlerden, nispeten daha sermayeyoğun sektörlere doğru bir gelişim olduğunu göstermektedir. Mukayeseli üstünlük dinamik bir süreçtir. Bu süreç bir ekonomiyi katma değeri düşük mallar ihraç eden bir ülke durumundan yüksek katma değere sahip teknoloji ve vasıflı emek gerektiren malları ihraç eder ülkeye dönüştürme sürecidir. Bu süreç kuşku yok ki ülkenin mukayeseli üstünlüklerini değiştirecek yapısal bir dönüşümü gerektirir. Bu dönüşüm bir anlamda, artan büyüme ile birlikte ekonomide tarımın azalan payı ve imalat sanayii ile hizmetler sektörlerinin ekonomide ağırlıklarının artması sonucu gerçekleşen yapısal dönüşümün dış ticaret sektörünü de etkilemesini ifade eder. Bu süreçte yalnızca ülkenin toplam ihracatında sanayi ürünlerinin payı artmamakta, sanayi ürünleri ihracatının kendi yapısı da değişmektedir. Türkiye’de seksenli yıllarla birlikte ve güney doğu asya ülkelerinde yetmişli yıllarda başlayan dönüşüm sürecinin ülkelerin mukayeseli üstünlüklerini de değiştirmesi beklenir (Das, 1998). Das (1998) bazı Asya ülkelerinin hızlı büyüme ve teknolojiyi hazmetme (teknolojiyi içselleştirme) kaynaklı bu dönüşümü gerçekleştirdiklerinin altını çizmektedir. Ona göre bu ülkeler mukayeseli üstünlüklerinde düşük-maliyetli emek-yoğun ürünlerden bilgi-yoğun ve teknoloji-yoğun ürünlere doğru bir kaymayı başarılı ve hızlı bir biçimde sağlamışlardır. Günümüzde bir firmanın / bir ülkenin ihraç pazarındaki mukayeseli üstünlüğü acaba sadece fiyat / maliyet avantajından mı kaynaklanmaktadır? Ricardo’nun bu soruya yanıtı “evet” olsa dahi günümüz dış ticaretinde mukayeseli üstünlükler artık “rekabet gücü” (rekabetçilik: competitiveness) kavramı ile aynı anlamda kullanılır hale gelmiştir. Günümüzün eksik rekabet piyasalarında fiyat rekabeti giderek artan biçimde yerini yüksek teknolojiye ve ürün yeniliklerine (AR-GE’ye) dayalı kalite ve hizmet rekabetine bırakmaktadır. Fiyat rekabeti elbette hala önemlidir ve önemli kalacaktır. Özellikle benzer ülkelerin endüstri-içi ticaretini açıklamada fiyat farklılıkları temelindeki mukayeseli üstünlük anlayışı yeterli açıklayıcı güce sahip değildir. Eksik rekabet koşulları, teknoloji, ürün yenilikleri ve AR-GE, Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi ve Yapısal Değişim 13 tüketici tercihleri ve talebin yapısı, marka, satış öncesi ve sonrası hizmet, pazarlama stratejileri, endüstri-içi ticaret, benzer ülkeler arasında ticaret, çok uluslu firmalar ve firma içi ticareti gibi unsurlar giderek önem kazanmaktadır. Öyle ki; bir ülke firmalarının ihraç pazarlarındaki rekabet gücü ve sürdürülebilirliği fiyatın yanı sıra, “kalite”, “ürün yeniliği” ve “pazarlama stratejileri” ile çok yakından ilgilidir. KAYNAKÇA Acar, M.S. (2000), Uluslararası Reel Ticaret: Teori, Politika, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir. Akdemir, S. ve F. Konur (2008), “Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi (2000-2007)”, 2. Ulusal İktisat Kongresi, 20-22 Şubat 2008, DEÜ İİBF İktisat Bölümü, İzmir. Aktan, H.O. (2006), “Dünya Ekonomisindeki Gelişmeler ve Türk Dış Ticareti”, Uluslararası Ekonomi ve Dış Ticaret Politikaları, 1(1), 69-100. Das, D.K. (1998), “Changing Comparative Advantage and the Changing Composition of Asian Exports”, The World Economy, 21(1), 121-140. DPT, Dış Ticaret İstatistikleri, www.dpt.gov.tr, 18/04/2008. DTM, Dış Ticaret İstatistikleri, www.dtm.gov.tr, 05/11/2008. Güran, N. (2002), Türkiye’nin Dış Ticaret Yapısı, Ders Notları, DEÜ İİBF İktisat Bölümü, İzmir. Hepaktan, C.E. (2008), “Türkiye’nin Dönüşüm Sürecinde Dış Ticaret Politikaları”, 2. Ulusal İktisat Kongresi, 20-22 Şubat 2008, DEÜ İİBF İktisat Bölümü, İzmir. Krugman, P. (1994), Rethinking International Trade, The MIT Press. Şimşek, N., D. Seymen ve U. Utkulu (2007), "Turkey's Competitiveness in the EU Market: A Comparison of Different Trade Measures", European Trade Study Group (ETSG) 9th Annual Conference 2007, 13-15 Eylül 2007 Atina. TUİK, Dış Ticaret İstatistikleri, www.tuik.gov.tr, 28/04/2008. Utkulu, U. (2005), Türkiye’nin Dış Ticareti ve Değişen Mukayeseli Üstünlükler, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, No: 09.1600.0000.000 / DK.05.055.389, İzmir. Utkulu, U. ve D. Seymen (2004), “Revealed Comparative Advantage and Competitiveness: Evidence for Turkey vis-a-vis the EU/15”, European Trade Study Group 6th Annual Conference, ETSG 2004, Nottingham, September, 2004. EKLER TABLO 1: TOPLAM DIŞ TİCARETİN TEMEL YAPISI VE GELİŞİMİ DIŞ TİCARET - YILLIK (Milyon $) İHR / İTH YILLAR İHRACAT 12.959 1990 Değ.% 11,5 İTHALAT 22.302 Değ.% 41,2 DENGE -9.343 HACiM 35.261 1991 13.593 4,9 21.047 -5,6 -7.454 34.640 64,6 1992 1993 14.715 15.345 8,2 4,3 22.871 29.428 8,7 28,7 -8.156 -14.083 37.586 44.773 64,3 52,1 1994 18.106 18,0 23.270 -20,9 -5.164 41.376 77,8 1995 21.637 19,5 35.709 53,5 -14.072 57.346 60,6 1996 23.224 7,3 43.627 22,2 -20.402 66.851 53,2 1997 26.261 13,1 48.559 11,3 -22.298 74.820 54,1 1998 1999 26.974 26.587 2,7 -1,4 45.921 40.671 -5,4 -11,4 -18.947 -14.084 72.895 67.258 58,7 65,4 2000 27.775 4,5 54.503 34,0 -26.728 82.278 51,0 2001 31.334 12,8 41.399 -24,0 -10.065 72.733 75,7 2002 36.059 15,1 51.554 24,5 -15.495 87.613 69,9 2003 47.253 31,0 69.340 34,5 -22.087 116.593 68,1 2004 2005 63.167 73.476 33,7 16,3 97.540 116.774 40,7 19,7 -34.373 -43.298 160.707 190.251 64,8 62,9 2006 85.535 16,4 139.576 19,5 -54.041 225.111 61,3 2007 107.272 25,4 170.063 21,8 -62.791 277.334 63,1 2008 132.027 23,1 201.964 18,7 -69.936 333.991 65,4 2009 102.135 -22,6 140.919 -30,2 -38.784 243.054 72,5 Kaynak : DTM % 58,1 Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi ve Yapısal Değişim 15 TABLO 2: DIŞ TİCARET (Yıllık, Milyon Dolar) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İHRACAT (FOB) 27.775 31.334 36.059 47.253 63.167 73.476 İTHALAT (CIF) 54.503 41.399 51.554 69.340 97.540 DIŞ TİCARET HACMİ 82.278 72.733 87.613 116.593 DIŞ TİCARET AÇIĞI -26.728 -10.065 -15.495 İHRACAT / İTHALAT (%) 51,0 75,7 İHRACAT / GSMH (%) 10,5 İTHALAT / GSMH (%) 20,5 Kaynak : DTM 2007 2008 2009 85.535 107.272 132.027 102.135 116.774 139.576 170.063 201.964 140.919 160.707 190.251 225.111 277.334 333.991 243.054 -22.087 -34.373 -43.298 -54.041 -62.791 -69.936 -38.784 69,9 68,1 64,8 62,9 61,3 63,1 65,4 72,5 15,9 15,6 15,5 16,2 15,3 16,2 16,3 17,8 16,5 21,0 22,4 22,7 25,0 24,3 26,5 25,8 27,2 22,8 TABLO 3: TÜRKİYE'NİN İHRACATININ GENİŞ EKONOMİK GRUPLARIN (MAL) SINIFLAMASINA (BEC) GÖRE DAĞILIMI (MİLYON $) İHRACAT Yatırım Malı Yıl Değer Pay (%) Ara Malı Değ. (%) Değer Pay (%) Tüketim Malı Değ. (%) Değer Pay (%) Toplam Değ. (%) 1994 727 4.0 - 8,222 45.4 - 9,156 50.6 - 18,105 1995 837 3.9 15.1 8,946 41.3 8.8 11,854 54.8 29.5 21,636 1996 1,125 4.8 34.5 9,745 42.0 8.9 12,354 53.2 4.2 23,224 1997 1,339 5.1 19.0 11,032 42.0 13.2 13,890 52.9 12.4 26,261 1998 1,378 5.1 2.9 11,129 41.3 0.9 14,374 53.3 3.5 26,974 1999 1,796 6.8 30.3 10,840 40.8 -2.6 13,895 52.3 -3.3 26,587 2000 2,140 7.7 19.2 11,573 41.7 6.8 14,013 50.5 0.8 27,775 2001 2,618 8.4 22.3 13,299 42.4 14.9 15,221 48.6 8.6 31,342 2002 2,739 7.6 4.6 14,636 40.6 10.1 18,532 51.4 21.8 36,059 2003 4,217 8.9 54.0 18,398 38.9 25.7 24,344 51.5 31.4 47,252 2004 6,530 10.4 54.8 25,868 41.0 40.6 30,486 48.3 25.2 63,074 2005 7,998 10.9 22.5 30,290 41.2 17.1 34,835 47.4 14.3 73,476 2006 9,423 11.0 17.8 37,788 44.2 24.8 37,790 44.2 8.5 85,535 2007 13,755 12.8 46.0 49,403 46.1 30.7 43,696 40.7 15.6 107,272 2008 16,725 12.6 21.5 67,717 51.2 37.1 47,094 35.6 7.7 132,027 2009 11,122 10.8 -33.5 49,716 48.6 -26.5 40,738 39.8 -13.4 102,135 Kaynak: DTM Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi ve Yapısal Değişim 17 TABLO 4: TÜRKİYE'NİN İTHALATININ GENİŞ EKONOMİK GRUPLARIN (MAL) SINIFLAMASINA (BEC) GÖRE DAĞILIMI (MİLYON $) İTHALAT Yatırım Malı Yıl 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ara Malı Değer Pay (%) Değ. (%) Değer 5,319 8,215 10,624 11,352 11,027 8,729 11,341 6,964 8,492 11,470 17,382 20,363 23,348 27,054 28,021 21,463 22.9 23.0 24.4 23.4 24.0 21.5 20.8 16.8 16.5 16.5 17.9 17.4 16.7 15.9 13.8 15.2 54.4 29.3 6.9 -2.9 -20.8 29.9 -38.6 21.9 35.1 51.5 17.1 14.7 15.9 3.6 -23.4 16,536 25,037 28,737 31,871 29,560 26,553 35,710 28,931 37,442 49,489 67,387 81,868 99,605 123,640 151,747 99,502 Pay (%) 71.1 70.1 65.9 65.6 64.4 65.3 65.5 69.9 72.6 71.4 69.2 70.1 71.4 72.7 75.1 70.6 Tüketim Malı Değ. (%) Değer 51.4 14.8 10.9 -7.3 -10.2 34.5 -19.0 29.4 32.2 36.2 21.5 21.7 24.1 22.7 -34.4 1,416 2,456 4,266 5,335 5,320 5,063 7,220 4,083 5,007 7,903 12,098 13,975 16,116 18,694 21,489 19,289 Değ. (%) Toplam 6.1 6.9 73.4 9.8 73.7 11.0 25.0 11.6 -0.3 12.4 -4.8 13.2 42.6 9.9 -43.4 9.7 22.6 11.4 57.8 12.4 53.1 12.0 15.5 11.5 15.3 11.0 16.0 10.6 14.9 13.6 -10.2 23,270 35,707 43,627 48,559 45,921 40,671 54,503 41,399 51,553 69,339 97,361 116,774 139,577 170,063 201,964 140,919 Pay (%) Kaynak: DTM TABLO 5: ULUSLARARASI STANDART MAL SINIFLAMASINA (ISIC REV.3) GÖRE İHRACAT, MİLYON $ YILLIK 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Tarım ve Ormancılık 1.659 1.976 1.754 2.121 2.542 3.329 Balıkçılık 25 30 51 81 103 140 Madencilik ve Taşocakcılığı 400 349 387 469 649 810 İmalat Sanayii 25.518 28.826 33.702 44.378 59.579 68.813 Diğerleri 173 153 165 204 294 384 GENEL TOPLAM 27.775 31.334 36.059 47.253 63.167 73.476 İHRACAT 2006 3.481 131 1.146 80.246 531 85.535 2007 2008 2009 3.725 3.937 4.348 158 240 189 1.661 2.155 1.683 101.082 125.188 95.441 646 507 474 107.272 132.027 102.135 TABLO 6: ULUSLARARASI STANDART MAL SINIFLAMASINA (ISIC REV.3) GÖRE İTHALAT, MİLYON $ YILLIK 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Tarım, Ormancılık 2.123 1.409 1.703 2.535 2.757 2.801 2.902 4.641 6.392 4.594 Balıkçılık 2 1 1 2 8 24 33 31 41 31 Madencilik ve Taşocakcılığı 7.097 6.577 7.192 9.021 10.981 16.321 22.034 25.314 35.650 20.625 İmalat Sanayii 44.200 32.686 41.383 55.690 80.448 94.208 110.379 133.938 150.252 111.021 Diğerleri 1.081 726 1.275 2.092 3.346 3.419 4.229 6.139 9.628 4.648 GENEL TOPLAM 54.503 41.399 51.554 69.340 97.540 116.774 139.576 170.063 201.964 140.919 İTHALAT Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi ve Yapısal Değişim 19 TABLO 7: TÜRKİYE’NİN İHRACATINDA İLK 40 ÜLKE ÜLKELER 1- Almanya 2- İtalya 3- İngiltere 4- Fransa 5- Rusya Federasyonu 6- B.A.E. 7- İsviçre 8- Romanya 9- İspanya 10- A.B.D. 11- Güney Afrika 12- Hollanda 13- Irak 14- Yunanistan 15- Ukrayna 16- Belçika 17- Bulgaristan 18- İran 19- İsrail 20- Polonya 21- Suudi Arabistan 22- Malta 23- Marshall Adaları 24- Mısır 25- Cezayir 26- Suriye 27- Azerbaycan 28- Çin 29- K.K.T.C. 30- Libya 31- Avusturya 32- İsveç 33- Danimarka 34- Katar 35- Fas 36- Kazakistan 37- Macaristan 38- Slovenya 39- Gürcistan 40- Çek Cumhuriyeti LİSTE TOPLAMI DİĞERLERİ GENEL TOPLAM 2007 11.993 7.480 8.627 5.974 4.727 3.241 935 3.644 4.580 4.171 654 3.019 2.845 2.263 1.481 1.736 2.060 1.441 1.658 1.436 1.487 621 215 903 1.232 798 1.048 1.040 932 643 844 883 1.009 450 722 1.080 776 487 646 578 90.359 16.903 107.262 Kaynak: DTM DAĞ. % 11.1 6.9 8 5.5 4.4 3 0.8 3.3 4.2 3.8 0.6 2.8 2.6 2.1 1.3 1.6 1.9 1.3 1.5 1.3 1.3 0.5 0.2 0.8 1.1 0.7 0.9 0.9 0.8 0.5 0.7 0.8 0.9 0.4 0.6 1.0 0.7 0.4 0.6 0.5 82.3 17.7 100,0 2008 12.952 7.819 8.159 6.618 6.483 7.975 2.857 3.987 4.047 4.300 1.239 3.144 3.917 2.430 2.188 2.122 2.152 2.030 1.935 1.587 2.202 956 275 1.426 1.614 1.115 1.667 1.437 1.072 1.074 991 919 953 1.074 958 891 684 649 998 701 109.597 22.430 132.027 DAĞ.% 9.8 5.9 6.1 5 4.9 6 2.1 3 3 3.2 0.9 2.3 2.9 1.8 1.6 1.6 1.6 1.5 1.4 1.2 1.6 0.7 0.2 1 1.2 0.8 1.2 1.0 0.8 0.8 0.7 0.6 0.7 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.7 0.5 81.3 18.7 100,0 2009 9.788 5.891 5.917 6.209 3.202 2.899 3.932 2.216 2.824 3.225 867 2.124 5.125 1.634 1.033 1.796 1.389 2.025 1.528 1.321 1.771 655 99 2.619 1.782 1.425 1.400 1.599 771 1.799 807 748 679 289 601 634 446 595 746 489 84.899 17.237 102.136 DAĞ.% 9.5 5.7 5.7 6 3.1 2.8 3.8 2.1 2.7 3.1 0.8 2 5 1.5 1 1.7 1.3 1.9 1.4 1.2 1.7 0.6 0.09 2.5 1.7 1.3 1.3 1.5 0.7 1.7 0.7 0.7 0.6 0.2 0.5 0.6 0.4 0.5 0.7 0.4 80.69 19.31 100,0 TABLO 8: TÜRKİYE’NİN İTHALATINDA İLK 40 ÜLKE ÜLKELER 1- Rusya Federasyonu 2- Almanya 3- Çin 4- İtalya 5- A.B.D. 6- Fransa 7- İngiltere 8- İsviçre 9- Ukrayna 10- İran 11- Güney Kore 12- İspanya 13- Cezayir 14- Romanya 15- Japonya 16- Suudi Arabistan 17- Hollanda 18- Belçika 19- Hindistan 20- Polonya 21- Bulgaristan 22- Tayvan 23- Kazakistan 24- İsveç 25- Çek Cumhuriyeti 26- Avusturya 27- Malezya 28- Macaristan 29- Endonezya 30- Tayland 31- İsrail 32- Finlandiya 33- Danimarka 34- Brezilya 35- İrlanda 36- Avustralya 37- Nijerya 38- Kanada 39- Güney Afrika 40- Yunanistan LİSTE TOPLAMI DİĞERLERİ GENEL TOPLAM Kaynak: DTM 2007 23.508 17.540 13.234 9.968 8.166 7.850 5.477 5.269 4.519 6.615 4.370 4.343 2.108 3.113 3.703 2.440 2.655 2.869 2.300 1.646 1.952 1.884 1.284 1.716 1.169 1.351 1.253 1.424 1.360 1.229 1.082 1.208 656 1.173 862 635 494 867 2.172 950 156.414 13.649 170.063 DAĞ. % 13.8 10.3 7.7 5.8 4.8 4.6 3.2 3.0 2.6 3.8 2.5 2.5 1.2 1.8 2.1 1.4 1.5 1.6 1.3 0.9 1.1 1.1 0.7 1.0 0.6 0.7 0.7 0.8 0.7 0.7 0.6 0.7 0.3 0.6 0.5 0.3 0.2 0.5 1.2 0.5 89.9 10.1 100.0 YILLIK 2008 DAĞ. % 31.364 15.5 18.687 9.2 15.658 7.7 11.012 5.4 11.976 5.9 9.022 4.4 5.324 2.6 5.588 2.7 6.106 3 8.200 4 4.092 2 4.548 2.2 3.262 1.6 3.548 1.7 4.027 1.9 3.322 1.6 3.056 1.5 3.151 1.5 2.458 1.2 1.978 0.9 1.840 0.9 1.684 0.8 2.332 1.1 1.909 0.9 1.304 0.6 1.526 0.7 1.512 0.7 1.286 0.6 1.409 0.6 1.473 0.7 1.448 0.7 1.181 0.5 902 0.4 1.424 0.7 973 0.4 827 0.4 522 0.2 1.428 0.7 1.502 0.7 1.151 0.5 184.012 89.3 17.952 10.7 201.964 100.0 2009 19.448 14.097 12.677 7.673 8.576 7.092 3.473 1.999 3.157 3.406 3.118 3.777 2.028 2.258 2.782 1.687 2.543 2.372 1.903 1.817 1.117 1.342 1.349 1.891 1.029 1.204 961 987 1.018 957 1.070 796 585 1.106 816 620 605 937 1.103 1.130 126.506 14.413 140.919 DAĞ.% 13.8 10 8.9 5.4 6 5 2.4 1.4 2.2 2.4 2.2 2.6 1.4 1.6 1.9 1.1 1.8 1.6 1.3 1.2 0.7 0.9 0.9 1.3 0.7 0.8 0.6 0.7 0.7 0.6 0.7 0.5 0.4 0.7 0.5 0.4 0.4 0.6 0.7 0.8 87.8 12.2 100.0 Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi ve Yapısal Değişim 21 TABLO 9: İHRACATIMIZDAKİ İLK 20 FASIL - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 FASILLAR MOTORLU KARA TAŞITLARI,TRAKTÖR,BİSİKLET, 87 MOTOSİKLET VE DİĞER NÜKLEER REAKTÖRLER,KAZAN;MAKİNA VE 84 CİHAZLAR,ALETLER,PARÇALARI 72 DEMİR VE ÇELİK ÖRME GİYİM EŞYASI VE 61 AKSESUARLARI ELEKTRİKLİ MAKİNA VE 85 CİHAZLAR,AKSAM VE PARÇALARI ÖRÜLMEMİŞ GİYİM EŞYASI VE 62 AKSESUARLARI MİNERAL YAKITLAR,MİNERAL YAĞLAR VE 27 MÜSTAHSALLARI,MUMLAR 73 DEMİR VEYA ÇELİKTEN EŞYA PLASTİK VE PLASTİKTEN MAMUL 39 EŞYA YENİLEN MEYVALAR,KABUKLU YEMİŞLER,TURUNÇGİL VE KAVUN 08 KABUĞU İNCİLER,KIYMETLİ TAŞ VE METAL 71 MAMULLERİ,MADENİ PARALAR MENSUCATTAN MAMUL DİĞER EŞYA,KULLANILMIŞ 63 EŞYA,PAÇAVRALAR GEMİLER,SUDA YÜZEN TAŞIT VE 89 ARAÇLAR 76 ALUMİNYUM VE ALUMİNYUM EŞYA 52 PAMUK 40 KAUÇUK VE KAUÇUKTAN EŞYA MOBİLYALAR,AYDINLATMA,REKLAM 94 LAMBALARI,PREFABRİK YAPILAR TUZ,KÜKÜRT,TOPRAK VE 25 TAŞLAR,ALÇILAR VE ÇİMENTO SEBZE,MEYVA,BİTKİ PARÇALARI,SERT 20 KABUKLU YEMİŞ KONSERVELERİ DOKUMAYA ELVERİŞLİ SUNİ VE 54 SENTETİK LİFLER TOPLAM GENEL İHRACAT GENEL İHRACATIMIZ İÇİNDEKİ PAYI (%) Kaynak: DTM 2007 2008 2009 15.904 18.326 12.257 8.781 8.372 10.258 14.946 8.133 7.641 8.022 7.826 6.925 7.423 7.971 6.630 5.445 5.326 4.295 5.148 4.130 7.531 5.742 3.901 4.549 2.822 3.563 3.093 2.671 2.855 3.001 2.624 5.383 5.928 2.110 2.097 1.647 1.819 1.620 1.611 1.589 2.647 1.776 1.633 1.807 1.826 1.399 1.278 1.468 1.484 1.891 1.588 1.454 2.279 2.164 1.314 1.441 1.276 1.256 85.599 107.272 1.336 106.634 132.027 1.074 80.073 102.135 79,80 80,7 78,3 TABLO 10: İTHALATIMIZDAKİ İLK 20 FASIL Milyon $ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 17 16 18 19 20 FASILLAR MİNERAL YAKITLAR,MİNERAL YAĞLAR VE 27 MÜSTAHSALLARI,MUMLAR NÜKLEER REAKTÖRLER,KAZAN;MAKİNA VE 84 CİHAZLAR,ALETLER,PARÇALARI 72 DEMİR VE ÇELİK ELEKTRİKLİ MAKİNA VE 85 CİHAZLAR,AKSAM VE PARÇALARI MOTORLU KARA TAŞITLARI,TRAKTÖR,BİSİKLET,MOTO 87 SİKLET VE DİĞER PLASTİK VE PLASTİKTEN MAMUL 39 EŞYA İNCİLER,KIYMETLİ TAŞ VE METAL 71 MAMULLERİ,MADENİ PARALAR 29 ORGANİK KİMYASAL MÜSTAHSALLAR 30 ECZACILIK ÜRÜNLERİ 74 BAKIR VE BAKIRDAN EŞYA OPTİK,FOTOĞRAF,SİNEMA,ÖLÇÜ,KONT 90 ROL,AYAR CİHAZLARI,TIBBİ ALET. 52 PAMUK KAĞIT VE KARTON;KAĞIT HAMURUNDAN KAĞIT VE 48 KARTONDAN EŞYA 76 ALUMİNYUM VE ALUMİNYUM EŞYA 55 SENTETİK VE SUNİ DEVAMSIZ LİFLER 40 KAUÇUK VE KAUÇUKTAN EŞYA 73 DEMİR VEYA ÇELİKTEN EŞYA DOKUMAYA ELVERİŞLİ SUNİ VE 54 SENTETİK LİFLER 38 MUHTELİF KİMYASAL MADDELER DEBAGAT VE BOYACILIKTA KULLANILAN 32 HÜLASA,BOYA,MACUN,SAKIZLAR TOPLAM GENEL İTHALAT GENEL İTHALAT İÇİNDEKİ PAYI (%) Kaynak: DTM 2007 2008 2009 33.881 48.281 29.896 22.570 16.182 22.539 23.160 17.131 11.351 13.295 13.892 12.243 12.397 12.789 8.975 8.688 9.385 6.944 5.906 3.995 3.524 3.152 5.653 4.421 4.360 3.275 2.003 3.341 4.080 1.985 3.012 2.830 3.444 2.331 2.833 2.098 2.470 2.353 1.879 1.872 1.837 2.605 2.543 1.695 2.219 2.227 2.214 1.602 1.519 1.555 1.526 1.576 1.537 1.494 1.732 1.243 1.473 1.529 144.487 170.063 84,96 1.579 169.624 201.964 83,98 1.276 115.288 140.919 81,81 Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi ve Yapısal Değişim 23 TABLO 11: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİ (MİLYON $) VE AB'NİN PAYI Avrupa Birliği Genel Yıl İhracat Değ (%) İthalat Değ (%) İhr/İt h 1993 15,348 --- 29,429 --- 52.2 1994 18,105 18.0 23,270 -20.9 1995 21,636 19.5 35,707 53.4 1996 23,224 7.3 43,627 1997 26,261 13.1 48,559 1998 26,974 2.7 1999 26,587 -1.4 2000 27,775 2001 2002 İhracat Değ (%) İthalat AB'nin Payı (%) Değ (%) İhr/İ th İhra cat İtha- Haci lat m 7,599 --- 13,875 --- 54.8 49.5 47.1 48.0 77.8 8,635 13.6 10,915 -21.3 79.1 47.7 46.9 47.3 60.6 11,078 28.3 16,861 54.5 65.7 51.2 47.2 48.7 22.2 53.2 11,549 4.3 23,138 37.2 49.9 49.7 53.0 51.9 11.3 54.1 12,248 6.1 24,870 7.5 49.2 46.6 51.2 49.6 45,921 -5.4 58.7 13,498 10.2 24,075 -3.2 56.1 50.0 52.4 51.5 40,671 -11.4 65.4 14,348 6.3 21,401 -11.1 67.0 54.0 52.6 53.2 4.5 54,503 34.0 51.0 14,510 1.1 26,610 24.3 54.5 52.2 48.8 50.0 31,342 12.8 41,399 -24.0 75.7 16,118 11.1 18,280 -31.3 88.2 51.4 44.2 47.3 36,059 15.1 51,553 24.5 69.9 18,459 14.5 23,321 27.6 79.2 51.2 45.2 47.7 2003 47,252 31.0 69,339 34.5 68.1 24,484 32.6 31,695 35.9 77.2 51.8 45.7 48.2 2004 63,120 33.6 97,539 40.7 64.7 34,451 40.7 45,434 43.3 75.8 54.6 46.6 49.7 2005 73,476 16.4 116,774 19.7 62.9 38,394 11.4 49,220 8.3 78.0 52.3 42.1 46.1 2006 85,525 16.4 139,576 19.5 61.3 44,004 14.6 55,068 11.9 79.9 51.5 39.5 44.0 2007 107,153 25.3 169,986 21.8 63.0 60,397 37.3 68,589 24.6 88.1 56.4 40.3 46.5 2008 132,027 23.1 201,964 18.7 65.3 63,390 4.9 74,802 9 84.7 48 37 41.3 2009 102,136 -22.6 140,919 -30.2 72.4 46,984 -25.8 56,585 -24.3 83 46 40.1 42.6 Kaynak: DTM ve TÜİK TABLO 12: TÜRKİYE’NİN AB İLE DIŞ TİCARET DENGESİ (MİLYAR $) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET DENGESİ, X/M milyar $ (TÜRKİYE) (I) (II) -14.1 60.5 -20.4 53.2 -22.3 54.1 -18.9 58.8 -14.1 65.4 -26.7 51.0 -10.1 75.7 -15.2 69.9 -22.1 68.1 -34.3 64.8 -43.3 62.9 -54.1 61.3 -62.8 63.1 -69.9 65.4 -38.7 74.5 TÜRKİYE-AB DIŞ TİCARET DENGESİ, milyar $ (III) -5.8 -11.6 -12.7 -10.6 -7.1 -12.1 -2.2. -4.6 -7.6 -11.4 -10.6 -10.0 -8.2 -11.4 -9.6 Kaynak: DPT, DTM ve yazarın kendi hesaplamalar AB KAYNAKLI DIŞ X/M TİCARET AÇIĞININ (TÜRKİYETOPLAM AÇIK AB) İÇİNDEKİ PAYI % (IV) (V)=III/I 65.7 41.1 49.8 56.9 49.0 57.0 56.0 56.1 66.8 50.4 54.5 45.3 88.0 21.8 80.1 30.3 77.3 34.5 76.0 33.2 78.4 24.5 81.4 18.8 88.1 13.1 84.7 16.3 83 24.8
