osmanlı tar‹h‹ (1876
advertisement
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 3044 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1993 OSMANLI TAR‹H‹ (1876-1918) Yazarlar Prof.Dr. Zekeriya KURfiUN (Ünite 1, 6, 7) Prof.Dr. Süleyman KIZILTOPRAK (Ünite 4, 5) Doç.Dr. Davut HUT (Ünite 2, 3) Yrd.Doç.Dr. Ali SATAN (Ünite 8) Editör Prof.Dr. Zekeriya KURfiUN ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Ö¤r.Gör. Orkun fien Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. Nurcan Tepecik Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Osmanl› Tarihi (1876-1918) ISBN 978-975-06-1702-7 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Nisan 2013 iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ vii Osmanl› ‹daresinde Dönüflüm: Birinci Meflrutiyet Y›llar› ... 2 OSMANLI ‹DARES‹NDE DÖNÜfiÜM: B‹R‹NC‹ MEfiRUT‹YET YILLARI...... Meflrutiyet’e Giden Yolda ‹ç ve D›fl Geliflmeler .......................................... II. Abdülhamid’in Tahta Ç›k›fl› (31 A¤ustos 1876) ................................ II. ABDÜLHAM‹D’‹N ‹LK SAVAfi VE D‹PLOMASI DENEY‹M‹: ‹STANBUL KONFERANSI.............................................................................. Osmanl›-S›rbistan Bar›fl Protokolü ......................................................... Karada¤ Prensli¤i ile Bar›fl Giriflimi ....................................................... Romanya (Eflak-Bo¤dan) ile Anlaflma Aray›fllar› .................................. KANUN-‹ ESAS‹’N‹N HAZIRLIK ÇALIfiMALARI VE ‹LANI .......................... Midhat Pafla’n›n Sürülmesine Tepkiler......................................................... Meclis-i Mebusan’›n Aç›l›fl›............................................................................ LONDRA PROTOKOLÜ ................................................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 3 3 5 7 13 14 14 16 17 18 18 21 23 24 24 25 Osmanl› Devletinin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›......................................................................................... 26 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAfiI’NIN SEBEPLER‹..................................... Panislavizm ve Etkileri .................................................................................. Panislavizm’in Tan›m›: Tarihi-Kültürel Arka Plan› ................................ Bat› Slavlar› Aras›nda Panislavc›l›k ....................................................... Siyasi Bir Ak›m Olarak Panislavizm....................................................... Doksanüç Harbi’nde ve Sonras›nda Panislavizm .................................. 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAfiI VE CEPHELER‹ .................................... Savafl›n Nedenleri, Bafllamas› ve Osmanl› Devleti’nin Durumu ......... BALKAN (TUNA) CEPHES‹ ......................................................................... Plevne Savunmas› ve Gazi Osman Pafla................................................ Edirne Mütarekesi (31 Ocak 1878) ........................................................ ‹ngiliz Donanmas› ‹stanbul’da................................................................ DO⁄U ANADOLU CEPHES‹ ....................................................................... Genel Durum ve Do¤u Beyaz›t’›n Ruslar Taraf›ndan ‹flgali ................ Ruslar›n Ardahan’› Ele Geçirmesi ........................................................ Kars’›n Kuflat›lmas› ve Düflmesi ........................................................... Erzurum Savunmas› ve Do¤u Cephesinin Çökmesi ............................ DEN‹Z VE NEH‹R SAVAfiLARI ................................................................... Karadeniz, Akdeniz ve Tuna Nehri’ndeki Donanma Savafllar› .......... Batum ve Sohum’daki Kara ve Deniz Savafllar› ................................... YEN‹LG‹N‹N NEDENLER‹ VE SONUÇLARI ................................................ Savafl›n Kaybedilmesinin Nedenleri .................................................... Savafl›n Etkileri ve Sonuçlar› ................................................................. Özet.......................................................................................................... 1. ÜN‹TE 27 27 27 28 29 30 31 31 33 34 37 38 39 39 39 40 40 42 42 43 44 44 45 46 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler Kendimizi S›nayal›m................................................................................ Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...................................................... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ........................................................................ Yararlan›lan Kaynaklar............................................................................ 3. ÜN‹TE Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu...................................... 52 AYESTEFANOS ANTLAfiMASI VE SONUÇLARI........................................... Yap›lan Müzakereler ve Ayestefanos Antlaflmas› ........................................ Osmanl›-‹ngiliz ‹ttifak Antlaflmas›: K›br›s Konvansiyonu............................ BERL‹N KONGRES‹ VE AVRUPA D‹PLOMAS‹S‹ ......................................... Berlin Antlaflmas› ve Önemi......................................................................... Ayestefanos ve Berlin Antlaflmalar›’n›n Mukayesesi .................................. I. Dünya Savafl›’na Giden Yolda Berlin Kongresi/Antlaflmas›’n›n Önemi ve Sonuçlar› ...................................................................................... BERL‹N KONGRES‹ VE ANTLAfiMASI’YLA ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR Karada¤ S›n›r› Meselesi ................................................................................. Yunan S›n›r› Meselesi .................................................................................. Girit Sorunu ve Halepa Misak›/Sözleflmesi ................................................ Berlin Kongresi’nde Bo¤azlar Meselesi........................................................ 61. Madde: Berlin Antlaflmas› ve Ermeni Meselesi ..................................... Bosna-Hersek’in Avusturya Taraf›ndan ‹flgal Edilmesi ............................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 4. ÜN‹TE 48 49 49 50 53 53 55 58 59 61 61 63 64 64 65 66 67 70 72 74 75 75 76 ‹flgaller ve Krizler..................................................................... 78 OSMANLI KUZEY AFR‹KA’SINDA ‹fiGALLER ............................................ 79 Avrupal› Güçlerin Kuzey Afrika Rekabeti .................................................. 79 Tunus’un Fransa Taraf›ndan ‹flgali .............................................................. 80 ‹NG‹LTERE’N‹N MISIR’I ‹fiGAL‹ (11 TEMMUZ 1882) ................................ 82 ‹flgal Süreci ve Tahliye için Diplomasi Faaliyetleri ..................................... 82 SUDAN SORUNU ......................................................................................... 87 AVUSTURYA ‹fiGAL‹ SONRASINDA BOSNA-HERSEK .............................. 91 DIfi BORÇLAR SORUNU VE DUYUN-I UMUM‹YE .................................. 93 Osmanl› Devleti’nde Mali Sorunlar ve D›fl Borçlar .................................... 93 Muharrem Kararnamesi ve Duyûn-› Umûmiye ‹daresinin Kuruluflu ........ 94 Özet................................................................................................................ 97 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 99 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 100 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 100 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 102 5. ÜN‹TE Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar .................. 104 OSMANLI-YUNAN SAVAfiI (1897)................................................................ Savafl›n Ayak Sesleri: Girit Sorunu ............................................................... Avrupa Devletlerinin Yunanistan’a Nota Vermesi....................................... Osmanl›-Yunan Savafl›’n›n Bafllamas›........................................................... Dömeke Meydan Savafl› (17 May›s 1897).................................................... 105 105 106 107 108 v ‹çindekiler ‹stanbul Konferans›: Yunanistan-Osmanl› Bar›fl› ......................................... G‹R‹T SORUNU ............................................................................................. Girit Sorununun Sebepleri ............................................................................ Osmanl› Devleti’nin Girit Sorununu Çözme Çabalar› ................................. Girit Sorunu ve Yunanistan’›n Tutumu........................................................ Girit Sorununa Bat›l› Devletlerin Yaklafl›m›................................................. BALKANLARDAK‹ D‹⁄ER SORUNLAR ........................................................ Makedonya Sorunu ....................................................................................... Büyük Devletlerin Makedonya Politikalar› .................................................. Osmanl› Devleti’nin Makedonya Sorununu Kontrol Çabalar› .................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 110 111 111 112 112 113 114 114 116 117 120 121 122 122 124 D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas›............................................................................. 126 BÜYÜK GÜÇLER VE OSMANLI DEVLET‹ ................................................... Ondokuzuncu Yüzy›l Diplomasisine Bak›fl ................................................. II. Abdülhamid’in D›fl Politika Prensipleri ................................................... Hilafet Politikalar›.................................................................................... D›fl Dünya’da Osmanl› ‹maj›n›n Takibi ................................................. DIfi POL‹T‹KADA ALTERNAT‹F ARAYIfiLAR............................................... Osmanl›-Amerikan ‹liflkileri .......................................................................... Osmanl›-Japonya ‹liflkileri............................................................................. Osmanl›-Almanya ‹liflkileri............................................................................ ALMANYA ‹LE ORTAK YATIRIMLAR: BERL‹N-BA⁄DAT DEM‹RYOLU PROJES‹ ........................................................................................................ II. Abdülhamid Döneminde Di¤er Devletler ‹le ‹liflkiler ............................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 127 127 129 131 135 137 137 138 140 141 143 145 147 148 148 149 Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti........ 150 S‹YASÎ GEL‹fiMELER...................................................................................... ‹lk Örgütlü Muhalefet’e Do¤ru: Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ....... Makedonya Teflkilatlanmas›: Osmanl› Hürriyet Cemiyeti’nden ‹ttihat ve Terakkiye ....................................................................................... II. Meflrutiyet’in ‹lan› ..................................................................................... Güçlerin Çat›flmas›: Harbiye ve Bahriye Naz›rlar›n›n Tayin fiekline Yap›lan ‹tirazlar.......................................................................... Seçimler ve Yeni Meclis.......................................................................... 31 Mart Olay›: II. Abdülhamid’in Tahttan ‹ndirilmesi........................... KR‹ZLER, SAVAfiLAR VE ANLAfiMALAR ...................................................... Bosna-Hersek’in Avusturya Taraf›ndan ‹lhak› ............................................. Bulgaristan’›n Ba¤›ms›zl›¤›’n›n ‹lan› ...................................................... 6. ÜN‹TE 151 151 155 157 159 161 162 165 165 166 7. ÜN‹TE vi ‹çindekiler Girit’in Yunanistan’a Ba¤lanmas› ........................................................... Trablusgarp Savafl› ve Ufli Anlaflmas›..................................................... Balkan Savafllar› ...................................................................................... ‹KT‹DAR’IN KONTROLÜ: TR‹UMV‹RA ........................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 8. ÜN‹TE 166 167 169 171 174 175 176 176 177 ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› ........................ 178 DÜNYA SAVAfiI............................................................................................. I.Dünya Savafl›’na Giden Yol........................................................................ Osmanl› Devleti’nin ‹ttifak Aray›fl› ............................................................... Almanya’n›n Öne Ç›k›fl› ................................................................................ Osmanl› Devleti’nin Savafla Girifli ................................................................ Osmanl› Devletinin Savaflta Tarafs›z Kalma Çabalar› ................................ Avrupa Cephelerinde Durum ....................................................................... OSMANLI DEVLET‹N‹N SAVAfiTI⁄I CEPHELER ......................................... Kafkas Cephesi ............................................................................................. Savafl’ta Ermeni ‹syan›: Sevk ve ‹skân Kanunu..................................... Çanakkale Cephesi........................................................................................ Irak Cephesi................................................................................................... Süveyfl Kanal› (Sina) Cephesi ....................................................................... Filistin-Suriye Cephesi................................................................................... Hicaz ve Yemen Cephesi ............................................................................ Trablusgarp (Libya) Cephesi ........................................................................ ‹ran Cephesi .................................................................................................. Avrupa Cepheleri .......................................................................................... Savafl Sürerken Yap›lan Gizli Anlaflmalar .................................................... I.Dünya Savafl›n›n Sonu ................................................................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 179 179 180 180 181 182 183 184 184 186 188 192 193 194 195 195 196 196 196 197 199 200 201 201 201 Önsöz Önsöz As›rlarca üç k›tada varl›¤›n› sürdürebilen Osmanl› Devleti ondokuzuncu yüzy›la s›k›nt›l› girdi. 1798 y›l›nda Napolyon’un Osmanl› Devleti’nin en önemli eyaletlerinden biri olan M›s›r ve ard›ndan Suriye’yi iflgal giriflimi, Osmanl› Devleti’nin adeta gelece¤ini belirledi. Topraklar›n› savunmak ve kaybetti¤i prestijini restore etmek için Osmanl› Devleti h›zl› bir flekilde modern diplomasinin kurallar›na uydu. O tarihe kadar yabanc› devletler ile ittifak yapma konusunda isteksiz duran, büyük zorunluluk olmad›kça hiç yanaflmayan Osmanl› Devleti, art›k uluslararas› ittifaklar›n içine girmek mecburiyetinde kald›. Topraklar›n› tahliye etmek için geleneksel politikalar›ndan vazgeçerek, ‹ngiliz ve Ruslar ile “üçlü ittifak”a r›za gösterdi. Bu süreç Osmanl› Devletinin 19. Yüzy›l boyunca d›fl müdahaleye aç›k hale gelmesine sebep oldu. Osmanl› Devleti’nin “kadim dost/eski dost”u olan Fransa, Osmanl› politikalar›nda devre d›fl› kald›. K›sa süre ‹ngilizler ve Ruslar birlikte; uzun süre de ise ‹ngilizler Osmanl› diplomasisinde ön plana ç›kt›. Bu yeni ittifak ve giriflimler Avrupa devletlerinin paylafl›m programlar›n› de¤ifltirmedi. Sadece zaman içinde biri di¤erinin yerine geçerek bask› siyasetlerini uygulamaya devam ettiler. Aralar›ndaki rekabetler Osmanl› Devleti’nin ömrünü uzatmaya yarad› ise de Balkanlar’da ve Kuzey Afrika’da toprak kay›plar›n›, milliyetçi ayaklanmalar›; imtiyazl› statü taleplerini önleyemedi. Bu kitab›n konusunu ilgilenirden periyot, yukar›da zikredilen s›k›nt›lar›n had safhaya ulaflt›¤› ve nihayet Osmanl› Devleti’nin tasfiye edildi¤i dönemi ele almaktad›r. Bu dönemin en bariz özelli¤i II. Abdülhamid’in tahta geçmesidir. Normal flartlar›n devam etmesi halinde tahta geçme ihtimali oldukça zay›f olan II. Abdülhamid, asl›nda Osmanl› topraklar›n› paylaflmay› veya nüfuz alan› haline getirmeyi amaçlayan Avrupa devletlerinin hesaplar›n› bir süreli¤ine erteledi. 1876 y›l›nda tahta geçen Abdühamid öncelikle kamuoyunda yükselen Meflrutiyet taleplerinin karfl›lanmas› için gerekli giriflimlerin bafllamas›n› sa¤lad›. Balkan sorunlar›ndan dolay› yo¤un gündemin yafland›¤› bir ortamda Kanun-i Esasi çal›flmalar›n› tamamlatarak ilk Osmanl› Anayasas›n› ilan etti. Ancak Avrupa Devletleri aras›nda yaflanan rekabet, K›r›m Harbi’nin rövanfl›n› almak isteyen Rusya’y› durduramad› ve Osmanl› Devleti’ne savafl açmas›na (1877) neden oldu. Ayn› y›llar, Avrupa’da da önemli de¤iflikliklerin yafland›¤›, güç merkezlerinin yer de¤ifltirdi¤i dönemlere denk gelmektedir. II. Abdülhamid’in tahta geçmesinden birkaç y›l önce Almanya ve ‹talya ayr› ayr› birliklerini sa¤lam›fl, Almanya Fransa’y› ma¤lup ederek Avrupa siyasetinde üstün hale gelmifl, ‹ngiltere ise dikkatlerini daha çok sömürgelerinde yo¤unlaflt›rm›flt›. Bu dönemde eski “ittifaklar sistemi” yerine statükoyu korumay› amaçlayan ve “Avrupa Uyumu” diye isimlendirilen bir iflbirli¤i ve istiflare süreci bafllam›flt›. Ancak Avrupal›lar bir taraftan içe dönük statükoyu koruma gayretleri gösterirken di¤er taraftan da “büyük devlet” olma flart›n›n hâlâ Asya ve Afrika’da sömürge edinmelerine ba¤l› oldu¤unu düflünüyorlard›. Bu da onlar›n Avrupa d›fl›nda çekiflme alanlar› oluflturmalar›n› sa¤l›yordu. Özellikle Almanya’n›n Avrupa’da bir güç olarak ortaya ç›kmas›ndan sonra sömürge vii viii Önsöz yar›fl› h›zland› ve uluslararas› rekabetlerin daha da artmas›na neden oldu. Hiç flüphesiz hedefteki ülkelerden biri de büyük bir co¤rafyay› kontrol eden Osmanl› Devleti idi. Ortaya ç›kan her meselede Osmanl› Devleti biraz daha yaln›zlaflt›r›larak topraklar›n›n paylafl›lmas› amaçlanmaktayd›. Zira 1856’dan beri Osmanl› toprak bütünlü¤ünü savunan devletler 1871 den sonra bu siyasetlerini gevfletip duruma göre pozisyon alarak her biri do¤u sorunundan kendilerine pay ç›karmaya çal›fl›yordu. II. Abdülhamid tahta geçti¤inde Osmanl› Devleti, biri eski tebas› olan biri de de hâlâ Osmanl›ya ba¤l› bulunan S›rbistan ve Karada¤ ile savafl halinde idi. Bu savafl›n sorumlusu olmamas›na ra¤men uluslar aras› sistem Osmanl› Devleti’ne hiç beklemedi¤i teklifler ile yaklaflt›. Bu ilk a¤›r tecrübe yeni Padiflah’›n hiçbir tarafa dayanmadan yeni bir denge politikas›n› izlenmesi gerekti¤ini ö¤retti. Asl›nda bu siyaset daha önce de denenmiflti. Ancak istenilen sonuçlar al›nmam›flt›. Özellikle II. Abdülhamid’in tahta geçiflinden sonra, ‹ngiltere’nin sözde deste¤ine ra¤men gerek ‹stanbul Konferans›’n›n ve gerekse Osmanl›-Rus Savafl› sonras›nda yap›lan 1878 Berlin Anlaflmas›’n›n sonuçlar› gösterdi ki dengeyi sadece bir devlete dayanarak yürütmek ifle yaramamaktayd›. II. Abdülhamid hem devletin içinde bulundu¤u durumu ve hem de eski müttefiklerin ald›klar› pozisyonlar› dikkate alarak, gelenekçi çizgide ama flartlara göre flekillenebilen yeni bir d›fl politika takip etti. Zira 1878 Berlin anlaflmas›ndan sonraki geliflmeler gösterdi ki; Avrupa devletlerinin aras›ndaki bütün bloklaflma ve uzaklaflmalarda “flark meselesi/do¤u sorunu” yani Osmanl› topraklar›n›n paylafl›m› problemi diplomas› masalar›n›n ana konusuydu. Ondokuzuncu yüzy›l›n son çeyre¤inde Osmanl› Devleti, hâlâ Avrupa, Asya ve Afrika’da genifl topraklara sahip oldu¤u gibi, dünyan›n en zengin dini ve etnik çeflitlili¤ine de sahipti. Müslüman Türkler, Araplar, Kürtler, Çerkezler, Arnavutlar ve Boflnaklar›n yan› s›ra H›ristiyan Ortodoks Rumlar, Bulgarlar, S›rplar, Romenler de Osmanl› vatandafllar› idi. Ayr›ca Gregoryen ve Katolik Ermeniler, Katolik Marunîler ile H›rvatlar imparatorluk dahilinde önemli bir yekûnu oluflturuyorlard›. Bunun d›fl›nda yine Osmanl› vatandafl› olan, ‹spanya göçmeni Sefarad Yahudileri ile Arapça konuflan Yahudi guruplar da bulunmaktayd›. Bu dinî ve etnik çeflitlilik burada say›lmayan di¤er heterodoks Müslüman ve H›ristiyan guruplar ile daha da çeflitlilik arz ediyordu. Tanzimat’tan beri sürdürülen politikalar, Avrupa devletlerinin müdahaleci siyasetleri ayr›ca ulafl›m ve iletiflimin geliflmesine paralel olarak, bu unsurlar›n en az›ndan bir k›sm› aras›nda yayg›nlaflan milliyetçi talepler, II. Abdülhamid’in daha saltanat›n›n bafl›nda karfl›laflt›¤› en temel problemler olmufltur. Gerek bu unsurlar›n temsilcilerinin parlamentoda kendi guruplar›n›n menfaatlerin öne ç›karmalar› ve gerekse Osmanl›-Rus Savafl›’nda al›nan ma¤lubiyetin Sultan’a mal edilmesi II. Abdülhamid’in Meclis’i kapatmas› ile neticelendi. Büyük umutlar ile bafllat›lan Meflrutiyeti terk ederek, mutlak›yet rejimini benimseyen II. Abdülhamid, devletin bütün dizginlerini eline ald›. Bir taraftan Tanzimat’tan beri sürdürülen reformlara sahip ç›karken di¤er taraftan da Osmanl› Devleti’ni tasfiye etmek isteyen güçler ile bafl etmeye çal›flt›. “Tek adam” yönetiminin bütün avan- Önsöz taj ve dezavantajlar›n› bar›nd›ran bu süreç onun 1909 y›l›nda tahtan indirilmesine kadar devam etti. 1876-1918 y›llar› Osmanl› Devleti’nin ayakta kalmak için büyük güçler karfl›s›nda verdi¤i mücadeleyi temsil etmektedir. Çok yönlü politikalara ve mücadeleye ra¤men Osmanl› Devleti ayakta kalmay› baflaramasa da, ayn› süreç içinde gerçeklefltirdi¤i yenilikler ve yetifltirdi¤i nesiller ile Türkiye Cumhuriyeti’nin temelleri at›lm›flt›r. Elinizdeki bu kitap, yukar›da sunulan çerçevede II. Abdülhamid döneminin siyasi tarihi ile 1908 y›l›nda yeniden hayata geçirilen II. Meflrutiyet y›llar›n› ve Osmanl› Devleti’nin sonunu getiren Birinci Dünya Savafl›’n› ele almaktad›r. Bu eserde de Osmanl› Tarihi 1789-1876 kitab›ndaki yöntem takip edildi. Dolay›s›yla ö¤rencilerimize orada yap›lan öneriler bu kitap için de geçerlidir. Dönemin olaylar›n› anlayabilmek için bu güne kadar üretilen zengin literatür mutlaka mukayeseli bir flekilde okunmal›d›r. Bu vesile ile ö¤rencilerimize baflar›lar diler, kitab›n haz›rlanmas›nda katk›s› olanlara teflekkürlerimizi sunar›z. Editör Prof.Dr. Zekeriya KURfiUN ix 1 OSMANLI TAR‹H‹ (1876-1918) Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Osmanl› Devletinde Meflrutiyete giden süreci aç›klayabilecek, II. Abdülhamid’in tahta geçiflini ve Kanun-i Esasi’nin ilan›n› irdeleyebilecek, ‹stanbul Konferans›’n›n sebep ve sonuçlar›n› tan›mlayabilecek, Londra Protokolünü de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • II. Abdülhamid Meflrutiyet Kanun-i Esasi ‹stanbul Konferans› • • • • S›rbistan Karada¤ Romanya Londra Protokolü ‹çindekiler Osmanl› Tarihi (1876-1918) Osmanl› ‹daresinde Dönüflüm: Birinci Meflrutiyet Y›llar› • OSMANLI ‹DARES‹NDE DÖNÜfiÜM: B‹R‹NC‹ MEfiRUT‹YET YILLARI • II. ABDÜLHAM‹D’‹N ‹LK SAVAfi VE D‹PLOMASI DENEY‹M‹: ‹STANBUL KONFERANSI • KANUN-‹ ESAS‹’N‹N HAZIRLIK ÇALIfiMALARI VE ‹LANI • LONDRA PROTOKOLÜ Osmanl› ‹daresinde Dönüflüm: Birinci Meflrutiyet Y›llar› OSMANLI ‹DARES‹NDE DÖNÜfiÜM: B‹R‹NC‹ MEfiRUT‹YET YILLARI Meflrutiyet’e Giden Yolda ‹ç ve D›fl Geliflmeler 1839 y›l›nda Tanzimat’›n ilan› ile kendini yenileme konusunda büyük kararl›l›k gösteren Osmanl› Devleti, 1876 y›l›na kadar pek çok de¤iflimlere u¤rad›. Birçok yeni kurum hayata geçirildi ve mahalli idareler güçlendirilmeye çal›fl›ld›. Tanzimat’›n hedefleri aras›nda gösterilmemifl olsa bile e¤itimde önemli ad›mlar at›ld›. Buna paralel olarak önce devletin resmi gazetesi olan Takvim-i Vekâyi’ ard›ndan yar› resmi ve özel nitelikli gazetelerin hayata geçmesi ile toplumda bir kamuoyu oluflmaya bafllad›. Daha ziyade bürokrasiden yetiflen entelektüeller ço¤ald› ve yeni bir yönetim biçimine geçme arzusu yüksek sesle söylenmeye baflland›. Devleti içinde bulundu¤u s›k›nt›lardan kurtar›p “terakkîyi” (geliflmeyi) sa¤layacak modelin, hanedanl›¤›n muhafazas› ile birlikte anayasal sisteme geçmekle mümkün oldu¤u düflünülüyordu. Zira kabine, sadrazam de¤ifliklikleri ve bürokrasinin her gün yeniden flekillendirilmesi sorunlara çözüm olmaktan ziyade sürekli birbirine muhalif yeni guruplar›n meydana gelmesine sebep olmaktayd›. 1860lardan beri faaliyet gösteren ve kendilerine Yeni Osmanl›lar denilen yenilikçi gurup, devletin anayasal/parlamenter sisteme geçmesi gerekti¤ine inan›yor ve bu do¤rultuda faaliyet gösteriyorlard›. ‹brahim fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla, Ali Süavi gibi ayd›nlar bas›n yolu ile Midhat Pafla, Mehmed Rüfldi Pafla, Damad Mahmud Paflalar gibi önderleri de bürokrasi içinde anayasal sisteme geçmek için ellerinden geleni yap›yorlard›. Nitekim Sultan Abdülaziz’in bir ihtilal ile tahttan indirilmesi olay›nda hepsinin bir flekilde katk›lar› oldu¤u varsay›labilir. Onun yerine tahta geçecek olan V. Murad, Yeni Osmanl›lara yak›nd› ve onlar ile iliflkileri vard›. Bundan dolay› devleti meflrutiyete (anayasal monarfliye) onun geçirebilece¤ine inan›yorlard›. Ancak devlet yükünü üç aydan (93 gün) fazla omuzlar›nda tafl›yamayan ve ak›l sa¤l›¤› bozulan V. Murad da bu umutlar›n yeflermesine imkân vermedi. Devletin içine düfltü¤ü malî krizler ise problemler karfl›s›nda üretilen politikalar›n hayata geçirilmesine imkân tan›m›yordu. D›flar›da, Avrupa kamuoyunda Osmanl› aleyhtarl›¤› geliflti, içeride muhalefet yükseldi, medrese ö¤rencileri ayakland› ve bir çare olarak Sadaret de¤iflikli¤ine gidildi. Geleneksel politikalar›n aksine Rusya ile yak›nl›k tesis Yeni Osmanl›lar: Tanzimat ile birlikte geliflen e¤itim, bas›n ve kamuoyu sürecinde yetiflen ayd›n s›n›f›na verilen isimdir. Bürokrat ve gazetecilerden olan bu gurup genellikle Tanzimat’›n ilk dönem uygulay›c›lar›n› baflar›s›z bularak fliddetle elefltirmektedirler. 1860lardan sonra örgütlü hale gelmeye bafllayan Yeni Osmanl›lar›n temel talebi Osmanl› Devleti’nde meflrutiyet yönetimine geçmek idi. 4 Osmanl› Tarihi (1876-1918) ederek bir denge kuraca¤›n› düflünen Sadrazam Mahmud Nedim Pafla görevden al›nd› ve yerine Mehmed Rüfldü Pafla getirildi. Yeni hükümette, daha sonra saltanat de¤iflikliklerine giden yolu açacak olan Midhat Pafla ve Hüseyin Avni Paflalara da yer verildi. Asl›nda bu iç geliflmelerin d›fl›nda özellikle Osmanl› Balkanlar›’nda uluslararas› rekabetin sebep oldu¤u bir dizi hadise de pefl pefle geliflmiflti. Rusya’n›n uzun zamandan beri Balkanlar’da takip etti¤i panislavist politikalar etkisini göstermiflti. Slovenler, H›rvatlar, Bulgarlar, S›rp ve Karada¤l›lar Ruslar›n etkisi ile ayr› ayr› talepler gelifltirmifllerdi. Bu durum öncelikle Osmanl› Devleti’ni, ikinci olarak da Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nu ilgilendiriyordu. Osmanl› Devleti’nin tek bafl›na Rusya’n›n etkisini sonland›racak imkânlar› yoktu. Avusturya-Macaristan ise Rusya’n›n nüfuzunun artmas›ndan endifle duymakla birlikte, karars›z bir politika izliyordu. Bir taraftan statükonun korunmas› taraftar› görünerek, Osmanl› Devleti’nin yan›nda yer al›yor, di¤er taraftan da muhtemel geliflmelerden nas›l bir pay koparaca¤›n›n hesab›n› yap›yordu. Bunun en güzel örne¤i, asl›nda Balkanlar’da Osmanl› aleyhinde dönüflümü sa¤layacak olan Hersek ‹syan› (1875-1876) s›ras›nda ortaya ç›kt›. Balkanlar’daki bu geliflmeler Avusturya’n›n öncülü¤ünde Avusturya, Almanya ve Rusya aras›nda yap›lan görüflmelerde eski flark meselesi/do¤u sorunu eksenine oturtuldu. Bu süreçte iç ifllerine müdahale edilmesini önlemek için Osmanl› Devleti’nin ald›¤› tedbirler yetersiz kald›. Al›nan her tedbir bir baflka sorunu tetikledi. Uluslararas› sistem ise Balkan bunal›m›n› kontrol edemedi hatta tahrik etti. Osmanl› Devleti’nin yan›nda yer almas› beklenen ‹ngiltere sadece donanmas›n› Akdeniz’e göndermekle yetindi. Fransa ve ‹talya da ‹ngiltere’yi siyaseten desteklemekle birlikte, bu tav›r da hiçbir çözüm üretmedi. Özellikle Hersek’teki isyanc›lar› Rusya ve Avusturya’n›n el alt›ndan, S›rbistan ve Karada¤’›n aç›ktan desteklemeleri Osmanl›-S›rbistan, Karada¤ Savafl›’na giden yolu açm›flt›. Bu iki prenslik 26 May›s 1876 tarihinde ba¤l› olduklar› Osmanl› Devleti’ne karfl› bir savunma anlaflmas› yapm›fllard›r. Bu olaylar yaflan›rken sa¤l›¤› iyice bozulan V. Murad’›n da tahtan indirilmesi zarureti olufltu. Osmanl› gelene¤ine göre, tahta geçme s›ras› II. Abdülhamid’e gelmiflti. E¤er ifller umuldu¤u gibi gitse idi onun sultan olmas› veya en az›ndan bu derece erken tahta geçmesi mümkün de¤ildi. Bu yüzden O, daha ziyade sivil hayat› tercih etmifl ve devlet ifllerinden uzakta kalm›flt›. 1861 y›l›ndan sonraki fiehzadelik hayat› Maslak’taki köflkü, Tarabya’daki yazl›¤› ve K⤛thane’deki çiftli¤i aras›nda geçti. Borsa, ticaret ve ziraat ile u¤raflarak halk›n içinde hayat›n› sürdürdü. Spor ve avlanma d›fl›nda s›n›rl› bir e¤lence hayat› vard›. Sa¤l›¤›na özen gösteriyor, içki ve di¤er afl›r› zevklerden uzak duruyordu. Bir fiehzade olarak zaman›nda gerekli e¤itimi alm›flt› ayr›ca amcas› Sultan Abdülaziz’in Avrupa seyahatinde onunla birlikte olmufl ve geliflmifl dünyay› da tan›ma f›rsat› bulmufltu. E¤itimi ve bu tecrübesi ileride devlet ifllerini yürütmesine büyük katk›lar sa¤layacakt›r. De¤iflikli¤in gereklili¤ine kanat getiren Yeni Osmanl›lar tahta geçmesi bir zaruret haline gelen II. Abdülhamid ile görüflmeler yaparak, beklentilerini ilettiler, ayr›ca padiflah olmas› halinde onun ne yapaca¤›n›, nas›l bir siyaset takip edece¤ini anlamaya çal›flt›lar. Bu görüflmelerin içeri¤i tam olarak bilinmemekle birlikte, Yeni Osmanl›lar’›n anayasal sisteme geçifli sa¤lamas›n› ve kendilerinden baz›lar›n›n sarayda ve yüksek makamlarda görevlendirilmesini istedikleri rivayet edilmektedir. 1. Ünite - Osmanl› Tarihi (1876-1918) 5 Resim 1.1 Sultan II. Abdülhamid (1842-1918) Sultan Abdülhamid: Sultan Abdülmecid’in o¤ludur. Annesinin ad› Tirimüjgan’d›r. 21 Eylül 1842 y›l›nda do¤mufltur. fiehzadeli¤inde iyi bir e¤itim alm›flt›r. 31 A¤ustos 1876’da padiflah olmufl ve saltanat› 27 Nisan 1909 y›l›na kadar devam etmifltir. 31 Mart hadiseleri ard›ndan kurulan Meclis-i Millî taraf›ndan tahttan indirildikten sonra Selanik’te Alatini köflkünde zorunlu ikamete tabi tutulmufltur. Balkan Savafl›’n›n ç›kmas› ile de Beylerbeyi Saray›’na nakledilerek hayat›n›n geri kalan›n› burada geçirmifltir. 10 fiubat 1918 tarihinde Beylerbeyi saray›nda vefat etmifltir. II. Abdülhamid’in Tahta Ç›k›fl› (31 A¤ustos 1876) 30 A¤ustos 1876 tarihinde Topkap› Saray› Kubbealt›’nda yap›lan Meclis-i Vükela (Bakanlar Kurulu) toplant›s›nda, V. Murad’›n art›k saltanat› sürdüremeyece¤i ve tek çarenin yeni bir Sultan›n tahta geçmesi oldu¤u karar› al›nm›flt›. Mesele zaten bundan haberdar olan fiehzade Abdülhamid’e tebli¤ edildi ayr›ca ertesi gün bütün üst düzey görevlilere Topkap› Saray›’nda toplanmalar› için davetiye gönderildi. 31 A¤ustos 1876 tarihinde saraya gelen II. Abdülhamid, Kubbealt›’nda resmi biatleri (ba¤l›l›k bildirme) kabul etmeye bafllad›. Ayn› s›ralarda V. Murad’a da tahtan al›nd›¤›n› bildiren hal fetvas› tebli¤ edildi. Zaten sinir sistemi bozuk olan V. Murad bu haber üzerine daha da sinirlenerek durumu kabullenmekte zorland› ise de, görevliler taraf›ndan al›narak geri kalan hayat›n› geçirece¤i Çira¤an Saray›’na nakledildi. II. Abdülhamid, Topkap› Saray›n’dan sahile inerek haz›rlanan saltanat kay›¤› ile Dolmabahçe Saray›’na götürüldü. Donanma gemileri top at›fllar› ile yeni Sultan› selaml›yordu. Otuz dört yafl›na basmak üzere olan II. Abdülhamid Osmanl› saltanat›n›n otuz dördüncü padiflah› olmufltu. Cülûsunda (Tahta geçiflinde) üç gün üç gece törenler yap›ld›. Dördüncü günü bir k›z çocu¤u dünyaya geldi, beflinci günü ise kendi do¤um gününe rastlam›flt›. Böylece ilk hafta flenlikler ile geçti. Ama bu arada bofl durmayan yeni Sultan devlet adamlar›n› ça¤›rarak, ifllerin nas›l iflledi¤ine dair bilgiler edindi. Abdülhamid’in tahta geçifli s›ras›nda yaflanan iki olay, asl›nda ileride nas›l bir siyaset takip edece¤inin ipuçlar›n› veriyordu. Bunlardan birincisi tahta geçmesi münasebeti ile sadrazamlar›n haz›rlay›p padiflahlar›n bir gelenek olarak yay›mlad›klar› ve bu sefer de Midhat Pafla taraf›ndan kaleme al›nan Hatt-i Hümayun üzerinde yapt›¤› de¤iflikliklerdir. Genel olarak, padiflah›n gelece¤e dair niyet ve arzular›n› ihtiva eden bu beyanname, Avrupa ile iliflkiler, saray hayat›n›n yeniden düzenlenerek israftan kaç›n›lmas›, meflrutî bir yönetime geçilmesi gibi konular› içermek- Hal’ Fetvas›: Padiflahlar›n tahtan indirilmesi için fieyhülislaml›k’tan al›nan fetvad›r. Hal’ (tahttan indirme), ancak bu belge ile meflru olabilirdi. 6 Osmanl› Tarihi (1876-1918) K›l›ç Alay›: Osmanl› Sultanlar›n›n tahta geçtiklerinde yap›lan tören. Yeni Sultan k›l›ç kuflanmak için Eyüp Sultan türbesine gidip dönerken düzenlenen törenlerdir. II. Abdülhamid de bu amaçla Saltanat kay›¤› ile Dolmabahçe Saray›’ndan Eyüp Camisi’ne gitmifl ve burada k›l›ç kufland›ktan sonra, karadan büyük bir törenle geri dönmüfltür. teydi. Hatt-i Hümayun adeta bir taahhütname üslubunda kaleme al›nm›flt›. Abdülhamid bu hatt›n içeri¤ini büyük ölçüde muhafaza etmekle birlikte; yay›mlamadan önce içinden baz› hususlar› ç›kard›¤› gibi baz›lar›ndaki ifade üslubunu da de¤ifltirerek hiçbir taahhüt alt›na girmeyece¤ini gösterdi. ‹kinci olay, II. Abdülhamid’in, tahta geçince Midhat Pafla ve arkadafllar›n›n talepleri aksine Said Bey’i (Küçük Mehmed Said Pafla) Mabeyn Baflkâtipli¤ine, E¤inli Said Pafla’y› da Mabeyn Ferikli¤i’ne getirerek, siyasi mahfillere nas›l bir yönetim benimseyece¤inin iflaretini vermesidir. Zira Midhat Pafla ve arkadafllar› saray› kontrol edebilmek için bu görevlere Nam›k Kemal, Ziya Pafla gibi kamuoyunca tan›nan isimlerin getirilmesini arzu ediyorlard›. Bunlar›n tayini halinde yapacaklar› önerilerin reddi imkâns›z veya zor olacakt›. Zira böyle bir durumun kamuoyunda olumsuz tesirler meydana getirmesi muhtemeldi. Bütün bunlar› düflünebilecek derecede zeki ve ayn› zamanda temkinli olan Abdülhamid, özellikle kendine en yak›n memurlar› seçerken büyük titizlik gösterdi. Saray görevlilerini genellikle hiç bir siyasî mahfile mensup olmayan flah›slardan seçti. Böylece O, daha saltanat›n›n bafl›nda tavr›n› belirleyerek, yönetimde mutlak söz sahibi olmak istedi¤ini ortaya koydu. Bu tayinlerin d›fl›nda Serdar-i Ekremli¤e, o s›rada S›rbistan’da bulunan Abdülkerim Pafla’n›n yerine Redif Pafla’y› tayin edince Sadrazam Mehmed Rüfldü Pafla istifa girifliminde bulundu. Hatta 7 Eylül’de yap›lan K›l›ç Alay› törenine kat›lmad›. Ancak k›sa sürede II. Abdülhamid onun da gönlünü ald› ve bir süre daha görevde kalmas›n› sa¤lad›. II. Abdülhamid’in k›l›ç alay› büyük törenlere sahne oldu. Binlerce insan r›ht›mlara dizildi, baz›lar› yüksek yerlere ç›karak Saltanat kay›¤›n›n sahilden Eyüp Sultan’a gidiflini seyretti. Burada k›l›ç kufland›ktan sonra ata binen yeni Sultan, Sultan Selim, Sultan Abdülmecid ve Fatih Sultan Mehmed’in türbelerini ve H›rka-i Saadet Camisi’ni ziyaret ettikten sonra yine yüz binlerce insan›n aras›ndan geçerek Dolmabahçe saray›na vard›. Art›k O, resmen ve halk›n gözünde Osmanl› Sultan› idi ve o güne kadar birikmifl pek çok problem ile bo¤uflmak zorundayd›. ‹fllere h›zl› bir flekilde adapte oldu. ‹lk günlerde yabanc› devlet elçilerinin itimatnamelerini tek tek kabul etti. Adet olmamas›na ra¤men, bürokrasi ve askeri erkân ile akflam yemekleri yiyip, devlet iflleri hakk›nda onlar›n fikirlerini ald›. Hastanelere giderek, özellikle Balkanlar’daki son savafltan gelen yaral›lar› ziyaret etti. Böylece k›sa zamanda herkesin takdirlerini kazand›. Tahta ç›kt›¤›nda onu bir k›sm› dâhilî bir k›sm› da haricî olmak üzere dört önemli sorun bekliyordu. Birincisi, kendisinin tahta geçmesini arzu eden Yeni Osmanl›lar’›n talepleri idi. ‹kinci husus, Balkanlar’daki geliflmelerdi. Üçüncüsü, Balkanlar› bir bahane ile iflgal etmek isteyen Rusya’n›n ve Avusturya’n›n politikalar›yd›. Dördüncü sorun ise Paris Anlaflmas›’ndan itibaren ‹ngiltere ve Fransa’n›n Osmanl› Devleti’nde bitip tükenmeyen ve d›fl müdahalelere sebep olabilecek reform talepleri idi. SIRA S‹ZDE 1 II. Abdülhamid’in tahta geçmesini haz›rlayan olaylar nelerdir? SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 7 1. Ünite - Osmanl› Tarihi (1876-1918) Resim 1.2 1856 Paris Anlaflmas› itibari ile Osmanl› Devleti’nin topraklar› Kaynak: httpwww.waitmetur key.comottomanempire-maps.html II. ABDÜLHAM‹D’‹N ‹LK SAVAfi VE D‹PLOMASI DENEY‹M‹: ‹STANBUL KONFERANSI Osmanl› Devleti, istemedi¤i halde S›rbistan ve Karada¤ ile savaflmak zorunda kald›. Zira Rusya Balkanlar’da daha rahat hareket edebilmek için S›rbistan’› Osmanl›ya karfl› k›flk›rtt› ve savafla itti. Ancak beklenenin aksine Osmanl› Ordusu karfl›s›nda S›rbistan ordusu ma¤lup oldu ve Prens Milan’› bar›fla zorlad›. Oysa S›rbistan ordusundaki Rus taraftar› kumandanlar bar›fl›n aleyhinde idi ve Rusya’n›n müdahale ederek savafl›n lehlerinde sonland›r›lmas›n› umuyorlard›. Rusya do¤rudan böyle bir giriflime cesaret etmeyince Prens Milan Avrupa devletlerine baflvurarak arac›l›k yapmalar›n› istedi. Bütün bu geliflmeler II. Abdülhamid’in tahta geçmesinden önce yaflanm›flt›. Yani O, hem savafl› ve hem de Avrupa Devletleri’nin Osmanl› Devleti’ni bar›fla zorlamas›n› kuca¤›nda bulmufltu. Üstelik Rusya’n›n destekledi¤i panistlavistler Balkanlar’da bofl durmuyor, Slav kökenli halklar› k›flk›rt›yordu. Osmanl› Devleti’nin ald›¤› askerî tedbirler Avrupa kamuoyunda hofl karfl›lanm›yordu. Ortaya at›lan Osmanl› Devleti’nin S›rplar› ezece¤i iddialar› Avrupa’da tepki ile karfl›lan›yordu. II. Abdülhamid’in k›l›ç alay›ndan bir gün önce ‹ngiltere’de yay›mlanan Gladstone’un Bulgar Dehfleti ve Do¤u Sorunu bafll›kl› propaganda broflürü Avrupa’da büyük ra¤bet gördü ve Resim 1.3 heyecan uyand›rd›. ‹çeri¤inPrens Milan deki Osmanl› karfl›t› fikirler (1854-1901) her tarafta konuflulmaya bafllad›. Kitap盤›n flöhreti Londra’y› aflt› ve di¤er Avrupa kentlerine ulaflt›. Gladstone asl›nda kitab› sadece Osmanl› aleyhtarl›¤› yapmak için de¤il; özellikle K›r›m Savafl›’ndan sonra ‹ngiltere baflta olmak üzere Avrupa devletlerinin Osmanl›ya dönük siyasetleri ile hesaplaflmak için yazm›flt›. Nitekim Prens Milan: Milan Obrenovic. 1854’te Moldavya’da do¤du. S›rbistan prensi Milofl Obrenoviç’in ye¤enidir. 1868 y›l›nda kuzeni Prens Mihalio ölünce yerine geçti. S›rbistan’daki Rus ve Avusturya taraftarlar› aras›nda iyi bir denge kurdu. Rusya’n›n deste¤ini ald› ve savafl s›ras›nda kral ilan edildi ise de tan›nmad›. Ancak Berlin anlaflmas›n›n do¤urdu¤u flartlar sonucunda 1882 y›l›nda kral ilan edildi. 1901 y›l›nda Viyana’da iken öldü. 8 Osmanl› Tarihi (1876-1918) bu siyaset dönüflümü çok geçmeden anlafl›lacakt›. Di¤er taraftan Rusya meseleye dinî muhteva katarak, sorunu Müslümanl›k-H›ristiyanl›k çat›flmas› olarak sunuyordu. Bu flekilde H›ristiyan Avrupa camias›n› Osmanl›’ya karfl› k›flk›rt›rken; bir yandan da kendisinin Ortodokslar›n hamisi oldu¤u vurgusunu yap›yordu. II. Abdülhamid tahta ç›kmadan bir hafta evvel 24 A¤ustos’ta, Paris anlaflmas›nda imzas› olan devletler Bab›âlî’ye bir nota verdiler. Özellikle ‹ngiltere, Balkan sorunlar›nda Rusya’n›n bu derece öne ç›kmas›ndan rahats›zd›. Savafl›n daha fazla sürmesini de menfaatlerine ayk›r› buluyordu. Notan›n sunuldu¤u tarihte Belgrat yolu Osmanl› kuvvetlerine aç›lm›flt›. Buna ra¤men Osmanl›’ya sunulan bar›fl teklifleri oldukça a¤›rd›. Bab›âlî, 4 Eylül’de bu notaya verdi¤i cevab›nda; S›rbistan’›n yeniden askeri haz›rl›klara giriflmemesinin devletler taraf›ndan garanti edilmesini ve savafl tazminat› ödemesini istedi. Ayr›ca Prens Milan’›n ‹stanbul’a gelerek padiflaha ba¤l›l›¤›n› arz etmesini flart kofltu. S›rbistan’›n kontrolündeki Belgrat, Bö¤ürdelen, Semendre ve Fethu’l-‹slam kaleleri de yeniden Osmanl› askerlerine terk edilecekti. Karada¤ konusunda ise savafltan önceki durum benimsenecekti. Devletlerin bu flartlar› kabulü halinde Osmanl› Devleti de 24 saat içinde savafl› durduracakt›. ‹stanbul’daki elçiler bu tekliflerin görüflülmesi için on günlük bir ateflkesin yap›lmas›n› istediler. Ard›ndan bu süre zarf›nda yapt›klar› görüflmelerde Bab›âlî’nin flartlar›n› oldukça a¤›r bularak yeni bir teklif sundular. Buna göre; 1. S›rbistan Prensi Osmanl› Sultan›’na sayg›lar›n› arz edecekti, fakat bunun için ‹stanbul’a gelmesine gerek yoktu. 2. S›rbistan taksitlere bölerek bir savafl tazminat› ödeyecek. 3. S›rbistan Belgrat-Aleksinaç demiryolu hatt›n› üç y›l içinde infla edecek. 4. S›rbistan verilen eski imtiyazlarda oldu¤u gibi sadece iç güvenli¤e yetecek silahl› bir kuvvet bulunduracak. Savafl› durduracak bu flartlar daima S›rbistan’›n yan›nda yer alan Rusya taraf›ndan makul görülmekteydi. Zira S›rbistan ve Karada¤’›n savafl öncesi hukuklar› muhafaza ediliyordu. Ancak ‹ngiltere bu geliflmeleri f›rsat bilerek son anda BosnaHersek ve hatta Bulgaristan’a bir tak›m imtiyazlar›n verilerek komple bir çözümün gelifltirilmesini önerdi. Böylece sorun tekrar çözümsüzlü¤e itildi. Bu arada 15 Eylül’de, S›rbistan’daki savafl taraftarlar› Prens Milan’› kral ilan ederek savafla devam karar› vermeleri bütün giriflimleri altüst etti. Bu sonucun ç›kmas›nda panislavistlerin etkisi büyüktü. Bu yüzden ortaya ç›kan yeni duruma Rusya da onay verdi. Aslen bir Rus generali olan Çarnayef’in kumandas›ndaki S›rbistan ordusu Osmanl› istihkâmlar›na yeni bir sald›r› bafllatt›. Zira savafl›n devam›nda Çarnayef’in kiflisel menfaatleri bulunmaktayd›. Rusya’dan ald›¤› tahsisat›n büyük bir bölümüne el koyuyor, az bir k›sm›n› da çevresine da¤›t›yordu. Bunun için S›rplar› tahrik ediyor ve savafla devam etmelerini istiyordu. Fakat beklenenin aksine k›sa zamanda hezimete u¤rayan S›rbistan askerleri mevzilerini terk ederek kaçmaya bafllad›lar. Son geliflmeler uluslararas› sistemi yeniden harekete geçirdi. S›rbistan’›n arkas›nda duran Rusya Osmanl› Devleti’ne karfl› Avusturya ile iflbirli¤i yapmay› önerdi. Bu s›rada red cevab› ald› ise de Avusturya ‹mparatoru ile Rus ‹mparatoru aras›nda Temmuz 1876’da yap›lan Reichstad buluflmas› ak›llardayd›. Buna göre, muhtemel bir Osmanl›-Rus savafl›nda Avusturya tarafs›z kalacak, karfl›l›¤›nda da Osmanl› idaresindeki Bosna Hersek’i alacakt›. ‹ngiltere ise hâlâ Balkanlardaki di¤er sorunlar› özellikle Bulgaristan’› öne ç›kararak yeni bir ateflkes dönemi istemekteydi. Gerçi bu arada ‹stanbul’da da savafl›n devam›ndan yana olan guruplar ortaya ç›kt›. Hatta bar›fl yanl›s› II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi için gösteriler yapmaya niyetlenen baz› isimler tespit edildi ve tutukland› sonra da çe- 1. Ünite - Osmanl› Tarihi (1876-1918) flitli yerlere sürüldü. Ancak devletler de Osmanl›n›n son teklifini görüflmede geç kald›klar› için cephede savafl sürdü. S›rplar›n savafl meydanlar›ndaki hezimeti Rusya’y› daha da endiflelendirdi, Rus çar› asker ve dan›flmanlar› ile Livadya’da toplant›lar yaparak çare araflt›r›yordu. Bunu üzerine 31 Ekim 1876’da Osmanl› Devleti’ne bir nota verdi. Buna göre iki taraf aras›nda alt› haftadan iki aya kadar kay›ts›z-flarts›z bir ateflkesin yap›lmas› isteniyordu. Bunu Osmanl› hükümetine tebli¤ eden Rusya elçisi, yap›lmamas› halinde bütün personeli ile birlikte ‹stanbul’u terk etme tehdidinde bulundu. Ayr›ca Rus Çar› Avrupa’y› da hedef alarak; “Avrupa harekete haz›r de¤ilse tek bafl›na harekete geçmeye mecbur” olduklar›n› ileri sürdü. Rusya’n›n bu tehdidi bir noktada savafl ilan› anlam›na geliyordu. Böyle bir savafl›n ç›kmas› ç›karlar›na uymad›¤› için o güne kadar nerde ise geliflmeleri uzaktan seyreden ‹ngiltere’yi harekete geçirdi. Zira Avrupa devletlerinin birlikte yaratt›klar› “do¤u sorunu”nu Rusya’n›n tek bafl›na çözmeye kalk›flmas› dengeleri alt üst edebilir, özellikle ‹ngiltere’nin geleneksel politikalar›n› sarsabilirdi. ‹ngiltere Kraliçesi Viktorya, Rusya’n›n tutumunu “kaba ve münasebetsiz bir hareket” olarak niteledi. ‹ngiltere D›fliflleri Bakan› Lord Derby ise, ‹ngiltere’nin bar›fl yanl›s› oldu¤unu fakat gerekirse savafl› da göze alabileceklerini ve bunun için tükenmez kaynaklar› oldu¤unu ilan etti. Devletleri harekete geçiren nota konusunda Osmanl› hükümetinin sessiz kalmas› mümkün de¤ildi. Nitekim hükümet, Rusya’n›n ‹stanbul elçisi General ‹gnatiyef’e cevabî bir nota verdi. Bunda “iki komflu devlet aras›nda dostluk iliflkilerinin devam›ndan” yana olduklar› belirtilerek, S›rbistan ve Karada¤ ile iki ayl›k bir ateflkesin yap›lmas›n› benimsedi¤ini bildirdi. Haber k›sa zamanda iki taraf›n karargâhlar›na ulaflt› ve askerler k›fllalar›na dönmeye bafllad›. S›rbistan ordusunun bafl›nda olan ve ma¤lubiyetten sorumlu tutulan General Çarnayef’in Rusya’ya girmesi yasakland›, S›rbistan’a da dönemedi ve o da Viyana’ya gitmek zorunda kald›. 11 Kas›m’da Lord Derby’ye cevap veren Rus çar›, her ne kadar S›rbistan ve Karada¤l›lar’› “kan ve din kardefli” olarak ilan etti ise de, ›l›ml› bir yaklafl›m sergileyerek, Rus askerini de gereksiz tehlikeye atmayacaklar›n› aç›klad›. Asl›nda Osmanl› Devleti’nin yaklafl›m› Rusya’y› engelledi. ‹ngiltere ise istedi¤ini elde etti ve kendisi ön plana ç›kt›. Bunun üzerine 4 Kas›m 1876’da ‹ngiltere, Osmanl› toprak bütünlü¤üne zarar vermemek koflulu ile “Balkan Sorununu” görüflmek ve Osmanl› Devleti’ni Balkan topraklar›nda ›slahat yapmaya zorlamak üzere Paris Anlaflmas›’nda imzas› olan devletleri ‹stanbul’da bir konferans yapmaya davet etti. Zira Paris anlaflmas›n›n sekizinci maddesinde, anlaflmada imzas› olan devletler ile Osmanl› Devleti aras›nda bir anlaflmazl›k olmas› halinde askeri güç kullan›lmadan önce, bu anlaflmazl›¤›n arac›lar yolu ile çözülmesi öngörülüyordu. Bu yüzden Devletler bu daveti hemen kabul ettiler. ‹ngiltere konferansta al›nacak konular› belirlerken, meseleyi sadece S›rbistan-Karada¤ ile s›n›rl› tutmay›p, bütün Balkanlar› özellikle BosnaHersek’i de içine almas› Osmanl› Devleti’nin tereddütler geçirmesine sebep oldu. Fakat bu toplant›y› devletler kendi aralar›nda da yapabilirlerdi. Bu yüzden Osmanl› hükümeti toplant›ya kat›l›p kendi siyasetini aktarabilece¤i düflüncesiyle 18 Kas›m 1876 da toplant›ya kat›lma karar› ald›. Bu karar›n al›nmas›nda, ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤üne halel gelmeyece¤i ve devletin onurunun hiçbir flekilde k›r›lmayaca¤› teminat›n› vermifl olmas› da yard›mc› oldu. Di¤er taraftan ‹ngiltere ve Rusya bu toplant›ya birbirlerinin muar›z› olarak kat›l›yorlard›. Avusturya’n›n niyeti ise Bosna-Hersek’i bir flekilde kendine mal etmekti. Hatta daha önce söylendi¤i gibi bu konunda Rusya’n›n da deste¤ini sa¤lam›flt›. 9 10 Osmanl› Tarihi (1876-1918) ‹ngiltere toplant› öncesi Osmanl› Devleti ile görüflmeler yaparak toplant›da istedi¤i kararlar› ald›rtmaya niyetlenirken; ayn› flekilde Rusya da alt› kolordusuna seferberlik emri vererek bask› oluflturmaya çal›flt›. Rusya toplant›dan önce Osmanl› Devleti’nin ›slahat konusunda kesin teminat vermesini istiyor; ‹ngiltere ise bunu gerekli görmüyordu. Bu arada toplant›ya davet edilen di¤er devletler de daveti kabul etmekle beraber, baz›lar› konferans›n yeri konusunda farkl› düflündüklerini belirtiler. Avusturya ve Fransa teminat konusunda ‹ngiltere gibi düflünürken; Almanya tarafs›z kald›. Ancak bu arada konferansa kat›l›m flekli de belli oldu. ‹ngiltere ‹stanbul’da bulunan her devletin elçisi ile birlikte birer delege daha göndermesini önermiflti. Rusya, Almanya ve ‹talya sadece elçileri ile kat›laca¤›n›; Avusturya, ‹ngiltere ve Fransa ise elçilerinin yan›na birer delege gönderece¤ini bildirdi. ‹ngiltere ad›na toplant›ya kat›lacak olan Lord Salisbury 20 Kas›m’da Londra’dan yola ç›kt›. Kendisi do¤u politikalar› uzman› idi. Ancak hükümetinin aksine Osmanl› Devleti’ne bak›fl› oldukça olumsuzdu. Önce Paris’e, ard›ndan Almanya, Avusturya ve ‹talya’ya u¤rayan Salisbury bu ülkelerin d›fliflleri bakanlar› ve kiminin de krallar› ile görüflerek yaklafl›mlar›n› ö¤renmeye çal›flt›. 5 Aral›kta ‹stanbul’a ulaflt›¤›nda, ‹ngiliz Elçisi Henry Elliot’a intibalar›n› anlat›rken, görüfltü¤ü devletlerin birço¤unun Rusya’ya güvenmediklerini ancak Osmanl›ya sayg› besleyenlerin de yard›ma cesaret edemediklerini ifade etti. Bir noktada bu yaklafl›m Lord Salisbury’nin kendi görüfllerini de yans›tmaktayd›. O da statukonun muhafazas› taraftar› olmakla birlikte Osmanl› Devleti’ne de bir dersin verilmesini istiyordu. Asl›nda bu durum, ‹stanbul Konferans›’n›n hangi flartlarda bafllayaca¤›n›n da iflaretlerini tafl›yordu. Her ne kadar bu yaklafl›m konferans öncesi ilan edilmedi ise de devletlerin bir çözüm bulmak yerine, sadece Rusya’n›n tek bafl›na hareket etmesini önlemek için hareket ettiklerini gösteriyordu. Ayn› s›rada Rusya baflka bir kriz ç›kard›. Osmanl› Devleti’nin toplant›ya kat›lmas›na itiraz etti. ‹ngiltere delegesi ‹stanbul’daki elçilikler ile ayr› ayr› görüfltü ve bu krizi orta bir yol bularak önledi. Buna göre elçi ve delegeler önce kendi aralar›nda toplanarak, Osmanl› Devleti’ne yapacaklar› teklifleri haz›rlayacaklar ard›ndan Konferans bafllayacakt›. Bu çerçevede elçiler 14-22 Aral›k tarihleri aras›nda Rus elçili¤inde haz›rl›k çal›flmalar› yapt›lar. Bu s›rada Osmanl› hükümetinde de sadaret de¤iflikli¤i oldu ve Midhat Pafla 19 Aral›k’ta Sadrazam tayin edildi. Asl›nda bu de¤ifliklik II. Abdülhamid’in tahta geçmesinden beri beklenmekte idi. Fakat daha önce birkaç kere istifaya teflebbüs eden Sadrazam Mehmed Rüsdü Pafla’n›n istifas›n›n bu tarihte kabul edilmesi manal› idi. Padiflah Sadarette bir de¤ifliklik yaparak Konferans› etkilemek istedi. Midhat Pafla yenilikçi fikirleri ile Avrupa kamuoyunda ve Tuna valili¤i s›ras›nda yapt›¤› ›slahatlar›yla da Balkanlarda tan›nmaktayd›. Onun Sadarete getirilmesi Balkanlarda ›slahat›n yap›laca¤› mesaj›n› tafl›yordu. Bu flartlar alt›nda 23 Aral›k 1876’da ‹stanbul Konferans› aç›ld› ve çal›flmalar›na bafllad›. “Haliç Tersanesinde”, Bahriye Nezareti’nin Divanhane salonunda yap›ld›¤›ndan “Tersane Konferans›” olarak da an›lan toplant›ya Osmanl› hükümeti ad›na Hariciye Naz›r› Safvet Pafla ve di¤er Osmanl› delegeleri kat›ld›. ‹lk oturumda kat›l›mc›lar, yetki belgelerini sundular, ard›ndan da müzakereler bafllad›. Devletleraras› hukuk gere¤i toplant›ya baflkanl›k yapan Osmanl› Hariciye Naz›r› Safvet Pafla konuflurken ard arda top at›fllar› duyuldu. Top at›fllar› II. Abdülhamdi’in tahta geçiflinden beri haz›rl›klar› süren Kanun-i Esasinin/Osmanl› anayasas›n›n ilan edildi¤ini müjdeliyordu. Kanun-i Esasi’nin bu gün ilan edilmesi Konferans›n toplanma gerekçelerini ortadan kald›rmak ve yarataca¤› muhtemel bask›lar› azalt›lmak amac›n› güdüyordu. Nitekim Hariciye Naz›r› Safvet Pafla, konuflmas›nda Kanun-i Esasi’nin ilan› ile toplant›n›n gerekçelerinin ortadan 11 1. Ünite - Osmanl› Tarihi (1876-1918) SIRA S‹ZDE kalkt›¤›n› ileri sürdü. Bir anlamda Osmanl› Devleti iflin bafl›nda ortaya ç›kacak sonuçlar›n kabul edilmeyece¤ini ilan ediyordu. Yabanc› delegeler bu geliflmeden pek etkilenmediler ve bunu bir diplomatik taktik kabul ederekDKonferans’a devam Ü fi Ü N E L ‹ M ettiler. Kanun-i Esasi’n›n ilan› ile Osmanl› Devleti’nin bekledi¤i etki sa¤lanamad›¤› gibi; o tarihte Avrupa’da anayasas› olmayan tek ülke durumuna düflen Rusya’n›n S O R U afl›r› tepkisine neden oldu. Toplant› ertesi gün devletlerin önceden haz›rlad›klar› program do¤rultusunda daha fliddetli görüflmelerle devam etti. Teklifler, S›rbistan, Karada¤, Bosna- Hersek ve Bulgaristan olmak üzere dört bafll›ktan D ‹ K K A Tolufluyordu. Buna göre, S›rbistan ve Karada¤’›n s›n›rlar› geniflliyordu. Bosna-Hersek için özerklik ayr›ca tayin edilecek valilerin devletlerin onay›na sunulmas›, yerli halktan milis SIRA S‹ZDE kuvvetlerin oluflturulmas› ve toplanan vergilerin yine mahallinde harcanmas› isteniyordu. Bulgaristan’›n do¤u (merkezi Sofya) ve bat› (merkezi Tirnova) olarak iki idarî bölgeye ayr›lmas› ve Bosna-Hersek için benimsenen yap›n›n buralarda da uyAMAÇLARIMIZ gulanmas› talep ediliyordu. N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ TCelaleddin A P Devletlerin projeleri hakk›nda daha detayl› bilgi için bak: Mahmud Pafla, Mir’ât-i Hakikat, (Yay›na Haz›rlayan: ‹smet Miro¤lu), ‹stanbul 1983, s. 206-212. K ‹ T A P Osmanl› Devleti savunmas›n› meydana gelen yeni siyasi yap›ya T E L E V ‹ Zdayand›rm›flt›. YON Devletlerin toprak talebine karfl› Osmanl› bütünlü¤ünü ön gören Kanun-i Esasi’nin S›rbistan ve Karada¤’a toprak verilmesini engelledi¤i dile getirildi. Ayn› flekilde, baz› imtiyazlar›n verilmesi ise yine anayasadaki farkl› unsurlar›n (Osmanl› vatan‹NTERNET dafl› milletlerin) eflitli¤i ilkesine ayk›r› idi. Yap›lan dokuz toplant›da Osmanl› Ordusu’nun Balkanlarda, baz› merkezlerde toplanmas› teklifi kabul edilmekle birlikte; yerel halktan milis kuvvetlerinin oluflturulmas›, özel mahkemelerin kurulmas›, yabanc› devletlerin yap›lacak reformlara gözlemci olmas›, toplanan vergilerin sadece yerinde harcanmas› ve yukar›da zikredilen di¤er teklifler hem Kanun-i Esasi’ye ve hem de Osmanl› hükümranl›k haklar›na ayk›r› olduklar› gerekçesiyle tamamen reddedildi. Asl›nda Osmanl› Devleti bu toplant›y› kabul ederken, ‹ngiltere’nin “Osmanl› hukukunun korunmas›” teminat›na güvendi. Fakat ‹ngiltere’nin toplant› s›ras›nda (Lord Salisbury’nin kiflisel görüfllerinden dolay›) kendi politikalar›ndan uzaklafl›p, Rusya ile yak›nlaflmas› Osmanl› Devleti’nin sert tepki göstermesine neden oldu. Ancak II. Abdülhamid’in talimat›yla, toplant›n›n tamamen Osmanl› aleyhinde bir karar ile da¤›lmamas› için Kanun-i Esasiye muhalif olmayan taleplerin kabul edilebilece¤i de temsilcilere bildirildi. Bunun üzerine daha önce yap›lan haz›rl›klar rafa kald›r›l›p yeni bir teklif haz›rland›. Ancak bu yeni teklif bir ültimatom fleklinde, ya kabul veya da red flart› ile Osmanl› Devleti’ne sunuldu. Yeni teklifnamede afla¤›daki hususlar öngörülmekteydi: 1. Osmanl› askeri bir ay içinde S›rbistan topraklar›ndan geri çekilecektir. S›rp askerleri de cepheden geri çekilerek, savafl esirlerini iade edecektir. Bu arada savaflta karfl› tarafa hizmet edenlere dönük genel bir af ilan edilecektir. 2. S›rbistan’›n s›n›r› eskisi gibi kalacakt›r. Ancak Bosna s›n›r› iki taraf›n memurlar›ndan oluflacak heyetler taraf›ndan tespit edilecektir. 3. Hersek ve ‹flkodra s›n›r›ndaki bir k›s›m yerler Karada¤’a terk edilerek prensli¤in s›n›r› uluslar aras› bir komisyon taraf›ndan yeniden çizilecektir. 4. Boyana Nehri’nde Karada¤’a gemi iflletme hakk› verilecektir. 5. Bulgaristan’da do¤u ve bat› olmak üzere iki vilayet kurulacak ve valileri alt› devletin (‹ngiltere, Fransa, Avusturya, Almanya, ‹talya, Rusya) müflterek onay› ile befl y›ll›¤›na atanacakt›r. TELEV‹ZYON ‹NTERNET 12 istinaf mahkemeleri: Osmanl› Devleti’nde Nizamiye mahkemelerinin ilk basama¤› olan Bidayet mahkemesinin kararlar›n›, bir üst mahkeme olarak inceleyen mahkemelere verilen add›r. Osmanl› Tarihi (1876-1918) 6. Bulgaristan valileri mutlaka H›ristiyanlardan seçilecektir. Vilayet meclisi üyeleri vergi mükellefi vatandafllar seçecektir. Bu meclisler hem bütçeyi yapacak ve hem de kaza idare meclislerini seçecektir. 7. Tütün, gümrük, içki vergileri ile posta ve telgraf ücretleri tamamen, di¤er vergi ve gelirlerin de üçte biri devlet hazinesine ait olacakt›r. Aflar vergisi kald›r›l›p yerine araz› vergisi konulacakt›r. 8. Bulgaristan’da ve Bosna-Hersek’te istinaf mahkemeleri kurulacak, hâkimleri de alt› devletin onay› ve kayd-i hayat flart›yla atanacakt›r. 9. Osmanl› Devletinin askerleri belli merkezlerde bulunacak ve valinin emri olmad›kça bir yere hareket etmeyecektir. 10. Müslüman ve H›ristiyan ahaliden milis kuvvetleri kurulacakt›r. 11. Rumeli’ye Çerkez göçmenler iskân edilmeyecektir. 12. Milis askeri olmayan sa¤l›kl› H›ristiyanlar askerlik bedeli ödeyeceklerdir. 13. Türkçe ile birlikte yerel diller de mahkemelerde kullan›lacakt›r. 14. Bosna-Hersek ve Bulgaristan’da ›slahatlara gözlemcilik yapacak karma komisyonlar kurulacakt›r. Komisyonlar› korumak için Bulgaristan’a Belçika’dan 5000 asker getirilecektir. 15. Bulgaristan’da halk› korumaya dönük olarak yabanc› subaylar›n nezaretinde özel jandarma birlikleri teflkil edilecektir. 16. Osmanl› Devleti taraf›ndan daha önce Müslümanlara ve Çerkezlere verilen silahlar geri toplanacakt›r. 17. Bulgaristan ve Bosna-Hersek’te Müslümanlar›n mülkiyetindeki arazilerin H›ristiyan çiftçilere intikali için çal›flmalar yap›lacakt›r. Bu maddeler, esas›nda müzakere masas›na getirilip reddedilen hususlar›n yeniden kaleme al›nmas›ndan ibaret idi. Ancak bu sefer flartlar müzakereye aç›k de¤ildi, red veya kabul edilmesi isteniyordu. Ayr›ca reddedilmesi halinde devletlerin delegeleri ‹stanbul’u derhal terk edecekleri tehdidinde bulunuldu. 15 Ocak 1877 tarihinde Osmanl› delegasyonuna iletilen bu flartlar›n cevab› da üç gün içinde beklenmekteydi. Osmanl› hükümeti kabul veya reddi gerektiren cevab›n, toplanacak genel bir mecliste görüflüldükten sonra verilebilece¤ini bildirerek süre istedi. Bu s›rada Lord Salisbury Padiflah II. Abdülhamid ve Sadrazam Mithad Pafla nezdinde giriflimlerde bulunarak maddelerin kabul edilmesini sa¤lamaya çal›flt›. Hatta bu maksatla sundu¤u raporda, çeflitli devletlerde yap›lan uygulamalar› örnek gösterdi. ‹ngiltere’nin Kuzey Amerika’daki yanl›fl uygulamalar› Amerika’n›n birleflmesine (ABD’nin oluflmas›na); Danimarka’nin Alman olan Schleswig ve Holstein ahalisine özerklik vermemesi savafl›n ç›kmas›na ve Danimarka’n›n bu bölgeleri kaybetmesine sebep oldu¤u belirtildi. Hatta Avusturya’n›n Macarlara özerklik vermesinin kendisine sa¤lad›¤› olumlu sonuçlar hat›rlat›ld›. Raporda, Osmanl› Devleti’nin de benzeri bir karar almas›n›n menfaatleri icab› oldu¤u iddia edildi. Lord Salisbury’ye göre bu tekliflerin reddi halinde Rusya savafl› göze alacak, Osmanl› Devleti ise yaln›z kalacakt›. Mabeyn Feriki Said Pafla’n›n hat›ralar›ndaki ifadelere göre II. Abdülhamid de yaklaflan tehdidin fark›ndad›r ve baz› tadilatlar ile tekliflerin kabul edilmesinin devletin yarar›na olaca¤›na inanmaktad›r. Nitekim II. Abdülhamid, “valilerin tayininde devletlerin onay›n›n al›nmas› ile yap›lacak reformlara yabanc› gözlemcilerin nezaret etmesi” hususlar›n›n önerilerden ç›kar›lmas› halinde anlaflmaya olumlu yaklaflaca¤›n› Lord Salisbury’ye birkaç kere bildirdi ise de bir sonuç alamad›. Osmanl› hükümeti üyeleri ve özellikle Sadrazam Midhat Pafla bu tehdit ve dayatmalar karfl›s›nda devletlerin önerilerinin tamamen reddedilmesini istiyordu. Kamuoyunda da bu do¤rultuda hareketlenmeler vard›. Ama hiç kimse bu sorumlulu- 1. Ünite - Osmanl› Tarihi (1876-1918) 13 ¤u tek bafl›na alamazd›, bunun için bir genel meclise ihtiyaç duyuldu. Bu maksatla 18 Ocak 1877 tarihinde Müflir ve Ferik rütbesinde olup ‹stanbul’da bulunan bütün askerler, mahkeme baflkanlar› fiurâ-yi Devlet üyeleri, kabine üyeleri, saray görevlileri, ulema ve farkl› dinlere mensup ruhanî önderlerden iki yüze yak›n üyeden oluflan bir meclis toplanarak teklifleri görüfltü. Birçok meclis üyesi ve özellikle eski sadrazam Mehmed Rüfldü Pafla tekliflerin aleyhinde hararetli konuflmalar yapt›lar. Sunulan önerilerin Osmanl› Devleti’nin hükümranl›k haklar› ile ba¤daflmad›¤›nda a¤›z birli¤i edildi. H›ristiyan ruhanî liderlerin de önerilerin reddi yolundaki konuflmalar› meclisin kararl›l›¤›n› daha da artt›rd›. Meclis, “Osmanl› hukukunun yabanc›lar›n tahakkümüne terk edilmesinin devletin itibar›n› dünyan›n gözünden düflürece¤i” gerekçesiyle, devletlerin tekliflerinin reddedilmesine karar verdi. Al›nan karar, Padiflah’›n onay› ile 20 Ocak 1877’de Hariciye Naz›r› taraf›ndan devletlerin temsilcilerine tebli¤ edildi. Bunun üzerine elçiler de yerlerine birer maslahatgüzar b›rakarak ‹stanbul’u terk ettiler. Bütün bu geliflmeler s›ras›nda Padiflah ile Sadrazam’›n iliflkileri de gerginleflti. II. Abdülhamid’in aksine Midhat Pafla Ruslar ile savaflma taraftar›yd›. Ayr›ca Padiflah, Abdülaziz’in hal’indeki rolü yüzünden bafltan beri ona kuflku ile bakmaktayd›. fiöhreti konferansta ifle yarar diye sadarete getirildi fakat beklenen sonuç al›namad›. Üstelik Sultan II. Abdülhamid, Avrupa devletleri ile iliflkilerin bu noktaya gelmesinde onun sertlik yanl›s› tavr›n›n sebep oldu¤unu düflünüyordu. Bu yüzden k›sa bir süre önce ilan edilen anayasan›n 113. Maddesine dayanarak, Midhat Pafla’y› 5 fiubat’ta ‹talya’ya (Brindisi) sürdü ve yerine Edhem Pafla’y› getirdi. Midhat Pafla (1822-1884): As›l ad› Ahmed fiefik’tir. Midhat bürökraside kulland›¤› mahlas olup, sonradan bu isimle tan›nm›fltir. Devlet kademelerinin hemen her seviyesinde çal›flm›fl, özellikle Tuna ve Ba¤dat valilikleri s›ras›nda yapt›¤› baflar›l› çal›flmalar› ile öne ç›km›flt›r. Yeni Osmanl›lar’›n bürokrasi taraf›n› temsil etmekle birlikte, zamanla liderleri kabul edilmifltir. ‹lk Osmanl› anayasas›n›n ilan›nda büyük katk›lar› vard›r. Osmanl› Devleti’nin Rusya ile savafla girmesinin bafl sorumlusu oldu¤u gerekçesi ile II. Abdülhamid ile ihtilafa düflmüfltür. Taif’te sürgünde iken bo¤durularak öldürülmüfltür. N ‹stanbul Konferans›’n›n Sonuçlar› için flu makaleyi okuyunuz. Yulu¤MTekin A K A L EKurat “18771878 Osmanl› Rus Harbinin Sebepleri” Belleten XXVI, say› 103, Temmuz 1962, s. 567-592 SIRA S‹ZDE ‹stanbul Konferans›’nda Avrupa Devletleri’nin temel amaçlar› ne idi? Osmanl›-S›rbistan Bar›fl Protokolü MAKALE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹stanbul Konferans›’n›n devam etti¤i s›rada konferans›n baflar›s›z olmas› ihtimaline karfl› devletler ikili görüflmelerini sürdürerek gelecekteki politikalar›n› belirleme S O R U halinde Rusyolunu arad›lar. Özellikle Avusturya, konferans›n sonuçsuz kalmas› ya’n›n harekete geçece¤ini biliyordu ve bu durumdan en çok etkilenecek devletlerden birisi idi. Bunun için Rusya ile anlaflma yolunu araflt›rarak, onu Balkanlar’da D‹KKAT durdurmak istiyordu. Rusya ise, muhtemel bir Osmanl›-Rus Savafl›nda Avusturya gibi bir müttefike ihtiyaç duymaktayd›. Üç imparatorlar liginin di¤er üyesi olan AlSIRA S‹ZDE manya da bu yak›nlaflmay› destekledi. Bunun üzerine, Rusya’n›n Balkanlar’daki askeri harekât›n s›n›rlama yapacak olan bir anlaflman›n ön protokolü 15 Ocak 1877 tarihinde Peflte’de yap›ld›. Daha sonra anlaflmaya dönüflecek bu protokole AMAÇLARIMIZ göre, Avusturya Bosna- Hersek’i alacak karfl›l›¤›nda ise Rusya bir Slav Devleti kurmamak flart›yla Balkanlarda serbest kalacakt›. Osmanl› Devleti de bofl durmad›. Muhtemel bir savafl›n Könünü ‹ T A Pkesmek için kendi inisiyatifiyle S›rbistan ile bir bar›fl protokolü yapt›. Amaç devletlerin d›fl müdahalelerini sonland›rmak ve savafl sebeplerini ortadan kald›rmakt›. Muhtemelen Peflte görüflmeleri de Osmanl›n›n kula¤›na gelmiflti. Bunun için T E L Ehemen V ‹ Z Y O N Ocak ay›n›n sonlar›nda S›rbistan ve Karada¤ prenslikleri ile temasa geçildi. Onlar da zaten böyle bir bar›fl› istiyorlard›. Önce Osmanl› hükümeti Belgrad’a bir heyet gönderdi. Ard›ndan S›rbistan ‹stanbul’a heyet göndererek alt› gün süren bir çal›flma yap›ld›. N N ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 14 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Sonunda 28 fiubat 1877 tarihinde bir bar›fl protokolü imzaland›. Buna göre, S›rbistan’›n savafltan önceki statüsü korunuyordu. Ancak prenslik eski kale ve istihkâmlar›na ilave olarak yenilerini yapmamay›, bölgedeki çetelerin faaliyetlerine göz yummamay› kabul etti. Belgrad kalesinde eskiden oldu¤u gibi S›rp bayra¤› ile birlikte Osmanl› bayra¤› as›lacakt›; S›rbistan’daki Ermeni, Katolik ve Yahudilerin serbest ibadet hakk› ile birlikte di¤er haklar› da korunacakt›. Her iki taraf›n savafl suçlular›na genel bir af ilan edilecek ve esirler de serbest b›rak›lacakt›. Karada¤ Prensli¤i ile Bar›fl Giriflimi Osmanl› Devleti S›rbistan ile oldu¤u gibi kendisine ba¤l› fakat özerk yönetimi olan Karada¤ ile de bar›fl giriflimi bafllatt›. Nitekim Karada¤ temsilcileri fiubat 1877 sonlar›nda ‹stanbul’a ulaflt›. Karada¤ Prensli¤inin temel sorunu s›n›rlar›n›n geniflletilmesi idi. Heyet daha ‹stanbul’a gelmeden bu konu konuflulmaya baflland›. Ancak Karada¤ s›n›rlar›n›n genifllemesi S›rbistan meselesinin halline ba¤l› oldu¤undan, bafllang›çta bu konuda bir taahhüde girilmekten kaç›ld›. Sultan Abdülaziz’in saltanat›n›n bafllar›na kadar eski olan Karada¤ meselesinde, Karada¤l›lar, kendi statülerinin de S›rbistan ve Eflak-Bo¤dan (Memlekeyen) gibi kabul edilmesini istiyordu. Ancak bunun ile yetinmeyerek s›n›rlar›n›n da geniflletilerek denize aç›lmay› umuyorlard›. Savafl bafllad›¤›nda onlar da S›rbistan’›n yan›nda savafla ifltirak ederek, sorunlar›n bar›fl yoluyla halledilmesi imkân›n› ortadan kald›rd›lar. ‹stanbul Konferans›n›n da¤›lmas›ndan sonra Osmanl› hükümeti, Karada¤ ile bar›fl yapmak için Hersek taraf›ndan ne kadar toprak feda edilebilece¤ini araflt›rd›. Hersek isyan› s›ras›nda (1875), kaçan isyanc›lar› himaye etmek için Avusturya tarafs›zl›k bahanesi ile Klik liman›n› Osmanl› Devleti’ne kapatm›flt›. Osmanl› Devleti de bu limana karfl›l›k olarak Dalmaçya’n›n Kataro liman› içindeki Storina liman›n› Karada¤l›lara vererek bir denge sa¤layaca¤›n› umuyordu. Avusturya bu projeye fliddetle karfl› ç›kt›. Hatta bu durumu bir savafl sebebi olarak gördü¤ünü bildirdi. Dolay›s›yla Storina meselesi rafa kald›r›ld›. Ancak Karada¤l›lar sa¤lad›klar› bu tavizin pefline düflerek, kendilerine toprak verilmesinde ›srarc› oldular. Bar›fl yapmak maksad› ile ‹stanbul’a gelen heyet, ‹stanbul Konferans›’nda devletlerin Karada¤’a verilmesini istedi¤i topraklar› biraz daha geniflleterek talep etti. Asl›nda bu taleplerden ziyade, talep etme flekli Osmanl› Hükümeti’nin tepkisini çekti. Zira Karada¤, Osmanl›ya ba¤l› bir eyalet gibi de¤il de ba¤›ms›z bir devlet gibi davran›yor ve anlaflma talep ediyordu. Hâlbuki Karada¤’›n ba¤›ms›zl›¤›n› tescil eden hiçbir uluslar aras› anlaflma yoktu. Bu yüzden Karada¤ heyeti ile toprak meselesi görüflülmeden statülerini hat›rlatan bir senedin imzalanmas› gündeme geldi. Osmanl› hükümeti böylece Karada¤’›n ba¤›ms›zl›k taleplerini önlemek istiyordu. Toprak taleplerinin ancak bu flartla görüflülebilece¤i heyete bildirildi. Oysa onlar bu konuya yanaflmayarak, ço¤unlukla Müslüman ahalinin yaflad›klar› Nikflik ve ‹flpoz’un kendilerine verilmesi üzerinde yo¤unlaflt›lar. Yap›lan müzakerelerde bir sonuca var›lamad› ve bar›fl giriflimi de baflar›s›zl›kla sonuçland›. Romanya (Eflak-Bo¤dan) ile Anlaflma Aray›fllar› Literatürümüzde Memleketeyn (iki ülke) diye bilinen Eflak ve Bo¤dan, yani Romanya, Osmanl› Devleti’ne özel bir hukuk ile ba¤l› idi. Osmanl›-S›rbistan Savafl› bafllad›¤›nda bu sürecin Rusya ile bir savafla gitme ihtimalini dikkate alarak Romanya tarafs›zl›¤›n› ilan etti. Zira geniflleyecek bir savafl Eflak ve Bo¤dan’› da içine alabilirdi. Romanya’n›n tarafs›zl›¤› Osmanl› devletinin de ifline yarad›. Romanya bu 15 1. Ünite - Osmanl› Tarihi (1876-1918) durumu f›rsat bilerek Osmanl› hükümetinden baz› taleplerde bulundu. ‹stanbul’daki Kap› Kethüdâs› Prens Ghika arac›l›¤› ile Romanya ba¤›ms›zl›¤›n›n tasdik edilmesini istedi. Osmanl› hükümeti bu konuyu görüflme gere¤i bile duymad›. Avrupa Devletleri de bu konuya s›cak bakm›yorlard›. Savafl›n bafllamas›ndan üç ay sonra ‹stanbul’a ulaflan haberlerde, Romanya muhtemel bir savafl için haz›rl›klar yapt›¤› bildirildi. Zira Ruslar›n kendi topraklar›na el uzatmalar› halinde karfl› koymaya haz›rlan›yorlard›. Bu konu o s›rada sadrazam olan Mehmed Rüfldü, fiurâ-yi Devlet Reisi Midhat ile Hariciye Naz›r› Safvet Paflalar aras›nda müzakere edildi. Romanya’n›n tarafs›z kalarak Rusya’ya karfl› savafl haz›rl›klar› yapmas› Osmanl› politikalar›na ve Paris anlaflmas›n›n yirmi alt›nc› maddesine uygun bulunuyordu. Bu meselelerin iki taraf aras›nda da müzakere edilip, özel bir anlaflmaya ba¤lanmas› iyi olacakt›. Ancak ‹stanbul’dan bu maksatla bir temsilcinin gönderilmesi, di¤er devletler taraf›ndan da ö¤renilece¤inden Romanya, Rusya karfl›s›nda a盤a ç›kacakt›. Bunun için o s›rada Tolça mutasarr›f› olan Ali Bey görünüflte baz› s›n›r sorunlar›n› halletmek bahanesi ile görevlendirilerek Romanya’ya gönderildi. Bu hadiselerin yafland›¤› s›rada bütün yaz›flmalara vak›f olan Amedci Mahmud Celaleddin’in nakletti¤ine göre Ali Bey’e afla¤›daki talimat verildi. 1. Osmanl› Devleti Romanya’n›n eskiden beri istedi¤i “Romanya Prensli¤i” unvan›n› resmen kabul edecektir. 2. Tuna nehrinde iki taraf aras›nda mevcut olan ada sorunlar› 1829 tarihinde benimsenen usullere uygun olarak çözülecektir. Ancak Tuna Nehrindeki Delta adas›n›n Romanya’ya aidiyetinin benimsenmesi Paris anlaflmas›na ayk›r› oldu¤undan bu mesele devletlerin karar›na terk edilecektir. 3. Romanya halk› pasaportla Osmanl› ülkelerinde serbestçe dolaflabilecektir. 4. Posta ve telgraf için özel sözleflmeler yap›lacakt›r. 5. Prensli¤in Kap› Kethüdas›, elçi olarak kabul edilecektir. 6. Prensli¤in kendi kuvvetlerine ilave olarak, tam teçhizatl› ve e¤itimli otuz Osmanl› taburu Vidin, Ruscuk ve Ni¤bolu’da haz›r bulundurulacak ve istendi¤inde karfl› tarafa geçirilecektir. Ayn› flekilde ihtiyaç halinde Romanya askeri ile birlefltirilecek ihtiyat askeri de bulundurulacakt›r. Yard›mc› kuvvetlerin yiyecek, giyecek ve di¤er masraflar› için Romanya’dan para talep edilmeyecektir. Askerler için Romanya’da halktan yap›lacak al›mlar da peflin para ile olacakt›r. 7. ‹ki kuvvettin birlefltirilmesi halinde kumanda Osmanl› askerinde olacakt›r. Görüldü¤ü gibi, Osmanl› Devleti kimi haklar›ndan taviz vererek Romanya’y› elde tutmak istiyordu. Bunda iki taraf aras›ndaki geleneksel iliflkiler ve Romanya’n›n Rusya’n›n karfl›s›nda yer almas› gibi faktörlerin etkili oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ali Bey bu talimatlar› tek tek görüflüp anlaflmaya ba¤lamak için harekete geçti. Fakat Bükrefl’te prenslik idarecileri aras›nda baz› ihtilaflar yaflanmaktayd›. Ayr›ca ba¤›ms›zl›k meselesinin bu önerilerde yer almamas› da bir k›sm›n›n tepkilerine neden oldu. ‹stanbul Konferans› bafllad›¤›nda Romanya, Osmanl› hükümetine bir temsilci göndererek “tarafs›zl›¤›n›n” da konferans konular› aras›na al›nmas›n› istedi. Ancak bu konunun konuflulmas› ba¤›ms›zl›k talebini de gündeme getirece¤inden Osmanl› hükümetince göz ard› edildi. Böylece bu giriflim baflar›s›z kald›. Osmanl› Devleti ‹stanbul Konferans›’ndan sonra Balkanlar’da istikrar› sa¤lamak SIRA S‹ZDE için neler yapm›flt›r? 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 16 Osmanl› Tarihi (1876-1918) KANUN-‹ ESAS‹’N‹N HAZIRLIK ÇALIfiMALARI VE ‹LANI Bilindi¤i gibi, Kanun-i Esasi tart›flmalar› Abdülhamid’in tahta geçmesinden önce bafllad›. Ancak bu konuda devlet ricali aras›nda tam bir fikir birli¤i yoktu. Mithat Pafla ve Nam›k Kemal’in bile bafl›n› çekti¤i grup aras›nda büyük fikir ayr›l›klar› bulunmaktayd›. Hayal edilen Kânun-i Esasi düflüncesi, taraftarlar›n› büyülemesine ra¤men henüz mahiyeti hakk›nda belirgin bir fikir ya da model ortaya konulam›yordu. Asl›nda daha öce de belirtildi¤i gibi Tanz›mat’tan itibaren Osmanl› devletinde meydana gelen siyasi ve sosyal de¤iflim ile kurumsal geliflmeler entelektüeller aras›nda Kanun-i Esas› taleplerini doru¤a tafl›d›. Fakat bu taleplere ra¤men ciddi haz›rl›klar yap›lmad›. Zira her ne kadar toplumsal talep olsa da o günkü saltanat yap›s› gere¤i bunun gereklili¤i yine sultan taraf›ndan ilan edilmeli veya ortaya konulmal›yd›. Padiflah’›n iradesi olmadan böyle bir giriflim bafllat›lamazd›. Bu yüzden her hangi bir haz›rl›k yap›lmadan saltanat makam›n›n bu konuda olumlu yaklafl›mlar› beklendi. Abdülhamid’in cülusunun hemen akabinde aralar›nda Ziya Pafla, Nam›k Kemal, Abidin Pafla ve Mekâtib-i Harbiye Nâz›n Süleyman Pafla’nm da bulundu¤u yirmiye yak›n Kânun-i Esasi layihas› Abdülhamid’e takdim edildi. Ancak bunlar›n hiç biri aras›nda fikir birli¤i yoktu. Mithat Pafla ve taraftarlar› ise, özellikle d›fl problemlerin çözümüne yard›mc› olur ümidiyle acele bir Kanûn-i Esasi ilan edilmesini istiyorlard›. Bu arada gündeme üç anayasa tasar›s› getirildi. Biri Midhat Pafla’nm bizzat haz›rlad›¤›, di¤eri ise Meclis-i Vükelâ’n›n teklif etti¤i üçüncüsü de, Mabeyn Baflkatibi Said Pafla’n›n Frans›z Anayasas›ndan adapte etti¤i anayasa projesiydi. Asl›nda ilk tart›fl›lan Midhat Pafla’n›n tasar›s›yd›. Bunun da böyle olmas› tabii idi. Zira O, Kanun-i Esasi’yi isteyen siyasi gurubun bafl› say›lmaktayd›. Ancak onun tasar›s› meflrutiyete uygun bulunmam›flt›. Midhat Pafla her ne kadar ateflli bir anayasa taraftar› ise de teknik olarak bu konuda yeterli bilgiye sahip de¤ildi. Onun Kanûn-i Cedîd ad›n› tafl›yan tasar›s›na göre, 120 üyeden oluflan bir meclis-i mebusan isteniyordu. Bu meclisin baflkan› ile üyelerinin üçte birinin hükümet taraf›ndan tayini öngörülüyordu. 120 kiflilik meclis’in sekseni milletvekili; k›rk› da devlet vekili olacakt›. Said Pafla’n›n önerisi oldukça kapsaml› idi. Fakat Frans›z anayasas›n›n h›zl› bir adaptasyonundan baflka bir fley de¤ildi. Di¤er taraftan bunun Padiflah’›n iste¤i ile yap›lm›fl olmas› da meflrutiyete ayk›r› idi. Asl›nda h›zl› ve hummal› bir çal›flma bafllat›ld›. Server Pafla’n›n baflkanl›¤›nda üçü H›ristiyan olan on alt› üst düzey memur, ulemadan on kifli ve ayr›ca üst düzey askerlerden oluflan yirmisekiz kiflilik bir komisyon kuruldu. Komisyon sunulan tasar›lar› ve yabanc› ülkelerin anayasalar›n› inceledi. Neticede Meclis-i Vükela’n›n tasar›s› esas al›narak 140 maddelik yeni bir anayasa meydana getirildi. Zira Meclis-i Vükela’n›n teklifinin ele al›nmas› muhtemel çekiflmeleri de ortadan kald›racak bir yöntem idi. Meclis-i Vükela Midhat Pafla’n›n baflkanl›¤›nda toplan›p haz›rlanan bu yeni tasar›y› gözden geçirdi. Baz› mükerrer maddeler ç›kar›ld› ve anayasa 119 maddeye indirildi. Komisyonun haz›rlad›¤› tasar› bas›larak üzerinde fikir beyan etmeleri için önce devlet ricaline birer nüsha gönderildi. Ard›ndan saraya takdim edildi. Padiflah, saray erkan›ndan E¤inli Said Pafla, Küçük Said Pafla ve Süleyman Pafla’lar› metni inceleyip yaz›l› görüfl bildirmeleri için görevlendirdi. Onlar da aralar›nda tart›flarak alt› maddelik bir raporu padiflaha sundular. Birinci maddede, Kanun-i Esasi müsveddesinde, devlet idaresi ve teb’an›n hukuku bizzat padiflah taraf›ndan deruhte edilece¤i f›kras›n›n, padiflah› müflkül duruma düflü- 1. Ünite - Osmanl› Tarihi (1876-1918) rece¤inden bahisle bu gibi sorumluluklar›n her yerde oldu¤u gibi Osmanl› Devleti’nde de vükelaya ait olmas› gerekti¤i hat›rlat›ld›. ‹kinci, üçüncü ve dördüncü maddelerde ise, müsveddenin yaz›m flekli tenkit edildi. Metnin bafl taraf›na konulan uzun giriflin gereksiz oldu¤u, arkas›ndan gelen önemli maddeleri gölgeledi¤i ve benzeri kanunlar›n lisan›na uygun olmad›¤› belirtildi. Beflinci madde de ayn› konuya devam edilerek, anayasan›n zaten Padiflah’›n bir Hatt-i Hümayunu ile sunulaca¤›ndan bu tür girifllere gerek olmad›¤› vurgusu yap›ld›. Alt›nc› maddede birbiri ile çeliflen maddeler ele al›nd›. Anayasa’da yer alan “Osmanl› Devleti’in resmi dini ‹slamd›r” maddesinin eski taslakta oldu¤u gibi; “Osmanl› Devleti ‹slam Dini üzerine tesis edilmifltir” flekline dönüfltürülmesi istendi. Gerekçe olarak da “devletin tüzel bir kiflilik oldu¤unu ve tüzel kiflili¤e din isnat etmenin do¤ru olmayaca¤›” ifade edildi. Ayn› flekilde Devlet’in resmi dili Türkçe’dir ve Devlet hizmetinde yer alacak her bireyin Türkçe bilmesi gerekti¤i” ne dair bir maddenin anayasada yer almas› gerekti¤i dile getirildi. Komisyonun padiflah›n hukukuna ve girifle dair tenkitleri yerinde bulundu; din ile ilgili teklifi kabul görmedi fakat dil ile ilgili teklifleri anayasada yer ald›. Midhat Pafla’n›n Sürülmesine Tepkiler Burada kayda de¤er bir husus daha vard›r ki, o da Kanûn-i Esâsi’nin 113. maddesidir. Bilindi¤i gibi bu madde, padiflaha flüphe etti¤i her hangi bir flahs› ülke d›fl›na sürme hakk›n› tan›maktayd›. Kanun-i Esasi’yi tamamen hükümsüz hale getirdi¤i söylenen 113. maddenin kimin önerisi ile anayasaya girdi¤i çok tart›fl›ld›. Tahminler Damad Mahmud Pafla ile Padiflah üzerinde yo¤unlaflt›. Söz konusu maddeye Nam›k Kemâl ve Ziya Pafla afl›r› tepki gösterdiler ve kabul edilmemesini istediler. Ancak, muhtemelen Mithat Pafla, konulmamas› halinde bütünüyle Kanun-i Esasi’nin ilân›n›n tehlikeye düflece¤ini düflündü. Bu yüzden madde saraydan gelen metindeki haliyle korundu. Ne garibtirki Kanun-i Esasi’nin ilan›ndan sonra, bu maddenin ilk kurban› da Mithat Pafla’n›n kendisi olacakt›. Midhat Pafla, kendisinin kolay kolay görevden al›namayaca¤›na; al›nmas› halinde de taraftarlar›n›n büyük tepkiler gösterece¤ine inanmaktayd›. Bu yüzden sadrazam olduktan sonra saray›n tepkilerini çekecek davran›fllar sergilemekten ve konuflmalar yapmaktan çekinmiyordu. Sadarette bir buçuk ay kald›ktan sonra II. Abdülhamid taraf›ndan azledilip yurt d›fl›na sürülmesi onun bekledi¤i sonuçlar› do¤urmasa da baz› tepkilere neden oldu. Saray da sürülmesinin gerekçelerini h›zl› bir flekilde kamuoyuna yayarak nispeten tepkileri önledi. Fakat gösterilerin yap›lmas›n› önleyemedi. Özellikle Meclis-i Mebusan’›n aç›lmas›ndan sonra, Medrese ve Harbiye ö¤rencileri taraf›ndan gösteriler düzenlendi. Halktan ve hocalardan baz›lar›n›n da bu gösterilere kat›ld›¤› görüldü. Gösteri haberi ‹stanbul’da dalga dalga yay›ld›. Bir araya gelen göstericiler Dolmabahçe Saray›na kadar yürüdüler ve burada yap›lan konuflmalarda halk›n mevcut hükümetten memnun olmad›¤›, Midhat Pafla’n›n geri ça¤r›lmas›; Damad Mahmud Pafla’n›n azli ve ‹stanbul’dan uzaklaflt›r›lmas›; askerlerin maafl›n› vermeyen Serasker’in görevden al›nmas› istendi. Hükümet 21 Mart 1877 tarihinde sert tedbirlere baflvurdu. Gösteriye kat›lan Harbiye ö¤rencileri tutukland› ve Harbiye Okulu Edirne’ye tafl›nd›. Konu ile ilgisi bulunan Medrese ö¤rencileri ‹stanbul’dan uzaklaflt›r›ld›. Ayn› s›rada bu olaylar› önleyemeyen ve Midhat Pafla taraftarl›¤› ile suçlanan Zabtiye Naz›r› Ömer Fevzi Pafla da görevden al›nd›. Bütün bu geliflmeleri gözlemleyen, II. Abdülhamid asl›nda gelecekte uygulayaca¤› siyasetini belirlemek ile meflguldü. Her ne kadar göstericilerin talepleri karfl›lanmad› ise de; bir süre sonra, Damad Mahmud Celaleddin göz- 17 18 N Osmanl› Tarihi (1876-1918) den düfltü; Serasker azledildi hatta 113. Maddenin uygulamas›na dair bir de kanun ç›kart›larak, maddenin keyfi bir flekilde uygulanmayaca¤› ortaya kondu. MAKALE II. Abdülhamid genel bir de¤erlendirmesi için flu makaleyi okuyunuz: Engin M A KDöneminin ALE Akarl›, “II. Abdülhamid: Hayat› ve ‹ktidari” Osmanl›, Ankara 1999, II, 253-274. Meclis-i Mebusan’›n Aç›l›fl› Osmanl›n›n ilk anayasas› olan Kanun-i Esasin›n ön gördü¤ü meclis (Meclis-i Mebusan) için k›sa sürede seçimler yap›ld›. Bu seçim iki dereceli bir seçimdi. Önce milletvekillerini seçecekler, ard›ndan onlar›n oylar›yla milletvekilleri seçildi. Seçilenlerin ço¤u daha önce vilayet meclislerinde çal›flm›fl, deneyimli, ayr›ca bölgelerinde nüfuz sahibi kimselerdi. K›sa denilecek bir sürede Devlet’in genifl co¤rafyas›nda seçimler tamamlanm›fl olsa bile her taraftan mebuslar›n (miletvekileri) ‹stanbul’a ulaflmas› zaman alacakt›. Mart 1877 ortalar›nda Yemen, Trablusgarp, Ba¤dat gibi uzak bölgeler hariç, birçok milletvekili ‹stanbul’a ulaflt› ve üçte iki ço¤unluk sa¤land›. 141 kifliden oluflan ilk meclisin üyelerinin 115’i meclis-i mebusan, 26si meclis-i ayan (ayan meclisi) üyeleri idi. Mebuslar›n 69 u Müslüman 46si da di¤er dinlere mensuptu. ‹lk Osmanl› parlamentosu 19 Mart 1877 tarihinde yap›lan bir tören ile aç›ld›. Meclis’in aç›l›fl töreni Dolmabahçe Saray›’nda “Divan-i Hümayûn Mahalli” de denilen büyük muayede (bayramlaflma) salonunda Ahmet Vefik Efendi (daha sonra Pafla)n›n baflkanl›¤›nda yap›ld›. Aç›l›fl› II. Abdülhamid yapt›. Salonda kurulan taht›n etraf›nda önde gelen devlet ricali protokol üyeleri; karfl›s›nda, sa¤ tarafta ayan meclisi, solda mebusan meclisi üyeleri yer al›yorlard›. Ayr›ca törene yabanc› temsilciler de kat›ld›lar. Saray erkân› ve flehzadeler de törende idiler. Padiflah meclise verdi¤i önemi göstermek istiyordu. Bu yüzden haz›rlad›¤› ve mabeyn baflkatibi Said Bey’in okudu¤u konuflmas› yar›m saat sürdü. II. Abdülhamid konuflmas›nda, Kanun-i Esasi’ye sahip ç›k›yor ve aç›lan meclisin, seçim, idarî meseleler, belediye hizmetleri, mahkemeler, memurlar›n görev ve sorumluluklar› ve e¤itim gibi alanlarda görüflmeler yapaca¤›n›, ayr›ca son zamanlarda devleti meflgul eden S›rbistan ve Karada¤ meselelerinin de ele al›naca¤›n› belirtiyordu. Meclis’in aç›l›fl› halkla da paylafl›lmak için toplar at›ld›, flenlikler düzenlendi. Hicri takvime göre 1293 y›l›nda aç›ld›¤› için “93 meclisi” diye de an›lan meclis, aç›l›fltan sonra çal›flmalar›n› Ayasofya civar›nda Darü’l-funûn binas› (Üniversite) olarak infla edilen yerde sürdürme¤e bafllad›. II. Meflrutiyet meclisinin ilk oturumlar›na da ev sahipli¤i yapan bu bina Cumhuriyet döneminde yand›. LONDRA PROTOKOLÜ Yukar›da anlat›ld›¤› gibi Osmanl› Devleti ‹stanbul Konferans›’n›n kararlar›n› reddettikten sonra Avrupa baflkentlerinde yeni bir hareketlilik bafllad›. Özellikle Rusya Avrupa Devletlerini Osmanl›ya karfl› yapaca¤› bir savafla ikna etmeye veya en az›ndan kendisini hakl› gösterecek sebeplere baflvuruyordu. Rusya K›r›m Savafl›’ndan beri bekledi¤i f›rsat› yakalad›¤›n› düflünüyordu. Osmanl›-S›rbistan bar›fl› ile f›rsat›n elinden kaymaya bafllad›¤› zann›yla Osmanl›ya karfl› daha da sald›rgan bir tav›r tak›nd›. Karada¤ ile bir bar›fl›n yap›lamamas›n›n arkas›nda da Rusya vard›. Peflte anlaflmas› ile muhtemel bir savaflta Avusturya ve Almanya’n›n tarafs›zl›¤›n› sa¤layan Rusya, ‹ngiltere ile müzakerelere giriflti. Bu amaçla Ignatiyef Mart 1877’de Avrupa baflkentlerini dolaflarak, Balkan sorunlar›n›n çözüm sorumlulu¤unun Rusya’ya verilmesi için devletleri iknaya çal›flt›. Önce Almanya’ya giderek Almanya baflbakan› Bismack ile görüflüp, ‹stanbul konferans›n›n kararlar›n›n Osmanl›ya dik- 1. Ünite - Osmanl› Tarihi (1876-1918) te ettirilmesini istedi. Asl›nda Rusya’da da muhtemel savafl›n pek çok aleyhtar› ve taraftar› vard›. Bu yüzden Rus çar› hem iç kamuoyunu rahatlatmak ve hem de d›fl destek sa¤lamak için bar›flç› bir yol takip etti¤ini göstermek istiyordu. Rus Çar› bu med-cezirli politikas› ile iç sorunlar›na da çare ar›yordu. Bir taraftan devletleri iknaya çal›flan Rusya, di¤er taraftan Osmanl› Devleti’ne bask› yaparak isteklerini kabul ettirmek arzusundayd›. Yapt›¤› bask›lar ile Osmanl› Devleti’ne boyun e¤dirmesi halinde, kendisine kuflku ile bakan Avrupa devletlerini ikna etmek zahmetinden kurtulacakt›. Bu yüzden Osmanl› Devleti’ne de sürekli mesajlar gönderiyordu. Rusya uzun zamand›r Balkanlarda yaflananlar›n sorumlusu idi ve özellikle kendisine güvenerek, Osmanl› Devleti ile savafla giriflenlerin baflar›s›zl›klar› karfl›s›nda mahcubiyet hissediyordu. Bunun için meselenin arkas›n› b›rakmaya niyeti yoktu. S›rbistan ile bar›fl yap›ld›¤›ndan elinde kalan yegâne kozu Karada¤ sorunu idi ve bunun üzerinde yo¤unlaflmaktayd›. Hatta Ignatiyef bu durumu Berlin’de görüfltü¤ü Osmanl› elçisine aç›kça söyledi. Osmanl› Devleti Karada¤ ile bar›fl yaparak, ›slahat yapmay› garanti etmesi ve bu konuda Petersburg’a bir elçi göndermesi halinde bar›fl›n tesis edilebilece¤ini ileri sürdü. Asl›nda benzeri teklifi Rusya’n›n ‹ngiltere elçisi Kont fiuvalov da Osmanl› elçisi Musurus Pafla’ya yapt›. Osmanl› Devleti hem Rusya’n›n samimiyetine güvenmiyor ve hem de o günkü flartlarda Rusya ile yap›lacak anlaflmada iç ifllerine müdahale kap›s›n›n aç›laca¤›n› düflünüyordu. Bu yüzden bu tekliflere s›cak bakmad›. Osmanl› Devleti hâlâ ‹ngiltere’ye güven duymakta ve Rusya’n›n tekliflerinin onun ile paylaflmaya devam etmekteydi. Musurus Pafla Rusya’n›n tekliflerini ‹ngiltere D›fl›flleri bakan› Lord Derby ile paylaflt›. O da Rusya’n›n bu teklifler ile yetinmeyece¤i kanaatini paylaflt› ama ‹ngiltere’nin gelecekteki politikas› hakk›nda doyurucu bir bilgi vermedi. Musurus Pafla edindi¤i intibalar do¤rultusunda hükümeti, Rusya’n›n gerçek niyetini ve ‹ngiltere’nin siyasetini anlamadan görüflmelerin yap›lmamas› konusunda uyard›. Osmanl› hükümeti de bu durumda nas›l bir politika takip edece¤i konusunda tereddüde düfltü. Zira ‹ngiltere hem Ruslara güvenmiyor ve hem de do¤rudan Osmanl›n›n yan›nda yer alm›yordu. Ayn› flekilde Rusya’n›n elçilere yapt›¤› ilk teklifleri ile yetinmeyece¤ini düflünüyor, fakat Osmanl›-Rus diplomasi giriflimlerinin de devam›nda fayda görüyordu. Osmanl› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, Rusya ile do¤rudan görüflmelere girmek, ‹ngiltere’den uzaklaflmak anlam›na geliyordu. ‹ngiltere en az›ndan görünüflte hâlâ Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünü savunmaktayd›, dolay›s›yla ondan uzaklaflmak iyi bir siyaset olarak görülmüyordu. General Ignatiyef Avrupa baflkentlerinde faaliyetlerini sürdürüyordu. Almanya’dan sonra Fransa’n›n baflkenti Paris’e gitti. Buradaki giriflimlerinde baflar›l› oldu ve Frans›zlar› ikna etmeyi baflararak elde etti¤i bir uzlaflma metni ile Londra’ya geçti. Rusya’n›n ‹ngiltere nezdindeki giriflimleri bafllang›çta baflar›s›z oldu. Fakat ‹ngilizler bu yeni geliflme karfl›s›nda tepkisiz kalamad›lar ve kendi menfaatlerini korumak, siyasetlerinde serbest kalmak maksad›yla söz konusu metnin üzerinde baz› de¤ifliklikler yapmak için di¤er devletler ile müzakereye bafllad›. Bir taraftan da Osmanl› Devleti ile görüflerek, Rusya’n›n kararl›l›¤›n› dile getiriyordu. II. Abdülhamid bütün bu geliflmeler karfl›s›nda Sadrazam Edhem Pafla ve di¤er yetkililerden Osmanl› Devleti’nin askeri gücünü ve da¤›l›m›n› gösteren bir raporun haz›rlanmas›n› emretti. Ayr›ca Mabeyn Baflkatibi Said Pafla arac›l›¤› ile Hariciye Nezareti uyar›larak; geçmiflte diplomaside yaflanan hatalar›n tekrar edilmemesini istedi. II. Abdülhamid muhtemel savafl›n fiark Meselesi’ni daha da alevlendirece¤ini düflünüyordu. Bunun için mümkün mertebe zaman kazan›lmas›n› do¤ru bulmaktayd›. Di¤er taraftan da ‹ngiltere ile yap›lan görüflmelerde devletlerin yeni projesi ve bir sonraki ad›mlar› ö¤renilmeye çal›fl›ld›. 19 20 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Asl›nda Rusya hedefine ulaflt› ve art›k son hamlesini yapacakt›. ‹stanbul Konferans›na üye gönderen ülkelere baflvurarak, konferans kararlar›n›n ve Karada¤’›n talepleri do¤rultusunda bir bar›fl›n yap›lmas›n› Osmanl› devletine kabul ettirmelerini, de¤ilse savafl ilan edece¤ini bildirdi. Sonunda bu bask›lara boyun e¤en befl devlet (‹ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, ‹talya) Rusya ile birlikte aralar›nda 31 Mart 1877 tarihinde Londra’da bir protokol imzalad›lar. Londra Protokolü diye bilinen bu giriflimde Osmanl› Devleti’nden beklenenler flunlard›: 1. ‹stanbul konferans›na temsilci gönderen devletler, Osmanl› Devleti hâkimiyetinde yaflayan H›ristiyan halk›n durumunu düzeltecek reformlar›n yap›lmas›n› beklemektedir. 2. Bosna-Hersek ve Bulgaristan için Osmanl› hükümetinin taahhüt etti¤i reformlar hayata geçirilmelidir. 3. Avrupa devletleri, Osmanl› Devleti’nin S›rbistan ile 28 fiubat 1877’de imzalad›¤› anlaflmay› senet kabul etmektedir. 4. Karada¤ konusunda sürekli bir bar›fl›n yap›lmas› için s›n›rlar›n düzeltilmesi ve Boyana nehrinde gemilerin serbest geçifli için düzenlemelerin yap›lmas› istenmektedir. 5. Devletler, S›rbistan ile yap›lan ve Karada¤ ile yap›lacak bar›fl› kal›c› bar›fla at›lm›fl bir ad›m olarak de¤erlendirmektedirler. 6. Osmanl› hükümetinden savafl durumuna geçirdi¤i askerî birliklerini da¤›tmas› ve sadece güvenlik için askeri birlikler b›rakmas› talep edilmektedir. Asl›nda sonucu bafl›ndan belli olan bu protokol akabinde ‹ngiltere yay›mlad›¤› beyannamede, bu protokole bar›fl› sa¤lamak için onay verdi¤ini bar›fl›n sa¤lanamamas› halinde ise protokolün geçersiz kalaca¤›n› ilan etti. Benzeri bir aç›klamay› da ‹talya yapt› Asl›nda bu beyanname Osmanl› Devleti’ni tekrar bir ikileme soktu. Devlet ricalindeki genel kanaat ‹ngiltere’nin Osmanl›’y› destekleyece¤i yolunda idi. Ancak Londra Protokolü’nün Osmanl› Devleti’nin onurunun zedeleyecek özellikler tafl›makla birlikte kabul edilmesinin do¤ru olaca¤›n› da düflünenler vard›. Devletlerin talepleri 4 Nisan 1877 tarihinde Bakanlar kurulunda tart›fl›ld›. Protokolde öne sürülen maddeler tek tek ele al›nd› ve de¤erlendirilirdi. Buna göre: Osmanl› Devleti, vaat etti¤i reformlar› yapmaya haz›r oldu¤u, ancak protokolde istenildi¤i gibi, sadece H›ristiyan ahaliye dönük olarak yapmas›n›n mümkün olmad›¤›, bu tür düzenlemeleri Kanun-i Esasi’nin ön gördü¤ü flekilde her tarafta ve bütün ahali için yap›labilece¤i cevab›n›n verilmesi benimsendi. Ayn› flekilde Karada¤ ile k›sa bir süre önce zaten bir anlaflma zemini sa¤lanm›flt›. Devletler samimi ise bu çerçevede bar›fl› kabul etmesi için Karada¤ Prensi’ne bask› yapmalar› gerekti¤inin bildirilmesi benimsendi. Osmanl› hükümeti ordular›n da¤›t›lmas› meselesinin de Rus ordular›n›n da¤›t›lmas›na ba¤l› oldu¤unu düflünmekteydi. Osmanl› hükümetine göre olaylar›n bu seviyeye gelmesinin sorumlusu Rusya idi. Ayr›ca teklif edilen maddeler de ancak savaflta ma¤lup olmufl bir tarafa teklif edilebilecek nitelikteydi. Bu yüzden uzun tart›flmalardan sonra protokolün reddedilmesi do¤rultusunda devletlere nota verilmesi kararlaflt›r›ld›. Osmanl› Hükümeti bu karar›n› da 12 Nisan’da devletlere bildirdi. SIRA S‹ZDE 4 Londra Protokolünün SIRA S‹ZDEamac› ve Osmanl› Devleti aç›s›ndan sonuçlar› ne idi? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 1. Ünite - Osmanl› Tarihi (1876-1918) 21 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Osmanl› Devleti’nde meflrutiyet’e giden süreci aç›klayabilme. Ondokuzuncu yüzy›lda, Osmanl› Devleti’nin siyasi, idari ve sosyal yap›s›nda bir dizi de¤iflimler yaflanm›flt›r. Bir taraftan savafllar ve buhranlar ile bafl etmek zorunda kalan devlet bunlar›n sonucunda müdahalelere kap› açacak olan bir dizi anlaflmalara da imza att›. Di¤er taraftan da siyasi istikrar›n iadesi için iç düzenlemeler yapmak mecburiyetinde kald›. Bu iç düzenlemeler Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud dönemlerinde daha ziyade askeri ve idari alanlar ile s›n›rl› iken, Sultan Abdülmecid döneminde Tanzimat’›n ilan› ile birlikte siyasi bir sürece girdi. 1839 y›l›nda ilan edilen Tanz›mat ferman› ile devlet gelenekçi yönetim tarz›ndan yavafl yavafl uzaklaflmaya bafllad›. Özellikle kurumsal anlamdaki yenilikler ile s›n›rl› da olsa merkez ve taflralarda halk›n temsilcileri de yönetimde söz sahibi olmaya bafllad›. K›r›m Savafl›’n›n akabinde Osmanl› Devleti’nin Avrupal› müttefiklerinin bask›s› ile ilan etmek zorunda kald›¤› Islahat Ferman› ile de yeni bir düzenleme sürecine girdi. Bu süreçte, devletin kendi ihtiyaçlar› için yapmak zorunda oldu¤u reformlar, ço¤u kere d›fl müdahalelere de sebep verdi¤inden, idareciler çeliflkiler yaflamaya bafllad›. Osmanl› bürökrasisi hayli geliflmekle birlikte, ayn› oranda sorunlara çare bulmakta zorland›. Sultan Abdülaziz’in döneminde önemli geliflmeler yafland› fakat kamuoyunu tatmin etmedi. Di¤er taraftan uygulanan mali politikalar da devleti iflas›n efli¤ine getirdi. Bu süreçte belki de yaflanan en önemli geliflme, e¤itimde at›lan ad›mlar, bas›n›n geliflmesi ve Osmanl› toplumunda siyaset ile ilgilenen bir kamuoyunun meydana gelmifl olmas›d›r. Bu kamuoyuna öncülük eden, bürokrat, gazeteci ve fikir adamlar› meflrutiyete gidiflin öncülü¤ünü yapm›fllard›r. II. Abdülhamid’in tahta geçiflini ve Kanun-i Esasi’nin ilan›n› tan›mlayabilme. Sultan Abdülaziz, saltanat›n›n son y›llar›nda iktidari büyük oranda hükümet ve bürokrasiye (Bab›ali’ye) terk etmiflti. Bu durum farkl› siyasi ekollerin do¤mas›na da zemin haz›rlad›. ‹ktidari ellerinde bulunduran gelenekçi guruba karfl›, Yeni Osmanl›lar’›n fikirlerinden beslenen yeni guruplar ortaya ç›kt›. Gerek devletin borçlar›n› ödeyemez duruma gelmesi ve gerekse Balkanlar’da yaflanan istikrars›zl›¤›n Avrupa’da Osmanl› aleyhinde uyand›rd›¤› olumsuz havan›n içeriye de yans›mas› yeni aray›fllar› zorunlu k›ld›. Gidiflattan memnun olmayan guruplar›n ittifak› ile Sultan Abdülaziz, bir darbe ile iktidardan indirildi. Yerine Yeni Osmanl›lar ile uyumlu çal›flaca¤› düflünülen V. Murad geçti. Fakat onun ruh ve ak›l sa¤l›¤› bu yükü çekemeyince üç ay gibi k›sa bir süre içinde yeni bir saltanat de¤iflikli¤i oldu. Normal flartlar›n devami halinde Sultan olmas› uzak bir ihtimal gibi görülen II. Abdülhamid, 31 A¤ustos 1876 tarihinde Osmanl› Devleti’nin otuzdördüncü padiflah› oldu. Kendisinden beklenen en temel husus meflruti yönetime geçmek idi. Nitekim tahta geçmesini akabinde verdi¤i talimatlar ile Aanayasa haz›rl›k çal›flmalar› bafllat›ld›. Haz›rlanan pek çok tasar› aras›ndan Midhat Pafla’n›n baflkan› oldu¤u komisyonun haz›rlad›¤› anayasa benimsendi. Saray›n da üzerinde çal›flt›¤› ve neticede küçük de¤iflilikler ile onaylad›¤› bu metin, yani ilk Osmanl› anayasas› (Kanun-i Esasi) 23 Aral›k 1876 tarihinde ilan edildi. K›sa zamanda seçimler yap›ld› ve 19 Mart 1877 y›l›nda ilk Osmanl› Meclis-i Mebusan’› aç›larak faaliyetlerine bafllad›. N A M A Ç 3 ‹stanbul Konferans›’n›n sebep ve sonuçlar›n› irdeleyebilme. 1870lerde, 1856 y›l›nda Avrupa’da Rusya aleyhinde kurulan denge bozuldu. Rusya Kardeniz’de ve Balkanlar’da daha aktif hareket etmeye bafllad›. Osmanl› Balkanlar›’nda Slav kökenli milletleri Osmanl› Devleti’ne karfl› k›flk›rtmakta baflar›l› oldu. Avrupa o s›ralarda kendi iç problemleri ile bo¤uflmaktayd›. Bir taraftan Almanya’n›n yükselifli ve Fransa karfl›s›nda ald›¤› galibiyet, di¤er taraftan ‹ngiltere’nin kay›ts›z kal›fl› Rusya’y› ön plna ç›kard›. Osmanl› Devleti’nin komflusu olan Avusturya bir taraftan statukonun devamindan yana tav›r al›rken, di¤er taraftan da Rusya’n›n hayallerini paylaflmaktayd›. Zira güçlü Rusya ile müttefik olmas› ona Bosna ve Hersek’i kazand›rabilirdi. ‹flte bu flartlar alt›nda Ruslar’›n destekledi¤i ve 22 Osmanl› Tarihi (1876-1918) N A M A Ç 4 ordusunu e¤itti¤i S›rbistan Prensli¤i Osmanl› Devleti’ne savafl açt›. Savafl k›sa zamanda Osmanl› devletinin lehinde geliflince, Rusya telafllan›p savafl› durdurmak istedi. Osmanl› Devleti’ne yapt›¤› tekliflerin kabul edilmesi, yeni sorunlar do¤uraca¤›ndan o güne kadar sessiz beklemekte olan ‹ngiltere harekete geçerek, 1856 Paris anlaflmas›nda imzas› olan devletler ile bu meselelerin görüflülece¤i bir konferans›n toplanmas›n› önerdi. Osmanl› Devleti de flark meselesinin gündeme al›naca¤› muhakkak olan bu konferansa ifltirak etmek zorunda kald›. Amac› flark meselesinin dallan›p budaklanmas›n› önlemekti. Hatta ‹stanbul’da toplanan ve topland›¤› yere izafeten Tersane Konferans› diye isimlendirilen konferans›n aç›ld›¤› 23 Aral›k 1876 tarihinde Kanun-i Esasi ilan edilerek, devletler etkilenmeye çal›fl›ld›. Ancak beklenen olmad› ve konfearns devam ederek, Osmanl›-S›rbistan meselesinin d›fl›ndaki, Bulgaristan, Bosna Hersek ve Karada¤ sorunlar› da tart›fl›ld›. Yap›lan teklifler yüzünden kesintiye u¤rayan Konferans çal›flmalar› sonunda Osmanl› Devleti’ne verilen bir ultimatom ile son buldu. Osmanl› Devleti hükümranl›k haklar›na ters gördü¤ü bu teklifleri reddedince Konferans da¤›ld›. Londra Protokolünü de¤erlendirebilme. ‹stanbul (Tersane) Konferans›n›n baflar›s›zl›kla sonuçlanmas›, bir taraftan Rusya’y›, di¤er taraftan da Osmanl› Devleti’ni yeni aray›fllara itti. Zira konferans›n da¤›ld›¤› s›rasa savafl hala Osmanl› lehinde devam etmekteydi. Rusya Avrupal› devletler aras›nda Osmanl›’ya karfl› giriflece¤i bir askeri harekat için müttefikler aray›fl›nda idi. Nitekim, muhtemel bir savaflta Avusturya’n›n tarafs›z kalmas›n› sa¤larkan Fransa’n›n da deste¤ini ald›. Ayn› süreçte Osmanl› Devleti de h›zla hareket ederek Balkanlar’da inisiyatifin Rusyan›n elinden ç›kmas› için gayret gösterdi. Sirbistan ile do¤rudan görüflerek bar›fl sa¤layrak bu konuda baflar›l› da oldu. Rusya bu geliflmeden pek memnun olmad› ve Karada¤’› teflvik etmeye bafllad›. Osmanl› Devleti Romanya ve Karada¤ ile bar›fl giriflimleri bafllatt›. Ancak bu konuda baflar›l› sonuçlar al›namad›. Rusya bu durumu f›rsat bularak ‹ngiltere’nin arac› olmamas› halinde Osmanl› Devleti’ne savafl açaca¤›n› ilan etmesi üzerine, ‹stanbul Konferans›’nda yer alan devletlerin kat›l›m› ile Londra’da bir toplant› yap›ld›. Yap›lan uzun müzakereler sonunda, asl›nda daha önceki teklifleri de içeren bir protokol Osmanl› Devleti’ne bildirildi. Osmanl› Devleti, eskidenberi vaat etti¤i reformlar› yapmaya haz›r oldu¤u, ancak protokolde istenildi¤i gibi, sadece H›ristiyan ahaliye dönük olarak ›slahat yapmas›n›n mümkün olmad›¤›n›, bu tür düzenlemeleri Kanun-i Esasi’nin ön gördü¤ü flekilde her tarafta ve bütün ahali için yap›labilece¤ini düflünmekteydi. Gerçi bu durumda verilecek cevap konusunda baz› tereddütler olsa da Osmanl› hükümetine göre olaylar›n bu seviyeye gelmesinin sorumlusu Rusya idi. Ayr›ca teklif edilen maddeler de ancak savaflta ma¤lup olmufl bir tarafa teklif edilebilecek ve Osmanl›’n›n onurunu sarsacak nitelikteydi. Bu yüzden uzun tart›flmalardan sonra protokol devletlere verilen bir nota ile reddedildi. 1. Ünite - Osmanl› Tarihi (1876-1918) 23 Kendimizi S›nayal›m 1. Ondokuzuncu yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Osmanl› kamuoyunun oluflmas›nda en önemli etken afla¤›dakilerden hangisidir? a. Savafllar b. ‹dari düzenlemeler c. Askeri düzenlemeler d. Bas›n›ndaki geliflmeler e. Tanz›mat’›n ‹lan› 2. Balkanlardaki geliflmeler öncelikli olarak afla¤›daki devletlerden hangilerini ilgilendirmekteydi? a. Almanya- Avusturya b. Rusya-Avusturya c. Osmanl› Devleti-Avusturya d. Osmanl› Devleti-Rusya e. ‹ngiltere-Rusya 3. ‹brahim fiinas›, Nam›k Kemal, Ziya Pafla, Ali Suavi gibi ayd›nlar hangi isimle tan›nmaktayd›lar? a. Yeni Osmanl›lar b. Jöntürkler c. Tanz›mat Ayd›nlar› d. Muhalifler e. Hiçbiri 4. II. Abdülhamid flehzadeli¤i s›ras›nda hangi Sultan ile Avrupa gezisini kat›ld›? a. Babas› Abdülmecid b. Amcas› Abdülaziz c. Dedesi II. Mahmud d. Kardefli V. Murad e. Hiçbiri 5. II. Abdülhamid’in tahta geçiflinde yay›mlanan Hatt-i Hümayun’u kim kaleme ald›? a. II. Abdülhamid b. Mabeyn Baflkatibi Said Bey c. Mabeyn Feriki Said Pafla d. Midhat Pafla e. Sadrazam Mehmed Rüfldü Pafla 6. ‹stanbul Konferans› hangi temel amaçla yap›lm›flt›r? a. ‹ngiltere’nin menfaatlerini korumak b. Rusya’n›n menfaatlerini korumak c. Karada¤’›n s›n›rlar›n› geniflletmek d. Osmanl›-S›rb›stan, Karada¤ Savafl›n› durdurmak e. Osmanl› Devletini Balkanlarda genifllemesini önlemek 7. ‹stanbul Konferans›nda afla¤›daki devletlerden hangileri yer ald›? a. ‹talya-Fransa-‹ngiltere- Rusya b. Osmanl›- ‹talya-Fransa-‹ngiltere- Rusya c. Paris Konferans›nda imzas› olan alt› devlet d. Rusya-Avusturya-Almanya Üçlü ‹ttifak› e. Osmanl› Deveti- Rusya- S›rb›stan-Bulgaristan 8. ‹lk a. b. c. d. e. Osmanl› Parlamentosu hangi tarihte aç›ld›? 31 A¤ustos 1876 23 Aral›k 1876 1 Ocak 1877 19 Mart 1876 19 Mart 1877 9. Rusya afla¤›dakilerden hangisi anlaflma ile muhtemel bir savaflta Avusturya’n›n tarafs›z kalmas›n› sa¤lad›? a. Peflte Anlaflmas› b. Londra Protokolü c. Viyana Anlaflmas› d. Petersbug Anlaflmas› e. Berlin Anlaflmas› 10. Londra protokolü Osmanl› Devleti taraf›ndan nas›l karfl›land›? a. Kabul edildi. b. Reddedildi. c. De¤ifliklik yap›lmas› istendi. d. Uygulanmas› için çaba gösterildi. e. Ertelendi. 24 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. d S›ra Sizde 1 Sultan Abdülaziz’in saltanat›n›n son y›llar›nda yaflanan idari, siyasi ve mali istikrars›zl›k bafll›ca Yeni Osmanl›lar olmak üzere pek çok siyasi mahfili harekete geçirdi. Kamuoyunda meydana gelen huzursuzluklar ve askerbürokrat iflbirli¤i bir darbe yap›ld›. Meflruti yönetime geçmek umidi ile tahta gelen V. Murad’›n k›sa zamanda ruh sa¤l›¤› bozulunca, hanedan gelene¤ine göre, hanedan›n en büyük evlad› olan II. Abdülhamid tahta geçti. 2. c 3. a 4. b 5. d 6. d 7. c 8. e 9. a 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meflrutiyet’e Giden Yolda ‹ç ve D›fl Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meflrutiyet’e Giden Yolda ‹ç ve D›fl Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meflrutiyet’e Giden Yolda ‹ç ve D›fl Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Abdülhamid’in Tahta Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Abdülhamid’in Tahta Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹stanbul Konferans›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹stanbul Konferans›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “meclisin aç›l›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Londra Protokolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Londra Protokolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 ‹stanbul Konferans› ‹ngiltere’nin davetiyle, Osmanl›-S›rb›stan, Karada¤ Savafl› ile Balkanlarda özgürce hareket etmeye kalkan Rusya’y› etkisiz k›larak savafl› sonland›rmak için topland›. S›ra Sizde 3 H›zla harekete geçerek S›rbistan Prensli¤i ile bar›fl yapt›. Ard›ndan Romanya ve Karada¤ Prensli¤i ile bar›fl giriflimlerinde bulundu. S›ra Sizde 4 ‹stanbul Konferans›’ndan istedi¤i sonucu alamayan Rusya’n›n Balkanlar’da düzenlemeler yap›lmas›n› sa¤lamak veya Osmanl› Devleti’ne savafl açmak için Avrupa’da bafllatt›¤› giriflimlerin önünü kesmek ve mutemel bir savafl› önlemekti. Osmanl› Devleti bunu kabul etmesi halinde, Balkanlarda kimi yerlerdeki egemenlik haklar›ndan vaz geçecek ve yeni problemler ile karfl›laflacakt›, reddetmesi halinde de bir savafla raz› olacakt›. 1. Ünite - Osmanl› Tarihi (1876-1918) Yararlan›lan Kaynaklar Akarl›, Engin, (1999). “II. Abdülhamid: Hayat› ve ‹ktidar›” Osmanl› II, Ankara, 253-274. Aky›ld›z, Ali, (1999). “II. Abdülhamid’in Çal›flma Sistemi, Yönetim Anlay›fl› ve Bab›âli’yle (Hükümet) ‹liflkileri, Osmanl› II, Ankara, s. 286-297. Armao¤lu, Fahir, (1999). 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (17981914), Ankara, s. 489-516. Dan›flmend, ‹smail Hami, (1972). ‹zahl› Osmanl› Tarihi Kronolojisi, ‹stanbul. Iorga, N., (1948). Osmanl› Tarihi V, (Çeviren: Bekir S›tk› Baykal), Ankara. Kent, Marian (Editör), (1996). The Great Powes and the End of Ottoman Empire, London. Kurat, Yulu¤ Tekin, (1962). “1877-1878 Osmanl› Rus Harbinin Sebepleri” Belleten XXVI, say› 103, Temmuz 1962, s. 567-592. Küçük, Cevdet, (1988). “Abdülhamid II”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ans›klopedisi, ‹stanbul, I,216-224. Lewis, Bernard, (2008). Modern Türkiye’nin Do¤uflu, (Çeviren: Bo¤aç Babür Turna) Ankara. Mahmud Celaleddin, (1983). Mir’at-i Hakikat (Haz›rlayan: ‹smet Miro¤lu), ‹stanbul. Mufassal Osmanl› Tarihi V, (1963). ‹stanbul. Petrie, Sir Charles Br., (1947). Diplomatic History, 17131933, London. Qataert, Donald,(2005). The Ottoman Empire 17001922, Cambridge. Said Pafla, (2011). II. Abdülhamid’in ‹lk Mabeyn Feriki E¤inli Said Pafla’n›n Hat›rat› I-II, (Haz›rlayan: Davut Erkan), ‹stanbul. Uçarol, Rifat, (2010). Siyasi Tarih (1789-2010), ‹stanbul. Yasamee, F.A.K., (1996). Ottoman Diplomacy, Abdulhamid II and the Great Powers 1878-1888. ‹stanbul. 25 2 OSMANLI TAR‹H‹ (1876-1918) Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Panislavizmi tan›mlayabilecek, Doksanüç Harbi’nde Balkan Cephesi’ndeki geliflmeleri aç›klayabilecek, Doksanüç Harbi’nde Do¤u Anadolu Cephesi’ndeki geliflmeleri tart›flabileceksiniz, Doksanüç Harbi’nin kaybedilme nedenlerini ve sonuçlar›n› irdeleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Panislavizm • Plevne • Gazi Osman Pafla • Gazi Ahmet Muhtar Pafla • Nene Hatun ‹çindekiler Osmanl› Tarihi (1876-1918) Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl› -Rus Savafl› • 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAfiI’NIN SEBEPLER‹ • 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAfiI VE CEPHELER‹ • BALKAN (TUNA) CEPHES‹ • DO⁄U ANADOLU CEPHES‹ • DEN‹Z VE NEH‹R SAVAfiLARI • YEN‹LG‹N‹N NEDENLER‹ VE SONUÇLARI Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAfiI’NIN SEBEPLER‹ Panislavizm ve Etkileri Panislavizm’in Tan›m›: Tarihi-Kültürel Arka Plan› Ruslar›n Balkanlar’da izledi¤i yo¤un Panislavizm politikas›, 1877-1878 Osman-Rus Harbi’ne yol açan geliflmelerin bafl›nda gelmektedir. Bu nedenle de Panislavizm’in ne oldu¤unu ve tarihi arka plan›n› ortaya koymakta yarar vard›r. Panislavizm, felsefi temelleri daha eskilere gitmesine ra¤men, genel olarak 19. yüzy›lda, özel olarak da bu yüzy›l›n ikinci yar›s›nda etkili olan bir ideolojidir. Özellikle 1870’lerden itibaren Avrupa siyasal çevrelerinde kullan›lmaya bafllanan Panislavizmin ideolojisine göre, bütün Slav ve Ortodokslar›n müflterek bir tarihi miras› vard›r ve bu miras çerçevesinde, Rusya’n›n liderli¤inde Slavlar›n siyasal birliklerini bir federasyon ya da konfederasyon biçiminde yeniden kurmalar› gerekmektedir. Balkanlar’da yaflayan Slav topluluklar ise, Panislavizmin temel unsurlar›ndan kabul edildi¤inden, Osmanl› dönemindeki durumlar›na k›saca de¤inmek yararl› olacakt›r. Özellikle Fatih zaman›nda yo¤unlaflan Osmanl› fetihleri, Balkanlar’daki küçük toprak sahiplerini kendine ba¤lad›¤› gibi zengin toprak aristokrasisini de büyük ölçüde yok etmiflti. Buna mukabil, Müslüman büyük toprak sahipleri, bir zümre olarak ortaya ç›kmaya bafllad›. Bu durum, 19. yüzy›lda özellikle S›rplar, Bulgarlar ve Karada¤l›lar aras›nda zuhur eden ayaklanmalar›n da temel nedenlerinden biri olu. Di¤er yandan, 18. yüzy›ldan itibaren tüccar s›n›f› ve Ortodoks kilisesi de zenginleflmeye bafllad› ve bu s›n›flar, milli ve kültürel uyan›fl›n öncüsü hâline geldiler. Bununla birlikte, 19. yüzy›ldaki ayaklanmalarda, daha çok rahipler ve köylüler etkili olmufllard›r. Panislavizm hareketi, t›pk› di¤er milliyetçi hareketler gibi bafllang›çta siyasal nitelikte olmay›p, özellikle Rusya d›fl›ndaki Slavlar aras›nda dil birli¤ine dayanan kültürel bir hareket olarak ortaya ç›km›flt›r. Balkanl› Slavlar, kültürel milliyetçilik döneminde dil ve kültürlerini öne ç›kard›lar. Wuh Karaçiç gibi baz› Slav düflünürler ise, halk dili ve edebiyat›na a¤›rl›k verdiler. Çek bilginler ise Balkanl› Slavlara bu konuda öncülük ettiler. Panislavizm’in tarihi kökenlerini 17. yüzy›la kadar götürmek mümkündür. ‹lber Ortayl›, 17. yüzy›l›n ilk yar›s›nda, Osmanl› yönetimi s›ras›nda, Slav birli¤i ve ba¤›ms›zl›¤›ndan ilk söz eden kiflinin H›rvat flairi ‹van Gunduliç oldu¤unu kaydetmektedir. Gunduliç fliirinde, Slav kurtuluflundan ve yard›mlaflmas›ndan söz ederken Slav 28 Slavyanofil: Bu tâbir, Çar I. Aleksandr’›n eski Slav alfabesine ve kilise Slavcas›na düflkünlü¤üyle bilinen Maarif naz›r› Uvarof’a verilen bir lâkapt›. Osmanl› Tarihi (1876-1918) tarihi ve kültürü üzerine genifl bilgisi olan H›rvat Krianiç ise, Slavc›l›¤›n siyasi ve kültürel program›n› yapm›flt›r. O, Slav birli¤i ve kurtuluflunun ancak Rus çar› taraf›ndan gerçeklefltirilebilece¤ine inan›yor ve çar’dan da bunu gerçeklefltirmesini istiyordu. Rusya d›fl›ndaki Güney Slavlar› bu dönemde, da¤›n›k ve farkl› egemenliklerin alt›nda yaflad›¤› gibi, Rönesans ‹talya’s›n›n kültürel tesirlerine de aç›k durumdayd›lar. 18. yüzy›l sonlar›na gelindi¤inde, ünlü Ortodoks manast›r› Aynaroz’daki rahip Hillandersky, Slavyan-Bulgar tarihini kaleme ald›. Eserde, Bulgarlar›n Türk ve Yunan etkisinden kurtulup tekrar dirilmeleri gerekti¤i vurgulan›yordu. Balkanl› ayd›nlar, 19. yüzy›lda ise, daha ziyade Rus ve bat› Slav ayd›nlar›n› takip etmeye bafllad›lar. Bununla birlikte Balkan Slavlar›’nda kendini gösteren milliyetçilik, Rusya’daki Panislavizm’den farkl›yd› ve arada belirgin bir ba¤ da bulunmuyordu. Rusya’da Panislavizmin bafllang›c›n›, Slavyanofilizm (Slavc›l›k) hareketi oluflturur. Rusya merkezli Panislavizm, siyasi bir ak›m olarak 18. yüzy›l›n sonlar› ile 19. yüzy›l›n bafllar›nda ortaya ç›km›flt›r. Bu nedenle, Rus Panislavizminin flekillenmesinde, Frans›z ‹htilali’yle ortaya ç›kan milliyetçilik ak›m›n›n da etkili oldu¤u muhakkakt›r. Ancak, Rus Panislavizminin genel olarak ortaya ç›k›fl›n›, Rusya’n›n bat›l›laflmas› ve buna tepki gösterilmesi fleklinde özetleyebiliriz. fiöyle ki, Büyük Petro’nun (1689-1725) bat›l›laflt›rma siyasetiyle, Almanya ve Fransa’daki fikri geliflmeler izlenmeye bafllanm›flt›. Bu süreçte, Frans›z dili, kültürü ve edebiyat› özellikle yüksek tabaka aras›nda yak›ndan takip ediliyordu. Frans›z ‹htilâli’nden sonra meydana gelen Napolyon savafllar›nda ise, Rus ordular›n›n Almanya’da uzun müddet kalmalar›, bu kez Alman kültürü ve felsefesine olan ilgiyi (Alman romantizmi) artt›rd›. Bu dönemde, Alman filozoflar Schelling ve Hegel’in eserleri Rusça’ya tercüme edildi. Özellikle Hegelyen felsefe Panislavizmi besledi. Bu geliflmeler, Rusya’da baz› fikir hareketlerinin ortaya ç›kmas›na da neden oldu. Neticede, özellikle aristokrat s›n›f içinde Slavyanofiller (Slavseverler) ve Bat›c›lar olmak üzere birbirine z›t iki gurup ortaya ç›kt›. Slavyanofillere göre her milletin kendine has bir “varl›¤›” oldu¤una göre Rus milleti de, s›k›ca ba¤l› olduklar› Rus Ortodokslu¤u, devlet teflkilat› ve sosyal yap›s›n›n bir ürünüydü. Bu noktada, Ruslar Avrupal›lardan farkl› özelliklere sahip oldu¤u gibi, Rus tarihinin de kendine has nitelikleri vard›. Nitekim Slavc›lar, Avrupal›lar›n aksine, aile ve köy yaflam›n› üstün tutmakta; topluluk ve iflbirli¤ine önem vermekteydiler. Elefltirdikleri Büyük Petro ise, uygulad›¤› bat›l›laflt›rma siyasetiyle, Rus tarih ve toplumunun normal seyrini de¤ifltirmek suretiyle yanl›fl bir yola sapm›flt›r. Çözüm yolu ise, kötü gidifli yeniden normal mecras›na döndürmek, yani Slavlaflmak idi. Bat› Slavlar› Aras›nda Panislavc›l›k Panislavizm, bat› Slavlar› (Çekler, Lehler ve Slovaklar) aras›nda da kendini göstermifltir. 17-18. yüzy›llar aras›nda Panislavc›l›k, Moskova’da yaflayan H›rvat Krizaniç, Çek filolog Dobrovsky ve flair Jan Kollar taraf›ndan “kültürel Slavc›l›k” temeline dayand›r›l›yordu. Nitekim, “Panislavc›l›k” deyimini ilk kez 1826 y›l›nda Slovak yazar J. Herkel kulland›. Birleflik Slavlar Derne¤i (1823-1825) ve Kiril ve Metodiy Derne¤i (1845-1847) gibi liberal veya devrimci dernekler, Slavlar›n siyasal birliklerini oluflturma fikirlerini gündeme getiriyordu. Bu arada, Herzen ve 1848’de Prag Slav Kongresi’ni izleyen Bakunin de bu fikirlere kat›ld›lar. Hareket içinde, “Büyük Göç”e maruz kalm›fl Polonyal›lar›n kurdu¤u Demokratik Polonya Derne¤i’nin üyeleri ise, Slav kardeflli¤ini savunmakla birlikte, Rusya’n›n büyük devlet siyasetine karfl› ç›kmaktayd›lar. Ancak, Polonyal›lar› Ruslar’dan uzaklaflt›ran bir neden de Katolik ol- 2. Ünite - Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› 29 malar›yd›. Polonyal› ve Romanyal›lar, Slavlar› birlefltirmeye çal›flan Rus komitelerine pek ilgi göstermemifllerdir. Buna mukabil, Osmanl› yönetimindeki Balkan Slavlar› (S›rplar, Karada¤l›lar ve Bulgarlar), Rusya’n›n himayesi alt›nda olmay› istediler. 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u içinde yaflayan Çekler ve Slovaklar da Rusya’n›n deste¤ini sa¤lamaya çal›flt›lar. Bu arada, milliyetçilik bak›m›ndan önemli sonuçlar› olan 1848 ‹htilalleri de, Rusya ile Slav topluluklar aras›nda ba¤lant› kurulmas›n› sa¤lam›fl ve böylece Panislavizmi desteklemifltir. Macarlar›n bu ihtilaller esnas›nda milli birlikleri için ayaklanmalar›, Avusturya-Macaristan içindeki Slavlar› da etkilemifltir. Slavlar, Avusturya egemenli¤ine karfl› kendi haklar›n› ve kültürlerini korumak istiyordu. Bu amaçla da Prag’da, ço¤unu Çek ve Slovak temsilcilerin oluflturdu¤u bir Slav kongresi topland›. Ancak, tam da bu s›rada Prag’da patlak veren bir ayaklanmay› Avusturya’n›n fliddetli bir flekilde bast›rmas›, Slavlar›n Rusya’y› bir koruyucu olarak görmelerine neden olmufltur. Siyasi Bir Ak›m Olarak Panislavizm Slavyonofilizm ak›m›, Çar I. Nikola zaman›nda (1825- 1855) gittikçe siyasi bir nitelik kazanarak koyu bir milliyetçili¤e dönüfltü ve sonuçta “Panislavizm” denen ak›m ortaya ç›kt›. Bu dönemde Panislavizm, art›k yüksek sesle ifade edilen ve daha organize bir ak›md›r. Hareketin lideri ise, Moskova Üniversitesi Tarih Profesörü Pogodin idi ve di¤er yazar ve ayd›nlar da, 1841’de kurulan ve baflyazarl›¤›n› yine Pogodin’in yapt›¤› bir dergi (Moskvityanin) etraf›nda toplanm›fllard›. Pogodin’e göre, “Panislavizmin önündeki en büyük engeller Avusturya ve Osmanl› imparatorluklar› idi ve bunlar biran önce y›k›lmal› ve yerlerine, Rusya’n›n öncülü¤ünde ‹stanbul merkezli büyük bir Slav imparatorlu¤u kurulmal›yd›”. Bu gurup, K›r›m Savafl›ndan sonra 1857’de Moskova’da “Slav Yard›m Derne¤i”ni de kurdu. Dernek, Rusya D›fliflleri Bakanl›¤›’n›n kontrolüne verildi¤i gibi, derne¤in koruyucu baflkanl›¤›na da Veliaht Aleksandr (III. Aleksandr) getirildi. Böylece, Rusya için kötü sonuçlar› olan K›r›m Savafl›’ndan sonra Panislavizm güçlenmifl ve art›k Rus hükümetinin kontrolüne girerek siyasi nitelik kazanm›flt›. Öte yandan, hareketin taraftarlar› da gittikçe ço¤al›yordu: 19. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Chomyakov, Pogodin, Koflelev, Strahov, Kireyevski, Samarin, ‹van ve Konstantin Aksakov biraderler ile Katkov ve Danilevski, Rusya’n›n koruyuculu¤u alt›nda bir Slav birli¤ini savunanlar›n bafl›nda geliyordu. Bunlardan Slavyanofillerin prototipi olan Kireyevski, hem do¤al bilimler, hem de teoloji ile u¤rafl›rken; Chomyakov, Samarin ve Aksakov kardefller ise felsefi ve edebi alanlarda faaliyet göstermekteydiler. Felsefi ve edebi bir ak›m olan Slavyanofil görüflü, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, Ruslar›n yan› s›ra özellikle Çek ve güney Slavlar› (S›rp, H›rvat, Karada¤l›lar) aras›nda Osmanl›, Avusturya ve de Alman hegemonyas›na karfl› önemli bir siyasi ak›m haline geldi. Öyle ki, S›rp Desanaçiç 1867’de, büyük güven duydu¤u Rusya’y›, Do¤u Avrupa’daki Ortodoks Slavlar›n kurtar›lmas› ve Do¤u Sorununun çözümü konular›nda göreve ça¤›r›yordu. Gittikçe etkisini artt›rmas›na ra¤men, Panislavizmin önünde ciddi engeller de bulunmaktayd›. Bu hareketin oluflmas›nda Ortodokslu¤un etkisi kuflkusuz çok büyüktür. Ancak, Ortodoks olmayan Slavlar da vard›. Örne¤in Polonyal›lar, Katolik ve Bat› kültürüne yak›n olmalar›ndan dolay›, bu birli¤in d›fl›nda tutulmaya çal›fl›lm›flt›r. Ayr›ca, Avusturya-Macaristan içinde yaflayan genifl Slav toplulu¤unun büyük bir k›sm› da yine Katolik olup, Bat› kültürünün tesiri alt›ndayd›. Samarin’in savundu¤u “Ruslaflt›rma” fikrine a¤›rl›k verilmesi ve Rus kültürünün egemen k›l›nmak istenmesi de, Panislavizmin önündeki ciddi engeller aras›ndayd›. Ancak bu ‹gnatiyef: Rus elçisi ‹gnatiyef, Panislavizmi, t›pk› Fadeyev gibi tamamen siyasal ve askeri çerçevede de¤erlendiriyordu. Onun, 1876-1880 y›llar›ndaki faaliyetleri, Osmanl› Devleti’ni büyük bir felaketle yüz yüze b›rakt›¤› kadar, Avrupa için de derin endifle kayna¤› oldu. 30 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Tolstoy: 19. yüzy›l›n ünlü Rus yazarlar›ndan Dostoyevski Panislavizm fikirlerinin koyu savunucular›ndan biri iken, K›r›m Savafl›’na bir subay olarak kat›lan Tolstoy ise bu fikirlerin karfl›s›nda durmufltur. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 1 engeller, hareketin yön de¤ifltirerek Rusya merkezli geliflmesinde de etkili olmufltur. Rusya bundan sonra, di¤er misyonlar›n› bir kenara b›rak›p, Avusturya ve Osmanl› ‹mparatorluklar›n› siyasi ve askeri yönden yok etme hedefine yönelmifltir. 1870’lerde beliren bu ak›m›n öncüleri, General Fadeyev ile ‹stanbul’da uzun süre sefirlik yapm›fl olan Kont ‹gnatiyef idi. Fadeyev’in tasarlad›¤› konfederatif Slav birli¤inde, bütün ipler Rus çar›n›n elinde olacakt›. 1870’de yazd›¤› Do¤u Sorunu Hakk›nda Düflünceler adl› kitab›nda, “‹stanbul’un Yolu Viyana’dan Geçmektedir” sözüyle, Bo¤azlar ve ‹stanbul’un ele geçirilebilmesi için Avusturya’n›n askeri aç›dan safd›fl› edilmesi gerekti¤ine dikkat çekti. Dolay›s›yla, Avusturya ile birlikte Almanya da, bu hedefin önündeki en büyük engeller aras›ndayd›. Ancak, 1871’de Alman milli birli¤inin kurulmas›, Panislavizmi de tetiklemiflti. fiöyle ki, Alman birli¤inin kurulmas›ndan güç alan Avusturya, Balkanlara yani Slavlar›n yaflad›¤› co¤rafyaya sarkacak ve böylece Slav birli¤i önünde en büyük engel olaca¤›ndan Panislavizm taraftarlar› faaliyetlerini daha da artt›rm›fllard›. Öte yandan, K›r›m Savafl›’n›n (18531856) Rusya aç›s›ndan do¤urdu¤u y›k›c› etkileri de, bu hareketi teflvik etmifltir. Panislavizm, II. Aleksandr zaman›nda (1855-1881) büyük teflvik gördü¤ü gibi Rus istila siyaseti de bu amaç do¤rultusunda sürdürüldü. Bu dönemde, Rus Ortodokslu¤u ve milliyetçili¤i ile Çarl›k mutlakiyeti Panislavizmin sacayaklar›n› oluflturuyordu. Bu ak›m, yukar›da da ifade edildi¤i gibi, zamanla tutucu Rusçuluk ak›m›na dönüflerek “mistik ve mutaass›p” bir hâl alm›flt›. Tarihçi Danilevski ise, yazd›¤› makaleler ve Avrupa ve Rusya isimli eseriyle Panislavizmi temel ilkeleri olan bir sistem haline getirdi. Danilevski’nin Panislavizmi de, -Fadeyev ve ‹gnatiyef’de oldu¤u gibi- sald›rgan ve yay›lmac› bir niteli¤e sahipti. Danilevski’ye göre, “Greko-Romen kültürü kaybolmufltur, Türkler ve Mo¤ollar ise medeniyet y›k›c› olduklar›ndan, tarihi ve kültürüyle yeni ve zengin bir medeniyeti yaratacak olan tek kavim ise Slavlar idi. Fakat, bunun için de Slavlar›n Rusya liderli¤inde birleflmesi ve ‹stanbul merkezli büyük Rus-Slav Birli¤i’nin kurulmas› gerekiyordu. Bu birlik, Çek-Moravya-Slovakya Devleti, S›rp-H›rvat-Sloven Krall›¤›, Bulgar Krall›¤›, Romanya, Macaristan Krall›¤› ile Yunanistan ve ‹stanbul Eyaleti’nden meydana gelecekti”. Ayn› dönemde, Moskova Üniversitesi’nde Profesör olan Katkov ise, bu hareketin bir bak›ma sözcüsü idi. Panislavizmin 19.S‹ZDE yüzy›lda siyasi bir ak›ma dönüflmesinde hangi geliflmeler etkili olmufltur? SIRA Doksanüç Harbi’nde ve Sonras›nda Panislavizm D Ü fi Ü N E L ‹ M Yukar›da da anlat›ld›¤› üzere, Panislavistlerin bafll›ca amac›, Rusya’n›n liderli¤inde bütün Slav ve Ortodoks milletleri bir araya getiren büyük bir devlet kurmakt›. BuS O R U nun için de öncelikle Türklerin Avrupa ve Balkanlar’dan at›lmas› ve mümkün olursa ‹stanbul merkez olmak üzere büyük bir Slav devletinin kurulmas› gerekiyordu. Bu cümleden olarak, Doksanüç Harbi öncesinde, Panislavist ayd›n, bürokrat ve asD‹KKAT kerlerin oluflturduklar› bir bask› gurubu, Çar II. Aleksandr’›n bu savafla sürüklenmesinde etkili olmufltur. Savafl bafllamadan önce, Slav Birli¤i Cemiyetleri taraf›nSIRA S‹ZDE dan Rusya’da savafl mitingleri de düzenlenmiflti. Rusya’n›n Panislavizm politikas›ndan en çok etkilenen devletler ise, Avusturya-Macaristan ile Balkan topraklar›nda çok say›daAMAÇLARIMIZ Slav ve Ortodoks milleti bünyesinde bar›nd›ran Osmanl› Devleti idi. 1856 Paris Antlaflmas›’ndan itibaren Rusya, bu milletleri Osmanl› Devleti’nden koparmak için sürekli olarak k›flk›rtm›flt›r. Nitekim, Abdülaziz döneminde Balkanlar’da önemli ç›km›flt›r. Doksanüç Harbi öncesinde, 1875’te HerK ‹ ayaklanmalar T A P sek’teki Ortodoks H›ristiyanlar›n ç›kard›¤› ayaklanma ile 1876’da Bulgaristan’da yi- N N TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 31 2. Ünite - Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› ne H›ristiyanlar›n ç›kard›¤› ayaklanma da, ayn› siyasetin bir neticesiydi. Rusya böylelikle K›r›m Savafl› ve Paris Anlaflmas›’yla ald›¤› darbeyi etkisiz k›larak, Osmanl› Devleti’ni Balkanlar’dan atmak ve büyük Slav birli¤ini kurmak için önemli bir f›rsat yakalam›flt›. Doksanüç Savafl› sonunda imzalanan Ayestefanos Antlaflmas›, “Panislavizmin zaferi” olarak kabul edilmektedir. Çünkü, özellikle bu anlaflma ile Osmanl› miras›, Rusya’n›n istedi¤i flekilde parçalanmaktayd›. Söz konusu antlaflmada, Osmanl› Devleti’nin egemenli¤i alt›nda olan Romanya’n›n yan› s›ra, S›rbistan ve Karada¤ gibi Rus nüfuzu alt›ndaki Slav ve Ortodoks memleketler, tam ba¤›ms›z olmufllard›. Bunun yan›nda, yine büyük ço¤unlu¤u Slav ve Ortodoks olan Bulgaristan da, topraklar› Ege Denizi’ne kadar inen bir büyüklü¤e sahip olmak suretiyle, Rusya’n›n geleneksel “s›cak denizlere inme” hayalinin önü aç›lm›fl oluyordu. Böylece, bölge tamamen Rusya’n›n nüfuzu ve kontrolü alt›na girecek ve Büyük Slav ‹mparatorlu¤u gerçekleflmifl olacakt›. Ancak, geliflmelerden endifle duyan ‹ngiltere ve Avusturya’n›n araya girmesiyle imzalanan Berlin Antlaflmas›, Rusya’n›n Panislavizm emellerinin gerçekleflmesini önemli ölçüde engelledi. S›rbistan, Karada¤ ve Romanya’n›n ba¤›ms›zl›¤›yla sonuçlanan Doksanüç Savafl›’ndan sonra Panislavc›lar, Almanya ve Avusturya-Macaristan’a yaklaflan III. Aleksandr zaman›nda etkinliklerini kaybettiler. Bu dönemde devrimci ak›m da, Panislavc›l›k içindeki etkisini büyük ölçüde yitirdi ve 19. yüzy›l›n sonlar›nda Panislavc›l›k, art›k sa¤ bir muhalefet haline geldi. 20. yüzy›l bafllar›nda ise, yine Rusya’ya bel ba¤layan Çek, Polonyal› ve Bulgar milliyetçilerinin savunduklar› “Yeni Slavc›l›k” hareketi ortaya ç›kt›. Bu hareketin mensuplar›, 1908’de Prag ve 1910’da da Sofya Kongrelerini toplad›lar. I. Dünya Savafl› ve sonras›nda ise, Slav halklar aras›nda meydana gelen çat›flma ve kavgalar sonucu, Panislavc›l›k etkisini ve taraftarlar›n› h›zla kaybetmeye bafllad›. 1917’deki Rus devrimi sonras›nda kurulan Sovyetler Birli¤i ise, Rusya’n›n geçmiflteki koruyuculuk rolünü üstlenmedi¤i gibi, Lenin de Panislavc›l›¤› emperyalist ve gerici bir hareket olarak nitelendiriyordu. Fakat Rusya, II. Dünya Savafl›’nda Almanya’n›n fliddetli sald›r›s›na u¤ray›nca, tekrar Panislavc›l›¤a el att›. Hatta, Haziran 1941’de Rus Komünist Partisi’nin giriflimiyle, Moskova’da bir Panislav Komitesi kuruldu. 1940’l› y›llarda Sofya ve Belgrad’da Slav kongreleri de düzenlendi. Ancak, 1948’de Yugoslavya’n›n Sovyet blokundan ayr›lmas›yla birlikte, Panislavc› propagandaya son verildi. Panislavizm, farkl› görünümler alt›nda günümüze kadar zaman zaman etkisini göstermifltir. Panislavizm konusunda flu makaleyi okuyunuz: Akdes Nimet Kurat, M“Panislavizm”, DTCF AKALE Dergisi, say›: 2-4 (1953), s. 241-278. 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAfiI VE CEPHELER‹ Savafl›n Nedenleri, Bafllamas› ve Osmanl› Devleti’nin Durumu 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›, Rumî 1293 y›l›nda meydana geldi¤inden dolay› literatüre “Doksanüç Savafl›” olarak girdi. Savafl›n temel sebebi, Rusya’n›n, son derece buhranl› bir dönemden geçmekte olan Osmanl› Devleti’ni Balkan topraklar›ndan atmak istemesi fleklinde özetlenebilir. Böylece, Paris Antlaflmas›’ndan itibaren yo¤un olarak uygulad›¤› Panislavizm politikas› için büyük bir mesafe kat edecek, o zamana kadar özerk hale getirdi¤i Balkanlar’›n Slav ve Ortodoks milletlerini ayakland›rarak kendi liderli¤indeki büyük Slav birli¤ini sa¤layabilecekti. Bu, Os- N MAKALE 32 Osmanl› Tarihi (1876-1918) manl› Devleti’nin tasfiyesi anlam›na gelen “fiark Meselesi”nin de Rusya lehinde çözümü demekti. Öte yandan, Fransa’n›n 1870 savafl›nda Almanya’ya yenilmesi de, Rusya’n›n lehine geliflen dengeleri bir f›rsat olarak kullanmas› için uygun zemin haz›rlad›. K›r›m Savafl› ve Paris Antlaflmas›yla elleri ve kollar› ba¤lanan Rusya, böylelikle s›n›rland›r›lm›fl durumundan kurtulacak ve Panislavizm emellerine ulaflabilecekti. Bu noktada, 1871’de Karadeniz’in tarafs›zl›¤›n›n kald›r›larak Rus donanmas›n›n burada bulunmas›na izin verilmesi, Rusya’n›n önündeki önemli bir engeli ortadan kald›rm›flt›. Art›k Rusya, Osmanl› Devleti’ne karfl› daha aktif ve sald›rgan bir politika izlemeye bafllam›flt›r. Bu s›rada, Osmanl› Devleti içte de son derece ciddi bir kaostan geçiyordu. 1875’teki mâli iflas, Avrupa devletleri ve kamuoyunu çoktan Osmanl› Devleti aleyhine çevirdi¤i gibi; 1876’da Abdülaziz’in bir darbeyle tahttan indirilmesi ve yerine V. Murad’›n ve daha sonra da II. Abdülhamid’in geçirilmesi ve bu arada Çerkez Hasan Vak’as›yla Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n öldürülmesi gibi hadiseler, Rusya için tam da uygun bir ortam haz›rlam›flt›. Panislavizm k›flk›rtmalar›yla 1875’te Hersek’te ve 1876’da da Bulgaristan’da ç›kan ayaklanmalar ile sonras›nda S›rbistan ve Karada¤’la yap›lan savafllar da, Rusya için bulunmaz bir f›rsat› yaratm›flt›. Rusya’n›n bu geliflmelerdeki öncelikli hedefi, Osmanl› Devleti’ni diplomatik aç›dan yaln›z b›rakmakt›. Nitekim, Bulgar isyan›nda on binlerce H›ristiyan›n katledildi¤ine dair Rus propagandas› baflar›l› olmufl ve 1875 mâli iflas›yla birlikte zaten k›zg›n olan Avrupa kamuoyu, dini duygular›n da etkisiyle tamamen Osmanl› Devleti aleyhine döndürülmüfltü. Ancak beklenmedik bir geliflme olarak, S›rbistan ve Karada¤ savaflta Osmanl› Devleti karfl›s›nda yenilgiye u¤ram›flt›. Balkanlar’daki Slav milletlerin koruyucusu rolündeki Rusya’n›n bu geliflmeler üzerine devreye girmesi ve akabinde Avrupal› büyük devletlerin duruma müdahale etmesi, konunun diplomatik alanda çözümünü gündeme getirmifltir. Rusya’n›n ültimatomuyla, Osmanl› Devleti savaflta ma¤lup etti¤i S›rbistan ile ateflkes anlaflmas› yapmaya raz› olmufltu. Buna ra¤men Rusya, Bulgaristan’da meydana gelen hadiseleri bahane ederek müdahale edilmesi gerekti¤ini Avrupal› devletlere bildirdi. Avrupal› devletlerin giriflimiyle 22 Aral›k 1876’da ‹stanbul’da Tersane Konferans› topland›. Ancak konferansta al›nan kararlar, kendi yarar›na ve hükümranl›k haklar›na uygun olmad›¤›ndan Osmanl› Devleti taraf›ndan kabul edilmedi. Konferans›n topland›¤› bir s›rada, 23 Aral›k 1876’da, Kanun-› Esasi’nin ilan edilmesi ise, bu devletler nazar›nda hiçbir olumlu etki yaratmam›flt›. Tersane Konferans› ve daha sonraki Londra Protokolü gibi çabalar da, büyük devletlerin Osmanl› Devleti’nin içifllerine daha fazla kar›flmas›ndan öte bir ifle yaramam›flt›r. Mevcut durum, art›k bütün flartlar›n, Rusya’n›n Osmanl› Devleti’ne savafl ilan etmesi için uygun bir hale geldi¤ini göstermekteydi. Rusya, Tersane Konferans›’ndan sonra da Karada¤ ve Bosna-Hersek’teki k›flk›rtmalar›na devam etmifltir. Geliflmeler üzerine, Avrupal› büyük devletler, 31 Mart 1877’de Londra’da bir protokol imzalad›lar. Londra Protokolü’ne göre, Balkan eyaletlerindeki H›ristiyan halklar için Osmanl› Devleti genifl reformlar yapacak, buna karfl›l›k Osmanl› Devleti’nin Balkan s›n›rlar› garanti alt›na al›nacakt›. Osmanl› Devleti bu teklifleri, hükümranl›k haklar›na ayk›r› buldu¤u için reddetti. Bu s›rada Rusya, Osmanl› Devleti’ne ba¤l› Karada¤ Prensli¤i için de baz› taleplerde bulundu. Osmanl› hükümeti, Londra Protokolü’nden sonra bu talepleri de ayn› gerekçeyle reddetti. Bunun üzerine Rusya, 23 Nisan 1877’de Hariciye Nezaretine bir nota vererek Osmanl› Devleti’yle diplomatik münasebetleri kesti¤ini bildir- 33 2. Ünite - Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› di. Ayn› tarihte Baflbakan Gorçakof, Petersburg’daki Osmanl› elçili¤ine savafl ilan›n› bildirdi. Böylece tarihe “Doksanüç Harbi” olarak geçen 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› bafllam›fl oldu. Bu s›rada padiflah, 31 A¤ustos 1876’da V. Murad’›n yerine tahta geçirilmifl olan II. Abdülhamid idi. Ancak, yukar›da da anlat›ld›¤› gibi, padiflah tahta geçmeden önce savafl›n bütün flartlar› oluflmufl vaziyetteydi. Dolay›s›yla, Osmanl› Devleti aç›s›ndan felaketle sonuçlanan Doksanüç Savafl›’n›n meydana gelmesinde padiflah›n do¤rudan bir sorumlulu¤u bulunmamaktad›r. Rusya, Osmanl› Devleti’ne yap›lan tekliflerin reddedilmesi ve Balkanlar’da gerekli reformlar›n yap›lmamas› üzerine Osmanl› Devleti’ne savafl ilan etti¤ini bir muht›rayla Avrupa devletlerine de bildirmiflti. Bunun üzerine ‹ngiltere, Osmanl› co¤rafyas›ndaki menfaatlerini ve mevcut statükoyu hat›rlatarak, bunlara dokunulmad›¤› sürece tarafs›z kalaca¤›n› bildirdi. Avusturya-Macaristan da, Balkanlar’daki ç›karlar›n› hat›rlatarak bîtaraf kalaca¤›n› bildirmek suretiyle, ‹ngiltere’yle ayn› yolu izledi. Savafl bafllad›ktan sonra, geleneksel müttefikleri Romanya, S›rbistan ve Karada¤ da Rusya’n›n yan›nda savafla kat›ld›lar. Osmanl› Devleti, 17 May›s 1877’de cihat ilan› hakk›nda bir fetva yay›nlam›flt›. Cihat ilan›yla birlikte dünya Müslümanlar›ndan da Rusya’ya karfl› yard›m istendi. Ancak, bu konuda bir geliflme olmad›. Savaflta, imtiyazl› statüyle Osmanl› Devleti’ne ba¤l› olan M›s›r ve Tunus eyaletlerinden de yard›m talep edilidi. Mâli s›k›nt› içinde bulunan M›s›r’dan ancak bir tümenlik bir kuvvet ve baz› gemiler gönderilirken Tunus ise çok az say›da asker ve at gönderebildi. Öte yandan, savafl bafllad›ktan sonra, Rusya’y› kendi içinden s›k›flt›rmak maksad›yla Da¤›stanl›lar ve Çerkezleri ayakland›rmak için baz› teflebbüslerde bulunuldu. Yine savafl›n bafllamas›yla, ‹ngiltere’den al›nan borç ile bu ülkeden savafl malzemesi getirildi. Ayn› flekilde ülke içinden toplanmas› tasavvur edile ordu da tam olarak toplanamad›. Esas›nda II. Abdülhamid mevcut flartlar› dikkate alarak savafla karfl› gelmekteydi, fakat daha önce de söylendi¤i gibi, tahta geçti¤inde nerede ise savafl›n bütün flartlar› olgunlaflm›flt›. Di¤er taraftan, kamuoyunda sayg›nl›¤› olan Midhat Pafla ve arkadafllar›n›n savafl 盤›rtkanl›klar›da savafla girmeyi kaç›n›lmaz k›ld›. Bu flartlar alt›nda bafllayan savafl, di¤er Osmanl›-Rus savafllar› gibi Balkan (Tuna) ve Do¤u Anadolu (Kafkas) olmak üzere iki cephede meydana geldi. Doksanüç Harbi’nin sebepleri için flu makaleyi okuyunuz: Yulu¤ Tekin M A KKurat A L E “1877-1878 Osmanl› Rus Harbinin Sebepleri” TTK Belleten, say› 103 (Temmuz 1962), s. 567-592. BALKAN (TUNA) CEPHES‹ Doksanüç Savafl›’nda en fliddetli ve uzun süreli savafllar, Ruslar›n co¤rafi ve stratejik aç›lardan son derece avantajl› bir durumda oldu¤u Balkanlar’da meydana geldi. Bu bölgede, Ruslar›n do¤al müttefikleri olan Ortodoks ve Slavlar, nüfusun büyük bir k›sm›n› meydana getiriyor ve “kurtar›c›” gözüyle bakt›klar› Ruslara insan ve lojistik bak›mlardan destek oluyordu. Savafl bafllad›¤›nda, Serdâr›ekrem Abdülkerim Nadir Pafla komutas›ndaki Do¤u Tuna ordusunun karargâh›, Bulgaristan fiumnu’da bulunuyordu. Bunun yan›nda, Rusçuk, Zifltovi, Vidin, Silistre ve Totrakan da bu ordunun savundu¤u yerler aras›ndayd›. Hareket halindeki bu ordunun muharip asker say›s› ise, 180 bin civar›ndayd›. Bunun d›fl›nda, Tuna’n›n güneyinde de sabit askeri birlikler mevcuttu. Osmanl› savafl plan›na göre, Tuna nehrinin sol yan› ilk savunma hatt›n›, Balkan Da¤lar› da ikinci savunma hatt›n› meydana getiriyordu. fiirvanizade Ahmet Hulûsi Efendi: Doksanüç Savafl› bafllad›¤›nda, elçi s›fat›yla, o dönemde Rusya’n›n nüfuzu alt›nda bulunan Afganistan’a gönderildi. Ancak, Afganistan ve Hindistan’dan beklenen yard›mlardan herhangi bir sonuç ç›kmad›. N MAKALE 34 Süleyman Hüsnü Pafla (1838-1892): Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde rolü olan Süleyman Pafla, baflar›l› bir komutan olman›n yan›nda askeri mekteplerde ilk kez Türk tarihinin bir bütün olarak ö¤retilmesini sa¤lad›. Yazd›¤› Tarih-i Âlem adl› eserde, ilk kez olarak ‹slam’dan önceki Türk tarihine genifl yer verdi. Savafltan sonra, II. Abdülhamid taraf›ndan rütbesi al›narak Ba¤dat’a sürüldü. Osmanl› Tarihi (1876-1918) Rus Çar›’n›n kardefli Grandük Nikola komutas›nda Romanya s›n›r›nda bulunan Rus ordular›n›n mevcudu ise 160 bin civar›ndayd›. Osmanl› Devleti’ne ba¤l› bir prenslik olan Romanya, bafllang›çta savafl karfl›s›nda tarafs›zl›¤›n› ilan etmiflti. Ancak daha sonra, Rusya’n›n deste¤iyle ba¤›ms›z olmak isteyen Romanya ile 16 Nisan 1877’de, s›n›rlar›ndan asker geçirme konusunda anlaflm›flt›. Romanya’n›n s›n›rlar›n› açmas›yla da, Rus ordular› sel halinde güneye inmeyi baflard›lar. 22 May›s’ta ise Romanya Prensli¤i, Ruslar›n yan›nda Osmanl› Devleti’ne savafl ilan etti. Ruslar›n askeri harekât›, Bükrefl ve Dobruca istikametlerinde iki koldan olmak üzere Tuna nehrini Rusçuk-Ni¤bolu aras›ndan geçmek fleklinde geliflti. Y›ld›r›m harekât›yla ilerleyen Ruslar, 27 Haziran’da Zifltovi’yi, 1 Temmuz’da T›rnova’y› ve bu arada Ni¤bolu’yu zaptettiler. Rus ilerleyifli karfl›s›nda Osmanl› birlikleri geri çekilmeye bafllad›. Nitekim, bölgenin en mühim stratejik geçitlerinden olan fi›pka, ard› arkas› kesilmeyen Rus sald›r›lar› karfl›s›nda, 19 Temmuz 1877’de tahliye edilince Ruslar›n eline geçti. Bununla birlikte, fi›pka’da Rus sald›r›lar›na karfl› büyük bir direnç gösterilmifl ve sonunda mecburi olarak gizlice boflalt›lm›flt›. Baflar›s›zl›kla sonuçlanan bu geliflmeler, ‹stanbul’da büyük bir heyecan ve korku yaratt›. Hattâ, Osmanl› baflkentinin güvenlik gerekçesiyle Bursa’ya tafl›naca¤›na iliflkin flâyiâlar bile dolaflmaktayd›. Pefl pefle gelen yenilgi haberleri üzerine, baz› askeri tedbirler al›nmaya baflland›. Bunlardan biri, savafl›n ‹stanbul’da teflkil edilen bir askeri komisyon taraf›ndan yürütülmesi karar›yd›. Zira, savunma plan ve savafllar›n›n, muharebe tekni¤ine göre yap›lmad›¤› düflünülüyordu. Ayr›ca, birlikler aras›nda bir koordinasyonsuzluk ve bafl›bozukluk söz konusuydu. Öte taraftan, baflar›s›zl›klar› görülen Serdar›ekrem Abdülkerim Nadir Pafla ve Serasker Redif Paflalar azledilerek divan›harbe verildiler. Abdülkerim Nadir Pafla’n›n yerine, Tuna ordusu komutanl›¤›na Mehmet Ali Pafla getirildi. Al›nan bu tedbirler, az da olsa etkisini göstermeye bafllad›. Mehmet Ali Pafla, o s›rada Rusçuk’a yönelen Grandük Nikola’y› yenmesine ra¤men, General Gurko da 22 Temmuz’da Eski Za¤ra’y› ele geçirdi. Ancak Gurko, bu s›rada Karada¤ taraf›ndan gelen Süleyman Pafla taraf›ndan ma¤lup edildi. Bu geliflme sonras›nda, Ruslar›n eline geçmifl olan Balkan Da¤lar›’n›n güneyindeki yerler de geri al›nd›. Süleyman Pafla, daha sonra fi›pka geçidine yöneldi. Amac›, stratejik önemi olan bu geçidi Ruslar’dan geri almakt›. 21 A¤ustos’ta bafllatt›¤› sald›r›lara ve fliddetli çat›flmalara ra¤men geçit bir türlü geri al›namad›. Buna ra¤men, Süleyman Pafla’n›n gösterdi¤i bu baflar›lar, Osmanl› ordusu için moral kayna¤› olmufl ve tarihe “fi›pka kahraman›” olarak geçmesini sa¤lam›flt›r. Plevne Savunmas› ve Gazi Osman Pafla fi›pka’n›n düflmesi üzerine, Tuna Cephesi bat› kumandan› olan ve Vidin’de bulunan (Gazi) Osman Pafla, 12-14 bin askerden oluflan kolordusuyla 19 Temmuz’da stratejik öneme sahip Plevne (Pleven)’ye geldi. Bir gün sonra da, 13 bin kiflilik bir Rus tümeninin sald›r›s›n› baflar›yla püskürttü (Birinci Plevne Savafl›). Bu s›rada Müflir Mehmet Pafla Tuna ordular› komutanl›¤›na, Müflir Süleyman Pafla da Plevne ve civar›ndaki birliklerin komutanl›¤›na getirilmiflti. Üç bafll›l›k do¤uran bu durum, kuflkusuz ciddi mahzurlar do¤urmaktayd›. 30-31 Temmuz günlerinde ‹kinci Plevne savafl› yafland›. Bu savaflta Türk taraf› 19-20 bin askere sahip iken, Rus taraf›n›n ise 25 bine yak›n askeri ve 140 topu bulunuyordu. Bu savaflta da Rus ordusu büyük bir hezimete u¤rayarak geri çekilmek zorunda kald›. 2. Ünite - Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› Üçüncü Plevne savafl› ise, 7-12 Eylül tarihlerinde gerçekleflti. Rus ve Rumen kuvvetlerinin toplam›, piyade ve süvari olmak üzere 116 bini bulmaktayd›. Ayr›ca, 485 toplar› mevcuttu. Buna karfl›n Osmanl› ordusu, ancak 40 bin asker ve 80 top’a sahipti. Güç dengesindeki büyük fark dikkate flâyând›r. Buna ra¤men, Üçüncü Plevne savafl› da Ruslar›n yenilgisiyle sonuçland›. Zaferlerin kazan›lmas›nda, Osman Pafla’n›n üstün komuta yetene¤i etkili olmufltu. Bununla birlikte Plevne, iki aya yay›lan her üç savafl boyunca da d›flar›dan gelen yard›mlar› ciddi bir engelle karfl›laflmadan alabilmifl; Ferik Ahmet H›fz› Pafla ve Ferik fievket Pafla komutas›ndaki takviye birlikler Plevne’ye ulaflabilmiflti. Bu arada, Plevne’de verilen kahramanca mücadele, Osmanl› baflkentinde de sevinçle karfl›lanm›fl ve Ferik fievket Pafla, padiflah›n Osman Pafla’ya “gazilik” unvan› veren telgraf›n› da getirmiflti. Ayn› dönemde, do¤u cephesi kumandan› Ahmet Muhtar Pafla’ya da “gazi” unvan› verildi. Plevne savafllar›nda baflar›s›z olan Ruslar, taktik de¤ifltirerek sald›r› yapmaktan vazgeçmifl ve Plevne’yi tam bir muhasara alt›na almaya karar vermifltir. Ruslar›n bu ›srar›n›n sebebi, Plevne’yi almadan güneye inmeyi tehlikeli bulmalar›yd›. Bu s›rada Çar II. Aleksandr da Plevne’ye gelmiflti. Bu son ve as›l kuflatma, Osman Pafla’n›n huruç hareketine kadar toplam 47 gün sürdü. Ancak, Ruslara karfl› yap›lan Plevne müdafaas›n›n bütünü ise, tam 4 ay 24 gün sürmüfltür. Plevne, aç›k bir arazide ve etraf› tepelerle çevrili oldu¤undan, savunma aç›s›ndan uygun bir yer de¤ildi. Bulgaristan’›n önemli flehirlerinden gelen yollar burada birleflmekteydi. Bu yüzden de Ruslar›n güneye, Bo¤azlara ve Edirne’ye do¤ru ilerleyebilmeleri ancak Plevne’nin zapt›yla mümkün olabilirdi. fiehrin stratejik önemi buradan kaynaklanmaktayd›. Çar II. Aleksandr, bu aflamada, Romanya’dan da yard›m istedi. Nitekim, kuflatmay› yapan Rus ordusunun mevcudu, yeni getirilen birliklerle 125 bine ç›kar›ld›. Bu say›, Osmanl› ordusunun yaklafl›k üç misliydi. Rus ve Rumen birlikleri, 1877 y›l› Eylülünden itibaren kuflatmay› iyice s›k›laflt›rd›. Muhasara, 24-29 Ekim tarihlerinde tamamland›. Grandük Nikola, 31 Ekim 1877’de Gazi Osman Pafla’ya gönderdi¤i mektupla teslim olunmas›n› istediyse de bu teklif reddedildi. Bundan sonra Ruslar Plevne’ye sald›rmaya bafllad›larsa da, yap›lan taarruzlar bir ifle yaram›yordu. Fakat, bölgeyi savunan Osman Pafla’ya destek olabilecek hiçbir yard›m da art›k gelmiyordu. Zira, kuflatma bafllad›¤›nda Ruslar, Plevne’yi Sofya’ya ba¤layan ikmal yollar›n› tamamen kesmifllerdi. Nitekim, yard›m için yola ç›kan Mehmet Ali Pafla kuvvetleri, General Gurko komutas›ndaki Rus kuvvetlerine yenilerek geri çekilmek zorunda kald›. Beklenen askeri ve lojistik destek bir türlü gelmiyordu. II. Abdülhamid’in savafl› saraydan yönetme politikas›, devlet adamlar› ve özellikle Gazi Osman Pafla’ya karfl› komutanlar aras›nda kendisini gösteren k›skançl›k ve koordinasyonsuzluklar da yard›m› engelleyen di¤er hususlard›. Öte yandan, Plevne ordusunda milis gücü olarak bulunan Çerkez askerleri de ço¤unlukla firar etti¤inden bu durum askerlerin moralini ciddi ölçüde bozmaktayd›. Bir buçuk ayl›k tam kuflatmada çemberin iyice daralt›lmas›yla, Kas›m ay›ndan itibaren yiyecek s›k›nt›s› tesirini göstermeye bafllad›. Bir ekmek ve et parças›ndan oluflan askerin günlük tay›n›, gitgide azald›. Açl›ktan ölen atlar›n eti bile yeniyordu. Temel tüketim maddelerinin d›fl›nda tütün, kahve ve fleker bulmak ise hemen hemen imkâns›zd›. Ortaya ç›kan k›tl›k ile birlikte, fiyat art›fl› ve karaborsac›l›k görülmeye baflland›. Bu durumda para bile ifle yaram›yordu. Her fleyin ötesinde yiyecek s›k›nt›s›, savaflma gücünü önemli oranda azaltmakta, ilaç ve t›bbi malzeme yoklu¤u günden güne artmaktayd›. Kuflkusuz, fliddetli k›fl flartlar› ve salg›n hastal›klar da, en az di¤erleri kadar etkili oluyordu. 35 36 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Ruslar, bir yandan da Do¤u Anadolu ordusu kumandan› Gazi Ahmet Muhtar Pafla’n›n teslim oldu¤u ve Kars’›n düfltü¤ü yönünde propagandalar yapmaktayd›. Osman Pafla ve kurmay heyeti ise, Ruslar›n amans›z ablukas›ndan kurtulma çarelerini ar›yordu. Bu s›rada, padiflahtan Plevne’den çekilme izni istediyse de baflta tasvip görmedi, ancak daha sonra 14 Kas›m 1877’de çekilmeye izin verildi. Fakat bu kez de çok geç kal›nm›fl, flehirde sadece 15 günlük yiyecek kalm›flt›. Daha fazla zayiat›n verilmemesi düflüncesi, Osman Pafla’n›n elini kolunu ba¤l›yordu. 1877 y›l› Aral›k ay› bafl›nda kurmay heyetiyle yap›lan istiflareden sonra, Rus çemberini yaracak bir huruç harekât›n›n yap›lmas›na karar verildi. Bunun için de askere birkaç günlük peksimet da¤›t›ld›. Birliklerini iki k›sma ay›ran Osman Pafla, iki kademeli bir plan› uygulayacakt›. Buna göre, ç›k›fl yapan ilk gurup, Rus mevzilerini zapt edene kadar arkadaki ikinci gurup da bu harekât› destekleyecek ve sonunda topyekün sald›r›yla Rus çemberi afl›lacakt›. Cesaretiyle temâyüz etmifl olan Osman Pafla, ilk ç›k›fl› yapacak olan gurubun bafl›na geçmiflti. 10 Aral›k 1877’de yap›lan fliddetli huruç harekât›yla ilk kademe Rus mevzileri ele geçirilmiflse de di¤er Rus birliklerinin müdahalesiyle ikinci gurubun siperlerinden ç›kmas› önlenmiflti. Bunun üzerine askerler Plevne’ye do¤ru geri çekildi. Bu s›rada, yo¤un atefl alt›nda geri çekilmekte olan Osman Pafla, at›n›n vurulup kendisinin de baca¤›ndan yaralanmas›yla esir düfltü. Di¤er askerler de ayn› flekilde teslim oldu. Muharebe meydan›nda ise, 2-3 bin civar›nda flehit ve yaral› vard›. Harekât sonunda, 35 bin kadar Türk askeri Ruslara esir düfltü. Ancak bunlar›n 10 bine yak›n›, yolculuk esnas›nda açl›k, so¤uk ve hastal›ktan öldü. Geri kalan 25 bin civar›ndaki asker ise Tuna’n›n kuzeyine geçirildi. Bunlar›n da ancak 12 bin kadar›, bar›fl antlaflmas›n›n imzalanmas›ndan sonra vatanlar›na geri dönebildi. Rus baflkomutan Nikola, Gazi Osman Pafla’y›, destan diye niteledi¤i Plevne savunmas›nda gösterdi¤i büyük kahramanl›ktan dolay› tebrik etti. Bükrefl üzerinden Harkof’a gönderilen Osman Pafla’ya burada ikametgâh tahsis edildi. Çar II. Alksandr da “bir Rus mareflali gibi kabul edilece¤ini” söyleyerek Osman PaSIRAgösterdi. S‹ZDE fla’ya hürmet Çar, ayr›ca kendisini takdir etmifl ve k›l›c›n› Rusya’da tafl›mas›na izin vermifltir. Bu arada, II. Abdülhamid de, Gazi Osman Pafla’n›n ‹stanbul’a dönmesi için Rus çar› nezdinde giriflimlerde bulundu. Nitekim, 3 Mart D Ü fi Ü N E L ‹ M 1878’de imzalanan Ayestefanos Antlaflmas›’yla da serbest kald› ve ‹stanbul’a döndü. Destan niteli¤indeki Plevne müdafaas›, her ne kadar Doksanüç harbinin S O R U sonucunu de¤ifltirememifl ve savafl bir yenilgiyle sonuçlanm›fl olsa da, Türk tarihinde görülmüfl en baflar›l› savunmalardan biridir. Nitelik bak›m›ndan çok üstün durumdaki karfl›, Gazi Osman Pafla ve az say›daki Osmanl› askeri D ‹ K Kdüflmana AT burada büyük fedakârl›klar ve kahramanl›klar gösterdi. Böylece, genel hatlar›yla bozgun halinde geliflen Osmanl›-Rus savafl› içinde Plevne cephesi istisnai bir SIRA S‹ZDE yere sahip olmufltur. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U TELEV‹ZYON N N 2 SIRA S‹ZDEyap›lmas›na ra¤men Ruslar›n Plevne’yi ele geçirmesinin nedenleri Baflar›l› birAMAÇLARIMIZ savunma nelerdir? D Ü fi Ü N E L ‹ M Plevne Savafl›’nda Ordusu’nda görev yapan genç bir ‹ngiliz subay›n›n Plevne saK ‹ T AOsmanl› P vunmas› konusunda önemli bir kaynak olan gözlem ve an›lar› için bkz. Yüzbafl› Von HerS O R U Muharebesi (Bir ‹ngiliz Subay›n›n An›lar›), çeviren: Nurettin Arbert, Plevne Meydan tam, ‹stanbul T E L2004. EV‹ZYON D‹KKAT D‹KKAT ‹SIRA N T E RS‹ZDE NET AMAÇLARIMIZ N N ‹SIRA N T E RS‹ZDE NET AMAÇLARIMIZ 2. Ünite - Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› Resim 2.1 Gaz› Osman Pafla (1833-1900) Kaynak: Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi II, ‹stanbul 2008. Edirne Mütarekesi (31 Ocak 1878) Osmanl› Devleti, Osman Pafla’n›n yerine Süleyman Pafla’y› Tuna Ordusu kumandanl›¤›na atam›flt›, ancak Plevne’nin düflmesi savafl›n gidiflat› aç›s›ndan bir dönüm noktas›yd›. Zira, Rus ordusunun Edirne’ye do¤ru ilerleyifli önündeki afl›lmas› gereken en ciddi engel ortadan kalkm›flt›. Ruslar, bundan sonra önemli bir engelle karfl›laflmadan ve süratli bir flekilde ilerlemeye bafllad›. Öte yandan, Plevne’nin düflmesinden sonra S›rbistan da Osmanl› Devleti’ne savafl açt›. Hatta S›rplar, Nifl’i ele geçirdikten sonra Vranya’da Osmanl› birliklerini yenmifl ve 4 Ocak 1878’de Sofya’ya giren Ruslarla irtibat kurmufllard›. Ruslar›n bir di¤er do¤al müttefiki Karada¤l›lar ise, Nikiçiç ve Antivari’yi alarak Adriyatik k›y›lar›na kadar ulaflm›fllard›. Yukar›daki geliflmelerden sonra Ruslar, kuvvetli bir müstahkem mevki olan Edirne’ye do¤ru y›ld›r›m harekât›yla ilerlemeye bafllad›. Buna, Vali Eyüp Pafla’n›n da dirayetsiz bir flekilde flehirden çekilmesi eklenince Edirne, 20 Ocak 1878’de Ruslar›n eline geçti. fiehre do¤ru ilerleyen Grandük Nikola “Hiçbir fleyin önünde durmamak üzere, ‹stanbul’a yürüme emrini ald›m ve yürüyece¤im” sözünden sonra Edirne’ye geldi¤inde de, “Tanr›’n›n izniyle Rus armas›n› Çarigrad (‹stanbul) duvarlar›na yap›flt›raca¤›m” demifltir. Bu husus, Rus emelleri ve Panislavizm aç›s›ndan, ‹stanbul’un ele geçirilmesinin ne denli önemli görüldü¤ünü aç›kça ortaya koymaktad›r. Büyük bir felaketle karfl› karfl›ya kalan Osmanl› Devleti ise, savafl›n bafl›ndan beri tarafs›z olan Avrupal› devletlerden mütareke için arac›l›k istediyse de bu talep bir karfl›l›k görmedi. Fakat, art›k ‹stanbul da tehlikedeydi ve Ruslar, ‹stanbul’un yan› bafl›na, Çatalca’ya kadar gelmifllerdi. Neticede II. Abdülhamid, 22 Ocak 1878’de bizzat Rus Çar›na ateflkes teklif etti. Ancak, Ruslar›n ateflkes için ileri sürdü¤ü flartlar oldukça a¤›rd›. Rus Çar› II. Aleksandr, II. Abdülhamid’in yapt›¤› ateflkes teklifini kabul edince, iki taraf aras›nda savafl› sona erdiren Edirne Mütarekesi imzaland›. Ateflkes görüflmelerinde Osmanl› Devleti’ni Server ve Nâm›k paflalar temsil ederken, Rusya’y› ise 37 Gazi Osman Pafla: Tokat do¤umludur. ‹stanbul Kereste gümrü¤ünde memur Mehmet Efendi ve ev han›m› fiakire han›m’›n o¤ludur. As›l ad› Osman Nuri’dir. Askeri okullarda okuduktan sonra muhtelif yerlerde görev yapt›. Ancak Osmanl›Rus Savafl›’ndaki baflar›l› savunmas› onun tan›nmas›na vesile oldu. Savafl içinde Gazilik unvan› verilen Osman Pafla, esaretten sonra ‹stanbul’a dönüflünde büyük coflkuyla karfl›land›¤› gibi padiflahtan da büyük sayg› gördü. II. Abdülhamid, kendisiyle birlikte seyahat etmek suretiyle, O’na olan teveccühünü aç›kça gösterdi. 1900 y›l›nda ölümüne kadar Hassa müflirli¤i, Mabeyn müflavirli¤i ve Seraskerlik gibi üst düzey görevlere atand›. 38 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Çar›n kardefli ve Rus ordular› baflkomutan› Grandük Nikola temsil ediyordu. Müzakerelere ilk olarak K›zanl›k’ta bafllanm›fl, ancak Edirne’nin Ruslara teslim olmas› üzerine burada devam edilmifltir. Edirne Ateflkes antlaflmas›, 31 Ocak 1878 tarihinde imzaland›. Buna göre; 1. S›rbistan, Karada¤ ve Romanya’n›n ba¤›ms›zl›klar› tan›nacakt›. 2. ‹stanbul Konferans›nda tespit edilen genifllikte olmak üzere özerk bir Bulgaristan Prensli¤i kurulacakt›. Bu prenslik, Bâb›âli’ye vergi vermekle birlikte kendi milis teflkilât›na sahip olacakt›. 3. Rus kuflatmas›na karfl› direnen Erzurum Ruslara teslim edilecekti. 4. Osmanl› Devleti Rusya’ya savafl tazminat› ödeyecek ve ayr›ca Bo¤azlar konusunda Ruslara baz› imtiyazlar verecekti. 5. Bosna-Hersek’e özerklik verilecek ve ayr›ca Rumeli’de H›ristiyan halk›n bulundu¤u vilâyetlerde ›slahat yap›lacakt›. Edirne mütarekesi imzaland›¤› s›ralarda, ‹stanbul’da endifle ve korku hüküm sürdü¤ü gibi, yiyecek s›k›nt›s› çekilmekte, böylece halk›n hoflnutsuzlu¤u artmaktayd›. Ayn› s›ralarda, Osmanl› Mebusan Meclisi’nde bozgunun sebeplerine iliflkin fliddetli tart›flmalar da yaflan›yordu. Hattâ, Rus ordular›n›n ‹stanbul’u iflgali halinde, baflkentin Gelibolu, Anadolu veya M›s›r’a nakli gibi konular›n gündeme gelmesi, baflkentin içinde bulundu¤u endifle ve korkuyu gözler önüne sermektedir. Bunun üzerine, yap›lacak fleyleri tespit etmek amac›yla, padiflah›n baflkanl›¤›nda olmak üzere Y›ld›z Saray›’nda fevkalâde bir meclis toplanm›fl, ancak herhangi bir karar al›namam›flt›. Mecliste uzun süren tart›flmalardan bir netice ç›kmad›¤› gibi, baz› mebuslar ise, Meclis-i Mebusan’›n hiç dikkate al›nmad›¤›n› söylemekte ve yenilgideki bafl suçlunun padiflah oldu¤unda ›srar etmekteydiler. II. Abdülhamid bütün bunlara k›zarak meclisi terk etti. Böyle bir atmosfer içerisinde, durumun daha da kötüleflmesinden endifle duyan padiflah, anayasan›n kendisine verdi¤i yetkiye dayanarak, 13 fiubat 1878’de Meclis-i Mebusan’› feshetti. Böylece, I. Meflrutiyet dönemi sona ermifl, II. Abdülhamid’in mutlak yönetimi de bafllam›fl oldu. ‹ngiliz Donanmas› ‹stanbul’da Ruslara Osmanl› Devleti üzerinde büyük bir hâkimiyet kazand›ran Edirne mütarekesinin imzalanmas›, baflta ‹ngiltere ve Avusturya olmak üzere baz› Avrupa devletlerini derin bir endifleye sevk etti. Çünkü, mütarekeyle Ruslar ‹stanbul’un yan› bafl›ndaki Çatalca’ya kadar gelmekteydi. Böylece Ruslar, ‹stanbul’a ve Bo¤azlara egemen olacak bir pozisyona ulaflm›flt›. Özellikle ‹ngiltere’nin bafltan beri dikkat etti¤i husus da zaten buydu. ‹ngilizlerin geleneksel menfaatlerinin bundan görece¤i zararlar düflünüldü¤ünde, ‹ngiltere’nin müdahalesi kaç›n›lmaz hâle geliyordu. Nitekim, kendi vatandafllar›n› korumak gerekçesiyle ‹stanbul’a bir donanma göndermeye karar verdi. Dönemin Sadrazam› Ahmet Vefik Pafla, bu geliflmenin Rus birliklerinin de ‹stanbul’u iflgal etmek için bir bahane oluflturaca¤›n› ‹ngiliz sefirine bildirdi. Ancak ‹ngiltere ›srarl›yd› ve zorla da olsa bunu yapaca¤›n› aç›klam›flt›. Bunun üzerine Rusya da flehre bir birlik gönderece¤ini bildirdi. Hattâ Grandük Nikola, Çar’dan flehre girmek ve Ayasofya’ya ulaflmak için izin istediyse de bu izni alamad›. ‹ngiliz donamas›n›n gelifliyle ortaya ç›kan bu önemli kriz sonunda çözüldü. Buna göre, ‹ngiliz donamas› ‹stanbul Bo¤az›’nda de¤il de Mudanya önlerinde demirledi. Ruslar ise, Çekmece’de 12 bin kiflilik bir kuvvet ve ayr›ca Ayestefanos’ta da memur ve subay bulunduracakt›. 2. Ünite - Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› 39 Edirne Mütarekesi’nin imzalanmas› ve donanma krizinin de afl›lmas›ndan sonra, Ruslar’la yap›lacak esas bar›fl antlaflmas› için görüflmelere baflland›. Bu s›rada Ruslar karargâhlar›n› Yeflilköy’e (Ayastefanos) naklettiklerinden bar›fl görüflmelerine burada devam edildi. Nihayet, 3 Mart 1878’de Rusya ile Ayastefanos Bar›fl Antlaflmas› imzaland› ki, bu konuya ileride bir di¤er ünitede ayr›ca de¤inece¤iz. Ayestefanos An›t›: Ruslar›n zaferini ilan eden Edirne Mütarekesi’ni imzalad›ktan sonra, Çekmece ve Ayestefanos’ta asker, subay ve memur bulundurma hakk› elde edince bütün bu zaferlerinin bir niflanesi olarak Yeflilköy’de bir an›t diktiler. Ancak bu an›t, I. Dünya Savafl›’n›n bafl›nda y›kt›r›lm›flt›r. DO⁄U ANADOLU CEPHES‹ Genel Durum ve Do¤u Beyaz›t’›n Ruslar Taraf›ndan ‹flgali Ruslar’›n Doksanüç Harbi’nde taarruza geçtikleri yerlerden biri de Do¤u Anadolu cephesiydi. Rus sald›r›s›na karfl› bu cepheyi, seyyar nitelikteki 4. Osmanl› Ordusu savunmakta ve Ahmet Muhtar Pafla’n›n komutas›nda bulunmaktayd›. Ordunun mevcudu ise, sadece 55 bin askerden olufluyordu. Bu kuvvetin önemli bir k›sm› Kars’ta bulunurken, geri kalan k›sm› da Ardahan, Eleflkirt, Van ve Do¤u Beyaz›t’tan oluflan genifl bir sahada yer al›yordu. Ahmet Muhtar Pafla’n›n genel savafl plan›, savunma ve daha sonra da düflman› içe çekerek imha etmek üzerine kuruluydu. Buna göre ordusunu, Ardahan ve Do¤u Bayaz›t aras›nda mevzilendirmiflti. Bölgeyi savunmak için de birliklerini orta, sa¤ ve sol kanat (Gümrü-Kars-Erzurum, Erivan-I¤d›r-Do¤ubeyaz›t-Eleflkirt ve Ardahan-Oltu) fleklinde tertip etmiflti. Muhtar Pafla, esas kuvvetleriyle de orta bölgeyi savunacakt›. Bölgeye taarruz eden Melikof komutas›ndaki Rus Kafkas Ordusu ise, 120 bin kiflilik asker mevcuduyla Osmanl› kuvvetlerinin yaklafl›k iki misliydi. Üç koldan sald›r›ya geçen Rus birlikleri, 24 Nisan 1877’de Arpaçay’dan s›n›r› aflarak ileri harekâta bafllad›. S›n›r hatt›nda bulunan Do¤u Beyaz›t ve Van, kifayetsiz bir komutan oldu¤u anlafl›lan Faik Pafla taraf›ndan savunulmaktayd›. ‹leri harekât› esnas›nda, Huossof komutas›ndaki Rus birli¤i, Do¤u Beyaz›t’a yönelmifl ve âni bir bask›nla buray› 30 Nisan’da ele geçirmiflti. 4 Haziran’da ise Oltu zaptedilmifl, ard›ndan da Ruslar Bard›z-So¤anl› Da¤› hatt›na ulaflm›flt›. Görüldü¤ü üzere Ruslar, h›zl› bir manevrayla Do¤u Anadolu’nun kilit flehirleri olan Kars ve Erzurum’a do¤ru ilerlemeye çal›fl›yordu. Yukar›da belirtildi¤i üzere önlerinde, onlar durdurabilecek çok ciddi bir engel de bulunmuyordu. Ruslar›n Ardahan’› Ele Geçirmesi ‹stanbul’dan tayin edilip yönlendirilen Osmanl› savafl plan›, Do¤u Anadolu’daki flehirlerin ne pahas›na olursa olsun savunulmas› ve Ruslara toprak kapt›r›lmamas› fleklindeydi. Oysa, bu sürekli savunma hâli, Ruslar›n iflini kolaylaflt›r›yordu. Öte yandan, Ardahan’da 10 bin civar›nda asker bulunmas›na ra¤men, çok az› e¤itimliydi. Buradaki komutan Hüseyin Pafla ise, Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde rolü oldu¤u gerekçesi ile II. Abdülhamid taraf›ndan baflkentten uzaklaflt›r›lmak amac›yla atanm›flt›. Di¤er komutanlar da genel olarak yetersizdi. Bu flartlar alt›nda, Melikof komutas›ndaki Rus birlikleri Ardahan’› muhasara alt›na ald› ve kanl› savafllardan sonra, 19 Haziran 1877’de flehri ele geçirdi. Osmanl› kuvvetleri, flehitlerden baflka on bine yak›n esir verdi¤i gibi, 60 top ile büyük miktarda cephane ve erzak› da amans›z düflman›na kapt›rm›flt›. 40 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Kars’›n Kuflat›lmas› ve Düflmesi Do¤u Beyaz›t ve Ardahan’› zorlanmadan ele geçiren Ruslar, Kars Kalesi’ni kuflatarak daha içeriye, Erzurum’a do¤ru ilerlemeye devam etti. Ahmet Muhtar Pafla, Kars için bizzat savunma tedbirleri alm›flt›. fiehirde, 25 bin kadar asker bulunuyordu. Bu kuvvetler Ruslar› ma¤lup ederek geri püskürttüler. Ancak, kuflatma kalkmad›¤› gibi, General Lazarof komutas›nda yeniden sald›r›ya geçtiler. Ayn› s›ralarda General Melikof da, 25 Haziran’da, Zivin’de bulunan Ahmet Muhtar Pafla birliklerine sald›rd›. Fakat, bu sald›r›ya karfl› gösterilen fliddetli mukavemet sonucunda Ruslar yine yenilerek geri çekildiler. Bunun üzerine Ahmet Muhtar Pafla, az say›daki askeriyle Ruslar› Kars yönünde takip ederek flehre girdi. Bu s›rada, Ruslar da Kars kuflatmas›n› kald›rarak Gümrü’ye çekilmifllerdi. Muhtar Pafla’n›n bu baflar›s› üzerine, kendisine padiflah taraf›ndan “gazilik” unvan› ve “müflirlik” pâyesi verildi¤i gibi bir k›l›ç, iki at ve murassa Mecidi niflan›yla ödüllendirildi. Pafla, A¤ustos-Ekim aylar› aras›nda iki zafer (Gedikler ve Yahniler) daha kazanmas›na ra¤men Ruslar›n ana birliklerine büyük bir zarar verememiflti. Birlikleri sürekli azalmas›na ra¤men, Ruslar daima takviye almaktayd›. Nitekim, Melikof’un yerine geçen Çar’›n kardefli Grandük Mihail komutas›nda, A¤ustosun ortalar›ndan itibaren yeniden ileri harekâta geçtiler. Ruslar, 14 Ekim’de Alada¤’da Ömer Pafla komutas›ndaki Türk birliklerine sald›r›p muhasara alt›na ald›. Neticede, Ömer Pafla’n›n yan›nda 6.500 asker ve çok say›da subay, silah ve cephaneleriyle birlikte teslim oldu. Geri çekilmekte olan Muhtar Pafla ise, Kars Kalesi’ne 30 km. mesafede bulunan Alaca mevzilerinde güçlü bir müdafaa hatt› oluflturmaya çal›flt›. Say›ca iki misli olan Ruslar›n 15 Ekim’deki fliddetli sald›r›s›yla, Ahmet Muhtar Pafla kuvvetleri sar›ld› ve O da Kars’a çekilmek zorunda kald›. Bu arada, 7 bin esir verildi. Rus ilerleyifli devam etti¤inden, Ahmet Muhtar Pafla 23 bin kiflilik bir kuvvetle Erzurum’un do¤usundaki Deveboynu mevkiine geldi. Buraya ulaflan Ruslar, 4 Kas›m’da sald›rarak Muhtar Pafla’n›n birliklerini bozguna u¤ratt› (Köprüköy Savafl›). Kalan az say›daki Osmanl› kuvvetleri Erzurum’a çekildi. Bu s›rada Ruslar da Kars’a yönelmiflti. 18 Kas›m’da, top atefliyle birlikte fliddetli hücumlar bafllad›. Kars tabyalar›, pefli s›ra düflman›n eline geçiyordu. Kars Kalesi kumandan› Hüseyin Pafla ise Erzurum’a çekilmek isterken, 17 bin askerle birlikte esir düfltü. Böylece, önemli bir garnizon ve müstahkem mevki olan Kars düflmüfl, 300 top ile çok miktarda silah ve mühimmat da düflman›n eline geçmiflti. Bir türlü durdurulamayan Ruslar, bu kez, Kars’tan sonra ikinci önemli hedef olan Erzurum’a yöneldi. Erzurum Savunmas› ve Do¤u Cephesinin Çökmesi Köprüköy Savafl›’nda Ruslara yenilerek geri çekilen Ahmet Muhtar Pafla, Erzurum d›fl›ndaki Aziziye’de bulunuyordu. Osmanl› ordusundan ancak 5-6 bin kifli ve az say›da top kalm›flt›. Ruslar, teslim olunmamas› durumunda flehri top atefliyle yak›p y›kacaklar›n› bildirdiler. Bunun üzerine Muhtar Pafla, flehrin ileri gelenlerinin de kat›ld›¤› bir savafl meclisi toplad›. Ç›kan karar, asla teslim olmamak ve flehri sonuna kadar savunmak fleklindeydi. Bu s›rada k›fl da fliddetli bir flekilde bast›r›nca Rus hücumu durdu, ancak muhasara devam etti. 2. Ünite - Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› Resim 2.2 Gaz› Ahmet Muhtar Pafla (1839-1919) 9 Kas›m 1877’de Ruslar, Erzurum tabyalar›na tekrar sald›rmaya bafllad›lar ve hattâ geceleyin Aziziye tabyas›n› ele geçirdiler. Erzurum’da Ruslara karfl› koyabilecek düzenli ve yeterli say›da askeri birlik mevcut de¤ildi. Muhtar Pafla ise, Trabzon’dan takviye gelece¤i umuduyla Bayburt’a çekilmiflti. Ancak kendisi, Rumeli’ye gönderilmek üzere buradan ‹stanbul’a ça¤r›ld›. Rus iflgal tehlikesinin gittikçe artmas› üzerine, minarelerden ikaz edilen flehir halk›, düflmana karfl› koymaya davet edildi. Bu ça¤r› etkisini göstermifl ve Erzurumlular Nene Hatun’un teflviki ve asker, sivil, kad›n, erkek, çocuk ve yafll›s›yla, eline geçirdi¤i balta ve sat›rlarla sald›r›ya karfl› koyarak, Rus birliklerini flehirden püskürtmeyi baflard›lar. Aziziye istihkâm›ndaki tabyalardan ikisini ele geçiren Ruslar, üçüncüsünü de zapt edip flehrin kap›s›n› açmak istiyordu. Ancak, di¤er tabyalardan giden kuvvetlere flehir halk› da kat›l›nca, durum de¤iflmeye bafllad› ve Ruslar kanl› mücadelelerden sonra tabyalardan tamamen at›ld›. Tabyalarda meydana gelen bu çetin savaflta, sadece ahaliden befl yüze yak›n insan flehit ve yaral› düflmüfltü. Ruslar›n istihkâmlardaki kay›plar› ise, 2 bin-2 bin befl yüz civar›ndayd›. Yani, tam bir zafer kazan›lm›fl, fakat tehlike yine bitmemiflti. Nitekim, 19 Kas›m’da Kars’› ele geçirmifl olan Ruslar, Erzurum’u tekrar kuflatt›lar. Rus askerlerinin olabildi¤ince dayan›kl› oldu¤u k›fl aylar›yd› ve ayr›ca baflta yiyecek k›tl›¤› ve salg›n hastal›klar olmak üzere pek çok s›k›nt› da etkisini artt›rmaya bafllam›flt›. Buna karfl›n, flehre en ufak bir askeri ve lojistik destek de gelmiyordu. Sonuçta, 31 Ocak 1878’de yap›lan ve Dokasnüç Harbi’ni sona erdiren Edirne ateflkes antlaflmas›yla, Erzurum da Ruslara terk edildi. Balkan cephesinde de durumun kötüye gitti¤i bir dönemde, Do¤u cephesindeki savafllar böylece kaybedilmifl oldu. Do¤u Anadolu cephesindeki Rus ilerleyiflinin h›zl› geliflmesinin belli bafll› nedenleri vard›. Öncelikle, buradaki asker say›s› (55 bin) Ruslara göre oldukça yeter- 41 Gaz› Ahmet Muhtar Pafla: Bursa do¤umludur. 19. Yüzy›l Osmanl› Devleti’nin en önemli asker, devlet adam›, bilim adam› ve yazarlar›ndand›r. Harbiye Mektebini birincilikle bitirdikden sonra pek çok cephede bulundu ve yararl›l›klar gösterdi. Osmanl›-Rus harbinde Kafkas komutanl›¤›na getirildi ve ald›¤› tedbirler ile büyük bir direnç gösterdi ancak yeterli askeri olmad›¤› için geri çekilmek zorunda kald›. Savafltan sonra da çeflitli görevlerde bulundu. En önemli görevlerinden birisi 26 y›l sürdürdü¤ü M›s›r Fevkalade Komiserli¤i idi. 1912 y›l›nda k›sa bir süre sadrazam oldu. Baflta 93 Savafl›ndaki an›lar› olmak üzere muhtelif eserler kaleme ald›. 1919 y›l›nda ‹stanbul’da vefat etti. Nene Hatun: Erzurum’un Aziziye ve Topda¤› tabyalar›ndaki müdafaa s›ras›nda, yafll› bir kad›n olan Nene Hatun’un Erzurumlular› düflmana karfl› bir araya getiren ve savaflt›ran gayretleri, belki de bu baflar›da en büyük etkenlerden biriydi. Bu yönüyle Nene Hatun, Türk tarihindeki kad›n kahramanlardan biri olarak kabul edilir. Yüz yafl›na yak›n iken öldü¤ü 1955 y›l›nda “anneler annesi” seçildi. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 42 D Ü fi Ü N E L ‹ M Osmanl› Tarihi (1876-1918) D Ü fi Ü N E L ‹ M siz ve ayr›ca e¤itimsizdi. Silah, cephane ve top say›s› bak›m›ndan da ayn› fleyleri S O R U söylemek mümkündür. Balkan cephesinde oldu¤u gibi, bu cephede de komutanlar ve birlikler aras›nda ciddi bir irtibats›zl›k söz konusuydu. Savafl bafllamadan önce yap›lmas›D gereken askeri ve lojistik haz›rl›klar›n büyük bir k›sm› yap›lamam›flt›. ‹KKAT Di¤er yandan, cephede milis gücü olarak istihdam edilen Çerkez birlikleriyle Kürt afliret kuvvetlerinin kontrolsüz ve bafl›bozuk hareketleri de, ordunun düzenini SIRA S‹ZDE bozmufltur. Bu tür guruplar, sadece cephenin de¤il, savafl ortam› içerisinde flehir, kasaba ve köylerdeki emniyet ve asayiflin de bozulmas›na neden olmufltur. Cephede görev yapan Mehmed Arif Bey, Bafl›m›za Gelenler adl› hat›ralar›nda bu tür AMAÇLARIMIZ olumsuzluklar› s›kça dile getirmektedir. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N Do¤u Anadolu Ruslar’la yap›lan savafllar›n ayr›nt›lar›, Osmanl› ordusunun genel K ‹cephesinde T A P durumu ve muharebelerin sosyal hayata etkileri için flu kitapta ayr›nt›l› bilgi ve de¤erlendirmeler bulunmaktad›r: Mehmed Arif Bey, Bafl›m›za Gelenler, 93 Harbinde Anadolu Cephesi-Ruslar’la T E L E V ‹ Z Y O N Savafl›n Hat›ralar›, haz›rlayan: M. Ertu¤rul Düzda¤, ‹stanbul 2006. K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 3 Doksanüç Savafl›’nda SIRA S‹ZDEDo¤u Anadolu cephesindeki geliflmeleri k›saca belirtiniz. N T E RNEH‹R NET DEN‹Z ‹VE SAVAfiLARI D Ü fi Ü N E L ‹ M Karadeniz, Akdeniz ve Tuna Nehri’ndeki Donanma Savafllar›S O R U Osmanl› Devleti, savafl›n bafllad›¤› s›ralarda Ruslar›n denizden yapabilecekleri sald›r›lara karfl› baz› tedbirler alm›flt›. Rus Balt›k donanmas›n›n Akdeniz’e inme ve BoD‹KKAT ¤azlar› geçme ihtimaline karfl› Bo¤azlar tahkim edildi. Yine, Çanakkale Bo¤az› may›n hatlar›yla kapat›ld›¤› gibi buradaki fenerler de söndürüldü. Ayr›ca, ‹stanbul Bo¤az›’n›n herSIRA iki S‹ZDE yakas›ndaki tahkimat güçlendirildi. Di¤er bir tedbir olarak da, Süveyfl Kanal› Rus gemilerinin geçifline kapat›ld›. Abdülaziz zaman›nda (1861-1876) oluflturulan Osmanl› donanmas›, ‹ngiltere ve Fransa’danAMAÇLARIMIZ sonra zaman›n üçüncü büyük donanmas› olarak gösterilir. Bu donanma, 50’si savafl ve 50’si de nakliye gemisi olmak üzere yaklafl›k yüz gemiden müteflekkildi. Ayr›ca, ‹dare-i Aziziye adl› vapur flirketine ba¤l› 32 ticaret gemisi de saK ‹ T A P vafl boyunca görevlendirildi. Osmanl› donanmas›, Doksanüç Harbi’nde Karadeniz, Akdeniz ve Tuna nehri olmak üzere oldukça genifl bir sahada faaliyet gösterdi. Türk savafl plan› genel olarak her cephede savunmada kalmak; Tuna nehrinde T E L E V ‹ Z Yiflbirli¤i ON kara kuvvetleriyle yaparak Ruslar›n bu nehri geçmesini engellemek ve Karadeniz’de ise faaliyette bulunmak fleklinde özetlenebilir. Ruslar›n genel savafl plan› ise, Tuna nehrini aflarak Balkanlara girmek ve daha sonra da Türk ordusunu ezerek ‹stanbul’u ele geçirmekti. ‹NTERNET 1877-1878 Osmanl›-Rus harbinde Karadeniz egemenli¤i genel hatlar›yla Osmanl› donanmas›n›n elinde olmufl; Rus taraf›n›n küçük çapl› engelleme teflebbüsleri ise etkisiz kalm›flt›r. Karadeniz’deki Osmanl› savafl gemileri, özellikle Kafkas cephesindeki Osmanl› kara kuvvetlerini desteklemifl, çeflitli yerlere ç›karmalar yapm›fl, Rus k›y›lar›n› abluka alt›na alarak bombard›man etmifl, Karadeniz’deki nakliyat› korumufl ve buna karfl›n Ruslar›nkine ise engel olmufltur. Ancak, Karadeniz’deki muharebelerden sonra baz› Osmanl› gemileri de kaybedilmifltir. Örne¤in, ‹ntibah karakol gemisi Batum’da Rus torpido istimbotlar› taraf›ndan bat›r›l›rken, Mersin vapuru Sinop-Ere¤li aras›nda bir Rus kruvazörü taraf›ndan ele geçirilip Rus liman›na götürülmüfl ve ayr›ca bir yelkenli gemi de Rus gemileri taraf›ndan bat›r›lm›flt›r. N N 2. Ünite - Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› Karadeniz’e dökülen Tuna nehri, iki taraf aras›nda stratejik aç›dan önemli bir hatt› oluflturuyordu. Nehir, Osmanl› kuvvetleri aç›s›ndan Ruslar›n güneye ilerleme harekât›n› engelleme noktas›nda stratejik bir cephe/savunma hatt›n› teflkil ediyordu. Tuna, Ruslar için ise, as›l hedeflerini oluflturan Balkanlara inmek konusunda afl›lmas› gereken önemli bir engel idi. Nehir ayr›ca, her iki taraf için de hayati önem tafl›yan asker, mühimmat, silah ve erzak nakliyat› için uygun bir ulafl›m vas›tas› durumundayd›. Tuna nehrindeki Osmanl› filosunun faaliyetleri, da¤›n›k ve münferit hareketlerden ibaret kalm›flt›r. Bu faaliyetler, Ruslar›n k›y› topçusunun üstünlü¤ü ve kurulan may›n hatlar› karfl›s›nda etkisiz kalm›flt›r. Öte yandan, Tuna filosu komutan› tam alt› kez de¤ifltirilmifl oldu¤undan bu da filonun sevk ve idaresinde aksakl›klar do¤urmufltur. Tuna nehrinde Rus yard›mc› kruvazörleriyle torpido istimbotlar›n›n harekât›na meydan verildi¤i gibi baz› Osmanl› gemileri de bat›r›lm›flt›r. Nitekim, Kutfutecelli, Seyfi, ‹flkodra, Bö¤ürtlen ve Sünne Gambotlar›, Tuna ve çevresindeki Rus topçusu, torpido ve may›nlar› taraf›ndan tahrip edildi veya bat›r›ld›. Baz› gemiler ise yine Rus sald›r›lar›yla kullan›lamaz hale gelmifl ve terk edilmifllerdir. Neticede, Ruslar›n Tuna’n›n güneyine inmesine engel olunamam›flt›r. Türk donanmas›n›n Akdeniz’deki faaliyetlerine gelince, buradaki harekât daha rahat bir flekilde sürdürülmüfl; deniz nakliyat› ile ticareti ve ayr›ca yabanc› ülkelerden sa¤lanan savafl malzemesinin tafl›nmas›n› koruma alt›na almak fleklinde gerçeklefltirilmifltir. Süleyman Pafla ordusunun Karada¤’dan Dedea¤aç’a ve sonra Karaa¤aç’tan Gelibolu’ya nakli; M›s›r yard›mc› kuvvetlerinin ‹skenderiye’den getirilmesi, çeflitli yerlerden yap›lan yo¤un deniz nakliyat› ve Karada¤ k›y›lar›n›n ablukaya al›nmas› gibi faaliyetler de, Osmanl› Akdeniz filosunun bafll›ca hizmetleri olmufltur. Ruslar’a gelince, 1871’de Karadeniz’de donanma bulundurma hakk› elde etmelerine ra¤men, savafla kadar geçen k›sa süre içerisinde burada güçlü bir donanma meydana getirememifllerdi. Bu yüzden de Karadeniz’de genellikle pasif kalm›fllar ve daha çok kendi k›y› ve limanlar›n› tahkim edip korumak fleklinde bir strateji takip etmifllerdir. Ellerindeki yard›mc› kruvazörler ve torpido istimbotlar›yla s›n›rl› taarruzlar da yapmalar›na ra¤men etkili olamam›fllard›r. Sadece Tuna’daki may›nlama, sald›r› hareketleri ve topçu at›fllar›yla baflar› sa¤lam›fllard›r. Bu baflar›lar› ise, Rus kara kuvvetlerinin Tuna nehrini aflmalar›na ve Balkanlara girmelerine yard›mc› olmufltur. Sonuç olarak, Osmanl› donanmas› 11 ay süren savafl boyunca üzerine düfleni yapm›fl, oldukça az kay›plarla Akdeniz ve Karadeniz’de baflar›l› olmufl, ancak karadaki Osmanl› cephelerinin çökmesiyle savafl›n sonucu üzerinde etkili olamam›flt›r. Batum ve Sohum’daki Kara ve Deniz Savafllar› Doksanüç Savafl›’nda, Lazistan Sanca¤› s›n›r›n› savunmak üzere da¤l›k bölge olan Batum’da da birlikler tertip edilmifl ve kumandas› Müflir Hasan Tahsin Pafla’ya verilmiflti. Savafl ilan edildi¤i zaman Ruslar›n Batum’a ilk taarruzu baflar›yla etkisiz k›l›nm›flt›. Ancak daha sonra Ruslar, Batum flehrini istila için gerekli gördükleri baz› tepe ve mevkileri ele geçirdiler. Bu baflar›s›zl›k üzerine, bölgedeki birlikler takviye edildi¤i gibi, Batum Ordusu kumandan› görevden al›narak yerine vekâleten Arif Pafla ve daha sonra da Müflir Lofçal› Dervifl Pafla atand›. Bu s›rada yap›lan fliddetli Rus sald›r›s›, baflar›s›zl›kla sonuçland› ve Ruslar, daha önce ele geçirdikleri yerleri de kaybettiler. Ayn› dönemde Do¤u Anadolu cephesinde Kars Ruslar›n eline geçti¤inden ifller iyi gitmiyordu. Bunun üzerine Batum’daki birliklerden bölgeye asker sevk edildi. Ocak ay›nda Ruslar›n Sampa’daki Osmanl› kuvvetlerine yapt›¤› sald›r› ise boz- 43 44 “Gazi” Sultan: Sohum Kalesi’nin 15 May›s 1877’de Rus iflgalinden kurtar›lmas› üzerine, fieyhülislam Hasan Hayrullah Efendi’nin fetvas›yla, II. Abdülhamid’e “gazilik” unvan› verilmifltir. II. Abdülhamid, bu zaferin an›s›na olmak üzere, Topkap› Saray›’n›n ikinci avlusunda bir an›t diktirmifltir. Osmanl› Tarihi (1876-1918) gunla neticelendi. Savafl esnas›nda Osmanl› donanmas› da sahilden destek verdi¤inden Ruslar 3 bin kay›p vermifllerdi. Bundan sonra, ateflkese kadar Ruslarla bu bölgede ciddi bir muharebe olmam›fl ve mütareke yap›l›ncaya kadar buras› elde tutulmufltur. Savafl bafllad›¤›nda Osmanl› Devleti, Kafkasya’da Rusya’n›n hâkimiyeti alt›ndaki Çerkez, Da¤›stanl› ve di¤er topluluklar› ayakland›rma yoluna gitmiflti. Bu siyasetin bir devam› olarak da, Abaza beylerinden olup, Abaza’n›n fethini taahhüt eden Hasan Bey ve ona ba¤l› baz› beyler, 28 Nisan 1877’de ‹stanbul’dan Batum’a ve oradan da silah ve cephaneyle birlikte donanmaya bindirilerek Sohum’a gönderildi. 11-12 May›s 1877’deki ç›karma ve top atefliyle, Sohum flehri ve kalesi tahrip edildi. Abaza beylerinin silah ve cephane yard›m›yla, bölge halk›ndan 3 bin kadar kifli de, Rus Kazaklar›yla savafla giriflti. Muharebede Kazaklar›n ço¤u öldürüldü¤ü gibi, geri kalan› da kaçt›. Abazalar, Sohum flehrini tamamen ele geçirmifllerdi. 15 May›s 1877’de kazan›lan bu zaferin haberi telgrafla ‹stanbul’a ulafl›nca, büyük bir sevinç duyulmufl hatta padiflaha gazi unvan› verilmiflti. Sonras›nda, Ferik Fazl› Pafla kumandas›ndaki takviye birlikler, 6 May›s’ta gemilerle bölgeye gönderildi. ‹yice s›k›flan Ruslar, Sohum yak›nlar›ndaki Zeyl Kalesi’ne çekildilerse de burada da tutunamad›lar ve daha gerilere çekilmeye bafllad›lar. Çamç›ra’da toplanan Ruslar, donanman›n deste¤iyle buradan da at›ld›lar. Ancak, ayn› dönemde Tuna cephesindeki savafllar gittikçe fliddetlendi¤inden Rumeli’ye asker kayd›r›lmas› gerekiyordu. Sohum F›rkas› Rumeli’ye sevk edildi¤inden bölgede Osmanl› gücü kalmad›. Böylece, Sohum’da giriflilen ve stratejik hedeflerden yoksun bu harekât, bir ifle yaramadan neticelenmifl oldu. YEN‹LG‹N‹N NEDENLER‹ VE SONUÇLARI Savafl›n Kaybedilmesinin Nedenleri Osmanl› Devleti’nin bu savaflta yenilmesi ve hattâ büyük bir bozguna u¤ramas›n›n belli bafll› nedenleri bulunmaktad›r. Öncelikle, savafl oldukça genifl bir co¤rafyada ve farkl› cephelerde meydana gelmifltir. Daha önce de ifade edildi¤i üzere, gerek Balkanlar’da gerekse Do¤u Anadolu’da yap›lan savafllar, tek bir hat üzerinde de¤il de birbirinden uzak ve farkl› bölgelerde cereyan etmifltir. Bu ise, Osmanl› kuvvetlerinin genifl bir alana yay›lmas›na ve birbirlerinden kopuk olarak savaflmalar›na neden olmufltur. Bu durumla ba¤lant›l› olan bir di¤er sebep de, kumandanlar aras›nda bafl gösteren irtibats›zl›kt›. Askeri harekât›n, padiflah›n etkisiyle ‹stanbul’dan idare edilmesi de buna eklenince, savafl›n bafl›ndan itibaren ciddi bir koordinasyonsuzluk kendini göstermifltir. Özellikle Do¤u Anadolu cephesinde, Kürt ve Çerkezler’den müteflekkil bafl›bozuk afliret kuvvetlerinin yard›mc› kuvvet olarak kullan›lmas›, askeri düzen ve disiplin aç›s›ndan olumsuz sonuçlar do¤urmufltur. Malzeme, silah ve mühimmat noksanl›¤› ile bunlar›n ulaflt›r›lmas›nda yaflanan zorluklar da, savafl›n kaybedilmesinde önemli bir etken idi. Her iki cephede yap›lan savafllar›n önemli bir bölümünün k›fl aylar›nda meydana gelmesi, flüphesiz Ruslara büyük bir avantaj sa¤lam›flt›r. Yaflad›klar› co¤rafya olan kuzey bölgelerinin oldukça sert ve so¤uk k›fl flartlar›na al›flk›n Ruslar, Osmanl› ordular›yla savafl›rken bu aç›dan herhangi bir zorluk yaflamam›fllard›r. Buna karfl›n Osmanl› askerleri ise, imparatorluk co¤rafyas›n›n belki de en so¤uk ve sert tabiat flartlar›n›n hüküm sürdü¤ü bölgelerde birçok fleyle savaflmak zorunda kalm›fllard›. Bu hususlar ve k›tl›k-salg›n hastal›k gibi olumsuzluklar, kuflkusuz ordunun savafl gücünü önemli ölçüde zay›flat›yordu. 45 2. Ünite - Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› Deniz ve nehir savafllar›na gelince, Abdülaziz döneminde dünyan›n üçüncü büyük donanmas› olarak vücuda getirilen Osmanl› donanmas›, Karadeniz’de herhangi bir varl›k gösterememifltir. Oysa, say› ve nitelik bak›m›ndan oldukça büyük olan bu donanma etkili bir flekilde idare edilebilseydi, Rusya’n›n Karadeniz’deki limanlar› ve donanmas› bask› alt›na al›nabilir ve bu yolla bir üstünlük sa¤lanabilirdi. Savafl›n Etkileri ve Sonuçlar› Doksanüç Harbi, Osmanl› Devleti’ni siyasî, askerî, sosyal ve iktisadî aç›lardan derin bir flekilde etkilemifltir. 1878’e kadar Balkan yar›madas›n›n büyük bir k›sm› Osmanl› idaresinde kalmaya devam etmiflti. Ancak, 1878’de imzalanan Ayestefanos ve Berlin Antlaflmalar› ile S›rbistan, Romanya ve Karada¤ tam ba¤›ms›z olmufl, Bulgaristan’a ise özerklik verilmifltir. Bu arada Avusturya da Bosna ve Hersek’i iflgal etmifltir. Bu savaflla birlikte, Balkanlar’da yüz binlerce Müslüman katledilmifl ve bir o kadar› da sürülmüfltür. Makedonya ve Trakya hariç olmak üzere Balkanlar’›n büyük k›sm› Osmanl› idaresinden ç›km›flt›r. Savafl, böylece Balkanlar’dan Anadolu’ya do¤ru bir göç sorununu da beraberinde getirmifltir. Nitekim, ‹ngiliz konsolosluk raporlar›na göre, savafl sebebiyle ölenlerin say›s› 300-400 bin iken, göçe zorlanan Müslümanlar›n say›s› da 1 milyona yaklaflm›flt›r. Savafl sonunda, özellikle Bulgaristan’daki Türk ve Müslüman ahali, gerek katledilmek gerekse göçe zorlanmak suretiyle, yüzy›llarca vatan olarak yaflad›klar› topraklar›ndan uzaklaflt›r›lm›fllard›r. Ruslar ve Bulgarlar taraf›ndan ortaklafla uygulanmaya konulan ve tam bir Türk imhas› olan bu hareket yüzünden ‹stanbul’daki muhacirlerin say›s› bile yüz binlere ulaflm›flt›r. Her türlü imkâns›zl›¤a ra¤men hayatta kalmaya çal›flan bu göçmenler, Anadolu’nun çeflitli yerlerinde kurulup, Padiflah›n ad›na izafeten “Hamidiye” ismi SIRA S‹ZDE verilen köylerde iskân edilmifllerdir. Bu arada, yenilgiye sebep olduklar› gerekçesiyle muharebeler s›ras›nda görev alan baz› kumandanlar, kurulan dîvân›harplerde muhakeme edilerek çeflitli cezaD Ü fi Ü N E L ‹ M lara çarpt›r›lm›fllard›r. Bu kumandanlardan biri de, fi›pka kahraman› olarak ün salan Süleyman Pafla idi ve padiflah taraf›ndan rütbeleri al›narak Ba¤dat’a sürülmüflO R U II. Abdülhatü. Di¤er yandan, saltanat›n›n daha ilk y›l›nda Meflrutiyet’i ilânS eden mid, savafl›n neden oldu¤u kaos sebebiyle Mebûsan Meclisi’ni kapatmak zorunda kalm›flt›r. Bu arada Ali Suâvi, savafl sonunda ‹stanbul’da toplanan muhacirD ‹ KBalkan KAT lerinden bir grubun yard›m›yla, padiflah› tahttan indirip yerine tekrar V. Murad’› geçirmek için Ç›ra¤an Saray›’na bir bask›n (Ç›ra¤an Bask›n›) düzenlemifl, ancak SIRA S‹ZDE baflar›s›z olmufltur. Ayr›ca, bu savafl yüzünden Osmanl› Devleti’nin Rusya’ya ödemek zorunda kald›¤› yüklü harp tazminat›, devlet için ciddi bir maddî külfet olurken, Ayastefanos Antlaflmas›’n›n a¤›r hükümlerinden kurtulmak için ‹ngiltere’nin AMAÇLARIMIZ yard›m›n› sa¤lamak amac›yla K›br›s’›n idaresi de ‹ngiltere’ye b›rak›lm›flt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N ‹ T A Pkarfl› uygulaDoksanüç Savafl› ve sonras›nda özellikle Bulgaristan’daki MüslümanK ahaliye nan katliamlar ve mezalim konusunda, Hüseyin Râci Efendi’nin, Za¤ra Müftüsünün Hat›ralar›, (haz. M. Ertu¤rul Düzda¤, ‹stanbul 2009) adl› eserinde genifl bilgi bulunmaktad›r. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON Doksanüç Harbi’nin Osmanl› Devleti aç›s›ndan getirdi¤i sonuçlar› k›saca belirtiniz. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON 4 SIRA S‹ZDE D‹ NÜTfiEÜ RN N E LE‹TM D‹ NÜ fiT ÜE NR ENLE‹ TM S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 46 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Özet N A M A Ç 1 Panislavizmi tan›mlayabilme 1877-1878 Osmanl›-Rus harbinin temel sebeplerinden biri, Ruslar›n Panislavizm propagandas›d›r. Panislavizm, felsefi temelleri 17. yüzy›la kadar gitmesine ra¤men, özellikle 19. yüzy›lda etkisini gösteren bir ideoloji olmufltur. Buna göre, bütün Slav ve Ortodokslar›n müflterek bir tarihi miras etraf›nda ve Rusya’n›n liderli¤inde olarak siyasal birliklerini bir federasyon ya da konfederasyon biçiminde yeniden kurmalar› amaçlanm›flt›r. Frans›z ‹htilali’nin ve ayr›ca Avrupa ile kültürel temas›n etkisine ilaveten Büyük Petro’nun Rusya’y› bat›l›laflt›rma siyasetine bir tepki olarak da beliren bu ideoloji, önceleri aristokrat tabaka aras›nda slavyanofilizm (Slavseverlik) fleklinde kendini göstermifltir. Slavyonofilizm ak›m›, Çar I. Nikola zaman›nda (1825- 1855) gittikçe siyasi bir nitelik kazanarak koyu bir milliyetçili¤e dönüfltü ve sonuçta Rus ayd›n ve yazarlar taraf›ndan da desteklenen Panislavizmi do¤urdu. Buna göre, Osmanl› ve Avusturya-Macaristan imparatorluklar›n›n ortadan kalkmas› ve do¤acak bofllu¤u da Rusya’n›n liderli¤indeki büyük Slav imparatorlu¤unun doldurmas› gerekiyordu. Rusya, bu do¤rultuda, Balkanlar’daki Slav ve Ortodoks unsurlar› k›flk›rtma siyasetini izlemifl, bu siyaset ise, zikredilen unsurlar› bünyesinde bar›nd›ran her iki imparatorlu¤u do¤rudan etkilemifltir. Panislavizm, K›r›m Savafl›’ndan sonra, Çar II. Aleksandr zaman›nda (1855-1881) büyük teflvik gördü¤ü gibi, Rus istila siyaseti de bu do¤rultuda sürdürüldü. 1875’te Hersek’te ve 1876’da da Bulgarlar aras›nda bafl gösteren ayaklanmalara, Osmanl›-S›rbistan ve Karada¤ Savafllar› da eklenince Rusya’n›n Panislavizm siyaseti için önemli bir f›rsat do¤du. Bu siyaset, 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›’n›n da en önemli nedenlerinden biri olmufltur. N A M A Ç 2 Doksanüç Harbi’nde Balkan Cephesi’ndeki geliflmeleri aç›klayabilme 1877-1878 Osmanl›-Rus Harbi’nin gerçekleflti¤i cephelerden biri, Tuna-Balkan cephesiydi. Asker ve silah bak›m›ndan üstün olan Ruslar, bu cephede Romanya’n›n da deste¤iyle Tuna Nehrinin güneyine geçerek bugünkü Bulgaristan topraklar›na ulaflm›fl ve k›sa sürede Zifltovi, T›rnova ve Ni¤bolu’yu ele geçirmifltir. Osmanl› savafl plan›, stratejik yerleri Rus sald›r›lar›na karfl› savunma fleklindeydi. Güneye inme konusunda stratejik önemi olan fi›pka geçidinin de zaptedilmesi, Ruslar› avantajl› konuma geçirmifl, fi›pka kahraman› olarak an›lan Süleyman Pafla’n›n geçidi geri alma teflebbüsü ise neticesiz kalm›flt›r. Ruslar›n bundan sonraki ana hedefi, yine stratejik bir mevki olan Plevne’nin ele geçirilmesiydi. Ruslar ile yap›lan üç meydan savafl›n›n kazan›lmas› ve akabinde birbuçuk ayl›k s›k› muhasaraya al›nan Plevne’nin Gazi Osman Pafla taraf›ndan kahramanca savunulmas›na ra¤men, lojistik destek gelmemesi ve di¤er etkenler, Plevne’nin düflmesine neden olmufltur. Plevne müdafaas›, Türk tarihinin en baflar›l› savunma savafllar›ndan biridir. Buran›n kaybedilmesi ise, Ruslara Sofya, Edirne ve ‹stanbul’un yolunu açmak suretiyle, Tuna-Balkan cephesinin k›sa sürede çökmesine neden olmufltur. Neticede, Ruslar ile yap›lacak olan Ayestefanos Antlaflmas›’na zemin haz›rlayan Edirne mütarekesi imzalanm›fl, Ruslar›n ‹stanbul’a dayanmas›yla ortaya ç›kan kaos ortam›nda ise, II. Abdülhamid, Osmanl› Mebusan Meclisi’ni kapatm›flt›r. 2. Ünite - Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› N A M A Ç 3 Doksanüç Harbi’nde Do¤u Anadolu Cephesi’ndeki geliflmeleri tart›flabilme Doksanüç Harbi’nde savafl›lan cephelerden bir di¤eri de, Gazi Ahmet Muhtar Pafla’n›n komuta etti¤i Do¤u Anadolu cephesiydi. Fakat, buradaki Osmanl› askeri varl›¤› ve düzeni, Balkanlar’dan daha da zay›f durumdayd›. Osmanl› askeri stratejisi ise, Balkan cephesinde oldu¤u gibi, Rus sald›r›lar›na karfl› bölgedeki kale ve flehirleri savunmak ve elde tutmak fleklindeydi. Asker ve silah bak›m›ndan birkaç kat üstün olan Ruslar, k›sa sürede Do¤u Beyaz›t ve Ardahan’› zaptetikten sonra, önemli bir garnizon olan Kars’› ele geçirdi. Bu mücadeleler esnas›nda binlerce Osmanl› askeri flehit olmufl ve esir düflmüfltü. Bu s›rada, ana hedeflerden biri olan Erzurum da kuflat›lm›flt›. Düflman›n Erzurum’un d›fl›ndaki tabyalar› ele geçirmesinden sonra, Nene Hatun’un cesaretlendirdi¤i flehir halk› ve askerler, Ruslar› püskürtmeyi baflard›. Ancak, mevsim flartlar›, k›tl›k ve salg›n hastal›klara ra¤men hiçbir yard›m›n gelmemesi ve nihayetinde Doksanüç Savafl›’n› sonland›ran Edirne mütarekesinin yap›lmas›yla flehir Ruslara teslim edildi. N A M A Ç 4 47 Doksanüç Harbi’nin kaybedilme nedenlerini ve sonuçlar›n› irdeleyebilme Bu savafl, flartlar› daha önce oluflmas›na ra¤men, tahta yeni geçen II. Abdülhamid aç›s›ndan bir flans›zl›k idi. Zira, Abdülaziz döneminin sonlar›nda fliddetini artt›ran mâli buhran; yönetim zaafiyeti sonras›nda Abdülaziz’in bir darbeyle tahttan indirilmesi ve Balkanlar’da meydana gelen ayaklanmalar›n etkisi, Rusya ile yap›lacak bir savafl durumunda Osmanl› Devleti’nin yaln›z kalaca¤›n› adeta haber verir gibiydi. Osmanl› Devleti savafla girerken, iç ve d›fl geliflmeler bak›m›ndan tam bir kaos ortam›n› yafl›yordu. Böyle elveriflsiz bir ortam, ordunun savaflma gücü ve kabiliyetini do¤rudan etkilemifltir. Savafl›n, do¤u ve bat›da oldukça genifl bir co¤rafyada ve farkl› cephelerde yaflanmas›; iki taraf aras›nda, asker ve silah bak›m›ndan varolan dengesizlikler; kumandanlar aras›nda beliren çekiflme ve koordinasyonsuzluklar; askeri harekât›n ‹stanbul’dan idare edilmeye çal›fl›lmas›; bafl›bozuk milis ve afliret birliklerinin yard›mc› kuvvet olarak kullan›lmas›yla do¤an düzensizlikler; askeri lojisti¤in yeterince sa¤lanamamas›; savafllar›n önemli bir bölümünün k›fl aylar›nda meydana gelmesi; k›tl›k ve salg›n hastal›klar gibi ordunun savafl gücünü zay›flatan hususlar ve nihayetinde donanman›n etkili bir flekilde idare edilememesi, bu savafl›n kaybedilmesinin birincil nedenleri aras›nda yer almaktad›r. Savafl›n sonuçlar› ise, Osmanl› Devleti aç›s›ndan tam bir y›k›m olarak nitelendirilebilir: Balkanlar›n büyük bir k›sm› Osmanl› egemenli¤inden ç›karak Türk-Müslüman halk göçe zorlanm›fl ve böylece Panislavizm ideolojisi büyük bir zafer kazanm›flt›r. ‹ngiltere’nin K›br›s ve M›s›r’a ve Fransa’n›n da Tunus’a yerleflmesine engel olunamam›flt›r. Rus tehlikesinin artmas› ve beliren kaos ortam›yla birlikte, Mebûsan Meclisi kapat›lm›fl böylece Meflrutiyet dönemi de sona ermifltir. Ç›ra¤an Bask›n› ile bafllayan Abdülhamit karfl›t› muhalefet ise, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti taraf›ndan sürdürülecektir. 48 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Kendimizi S›nayal›m 1. Rusya’n›n Balkanlar’daki Panislavizm politikas›ndan en çok etkilenen iki devlet hangisidir? a. Osmanl›-Avusturya b. Yunanistan-‹talya c. Almanya-Fransa d. ‹ngiltere-‹spanya e. Polonya-Belçika 2. Panislavizmin temel iki unsuru hangisidir? a. Rus kültürü-H›ristiyanl›k b. Ortodoksluk-Slavl›k c. H›ristiyanl›k-Yunan kültürü d. S›rp kültürü-Bulgar kültürü e. H›rvat kültürü-Slavl›k 3. Hangisi Panislavizmin önündeki engellerden biri olmam›flt›r? a. Slavlar aras›nda mezhepsel farkl›l›klar olmas› b. Ruslar›n “Ruslaflt›rma” siyasetinin etkisi c. Osmanl› Devleti’nin Balkanlar’daki Slav topluluklar› bünyesinde bar›nd›rmas› d. Avusturya-Macaristan’›n, Balkanlar ve Orta Avrupa’daki Slavlar› egemenli¤inde bulundurmas› e. Ruslar›n Slav birli¤ini kurmaya çal›flmas› 4. Afla¤›daki geliflmelerden hangisi, Balkan-Tuna cephesinin çökmesinde ve Ruslar›n k›sa sürede Edirne ve ‹stanbul’a ulaflmas›nda bir dönüm noktas›d›r? a. fi›pka geçidinin Ruslar›n eline geçmesi b. Romanya’n›n Rusya’n›n taraf›nda savafla girmesi c. Rus ordular›n›n Tuna nehrinin güneyine inmesi d. Plevne’nin Ruslar›n eline geçmesi e. Ruslar›n ordular›n› güçlendirmesi 5. 1877-1878 Osmanl›-Rus Harbi’ni sona erdiren ateflkes antlaflmas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Edirne b. Ayestefanos c. Berlin d. Paris e. Londra Protokolü 6. Doksanüç Harbi sonunda Osmanl› Mebusan Meclisi’nin II. Abdülhamid taraf›ndan kapat›lmas›n›n temel sebebi nedir? a. Ruslar’la yap›lan Edirne ateflkesi sonunda Mebusan Meclisi’nde yaflanan sert tart›flmalar b. ‹stanbul’da yap›lan nümayifller c. II. Abdülhamid’in keyfi davran›fl› d. ‹ngiltere’nin müdahalesi e. Mebus seçimlerinin yap›lamam›fl olmas› 7. Hangisi, Doksanüç Savafl›’nda Do¤u cephesinde Ruslar taraf›ndan iflgal edilen yerlerden biri de¤ildir? a. Do¤u Beyaz›t b. Ardahan c. Kars d. Erzurum e. Van 8. 1877-1878 Osmanl›-Rus Harbi’nde Do¤u Anadolu Cephesinin baflkomutan› kimdir? a. Osman Pafla b. Süleyman Pafla c. Ahmet Muhtar Pafla d. Abdülkerim Nadir Pafla e. Redif Pafla 9. Afla¤›dakilerden hangisi 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›’n›n kaybedilme nedenleri aras›nda yer almaz? a. Osmanl› Devleti’nin iç ve d›fl siyaset bak›m›ndan güçlü bir konumda olmas› b. ‹ki taraf aras›ndaki asker ve silah dengesizli¤i c. Komutanlar aras›ndaki çekiflme ve irtibats›zl›k d. Askeri harekât›n ‹stanbul’dan idare edilmeye çal›fl›lmas› e. K›tl›k ve salg›n hastal›klar 10. II. Abdülhamid’e Doksanüç Harbi’ndeki hangi baflar›dan dolay› “gazi” unvan› verilmifltir? a. Plevne savunmas› b. fi›pka geçidi muharebeleri c. Sohum’un Ruslar’dan al›nmas› d. Erzurum savunmas› e. Gedikler zaferi 2. Ünite - Osmanl› Devleti’nin Zor Y›llar›: 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› 49 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. b 3. e 4. d 5. a 6. a 7. e 8. c 9. a 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Panislavizm’in Tan›m› ve Tarihi-Kültürel Arka Plan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Panislavizm’in Tan›m› ve Tarihi-Kültürel Arka Plan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Panislavizm’in Tan›m› ve Tarihi-Kültürel Arka Plan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Plevne’nin Düflmesinden Sonraki Genel Askeri Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edirne Mütarekesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤u Anadolu Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤u Anadolu Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Batum ve Sohum’daki Kara ve Deniz Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl›n Kaybedilmesinin Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Batum ve Sohum’daki Kara ve Deniz Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Slavyanofilizm ak›m›, Çar I. Nikola zaman›nda (18251855) gittikçe siyasi bir nitelik kazanarak koyu bir milliyetçili¤e ve sonuçta “Panislavizm”e dönüfltü. Bu dönemde Panislavizm, art›k yüksek sesle ifade edilen ve organize bir ak›m hâline gelmiflti. Rus ayd›n ve yazarlar dergilerde, Slav birli¤inin gerçekleflmesi ve Osmanl› ve Avusturya-Macaristan imparatorluklar›n›n y›k›lmas› gerekti¤ini ifade etmekteydi. Moskova’da devlet kontrolünde Slav dayan›flma dernekleri kuruldu ve yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren hareketin taraftarlar› gittikçe atrtt›. K›r›m Savafl›’n›n Rusya için getirdi¤i olumsuz sonuçlar da Panislavizmin siyasal nitelik kazanmas›nda etkili oldu. S›ra Sizde 2 Plevne’de as›l kuflatma bafllad›ktan sonra Ruslar lojistik destek yollar›n› kesti¤inden, muhasara alt›ndaki flehre hiçbir destek gelmedi. Oysa muhasaray› yapan ve zaten üstün durumda olan Ruslar, rahatl›kla destek alabiliyordu. Bu durum, flehirde k›tl›k ve salg›n hastal›klar›n görülmesine neden oldu. II. Abdülhamid’in savafl› saraydan yönetme politikas›, Gazi Osman Pafla’ya karfl› komutanlar aras›nda kendisini gösteren k›skançl›k ve irtibats›zl›klar da yard›m› engellemekteydi. Milis gücü olarak bulunan Çerkez askerlerinin disiplinsiz davran›fllar›na fliddetli k›fl flartlar› da eklenince, askerlerin direnme gücü azald›. S›ra Sizde 3 Do¤u Anadolu’da bulunan Osmanl› birlikleri asker ve silah bak›m›ndan Ruslara göre oldukça zay›f durumdayd›. Osmanl› savafl plan›, Rus sald›r›lar›na karfl› flehirleri savunmak fleklindeydi. Ruslar ilk anda Do¤u Beyaz›t ve Ardahan’› ele geçirdi. Cephenin baflkomutan› Ahmet Muhtar Pafla, Ruslara karfl› yer yer önemli baflar›lar kazanmas›na ra¤men, asker ve silah yetersizli¤i, birlikler aras›ndaki irtibats›zl›k, lojistik destek gelmeyifli, k›tl›k, salg›n hastal›k ve fliddetli k›fl flartlar› Ruslar›n Kars’› da ele geçirmesine neden oldu. Rus kuflatmas›na giren Erzurum ise, mukavemet göstermesine ve Ruslar›n flehirden at›lmas›na ra¤men, ateflkes antlaflmas›n›n imzalanmas›yla Ruslara terk edildi. S›ra Sizde 4 1878’de imzalanan Ayestefanos ve Berlin Antlaflmalar› ile S›rbistan, Romanya ve Karada¤ birer ba¤›ms›z devlet olmufl, Bulgaristan’a özerklik verilmifl, Bosna ve Hersek Avusturya taraf›ndan iflgal edilmifltir. Makedonya ve Trakya hariç olmak üzere Balkanlar’›n büyük k›sm› Osmanl› idaresinden ç›km›flt›r. Savaflla birlikte, Balkanlar’da yüz binlerce Müslüman katledilmifl ve Anadolu’ya do¤ru büyük bir göç hareketi bafllam›flt›r. II. Abdülhamid, savafl›n neden oldu¤u kaos sebebiyle Mebûsan Meclisi’ni kapatm›flt›r. Bu durum, örgütlü muhalefet olan ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ortaya ç›kmas›nda etkili olmufltur. Osmanl› Devleti’nin zay›f durumundan yararlanan ‹ngiltere K›br›s ve M›s›r’a; Fransa da Tunus’a yerleflmifltir. 50 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Yararlan›lan Kaynaklar Armao¤lu, Fahir, (1997). 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (17891914), Ankara. Aydüz, Salim, (2008). “Ahmed Muhtar Pafla”, Yaflamlar› ve Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi, Cilt I, ‹stanbul. Genelkurmay ATASE Baflkanl›¤›, (1980). 1877-1878 Osmanl›-Rus Harbinde Deniz Harekat›, Ankara. Herbert, Yüzbafl› Von, (2004). Plevne Meydan Muharebesi (Bir ‹ngiliz Subay›n›n An›lar›), çeviren: Nurettin Artam, ‹stanbul. Hülagü, Metin, (1999). Gazi Osman Pafla, ‹stanbul. Hüseyin Râci Efendi, (2009). Za¤ra Müftüsünün Hat›ralar› (haz. M. Ertu¤rul Düzda¤), ‹stanbul. Karal, Enver Ziya, (1995). Osmanl› Tarihi, cilt VIII, Ankara. Kurat, Akdes Nimet, (2010). Rusya Tarihi, Bafllang›çtan 1917’ye Kadar, Ankara. Kurat, Akdes Nimet, (1953). “Panislavizm”, DTCF Dergisi, say›: 2-4, s. 241-278. Kurat, Yulu¤ Tekin, (1962). “1877-1878 Osmanl› Rus Harbinin Sebepleri” Belleten, say›: 103, s. 567-592. Mahmud Celaleddin Pafla, (1983). Mir’at-› Hakikat, (haz. ‹smet Miro¤lu), ‹stanbul. Mehmed Arif Bey, (2006). Bafl›m›za Gelenler, 93 Harbinde Anadolu Cephesi-Ruslar’la Savafl›n Hat›ralar›, (haz. M. Ertu¤rul Düzda¤), ‹stanbul. Mufassal Osmanl› Tarihi, (2011). Cilt VI, ‹stanbul. Ortayl›, ‹lber, (1985), “Balkanlar’da Milliyetçilik”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt IV, ‹stanbul, s. 1026-1031. Üzen, ‹smail, (2009). “‹ki Kuflatma, ‹ki Komutan: Plevne (1877) ve Kut’ül-Amare (1915-1916), Gazi Osman Pafla ve Tümgeneral C.V.F. Townshend”, Güney-Do¤u Avrupa Araflt›rmalar› Dergisi, say›: 15 s. 1-27. 3 OSMANLI TAR‹H‹ (1876-1918) Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Ayestefanos Antlaflmas›’n›n önemini ve sonuçlar›n› tart›flabilecek, Berlin Antlaflmas›’n›n önemini ve sonuçlar›n› de¤erlendirebilecek, Berlin Antlaflmas›’yla ortaya ç›kan s›n›r sorunlar›n› aç›klayabilecek, Berlin Antlaflmas›’yla ortaya ç›kan yeni düzenin yaratt›¤› d›fl bask›, iflgal ve müdahaleleleri irdeleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Ayestefanos Antlaflmas • Berlin Antlaflmas› • S›n›r Sorunlar› • Ermeni Meselesi ‹çindekiler Osmanl› Tarihi (1876-1918) Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu • AYESTEFANOS ANTLAfiMASI VE SONUÇLARI • BERL‹N KONGRES‹ VE AVRUPA D‹PLOMAS‹S‹ • BERL‹N KONGRES‹ VE ANTLAfiMASI’YLA ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu AYESTEFANOS ANTLAfiMASI VE SONUÇLARI Yap›lan Müzakereler ve Ayestefanos Antlaflmas› II. Abdülhamid, Ayestefanos Antlaflmas› imzalanmadan önce, Hariciye Naz›rl›¤›’na Saffet Pafla’y› getirmiflti. Saffet Pafla, Doksanüç Harbi sonundaki nihai bar›fl antlaflmas›n› imzalamak üzere, daha önce mütarekenin yap›ld›¤› Edirne’ye gitti. Bu s›rada, Rus baflkomutan› Grandük Nikola da karargâh›n› 24 fiubat’ta Ayestefanos’a (Yeflilköy) nakletmiflti. Antlaflma müzakerelerine burada devam edildi. Görüflmelerde, Osmanl› Devleti’ni Hariciye Naz›r› Saffet Pafla ve Berlin Sefiri Sadullah Bey temsil ederken, Rusya’y› ise General ‹gnatiyef ve Nelidof temsil etmekteydi. Ancak, Panislavizmin koyu savunucusu olan ‹gnatiyef’in sürekli olarak ileri sürdü¤ü yeni teklifler, müzakerelerin t›kanmas›na ve uzamas›na neden oluyordu. Bu isteklerinden biri de, Rus askerlerinin ‹stanbul’a girmesi ve Osmanl› donanmas›n›n teslimini öngörmekteydi. Ancak bu istek, büyük tepki çekmifl ve kesin bir flekilde reddedilmiflti. Rusya taraf›ndan ileri sürülen son flartlar, Sadullah Bey’in kat›ld›¤› bir vükela meclisinde görüflüldükten sonra, istenmeyerek de olsa kabul edildi. Nihayet, bar›fl antlaflmas› 3 Mart 1878 tarihinde imzaland›. Antlaflman›n tamam› 29 madde olup, ayr›ca bir ek f›kradan ibaretti. Buna göre; 1. S›rbistan, Romanya ve Karada¤ ba¤›ms›z birer devlet olacak ve Osmanl› Devleti de bu devletlerin ba¤›ms›zl›klar›n› kabul edecekti. 2. Karada¤’›n topraklar›, Antivari ve Dulcigno limanlar› verilmek suretiyle Adriyatik Denizi’ne kadar uzanacakt›. Bununla birlikte, s›n›rlar›, teflkil edilecek bir Avrupa komisyonu taraf›ndan tespit edilecekti. 3. S›rbistan’a ise Nifl Kalesi, Drina Vadisi ve Küçük Zvornik verilecekti. 4. Romanya, Beserabya bölgesini Ruslara terk edecek, buna karfl›n Dobruca’y› alacakt›. Romanya’n›n ayr›ca tazminat isteme hakk› olacakt›. 5. Bulgaristan, Osmanl› Devleti’ne vergi veren özerk bir prenslik haline getirilecekti. Ekli bir haritaya göre Bulgaristan prensli¤inin s›n›rlar›, Tuna nehrinden Ege Denizi’ne ve Arnavutluk’tan Karadeniz’e kadar uzanacakt›. Manast›r ve Selanik Vilayetleri de (Makedonya, Bat› Trakya ve Do¤u Rumeli dahil) bu s›n›rlar›n içinde olacakt›. Bu devletin yüzölçümü 3 bin milkare ve nüfusu da 5 milyon olarak hesaplanm›flt›. II. Abdülhamid’in hatt› hümayunu: Ruslar Ayestefanos görüflmelerinde Osmanl› donanmas›n›n teslimini istemekteydi. Büyük tepki çeken bu talep üzerine II. Abdülhamid, donanmadan asla vazgeçilmeyece¤ine dair bir hatt› hümayun yay›nlad›. 54 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Bulgaristan prensi, Bulgaristan halk› taraf›ndan seçildikten sonra, Avrupa devletlerinin uygun görmesi ve Osmanl› Devleti’nin onay› ile bafla geçebilecekti. Ancak bu prens, bilfiil baflta olan Avrupa hanedanlar›na mensup olmayacakt›. Bulgaristan’›n askeriye s›n›f› ve memurlar›, H›ristiyanlar’dan seçilecekti. Yeni yönetimin kurulmas›na nezaret etmek üzere bir Rus komiseri 2 y›l süreyle ülkede görev yapacakt›. Eski kaleler y›k›lacak ve ayr›ca Bulgaristan’da Osmanl› askeri bulunmayacakt›. Mahalli kuvvetler kuruluncaya kadar, Rus askeri asayifli sa¤lamak üzere ülkede bulunacakt›. Tuna kaleleri de tamamen y›k›lacak ve bu nehirde savafl gemileri bulunmayacakt›. 6. Rusya ve Avusturya’n›n kontrolünde olmak üzere, Bosna-Hersek’te; Yanya, Teselya ve Rumeli’nin di¤er H›ristiyan bölgelerinde ve ayr›ca Do¤u Anadolu’da Ermenilerin yaflad›¤› yerlerde ›slahat yap›lacakt›. Ermeniler, Kürtlere ve Çerkezlere karfl› korunacakt›. 7. Osmanl› Devleti’nin egemenli¤inde bulunan Girit Adas›’nda, 1868 tarihli nizamname uygulanacak ve yönetim buna göre devam edecekti. Osmanl› Devleti, Arnavutluk, T›rhala ve Rumeli’nin di¤er bölgelerinde de ayn› idareyi uygulayacakt›. 8. Osmanl› Devleti Rusya’ya, 1 milyar 410 milyon ruble (245.207.301 Osmanl› alt›n›) savafl tazminat› ödeyecekti. Ancak, Osmanl› Devleti’nin içinde bulundu¤u mâli s›k›nt› nedeniyle Rusya bunun 1 milyar 110 milyon rublesinden vazgeçiyor fakat buna karfl›l›k olmak üzere Tolç›, ‹sakç›, Kilya, Maçin, Sünne, Mahmudiye, Köstence, Babada¤, Mecidiye ve H›rsova kazalar› ile Tuna adalar› Rusya’ya veriliyordu. Rusya buralar›, Paris antlaflmas›yla elinden al›nan Beserabya ile de¤ifltirmek hakk›na sahipti. Yine bu tazminata karfl›l›k olmak üzere Kars, Ardahan, Batum, Eleflkirt ve Do¤u Beyaz›t da Rusya’ya b›rak›lacakt›. Geriye kalan 300 milyon ruble ise, nakit olarak Rusya’ya ödenecekti. 9. Rus askerleri, Bulgaristan hariç olmak üzere, antlaflman›n imzalanmas›ndan üç ay sonra Rumeli’yi, alt› ay sonra da Do¤u Anadolu’yu tahliye edecekti. 10. Osmanl› topraklar›nda yaflayan Rus tebaas› savafltan önceki gibi, ticaret yapabilece¤i gibi, Rus konsolosluklar› da Rus tebaas› ve papazlar›n› himaye edebilecekti. Ayestefanos antlaflmas›n›n Ermenilere dönük 16. maddesi, Ermeni sorununun milletler aras› bir nitelik kazanmas› konusunda önemli bir ad›m› teflkil eder. ‹leride ayr›nt›l› olarak anlat›laca¤› üzere, Rus kuvvetleri ‹stanbul’a yaklaflt›klar› bir s›rada Ermeni Patri¤i Nerses ve di¤er yetkililer teflebbüse geçerek, Do¤u Anadolu’da Ermenilerin yaflad›klar› vilayetlere muhtariyet verilmesini ve Rus askerlerinin bir süre daha burada kalmalar›n› talep etmifllerdi. Ruslar› fazlas›yla sevindiren bu antlaflman›n imzalanmas› üzerine Grandük Nikola, bütün komutan, subay ve askerlerini Yeflilköy’ün d›fl›nda toplayarak top at›fllar› eflli¤inde görkemli bir tören düzenlemifltir. Maddelerden de anlafl›ld›¤› üzere Ayestefanos antlaflmas›, Osmanl› Devleti için a¤›r flartlar› ihtiva etmekteydi. Zira, devlet sadece Balkanlar›n büyük bir k›sm›n› kaybetmekle kalm›yor, Anadolu topraklar›ndan da önemli flehirleri Ruslara b›rak›yordu. Bozgunla neticelenen bir savafl›n sonunda ortaya ç›kan böyle bir tablo, Osmanl› devlet ve toplum hayat›nda derin izler b›rakm›flt›r. Büyük bir zafer elde eden Ruslar ise, siyasi, mâli ve askeri aç›lardan önemli menfaatler sa¤laman›n yan›nda, Osmanl› Devleti üzerinde genifl bir nüfuza da sahip oluyordu. Bulgaristan üzerinde kabul ettirdi¤i yeni statü ile Rusya, özellikle Balkanlar’da kesin bir nüfuz elde ediyordu. Balkanlar’daki Slav milletlerinin ba- 55 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu ¤›ms›zl›klar›n› kazanmas›yla ortaya ç›kan bu yeni durum, Panislavizmin de büyük bir baflar›s› olarak görülmektedir. Ancak, Rusya’n›n ulaflt›¤› s›n›rlar ve elde etti¤i bu nüfuz, fiark meselesi çerçevesinde Avrupa co¤rafyas›ndaki siyasi dengeyi de tek tarafl› olarak altüst etmiflti. Bölgedeki Rus hâkimiyet ve etkinli¤inin bu derecede artmas›ndan en büyük zarar› görecek olan devletler ise, kuflkusuz ‹ngiltere ve Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u idi. Sonuçta, bu devletlerin giriflimiyle, 13 Haziran 1878’de Berlin’de milletler aras› bir kongre topland› ve nihayetinde Berlin antlaflmas› imzaland›. S‹ZDEbu antlaflmaRuslar’la Doksanüç Harbi sonunda Ayestefanos Antlaflmas› yap›lmas›naSIRA ra¤men, n›n hükümsüz kalmas› ve yerine Berlin Antlaflmas›’n›n imzalanmas›n›n nedenleri nelerdir? D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 1 SIRA S‹ZDE fi Ü N E L ‹ M ResimD Ü3.1 Ayestefanos Antlaflmas›na S O Göre R U Balkanlar Haritas› Kaynak: Hüseyin D‹KKAT Da¤tekin, Genel Tarih Atlas›, s. 60. N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 56 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Osmanl›-‹ngiliz ‹ttifak Antlaflmas›: K›br›s Konvansiyonu Rusya’n›n güneye, yani Akdeniz’e inmesi, birinci derecede ‹ngiltere’yi etkileyecekti. Zira, Rusya e¤er bu amaca ulafl›rsa, ‹ngiltere’nin Uzakdo¤u, Ortado¤u ve Akdeniz’e giden stratejik yollar› tehlikeye girecek ve ‹ngiliz menfaatleri böylece büyük zarar görebilecekti. ‹ngiltere, Rusya’n›n güneye inme siyaseti önündeki en ciddi engelin ise, Osmanl› ‹mparatorlu¤u oldu¤unu düflünmekteydi. Bu sebeple de -Doksanüç Savafl›’na kadar- 19. yüzy›l boyunca Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünden, yani statükonun korunmas›ndan yana bir politika izlemifltir. Nitekim ‹ngiltere, savafl›n ç›kmamas› için de gayret sarf etmesine ra¤men, bu savafl› önleyememiflti. Doksanüç Savafl› sonunda imzalanan Ayestefanos antlaflmas›yla Rusya, Balkanlar ve Bo¤azlar’a yerleflme ve buralarda genifl nüfuza sahip olma konusunda önemli bir f›rsat yakalad›¤› gibi, Ege Denizi’ne kadar ulaflan büyük Bulgaristan sayesinde, Ege ve Akdeniz’e inmek için de avantajl› bir konuma geçmiflti. Rusya ayr›ca, Do¤u Anadolu’da ele geçirdi¤i Kars, Ardahan, Do¤u Beyaz›t ve Batum ile de Basra Körfezi’ne yaklaflmaktayd›. Bu durum, ‹ngiltere’nin Hindistan sömürgesine giden en k›sa yolu üzerinde, dolay›s›yla bölgedeki menfaatleri üzerinde ciddi bir tehdit oluflturmaktayd›. Bu geliflmeler, ‹ngiltere’yi geliflmelere müdahale etme noktas›nda harekete geçirmifltir. Böylece ‹ngiltere, Rusya’n›n flark meselesini tek bafl›na ve kendi menfaatlerine göre çözmesini kabul etmeyece¤ini göstermekteydi. Ancak ‹ngiltere, art›k Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun toprak bütünlü¤ünü destekleme siyasetini bir yana b›rakacakt›r. Bu tür bir siyaset de¤iflikli¤i, ‹ngiltere’nin Osmanl› topraklar›na yerleflme siyasetini de beraberinde getirmifltir. ‹ngiltere’nin geliflmelere kay›ts›z kalamayaca¤›na dair ilk belirti, Ruslar›n ‹stanbul önlerinde gözüktü¤ü bir s›rada, donanmas›n› Bo¤azlara göndermesiydi. Ayestefanos Antlaflmas›’n›n imzaland›¤› s›ralarda ‹ngiliz D›fliflleri Bakanl›¤›’na Lord Salisbury geçmiflti ki kendisi, K›br›s’›n bir üs olarak ‹ngiltere’nin yönetimine geçmesi gerekti¤ini savunmaktayd›. Bu s›rada, Henry Layard da ‹stanbul’daki ‹ngiliz elçisiydi. ‹ngiltere bu dönemde, Rusya’ya karfl› dengeyi sa¤layabilecek sürekli bir üs ar›yordu. Osmanl› topraklar›ndaki çeflitli yerleri öngören tekliflerden sonra, ‹ngiliz hükümeti, Hint yolunun güvenli¤ini sa¤lamak için K›br›s adas›n›n iyi bir üs olabilece¤i karar›na vard›. Ancak bu karar, gizli tutuluyordu. Sözü edilen kararda, ‹ngiliz istihbarat›n›n 8 fiubat 1877 tarihli raporu da önemli bir rol oynam›flt›. K›br›s’›n bir üs olarak seçilmesinin muhtelif siyasi, askeri ve ekonomik nedenleri vard›. Öncelikle ‹ngiltere, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu daha yak›ndan takip edebilecek, Rus yay›lmas›na karfl› bir set çekebilecek ve Rusya’y› askeri aç›dan kontrol alt›nda tutabilecekti. Adaya yerleflmenin, askeri, ticari ve ekonomik aç›lardan ve ayr›ca di¤er Avrupal› devletlere üstünlük sa¤lama noktas›ndan da pek çok faydalar› olacakt›. K›br›s, Çanakkale ve ‹stanbul bo¤azlar›na, Malta Adas›ndan daha yak›nd›. Ayr›ca, Süveyfl Kanal› üzerinden Hindistan’a giden deniz ve ticaret yolunun üzerindeydi. Bu s›rada, adadaki limanlar ve deniz üsleri konusunda çeflitli fizibilite raporlar› haz›rlan›yordu. ‹ngiltere, statükonun de¤ifltirilemeyece¤ini Rusya’ya her f›rsatta göstermeye çal›fl›yordu. Tepkisini göstermekte kararl› olan ‹ngiltere, 17 Nisan 1878’de 7 bin kiflilik bir askeri kuvvetini Hindistan’dan Malta’ya kayd›rmaya karar verdi. Lord Salisbury de, 3 May›s’ta, Rusya’n›n Londra elçisine bir nota vererek, Ayestefanos Antlaflmas›’yla ortaya ç›kar›lan büyük Bulgaristan Prensli¤i’nin küçültülmesi ve ayr›ca Do¤u Anadolu’da belirlenen s›n›rlar›n da yeniden düzenlenmesi gerekti¤ini bildir- 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu di. ‹ngiliz d›fliflleri bakan›, 10 May›s’ta ‹stanbul’daki elçi Layard’a bir talimat göndererek, ‹ngiltere’nin Rus sald›r›s›na karfl› Osmanl› Devleti’ni koruyaca¤›n›, ancak buna karfl›l›k olmak üzere, Osmanl› Devleti’nin Anadolu topraklar›nda ›slahat yapmas›n› ve K›br›s Adas›’n›n idaresini ‹ngiltere’ye b›rakmas›n› istemifltir. Bu arada Rusya, Bulgaristan’›n küçültülmesi iste¤ine onay verirken, Do¤u Anadolu’da ise sadece Beyaz›t’› geri verebilece¤ini bildirdi. Bunun üzerine Salisbury, 24 May›s’ta Layard’dan, savunma antlaflmas› yapma teklifini Osmanl› hükümetine bildirmesini istedi. Layard da bu emri yerine getirerek, iki gün içinde söz konusu antlaflman›n yap›lmamas› halinde, Ayestefanos Antlaflmas›’n›n düzeltilmesi görüflmelerinin sonland›r›laca¤›n› bildirdi. Layard, 25 May›s’ta II. Abdülhamid ile görüflerek, iki devlet aras›nda Osmanl› Devleti’nin Asya k›tas›ndaki topraklar›n› kapsamak üzere bir savunma antlaflmas› imzalanmas›n› önerdi. II. Abdülhamid böyle bir antlaflmay› devletin gelece¤i aç›s›ndan mahzurlu görmekle birlikte, mevcut flartlar› düflünerek istemese de bu teklife raz› oldu. Bunun üzerine Layard ile Sadrazam ve Hariciye Naz›r› Saffet Pafla aras›nda görüflmeler yap›ld›. Layard bu görüflmelerde, muhtemel bir Rus sald›r›s›na karfl› Osmanl› Devleti’ne askeri yard›m yap›labilmesi için K›br›s’›n yönetiminin ‹ngiltere’ye b›rak›lmas›n›n gerekli oldu¤unu ifade etti. Padiflah ise özellikle Anadolu’da ›slahat yap›lmas› konusunu mahzurlu görüyordu, ancak yap›lacak baflka bir fley de kalmam›flt›. ‹ngiltere, bu görüflmeler boyunca, tehditkâr ve bask›c› bir tav›r tak›nm›flt›r. ‹ki maddeden oluflan savunma antlaflmas›, Layard ile Saffet Pafla aras›nda, 4 Haziran 1878’de imzaland›. Buna göre, Rus sald›r›s›na karfl› ‹ngiltere, Osmanl› Devleti’ni askeri aç›dan savunacakt›. Buna karfl›l›k Osmanl› Devleti de, Anadolu topraklar›ndaki H›ristiyanlar’la ilgili olmak üzere, Avrupal› devletler taraf›ndan belirlenecek reformlar› yapmay› ve ayr›ca bütün bunlar›n gerçekleflebilmesi için de K›br›s’›n ‹ngiltere’ye “tahsisini ve asker ikamesiyle aday› idare etmesine muvafakat›” kabul edecekti. Böylece K›br›s ‹ngilizler’e devredilmifl oluyordu. Antlaflmayla, Osmanl› Devleti’nin egemenlik ve mülkiyet haklar›ndan kay›ts›zflarts›z vazgeçilmiyor, bu haklar “vekâleten” ve “geçici olarak” ‹ngiltere’ye b›rak›l›yordu. Yani ada, hukuki olarak yine Osmanl› Devleti’nin bir topra¤› olmaya devam edecekti. Nitekim, adada padiflah›n ve tebaan›n hukukunun korunmas› ve arazi, vak›flar ve devlete ödenmesi gereken gelirler gibi konularda ek protokol ve antlaflmalar imzaland›. 1 Temmuz 1878 tarihli ek antlaflma ile de, Rusya’n›n Do¤u Anadolu’da iflgal etti¤i yerleri terk etmesi halinde antlaflman›n da sona erece¤i ve K›br›s’›n boflalt›laca¤› belirtiliyordu. 7 Temmuz’da antlaflmaya dair bir ferman ç›kar›ld›. Berlin Kongresi oturumlar›n›n sona ermesinden hemen sonra da ‹ngilizler, K›br›s’a asker ç›kard›. Padiflah, antlaflmadan do¤abilecek mahzurlar› önlemek için, Berlin Antlaflmas›’n›n imzalanmas›ndan iki gün sonra, 15 Temmuz’da “hukuk-› flahanesine asla halel gelmemek flart›yla” antlaflmay› tasdik etmifltir. Bu durum Layard taraf›ndan da bir belgeyle kabul edilmifltir. Padiflah, saltanat› boyunca uygulad›¤› “denge siyaseti”nin ilk örneklerinden birini burada uygulamaya çal›flm›flt›r. Ancak, ‹ngiltere’nin esas amac› K›br›s’a tamamen yerleflmek ve buray› kendi egemenli¤ine almak oldu¤undan, k›sa bir süre sonra adadaki gelirlere el koydu ve K›br›s’› Osmanl› Devleti’ne karfl› bir bask› unsuru olarak kulland›. Bütün bunlar, ‹ngiltere’yi padiflah nazar›nda güvenilmez ve en tehlikeli devlet konumuna getiriyordu. 1882’de bu kez M›s›r’›n yine ‹ngilizler taraf›ndan iflgali, bu görüflün hakl›l›¤›n› ortaya koymufltur. 12 Temmuz tarihinde Amiral John Hay komutas›ndaki ‹ngiliz filosu, bir askeri birli¤i Magosa liman›na ç›kard›. Bu s›rada ufak çapl› direnifller de oldu. Böylece 57 Henry Layard: Ayn› zamanda ünlü bir arkeolog olan Sir Austen Henry Layard, 18451851 y›llar› aras›nda Asur, Ninova ve Babil gibi antik flehirlerde kaz›lar yapm›flt›. II. Abdülhamid, ‹ngiliz elçisi Layard’dan, ‹mparatorlu¤un kötü durumdan kurtulabilmesi için bir rapor haz›rlamas›n› istemifl, O da yap›lmas› gereken ›slahatlar› içeren bir rapor haz›rlam›flt›r. 58 Osmanl› Tarihi (1876-1918) ada, hukuken Osmanl› Devleti’nde kalmakla birlikte, bir oldubittiyle fiilen ‹ngiliz idaresine geçmifl oluyordu. ‹ngilizler taraf›ndan buraya bir yüksek komiser atand› ve çok say›da asker getirildi. ‹ngiltere, Berlin Antlaflmas›yla, Ayestefanos Antlaflmas›’n› nispeten hafifletmifl oldu. Ancak bu, Osmanl›’y› desteklemek için de¤il, sadece ‹ngiliz menfaatlerinin korunmas› için yap›lm›flt›. Bundan sonra adadaki Türk ve Müslüman nüfus, Anadolu’ya yap›lan göçlerle birlikte azalmaya bafllam›flt›r. ‹ngiltere, I. Dünya Savafl› bafllad›¤› s›rada, 1914 y›l›nda aday› resmen ilhak etmifl, bu durum Lozan Antlaflmas›yla Türkiye taraf›ndan da kabul edilmifltir. ‹ngiltere’nin K›br›s’a bu flekilde yerleflmesi, etkisi günümüze kadar gelen bir K›br›s sorununun da bafllang›c› olmufltur. N MAKALE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET M A K A L E yerleflmesi konusu için flu makaleyi okuyunuz: Cihat Göktepe, “II. ‹ngiltere’nin K›br›s’a Abdülhamid’in K›br›s Siyaseti ve Adan›n ‹ngiltere’ye Geçifl Süreci”, Devr-i Hamid, Kayseri 2011, cilt I, s. 433-445. 2 S‹ZDEyerleflmesinin temel sebebi nedir? ‹ngiltere’ninSIRA K›br›s’a BERL‹N KONGRES‹ VE AVRUPA D‹PLOMAS‹S‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M Rusya’n›n, Osmanl› Devleti ile tek bafl›na yapt›¤› Ayastefanos Antlaflmas› ile fiark meselesini sadece kendi menfaatleri aç›s›ndan halletmek istemesi, baflta ‹ngiltere O R U üzere Avrupa devletlerini büyük endifleye sevk etmiflti. Ayesve AvusturyaS olmak tefanos antlaflmas›na karfl› yükselen tepkiler üzerine Rusya baflbakan› Gorçakof, Avrupa devletlerinin D ‹ K K A T kat›laca¤› bir kongrede bu antlaflman›n tekrar ele al›nmas›n› kabul etmiflti. Ancak, sadece Avrupa devletlerini ilgilendiren hususlara kar›flabilecekleri konusunda ›srarl›yd›. ‹ngiltere ve Avusturya ise, buna karfl› ç›karak 1856 SIRA S‹ZDE Paris antlaflmas›yla sa¤lanan statükonun bozuldu¤unu ve dolay›s›yla bu antlaflmay› imzalayan devletlerin de kongreye kat›lmalar›n› istediler. Ayastefanos Antlaflmas›’dan rahats›z olan devletler aras›nda, kuflkusuz ‹ngiltere AMAÇLARIMIZ ilk s›rada gelmekteydi. Çünkü, bu antlaflmayla Rusya, Osmanl› Devleti’nin özellikle Balkan ve Do¤u Anadolu topraklar› üzerinde genifl bir nüfuza sahip oluyordu. Kurulacak büyük K ‹ T Ave P Ege Denizi’ne inen Bulgaristan ‹ngiltere için önemli bir sorun olarak ortaya ç›kaca¤›ndan, do¤rudan ‹ngiliz ç›karlar›na ters düflmekteydi. ‹ngiltere’nin menfaatlerine ters düflen bu noktalar gizli bir raporla da ortaya konulmufltur. Bu rapora T E L E Vgöre, ‹ Z Y O Nbüyük Bulgaristan’›n Ege’den ve Makedonya’dan uzaklaflt›r›lmas› gerekiyordu. Bu devlet (dolay›s›yla Rusya), hem ‹stanbul’a çok yaklaflmakta hem de Osmanl› Devleti’nin Avrupa ile olan irtibat›n› kesmekteydi. Rusya’n›n Karadeniz’de önemli bir liman olan Batum’u almas› ve ayr›ca Kars ve Ardahan’a saN T E RMezopotamya, NET hip olmas› ‹ise, Basra Körfezi ve Hindistan yolu için ciddi bir tehlike oluflturabilirdi. Bu nedenle ‹ngiltere, Ayestefanos d›fl›nda yeni bir bar›fl antlaflmas› için kongre toplanmas› konusunda ›srarl› davrand›, hatta bu konuda savafl› bile göze alan sert bir tav›r tak›nd›. Bu durum karfl›s›nda yeni bir savafla girmeyi göze alamayan Rusya ise, Ayestefanos Antlaflmas›’n›n itiraz edilen maddelerinin de¤ifltirilmesi için ‹ngiltere ile görüflmelere bafllad›. Görüflmeler sonunda, ‹ngiltere ile Rusya aras›nda 30-31 May›s 1878 tarihlerinde olmak üzere üç memorandum imzaland›. Bu belgeler, Berlin Antlaflmas›n› da flekillendirmifltir. Buna göre, Bulgaristan topraklar› daralt›l›p ikiye ayr›l›yor ve ayr›ca Makedonya ve Ege Denizi’nden uzaklaflt›r›l›yordu. Bulgaristan’da Slav olmayan topluluklar da bulunmayacakt›. Ermenilerin yaflad›¤› Do¤u Anadolu vilayetleriyle Teselya ve Epir’de yap›lacak ›slahatlarda ‹ngiltere de söz sahibi olacakt›. Rusya, Do¤u Anadolu’da elde etti¤i Kars N N 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu ve Batum’dan baflka yerleri alamayacak ve ayr›ca Do¤u Beyaz›t-Eleflkirt Vadisi’ni Osmanl› Devleti’ne geri verecekti. Bo¤azlar›n statüsü de eskisi gibi devam edecekti. Bu de¤ifliklikler, Rusya’n›n kazan›mlar›n› önemli oranda geri ald›¤› gibi Osmanl› Devleti’ne karfl› da yard›m niteli¤indeydi. Fakat, ‹ngiltere’nin K›br›s’a yerleflmesi, bu yard›m›n karfl›l›¤› olacakt›. Orta Avrupa’n›n güçlü devleti olan Avusturya da, bir k›sm›na egemen oldu¤u Balkan topraklar›nda ve Rusya’n›n nüfuzu alt›nda olarak büyük bir Bulgaristan’›n kurulmas›ndan rahats›zl›k duymufltu. Ayestefanos Antlaflmas›’yla Avusturya’n›n ihtiyaç duydu¤u “Selanik Yolu” kesintiye u¤rad›¤› gibi, Rusya Balkanlara büyük oranda egemen olacakt›. Avusturya ayr›ca, Rusya ile yap›lan 1876 Reichstadt ve 1877 Peflte Antlaflmalar›na dayanarak, Bosna-Hersek üzerinde yaln›zca kendi kontrolünü istemekte ve bu arada Balkanlar’da büyük bir Slav devletinin kurulmas›na izin vermeyece¤ini belirtmekteydi. Ayestefanos Antlaflmas›’na Balkanlar’da yeni kurulan devletlerin de itirazlar› söz konusuydu. Zira, kendilerine bekledikleri kadar toprak verilmemiflti. fiöyle ki, ba¤›ms›zl›k kazanan devletlerden S›rbistan, Bosna-Hersek ile Makedonya topraklar›n›n baz› k›s›mlar›na sahip olmak isterken, Dobruca’y› alan Romanya ise Romenler’in yaflad›¤› Besarabya’y› da Rusya’ya vermek istemiyordu. Ayr›ca, Balkan devletleri büyük bir Bulgaristan’›n ortaya ç›kmas›ndan hiç hoflnut de¤ildi. Yukar›daki nedenlerden dolay›, Ayastefanos Antlaflmas›’n› yeniden düzenlemek ve öngörülen de¤ifliklikleri yapmak için Berlin’de milletleraras› bir kongrenin toplanmas›na karar verildi. Rusya, baflta böyle bir kongrenin toplanmas›na karfl› ise de Avrupa devletlerinin kararl›l›¤› üzerine durumu kabullenmek zorunda kald›. Bu s›rada, 4 Haziran 1878 tarihinde yap›lan bir antlaflmayla da Osmanl› Devleti, Rus tehlikesine karfl› askeri bir üs olmak üzere, K›br›s’›n yönetimini ‹ngiltere’ye devretmiflti. Berlin Kongresi, 13 Haziran 1878’de Almanya Baflbakan› Prens Bismarck’›n baflkanl›¤›nda topland› ve tam bir ay sürdü. Kongrede Osmanl› Devleti’ni Berlin Sefiri Sadullah Bey, Müflir Mehmed Ali Pafla ve Nâfia Nâz›r› Kara Todori Pafla temsil etmifltir. Almanya’y› Prens Bismarck, Von Bülow ve Prens Hohenlohe; AvusturyaMacaristan’› Kont Andreassy, Kont Karoly ve Baron Haymerle; ‹ngiltere’yi Lord Beaconsfield, Lord Salisbury ve Lord Odo Ruselli; ‹talya’y› Kont Corti, Kont de Laumag; Fransa’y› Waddington, Kont de Saint-Vallier, F. Desprez ve Rusya’y› ise Prens Gorçakof, Kont fiuvalov ve Baron d’Ubril temsil etmekteydi. Osmanl› Devleti’nin konferanstaki temel beklentisi, ‹ngiltere ile yap›lan K›br›s antlaflmas›n›n da etkisiyle, Ayastefanos Antlaflmas›’n›n flartlar›n› hafifletecek önemli de¤iflikliklerin yap›lmas›yd›. Ancak görüflmeler bafllad›¤›nda, ilgili devletler Osmanl› topraklar› üzerindeki ç›karlar›n› korumay› ön planda tutmufllard›r. Kuflkusuz bu husus, o dönemde diplomasinin bafl aktörü olan ‹ngiltere için de geçerliydi. Berlin Antlaflmas› ve Önemi Berlin’de toplanan bir ayl›k kongrenin sonunda, 13 Temmuz 1878 tarihinde Berlin Antlaflmas› imzalanm›flt›r. Antlaflma toplam 64 maddeyi içermekle birlikte, bunlardan önemli olanlar› flu flekilde s›ralayabiliriz: 1. Ayastefanos Antlaflmas› sonucunda ortaya ç›kan büyük Bulgaristan üç bölgeye ayr›lmak suretiyle önemli ölçüde daralt›l›yordu. Bunlardan topraklar› daralt›lan Bulgaristan Prensli¤i, Osmanl› Devleti’ne vergi vermek ve ba¤l› kalmakla birlikte özerk bir yap›da olacakt›. Osmanl› askerinin bulunmay›p kendi milis gücü bulunan Bulgaristan Prensli¤i iç ifllerinde serbest olacak, bafl›ndaki prensi halkoyuyla seçildikten sonra Osmanl› hükümeti tasdik edecek ve büyük devletler de bu isme muvafakat edecekti. 59 Bismarck: Alman Baflbakan› Prens Otto Von Bismarck, 1870’te Fransa’ya karfl› kazan›lan savafltan sonra, 1871 y›l›nda Alman milli birli¤inin kurulmas›nda büyük bir paya sahip oldu. Bu birli¤i güçlendirmek için büyük çaba sarf eden Bismarck, Berlin Kongresi’nde de örne¤ini gördü¤ümüz üzere, Avrupa diplomasisinde “arabulucu” rolüyle ün sald›. 60 Osmanl› Tarihi (1876-1918) fiarkî Rumeli Vilâyeti: Berlin Antlaflmas›yla Do¤u Rumeli’ye verilen statü, buradaki Osmanl› egemenli¤ini adeta pamuk ipli¤ine ba¤lam›flt›r. Nitekim, Eylül 1885’te ortaya ç›kan ayaklanmayla birlikte, Do¤u Rumeli Vilâyeti Bulgaristan’la birleflmifl, Osmanl› Devleti de bunu kabullenmek zorunda kalm›flt›r. SIRA S‹ZDE 3 2. Bulgaristan’›n ikinci bölgesi olan fiarkî Rumeli Vilayeti, özerk olmakla birlikte siyasî ve askerî yönlerden Osmanl› Devleti’ne ba¤l› kalacakt›. Buray› yönetecek olan ve Avrupa devletlerinin de onaylayaca¤› valiyi, Osmanl› hükümeti befl y›l süreyle tayin edecekti. Bu vali, gerekli durumlarda Osmanl› Devleti’nden askeri yard›m isteyebilecekti. Ayr›ca, Osmanl› Devleti’nin imzalad›¤› bütün antlaflmalar, Do¤u Rumeli’de de geçerli olacakt›. Bulgaristan’› oluflturan üçüncü bölge ise ›slahat yap›lmak flart›yla yine Osmanl› Devleti’ne b›rak›lan Makedonya idi. 3. Osmanl› Devleti 1868 tarihli nizamname ile Girit’te uygulamaya koydu¤u özerkli¤i devam ettirecek ve bu konuda Avrupal› devletlere de bilgi verecekti. 4. Yunanistan, Berlin Kongresi’ne kat›lmamakla birlikte Girit, Teselya ve Epir’in kendisine verilmesini istemifl ancak bu konuda bir karar verilmemiflti. Bunun üzerine, Yunanistan lehinde baz› s›n›r de¤ifliklikleri yap›lmak üzere Osmanl› Devleti ile Yunanistan aras›nda müzakereler yap›lacakt›. ‹ki devlet bu konuda anlaflamazsa, büyük devletlerin arac›l›¤›na baflvuracaklard›. 5. Bosna ve Hersek geçici olarak Avusturya’n›n iflgal ve idaresine b›rak›l›yordu. Avusturya bunun d›fl›nda Yenipazar Sanca¤›’nda asker bulundurmak suretiyle, S›rbistan ve Karada¤’›n aras›na girmifl oluyordu. 6. Osmanl› Devleti Karada¤’›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›yacak, fakat s›n›rlar› üzerinde baz› düzenlemeler yap›lacakt›. Buna göre Karada¤ Antivari Liman›’n› al›rken Dulcigno’yu Osmanl› Devleti’ne geri veriyordu. Ayr›ca, Karada¤ savafl gemisine sahip olmayaca¤› gibi Osmanl› borçlar›ndan bir bölümünü de üzerine alacakt›. 7. S›rbistan’›n ba¤›ms›zl›¤› tan›nacak ve Osmanl› borçlar›ndan bir k›sm›n› üzerine alacakt›. Ayr›ca Nifl ile Pirot S›rbistan’a verilirken Mitroviça ise Osmanl› Devleti’ne iade ediliyordu. 8. Romanya’n›n ba¤›ms›zl›¤› Osmanl› Devleti taraf›ndan kabul edilecekti. Romanya, Besarabya’y› Rusya’ya vermesi karfl›l›¤›nda Tulç› ve Dobruca’y› alacakt›. Tuna nehri savafl gemilerine kapal› olurken ticaret gemilerine ise aç›k olacak, Tuna komisyonu eskisi gibi görevine devam edecekti. 9. Osmanl› Devleti, ödemesi gereken harp tazminat›n›n bir bölümüne karfl›l›k olmak üzere Kars, Ardahan ve Batum’u (elviye-i selâse) Rusya’ya b›rak›rken, Do¤ubayaz›t ve Eleflkirt vadisi kendisinde kalacakt›. Batum, serbest liman olacakt›. Savaflla hiçbir ilgisi olmad›¤› halde, s›n›r hatt›nda bulunan Kotur flehri ve bölgesi ‹ran’a verilecekti. 10. Harp tazminat› konusunda Osmanl› Devleti ile Rusya kendi aralar›nda bir anlaflmaya varacaklard›. 8 fiubat 1879’da yap›lan ‹stanbul Antlaflmas› ile Rusya’ya b›rak›lan yerlerin bedeli düflüldükten sonra tazminat miktar› 802.500.000 Frank olarak belirlenmifl ve bu miktar›n 7 y›l içerisinde yirmi bir taksitte ödenmesi kararlaflt›r›lm›flt›r. 14 May›s 1882’de yap›lan antlaflma ile de, söz konusu tazminat›n y›ll›k 350 bin Osmanl› liras›n›n taksitlerle ödenmesi ve âflâr vergisinin teminat olarak gösterilmesi kararlaflt›r›lm›flt›r. 11. Osmanl› Devleti Ermeniler’in yaflad›¤› vilayetlerde ›slahat yapmay› ve ayr›ca Ermenileri Kürt ve Çerkezlere karfl› korumay› taahhüt etmekteydi (61. Madde). 12. ‹stanbul ve Çanakkale Bo¤azlar›, 1841 Londra ve 1856 Paris antlaflmalar›nda belirlenen statüye ba¤l› olacakt›. Berlin Antlaflmas› ile Ayestefanos Antlaflmas› aras›nda yer al›p Rusya’n›n aleyhine de¤ifltiSIRA S‹ZDE rilen maddeler hangileridir? D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu Ayestefanos ve Berlin Antlaflmalar›’n›n Mukayesesi Ayastefanos Antlaflmas›, Osmanl› Devleti ile Rusya aras›nda meydana gelen bir savafl›n sonucunda sadece iki devleti ilgilendirirken, Berlin Antlaflmas› ise bu ilgiyi Avrupal› büyük devletlere de teflmil etmifltir. Bununla birlikte Berlin Antlaflmas›, daha önce imzalanan Ayestefanos’a göre, Osmanl› Devleti aç›s›ndan biraz daha hafifletilmifl maddeleri içermekteydi. fiöyle ki, Avrupal› devletlerin itiraz etti¤i temel noktalardan biri olarak Ege Denizi’ne kadar ulaflan büyük Bulgaristan üçe ayr›lmak suretiyle Rusya’n›n Ayestefanos Antlaflmas›’yla elde etti¤i statü ve menfaatler dengelenmifltir. Bu durum, güneye do¤ru sarkmaya bafllayan Rus tehdidinin de o dönem için zay›flat›lmas› anlam›na geliyordu. Bulgaristan’›n küçültülerek özellikle Ege Denizi ve Makedonya’dan uzaklaflt›r›lmas›, ‹ngiltere ile birlikte Avusturya’n›n da arzulad›¤› bir husustu. Yine, Ayestefanos ile Rusya’ya b›rak›lan Do¤u Beyaz›t ve Eleflkirt vadisi de Osmanl› Devleti’ne veriliyordu. Ancak bütün bunlar, Osmanl› Devleti için de¤il, Avrupal› büyük devletlerin menfaatlerine dokunduklar› için yap›lm›flt›. Öte yandan, 1856 Paris Antlaflmas›’nda esas olarak kabul edilen “Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ü” ilkesi, Berlin Antlaflmas›’yla bozulmufltur. Nitekim, Balkanlar ve Do¤u Anadolu’daki büyük toprak kay›plar› d›fl›nda, konuyla ilgileri bulunmamas›na ra¤men Yunanistan ve ‹ran’a bile toprak verilmiflti. Dolay›s›yla Berlin Kongresi ve sonunda imzalanan Berlin Antlaflmas›, ilgili devletler aras›nda genel bar›fl› sa¤layaca¤› yerde, daha sonra etkisini gösterecek olan yeni antlaflmazl›klar›n da temel kayna¤› olmufltur. Benzer flekilde, 61. madde ile antlaflmaya dâhil edilen “Ermenilerin yaflad›¤› yerlerde ›slahat yap›lmas›” konusu da, özellikle II. Abdülhamit dönemi ve sonras›nda bir “Ermeni sorunu”nun ortaya ç›kmas›nda, bir dönüm noktas› teflkil etmifltir. ‹leride bahsedilece¤i üzere, ‹ngiltere ve di¤er devletler bu maddeyi sürekli olarak istismar edecek ve Osmanl› Devleti’ni parçalama siyaseti izleyecektir. I. Dünya Savafl›’na Giden Yolda Berlin Kongresi/Antlaflmas›’n›n Önemi ve Sonuçlar› Berlin Kongresi ve nihayetinde imzalanan Berlin Antlaflmas›, getirdi¤i sonuçlar aç›s›ndan, 19. yüzy›l›n son çeyre¤i ile 20. yüzy›l›n ilk çeyre¤indeki siyasi ve askeri geliflmeleri do¤rudan etkilemifltir. Bu bak›mdan, pek çok devlet ve imparatorluk için oldu¤u kadar, dünya tarihi için de önemli dönüm noktalar›ndan biridir. Öyle ki, antlaflma ile ortaya ç›kan yeni düzen, I. Dünya Savafl›’na giden yolu da haz›rlam›flt›r. Kongreye kat›lan devletler -Osmanl› Devleti hariç olmak üzere- kendi ç›karlar› do¤rultusunda istediklerini elde etmifllerdir. Bununla birlikte, savafltan büyük bir zaferle ç›kan Rusya, Ayestefanos’a göre kazançlar›n›n önemli bir k›sm›n› kaybetmiflti. En önemlisi, Ayestefanos Antlaflmas›’yla belki de zirveye ulaflan Panislavizm, Berlin Antlaflmas›’yla art›k etkisiz bir hâle getirilmiflti. Rusya’n›n kongrede umdu¤unu bulamamas›n›n önemli bir sebebi de, Almanya’n›n Rusya yerine Avusturya’y› desteklemesiydi. Böylece, Rusya’n›n her iki devletle olan iliflkileri bozulmaya bafllam›flt›r. Bu ise, 1872’de kurulan “Üç ‹mparatorlar Ligi”nin da¤›lmas› anlam›na geliyordu. Nitekim, 1882’de II. Wilhelm’in imparator olmas›yla, Almanya ve Rusya art›k z›t kamplarda yer almaya bafllam›fllard›r. Bu z›tlaflma, I. Dünya Savafl›’na kadar artarak devam edecek ve her iki devlet, düflman bloklar›n temel unsurlar›ndan birini oluflturacakt›r. 61 62 Gladstone: Gladstone’un bafl›nda bulundu¤u ‹ngiliz Liberal Partisi, 1880’de iktidara gelmifl ve Osmanl› Devleti’ne karfl› düflmanca bir tav›r sergilemifltir. Bu tav›r, özellikle Ermeni ›slahat› konusunda ve M›s›r’›n iflgalinde aç›kça kendini göstermifltir. Osmanl› Tarihi (1876-1918) Osmanl› Devleti ise, Ayestefanos Antlaflmas›’n›n flartlar›n› biraz hafifletmek suretiyle nisbi bir fayda sa¤lamakla birlikte, u¤rad›¤› büyük bir yenilginin sonucu olarak yine de en fazla siyasi, askeri ve mâli kayba u¤rayan devlet konumundayd›. Osmanl› ‹mparatorlu¤u, prestijiyle birlikte yaklafl›k 212 bin km2 topra¤›n› ve 5 milyonluk da bir nüfusunu kaybetmiflti. Sadece Avrupa’daki topraklar›n›n ise, beflte ikisini kaybetmiflti. Avrupa ve Balkanlar’da oluflan bu yeni statüko, daha fazla dengesizlikler yaratm›fl olacak ki, devletler aras› mücadeleler yeniden alevlenmifltir. I. Dünya Savafl›’n›n patlak vermesi de bu sürecin do¤al bir sonucuydu. Öncelikle belirtmek gerekir ki, Berlin Kongresi ve Antlaflmas› ile, Osmanl› Devleti, da¤›lma ve parçalanma döneminin en çalkant›l› safhalar›ndan birine girmifltir. Bu konuda, o döneme kadar Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünden yana olan ‹ngiltere’nin bile politikas›n› de¤ifltirdi¤i görülür. ‹ngilizler, Osmanl› Devleti’nin art›k bir da¤›lma dönemine girdi¤ini ve bu durumda toprak bütünlü¤ünü korumaya çal›flman›n anlams›z oldu¤unu düflünmekteydiler. Nihayet ‹ngiltere, K›br›s (1878) ve M›s›r (1882) örne¤inde oldu¤u gibi, Uzakdo¤u’daki sömürgelere giden yollar› bizzat kontrol alt›na almak suretiyle, geleneksel politikas›ndaki de¤iflimi aç›k bir flekilde göstermifltir. Di¤er bir deyiflle ‹ngiltere art›k, Osmanl› Devleti üzerinden de¤il de “kendi iflini kendi görme” davran›fl›n› benimsemifltir. ‹ngiliz politikas›n›n de¤iflmesinde, Osmanl› aleyhtarl›¤›yla ön plana ç›kan ve eski politikay› fliddetle elefltiren Liberal Parti ve baflkan› Gladstone’un da ciddi etkisi vard›r. Rus tehlikesini bertaraf etmeye çal›flan ‹ngiltere, bir taraftan da Do¤u Anadolu topraklar› üzerinde kendisine ba¤l› bir Ermeni devletinin kurulmas›na destek verecektir. ‹ngiltere, Rusya’n›n Balkanlar’da dizginlenmesi için de Avusturya-Macaristan ile iflbirli¤i içinde hareket edecek ve Cermen-Slav mücadelesini destekleyecektir. Osmanl› d›fl politikas›nda ‹ngiltere’den boflalan yeri ise, Almanya doldurmaya bafllayacakt›r. II. Abdülhamid’in d›fl politikada uygulad›¤› “denge siyaseti”nin de bir sonucu olarak, ‹mparator II. Wilhelm döneminde, 1890’lardan itibaren belirgin bir Osmanl›-Alman yak›nlaflmas› kendini gösterecektir. Görüldü¤ü üzere, ‹ngiliz siyasetinin de¤iflmesiyle bafllayan bu süreç, I. Dünya Savafl›’na giden yolda üçlü itilaf ve üçlü ittifak bloklar›n›n ortaya ç›kmas›yla sonuçlanacakt›r. Berlin Kongresi ve Antlaflmas›, Avusturya’y› da politika de¤iflikli¤ine itmifltir. Topraklar›nda Slav as›ll› kavimler bar›nd›ran Avusturya aç›s›ndan en önemli tehditlerden biri, Rusya’n›n Panislavizm hedefi do¤rultusunda Balkanlar’a egemen olmas›yd›. Dolay›s›yla, Osmanl› Devleti’nin Balkanlar’daki hâkimiyeti ve toprak bütünlü¤ü, Avusturya için de son derece önemliydi. Ancak -t›pk› ‹ngiltere gibi- o zamana kadar Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünden yana olan Avusturya da, da¤›lman›n kaç›n›lmaz oldu¤unu görerek Balkan topraklar›na bizzat yerleflmeye ve böylece Slav birli¤ini önlemeye çal›flacakt›r. Bu ise, do¤uya Balkanlara do¤ru ilerlemek isteyen Avusturya ile güneye inmek isteyen Rusya’y› karfl› karfl›ya getirecektir. ‹ki taraf aras›ndaki mücadele, I. Dünya Savafl›’n›n sonuna kadar sürecek olan Almanya-Avusturya ittifak›n›n oluflmas›nda da önemli bir rol oynam›flt›r. Alman Baflbakan› Bismarck ile bafllayan bu süreçte Alman-Rus iliflkileri ise -geçmiflin aksine- yo¤un bir mücadele ve rekabet noktas›na gelecektir. 63 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu Resim 3.2 Berlin Antlaflmas›na Göre Balkanlar Haritas› Kaynak: Hüseyin Da¤tekin, Genel Tarih Atlas›, s. 60. BERL‹N KONGRES‹ VE ANTLAfiMASI’YLA ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR Avrupal› devletler, Berlin Antlaflmas›’yla kendi menfaatlerini sa¤lamaya çal›flm›flt›. Buna mukabil, Berlin Kongresi’nin kararlar›, Osmanl› Devleti’ni tatmin etmedi¤i gibi, daha sonra ciddi sorunlarla da karfl› karfl›ya b›rakm›flt›r. Di¤er bir deyiflle, Kongrenin baz› kararlar›, k›sa süre sonra ortaya ç›kacak s›n›r sorunlar için de birer neden teflkil etmifltir. 64 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Karada¤ S›n›r› Meselesi Toska: Osmanl› döneminde Müslüman Arnavutlara verilen isimdir. Malisör: Da¤l› anlam›nda olup, Kuzey Arnavutluk bölgesinde yaflayan Katolik Arnavutlara Osmanl› döneminde verilen isimdir Bunlardan biri, Karada¤ s›n›r›yla ilgiliydi. Berlin Antlaflmas›’yla, Karada¤ ba¤›ms›z hale geldi¤i gibi, halk›n›n ço¤unlu¤u Müslüman Arnavut olan Gosina ve Plava nahiyeleri de yine Karada¤’a b›rak›lm›flt›. Ayn› antlaflmayla, Kalamas ve Salamarya nehirlerinin oluflturdu¤u hatta kadar olan yerler ise, Osmanl› Devleti ile anlaflmas› flart›yla Yunanistan’a vaat edilmiflti. Fakat, bu bölgede yaflayan halk›n ekserisi Rum, Ulah ve H›ristiyan Arnavutlar’dan olufltu¤u gibi, Yunanistan’›n talep etti¤i Yanya’da Müslüman Arnavutlar (Toska) ve Teselya’da da Türkler meskûn idiler. Yunanistan’a vaat edilen Kalamas-Salamarya hatt›n›n belirlenmesi durumunda Yanya flehrinin nereye ait olaca¤› konusu belirsiz bir hâl al›yordu. Zaten bu flehirde Türkler, Arnavutlar ve Rumlar birlikte yaflamaktayd›. 1879 y›l› Ocak ay›nda Yunan hudut komisyonu topland›¤› bir s›rada, Yanyal› Rumlar Avrupa devletleri sefirlerinden Yanya’n›n Yunanistan’a verilmesini istediler. Bunun üzerine güneydeki Arnavut beyleri birleflerek, söz konusu iste¤e karfl› ç›kt›lar. Daha sonra bu birlik hareketi, Katolik Arnavutlar›n yaflad›¤› kuzey bölgesine ve hatta tüm Arnavutlu¤a yay›ld›. Hareketin taraftarlar›, Selanik, Kosova, ‹flkodra ve Yanya’y› da içine alacak ve imtiyazl› statüde olacak Arnavutluk Eyaleti’ni oluflturmak istiyorlard›. Bütün bu geliflmeler, Aravutlar ile Karada¤l›lar›n zaman zaman çat›flmalar›na neden oldu. Osmanl› hükümeti, Müslümanlar›n yo¤un olarak yaflad›¤› Plava ve Gosina’n›n yerine Karada¤’a baflka yerlerin verilmesini teklif edince Karada¤ devleti bunu kabul etti ve 12 Nisan 1880 tarihli memorandum imzaland›. Ancak bu kez de Karada¤’a verilecek yerlerde yaflayan Katolik Arnavutlar (Malisör), stratejik yerleri ve geçitleri iflgal ettiler. Devreye Berlin Antlaflmas›’n› imzalayan devletler girdi ve belirlenen son yerlerin Osmanl› Devleti taraf›ndan Karada¤’a verilmesine dair 25 Nisan’da bir nota verdiler. Fakat Osmanl› hükümeti bu talebi kabul etmedi. Neticede, sözü edilen devletler, ‹flkodra nehrinde s›n›r tashihi yap›lmas› ve bir k›s›m Adriyatik denizi k›y›lar›n›n ve Ülgün liman›n›n da Karada¤’a verilmesini kararlaflt›rd›. Bu teklifi Karada¤ kabul etmesine ra¤men, Osmanl› hükümeti di¤er flartlar› kabul etmekle birlikte Müslümanlar›n yaflad›¤› Ülgün liman›na karfl›l›k Karada¤’a tazminat vermeyi önerdi. Bu s›rada Arnavutlar ile Karada¤l›lar tekrar çat›flmaya bafllam›fllard›. Osmanl› Devleti de Karada¤ s›n›r›na asker gönderdi. Araya giren Avrupal› devletler Ülgün liman›n›n Karada¤’a terk edilmesini flart kofltular. Osmanl› hükümeti, oyalay›c› bir siyaset takip etmekteydi. Ancak Avrupal› devletler, ‹zmir’i donanmalar›yla iflgal etme tehdidinde bulundular. Bunun üzerine Osmanl› hükümeti, stratejik yerlere ve geçitlere yerleflmifl olan Arnavutlar› yerlerinden ç›kard›¤› gibi ihtilaf konusu olan Ülgün’ü de 27 Kas›m 1880’de Karada¤’a teslim etti. Yunan S›n›r› Meselesi Berlin Antlaflmas›, bütün devletler aç›s›ndan tam bir tatmin yaratmam›flt›. Osmanl› hükümeti ise, kendi lehinde olan maddeleri hemen kabul ederken aleyhindeki maddelerin uygulanmas›n›, olabildi¤ince sürüncemede b›rakmak siyasetini izliyordu. Doksanüç Savafl›’na ve hatta Berlin Kongresi’ne kat›lmad›¤› halde Yunanistan, Girit ile bütün Teselya ve Epir’i istemifl ancak bu konu çözüme kavuflmam›flt›. Bunun üzerine, Yunanistan lehinde baz› s›n›r de¤ifliklikleri yapmak üzere iki devlet aras›nda görüflmelerin yap›lmas› kararlaflt›r›lm›flt›. ‹ki devletin bu konuda anlaflamamas› durumunda ise, büyük devletlerin arac›l›¤›na müracaat edilecekti. Berlin Antlaflmas›’ndan sonra Yunanistan, Teselya ve Epir’in verilmesini isteyince gerginlik yaflanmaya bafllad›. Ancak Osmanl› Devleti bu talebi reddetti¤i gibi, 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu sadece baz› küçük s›n›r tashihleri yapaca¤›n› bildirince müzakereler de kesildi. Bunun üzerine kongreye kat›lan alt› devlet ‹stanbul’da konuyu müzakere etmeye bafllad› ve bu görüflmeler Berlin’de devam etti. 15 Temmuz 1880’de var›lan karara göre, Yeniflehir ve Yanya Yunanistan’a b›rak›lacakt›. Osmanl› hükümeti bunu derhal reddetti ve baflka bir s›n›r teklifinde bulundu. Bunun üzerine Yunanistan s›n›r ihlali yaparak sözü edilen bölgeleri iflgal etmeye kalk›flt›. Osmanl› Devleti ise, Teselya ordusunu seferber etti¤i gibi bölgeye savafl gemileri de gönderdi. Ayr›ca, Hariciye Naz›r› Saffet Pafla, 8 A¤ustos’ta, kongrede al›nan karar› protesto etti ve bu arada Yunanistan’› s›n›rlarda ve Girit’te kar›fl›kl›klara sebep olmakla suçlad›. Osmanl› birlikleri, vâkî olan sald›r›lar› püskürttü¤ü gibi, Yunan topraklar› içine do¤ru ilerlemeye bafllay›nca, Avrupa devletlerinin araya girmesi Osmanl› harekât›n› durdurdu. Müteakiben bafllayan müzakerelerin sonunda, 24 May›s 1881’de sadece Narda kazas›n›n Yunanistan’a verilmesi, buna karfl›l›k Preveze ve Yanya’n›n ise Osmanl›lar’da kalmas› kararlaflt›r›ld›. Bu karar, Yunanistan’da büyük tepki do¤urdu. Afl›r› kesimler, gösteriler yaparak söz konusu topraklar›n savaflla Osmanl›lar’dan al›nmas›n› istiyordu. Fakat Yunanistan antlaflmay› onaylam›flt›. Böylece Yunanistan, hiç savaflmadan bir k›s›m toprak elde etmifl, fakat Osmanl› Devleti de gösterdi¤i sert tepki ve uygulad›¤› politika sayesinde daha fazla toprak kayb›n› önlemiflti. Öte yandan, Narda’n›n Yunanistan’a verilmesi, Arnavut Birli¤i Komitesi’nin harekete geçmesine neden olmufl, ancak al›nan tedbirlerle Arnavutluk ve civar›nda ç›kabilecek kar›fl›kl›klar önlenmifltir. Girit Sorunu ve Halepa Misak›/Sözleflmesi Yunanistan’›n 1829’da ba¤›ms›zl›¤›n› elde etmesinden sonra Girit’in de buraya kat›lmas› için adadaki Rumlar taraf›ndan s›k s›k ayaklanmalar ç›kar›lm›flt›r. Nitekim, 1866’da da bu türden bir ayaklanma ç›km›fl ve Sadrazam Âli Pafla adaya giderek isyan› bast›rm›flt›. Bu geliflme sonras›nda, 1868 tarihli Girit Nizamnamesi kabul edilerek adaya özerklik verilmiflti. Ancak nizamname ile Girit’te kurulan idari sistem de adadaki kar›fl›kl›klar› önleyemedi. Müslümanlar ile H›ristiyanlar ve vali ile vilayet umûmi meclisi aras›nda baz› ihtilaflar bafl gösterdi. Di¤er yandan, adan›n Yunanistan’a ilhak› için Rumlar aras›nda yine radikal guruplar ortaya ç›km›fl ve ayaklanma için f›rsat kollamaya bafllam›flt›. Bu noktada, Rusya ile giriflilen Doksanüç Savafl›, Girit H›ristiyanlar› için ayaklanma f›rsat› do¤urmufltur. Savafl sonunda imzalanan Ayestefanos Antlaflmas›’nda Girit ile ilgili hüküm bulunmaktayd›. fiöyle ki, Girit’e özerklik veren 1868 nizamnamesi adada kesin olarak uygulanacak, yönetim de yine bu nizamnameye göre ve Rusya’ya dan›fl›larak düzenlenecekti. Ancak Rusya’n›n Girit üzerinde kontrolünü sa¤layacak bu tek tarafl› hareketini, menfaatlerine ayk›r› gören ‹ngiltere ve di¤er Avrupal› devletler duruma itiraz ettiler. Özellikle ‹ngiltere, Rusya’n›n bu flekilde nüfuzunu güneye, yani Akdeniz’e do¤ru geniflletmesini hiç istemiyordu. Bu yüzden, yukar›daki madde Berlin Antlaflmas›’ndan ç›kar›ld› ve yerine getirilen 23. maddeyle, 1868 nizamnamesinin Giritliler lehine de¤ifltirilerek tam olarak uygulanaca¤› ve bu konuda Osmanl› Devleti’nin Avrupal› devletlere bilgi vermesi esas› kabul edilmifltir. Bir yandan da adaya yerleflmeye çal›flan ‹ngiltere, Yunanistan’a kat›lmas›n› hiç istemese de Giritli Rumlar› desteklemifltir. Böylece Osmanl› hükümeti, adan›n yönetimi konusunda insiyatifi Avrupa büyük devletleriyle paylaflm›fl ve onlara karfl› taahhüt alt›na girmifltir. Savafl›n neticelerinden ve mevcut durumdan yararlanmak isteyen Yunanistan’›n k›flk›rtmalar›yla 1878’de Girit’te ayaklanmalar bafl gösterince, Avrupal› devletler 65 66 Halepa Misak›: Bir çeflit anayasa özelli¤i tafl›yan ve Girit’in yönetimini düzenleyen bu sözleflme, 1868 tarihli Girit Nizamnamesi’nin kesin olarak uygulanmas›n› öngörmek suretiyle adada özerk bir idarenin kurulmas›n› sa¤lam›flt›r. Osmanl› Tarihi (1876-1918) Osmanl› Devleti’nden Berlin Antlaflmas›’yla tespit edilen vaatleri yerine getirmesini istediler. Meselenin büyümesini ve yabanc› devletlerin konuya daha fazla müdahalesini önlemek isteyen Osmanl› hükümeti ise, isyanc›larla bir misak ya da mukavelename (sözleflme) imzalad›. 23 Ekim 1878 tarihli bu antlaflma, Gazi Ahmet Muhtar Pafla taraf›ndan Hanya’n›n Halepa bölgesinde ve Avrupal› konsoloslar›n gözetiminde imzalanm›flt›r. Halepa Misak›, 1868 tarihli nizamnamedeki özerkli¤in ve mahalli yetkilerin geniflletilmesini öngörüyordu. Buna göre; 1. Girit’i yönetecek genel vali, Avrupa devletlerinin muvafakatiyle Osmanl› hükümeti taraf›ndan befl y›l süreyle atanacak ve Müslüman veya H›ristiyanlar’dan seçilebilecekti. Vali Müslüman oldu¤u takdirde yard›mc›s› H›ristiyan; H›ristiyan oldu¤u takdirde ise yard›mc›s› Müslüman olacakt›. 2. Vilayet umumi meclisi, 80 üyeden oluflacak ve bunun 49’u H›ristiyanlar’dan 31’i de Müslümanlar’dan seçilecekti. Meclis, y›lda bir kez toplan›p mahalli yönetim konusunda kararlar alacak, bu kararlar padiflah›n onay›na ba¤l› olacakt›. Umûmi meclis, oldukça genifl teflrii haklara sahip olacak ve hatta üçte iki ekseriyetle, Osmanl› hükümetinin onay› olmadan dahi nizamnamenin mahalli ifllerle ilgili hükümlerini de¤ifltirebilecekti. 3. Adan›n jandarma heyetine H›ristiyanlar da kabul edilecekti. 4. Adada görev yapacak memurlar tercihen yerli ahaliden tayin edilecekti 5. Adadaki resmi dil, Türkçe ve Rumca olacakt›. 6. Toplanan vergilerden elde edilen gelirlerin fazlas›, adan›n bay›nd›rl›k ve mahalli ihtiyaçlar› için kullan›lacakt›. 7. K⤛t para tedavülden kald›r›lacak ve bas›n özgürlü¤ü sa¤lanacakt›. Halepa Misak›, bir çeflit anayasa niteli¤ini tafl›makta olup, Girit’in yönetim fleklini belirlemekteydi. Buna göre, adan›n yönetimi halka ve özellikle de Rumlara b›rak›lm›fl oluyor ve yönetime kat›lma konusunda genifl haklar veriliyordu. Girit H›ristiyanlar› için bunun anlam›, özerk bir yönetimin sa¤lam bir flekilde kurulmas›yd›. Antlaflma Rumlar› memnun etmesine ra¤men, yine de tatmin olmam›fllard›r. Bu s›rada, Berlin Antlaflmas›’yla iki devlet aras›ndaki s›n›rda Yunanistan lehinde baz› düzenlemeler yap›lmas› da kabul edilmiflti. Ancak Yunanistan, Epir ve Teselya’n›n yerine Girit’in kendisine b›rak›lmas›n› isteyince, ‹ngiltere hemen müdahale ederek bunun olmas› durumunda kendisinin de toprak talep edece¤ini bildirmifltir. Zaten Osmanl› hükümeti de Yunanistan ile yapt›¤› s›n›r görüflmelerinde Girit’i hiç gündeme getirmedi. ‹ngiltere ise 1882’de M›s›r’a yerleflince, Girit ile daha fazla ilgilenmeye bafllam›fl ve k›flk›rtmalar›n› artt›rm›flt›. Buna, Yunanistan’›n da geleneksel k›flk›rtmalar› eklenince, H›ristiyanlar›n haklar›n›n daha da geniflletilmesi ve adan›n Yunanistan’a ilhak› için muhtelif ayaklanmalar ç›km›flt›r. Girit, Balkan Savafllar›’n›n da etkisiyle, 1913 y›l›nda Yunanistan’a ilhak edilmifltir. Berlin Kongresi’nde Bo¤azlar Meselesi Bo¤azlar konusu, Berlin Antlaflmas›’n›n 63. maddesinde ele al›nm›flt›r. Buna göre, 1856’da imzalanan Paris Antlaflmas› ve 1871’de yap›lan Londra Bo¤azlar Sözleflmesi’nin getirdi¤i statüko aynen devam edecekti. Berlin Kongresi henüz toplanmad›¤› bir s›rada, ‹ngiltere ile Rusya aras›nda imzalanan 30 May›s 1878 tarihli memorandum ile de Bo¤azlar’daki mevcut statükonun korunaca¤› karar› al›nm›flt›. Meselenin yukar›daki flekilde halledilmesiyle birlikte, Berlin Kongresi devam etti¤i s›rada, ‹ngiliz d›fliflleri bakan› Lord Salisbury Bo¤azlar konusunda bir konuflma yapmak suretiyle, uzun sürecek bir tart›flma ve belirsizli¤i de bafllatm›flt›r. Salisbury, Bo¤azlar›n kapal›l›¤› konusunda geleneksel ‹ngiliz görüflünden farkl› ola- 67 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu rak Bo¤azlar›n sürekli aç›k olmas›n› istiyordu. Kendisine göre, ‹ngiltere aç›s›ndan Bo¤azlar aç›k deniz statüsünde say›lmal› ve dolay›s›yla her zaman serbest geçifle aç›k olmal›yd›. Bu flekilde, denizlerde etkin olmayan Rusya, Akdeniz’e ç›ksa bile dünyan›n en güçlü donanmas›na sahip olan ‹ngiltere için ciddi bir tehdit oluflturamazd›. Buna mukabil, yenilmez armada ‹ngiliz donanmas›n›n her zaman için Karadeniz’e girebilmesi daha mühimdi ve ayr›ca ‹ngiliz menfaatlerine de uygundu. Salisbury, Berlin Kongresi’nde yapt›¤› bir konuflmada, Bo¤azlar›n kapal›l›¤›n› öngören ‹ngiliz taahhüdünün yaln›zca Osmanl› padiflah›na karfl› al›nm›fl bir taahhüt oldu¤unu, dolay›s›yla di¤er devletlere karfl› al›nmad›¤›n› beyan etmiflti. Salisbury ayr›ca, Rusya’n›n Osmanl› Devleti’ne bask› yaparak, Bo¤azlar›n kapal›l›¤› ilkesini kendi lehinde kullanabilece¤ini ileri sürmekteydi. Bu durumda ‹ngiltere de Çanakkale Bo¤az›’ndan geçebilmeliydi. Ancak, Salisbury’yi endifleye düflüren as›l konu ise, Doksanüç Savafl›’yla Rusya’n›n büyük güç ve nüfuz elde etmesi, buna karfl›n SIRA S‹ZDE Osmanl› Devleti’nin ise o derece zay›flamas›yd›. Nitekim ‹ngiltere, Rus tehlikesine karfl› âcil bir tedbir olarak K›br›s’a yerleflmiflti. Rus temsilci ise, ‹ngiliz önerilerine karfl› ç›karak, 1841, 1856D Üve 1871 tarihli antfi Ü N E L ‹ M laflmalar›n Bo¤azlar›n kapal›l›¤› ilkesini getirdi¤ini, bu durumun Berlin Antlaflmas› ile de teyit edildi¤ini, dolay›s›yla bütün devletler için ba¤lay›c› oldu¤unu belirtmiflO R U tir. Oysa Rusya, o zamana kadar Bo¤azlar›n -Akdeniz’e inmek Siçinsadece kendisine aç›k olmas›n› istiyordu. Rusya bu kez mevcut statükoyu yani Bo¤azlar›n kapal›l›¤› ilkesini savunmak suretiyle, ‹ngiltere’nin Karadeniz’e girifline kendini D ‹ K K A karfl› T güvence alt›na almaya çal›fl›yordu. Bunun nedenini ise K›r›m Savafl›’nda aramak gerekir. Bilindi¤i üzere Rusya, K›r›m Savafl›’nda Karadeniz’de müttefik donanmas›SIRA S‹ZDE na karfl› savaflmak zorunda kalm›fl ve bunun ac› bir tecrübesini yaflam›flt›. Sonuç olarak, özellikle ‹ngiltere ve Rusya aras›nda tart›flma yaratan bu konuda herhangi bir karar al›nmam›flt›r. Bu ise, Bo¤azlar›n kapal›l›¤› ilkesinin bir kez daha teyit edilAMAÇLARIMIZ di¤i anlam›na gelmekteydi. N N ‹ T A Tukin, P Bo¤azlar Meselesi konusunda flu kitapta genifl bilgi bulunmaktad›r:K Cemal Bo¤azlar Meselesi, ‹stanbul 1999. TELEV‹ZYON 61. Madde: Berlin Antlaflmas› ve Ermeni Meselesi Ermeni meselesinin milletler aras› diplomatik bir sorun haline gelmesinde, Doksanüç savafl› ve sonunda imzalanan antlaflmalar›n önemli bir yeri vard›r. Oysa, 1878 y›l›na gelinceye dek bir “Ermeni meselesi”nden bahsetmek mümkün de¤ildir. Osman‹NTERNET l› Devleti’nin “sâd›k milleti” olarak an›lan ve en yüksek görevlerde istihdam edilen Ermeniler, genifl bir dini ve kültürel özgürlük içinde yaflamaktayd›. Bununla birlikte, 19. yüzy›la gelindi¤inde, di¤er milletler gibi özgürlük ve milliyetçilik ak›mlar›n›n etkisiyle, önce özerklik daha sonra da ba¤›ms›zl›k kazanmak için f›rsat kollamaya bafllad›lar. Doksanüç harbi, bu f›rsat› onlara fazlas›yla vermiflti. Savaflta Ermeniler, Ruslar›n yan›nda ve Kafkas ordusunda asker ve subay olarak görev ald›klar› gibi, Ayestefanos’a gelen Rus komutanlar› da bölgedeki Ermeniler taraf›ndan a¤›rlanm›fllard›. Edirne’de mütareke görüflmelerine baflland›¤› bir s›rada, Ermenilerin ileri gelenleri harekete geçmifltir. Ermeniler, imzalanacak olan bar›fl antlaflmas›na kendileriyle ilgili bir hüküm konulmas› için Edirne’de bulunan Grandük Nikola ve Kont ‹gnatiyef’i ziyaret etmifllerdi. Panislavizmin radikal savunucusu ‹gnatiyef, burada destek sözü vererek Ermenileri isyana davet etmifltir. Ermeni Patri¤i Nerses Varjabedyan ve piskoposlardan oluflan Ermeni yetkililer, haz›rlad›klar› 13 fiubat 1878 tarihli dilekçeleri de “büyük kurtar›c›lar›” olarak gördükleri Rus Çar› ile Baflbakan SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 68 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Gorçakof’a göndermifllerdi. Patrik Nerses’in bafl›nda bulundu¤u Ermeni Patrikli¤i Meclisi, bu ziyaret esnas›nda, Çar’dan “Ermenistan’a özerklik verilmesini ve ayr›ca Rus askerlerinin bir süre burada kalmalar›n›” istemifltir. Ermenilerin talepleri özetle flöyleydi: 1. Ermeniler’in Do¤u Anadolu’da yaflad›¤› vilayetlerin Rusya’ya ilhak edilmesi, 2. Yukar›daki istek gerçekleflmedi¤i taktirde, Bulgaristan’a verilecek imtiyazlar›n Ermenilere de verilmesi, 3. ‹kinci maddenin de gerçekleflmemesi durumunda, Osmanl› Devleti’nin bu bölgelerde ›slahat yapmas›n›n sa¤lanmas›; yap›lacak di¤er düzenlemelerin yan›nda, mahalli kolluk kuvvetlerinin Ermeniler’den oluflmas› ve ayr›ca Ermeniler’den askeri kuvvet teflkil edilmesi isteniyordu. Bu ›slahatlar›n yap›lmas› için de Osmanl› Devleti’nden garanti al›nmas› ve ayr›ca ›slahat›n yap›lmas›na kadar Rus ordusunun bu bölgelerde kalmas› talep ediliyordu. Ermeniler’in özellikle muhtariyet iste¤i, -Rusya Ermenileri için kötü örnek teflkil edece¤inden- olumlu karfl›lanmam›flt›r. Bununla birlikte, 3 Mart 1878 tarihli Ayestefanos Antlaflmas›’nda Ermeniler ile ilgili olarak 16. madde düzenlenmifl ve böylece Ermenilerin yo¤un çabalar› karfl›l›ks›z kalmam›flt›r. Söz konusu maddeye göre, “Ruslar›n iflgal bölgelerinden çekilmesi durumunda do¤abilecek kar›fl›kl›klar› önlemek üzere, Osmanl› Devleti, Do¤u Anadolu’da Ermenilerin yaflad›¤› yerlerde mahalli menfaatlerin gerektirdi¤i ›slahat ve düzenlemeleri vakit kaybetmeksizin yapacak ve Ermenileri, Kürt ve Çerkezlerin sald›r›lar›na karfl› koruyacakt›”. Ermenilerin yo¤un çabas›, Berlin Kongresi esnas›nda da devam etmifltir. Bu s›rada Patrik Nerses, ‹stanbul’daki ‹ngiliz elçisi Layard ile görüflerek, Sivas, Van, Diyarbak›r ve Kilikya (Adana ve civar›) bölgelerini kapsayacak özerklik konusunda ‹ngiltere’den destek istemifltir. Fakat, Layard Nerses’e, sözü edilen bölgeler halk›n›n ço¤unlukla Müslüman oldu¤unu belirtmifltir. Bunun üzerine Nerses, Müslümanlar›n da Osmanl› idaresinden memnun olmad›¤›n› ve dolay›s›yla bir H›ristiyan devleti tercih edeceklerini ifade ederek, isteklerinin kabul edilmemesi durumunda Ermenilerin ayaklan›p Rusya’ya iltihak edeceklerini bile söylemifltir. Ermeniler ayr›ca, Avrupa baflkentlerine heyetler göndererek Berlin Kongresinde destek aramaya bafllam›fllard›. Baflpiskopos H›rimyan baflkanl›¤›nda kat›ld›klar› Berlin Kongresi’ne, Ermeni vali taraf›ndan yönetilecek “özerk Ermenistan” ve yönetimi için bir tasar› da sundular. F›rat nehrine kadar Do¤u Anadolu bölgesinde kurulmas› tasarlanan bu özerk bölge, oldukça genifl s›n›rlara sahipti. Berlin Kongresi’nde Rusya, daha önce ifade edildi¤i üzere, Ermenilerin özerklik talebine s›cak bakmazken, ‹ngiltere ise ›slahat yap›lmas›na taraftard›. Nitekim, imzalanan Berlin Antlaflmas›’n›n 61. maddesi bu konuya ayr›lm›flt›r. Buna göre, Ermenilerin bulundu¤u bölgelerde yap›lacak ›slahatlar konusunda; Rus askerinin tahliyesi, Osmanl› Devleti’nin zaman zaman büyük devletlere bilgi vermesi ve bu devletlerin de ›slahatlara nezaret etmesi ilkesi kabul edilmifltir. ‹flte bu maddeyle, Ermeni meselesi uluslar aras› bir nitelik kazanmak suretiyle içinden ç›k›lmaz bir sorun hâline gelecektir. fiöyle ki, 1880 y›l›nda Liberal Parti ve Türk düflman› olan baflkan› Gladstone’un iktidara gelmesiyle ‹ngiltere vakit geçirmeden Ermeni ›slahat› konusuyla ilgilenmifl, bu da sorunun milletler aras› nitelik kazanmas›na yol açm›flt›r. ‹ngilizler bu dönemde Ermenileri ve H›nçak Komitesi’ni desteklemeye bafllam›flt›r. Yeni ‹ngiliz yönetimi, antlaflmaya imza koyan devletler ad›na hareket ederek, 11 Haziran 1880’de Osmanl› Devleti’ne müflterek bir nota verilmesini sa¤lad›. Oldukça sert ve tehdit içeren bu notada, 61. maddede taahhüt edilen ›slahatlara henüz bafllanmad›¤› ve bundan dolay› da her gecikmeden Osmanl› Devleti’nin so- 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu rumlu olaca¤› bildiriliyordu. Osmanl› hükümeti ise, notaya verdi¤i cevapta, bu konuda ald›¤› tedbirleri ayr›nt›l› olarak bildirdi. Karfl›l›kl› notalaflmalar bundan sonra da devam etti. Avrupal› devletlerin ayr›ca, Ermenilerin Kürtlere karfl› korunmas› için bask› yapmas›, bu iki toplulu¤un karfl› karfl›ya gelmesine neden oluyordu. Dahas›, Osmanl› Devleti’nin iki taraf aras›ndaki çat›flmalar› önlemek için ald›¤› emniyet tedbirleri ise, Ermeniler taraf›ndan “Ermeni katliam›” olarak lanse ediliyordu. Büyük devletlerin Ermeni ›slahat› konusundaki tutumlar› farkl›l›klar göstermekteydi. Örne¤in, ‹ngilizler Ermeni ›slahat› konusunda ›srarc› iken, özerkli¤e s›cak bakmayan Ruslar iflgal etti¤i bölgelerde ve kendi yönetimleri alt›nda olan Ermenileri kültürlerinden uzaklaflt›r›p Ruslaflt›rmak ve Ortodokslaflt›rmak istiyordu. Ermeniler ise, Ruslar›n bu çabalar›na karfl› koymaya çal›flm›flt›r. Almanya ve onunla birlikte hareket eden Avusturya’ya gelince, bu iki devlet Ermeni ›slahat› konusunda Osmanl› Devleti’ne gere¤inden fazla bask› yap›lmas›na karfl›yd›lar. Katolik Ermenileri destekleyen Fransa ise, o s›ralarda Osmanl› Devleti’nin topra¤› olan Tunus’u iflgal etmek için haz›rl›k yapt›¤›ndan, konuyla fazla ilgilenmedi. Bu durumda ‹ngiltere diplomasi aç›s›ndan daha fazla ›srarc› olamad›. Ancak, hayal k›r›kl›¤›na u¤rayan Ermenilerin ümidi kaybolmam›flt›. ‹ngilizler sayesinde umutlanan Ermeniler, bu aflamadan sonra ifli silahl› mücadeleye, fliddet ve teröre dökmüfllerdir. Öncelikle, Ermeni patrikhanesi etraf›nda olmak üzere yo¤un bir örgütlenmeye girifltiler. Bu süreçte, birçok siyasi ve sosyal amaçl› dernek, cemiyet ve partiler kurdular: Ermenilerin Birleflik Cemiyeti ile Karahaç Cemiyeti, Armenakan Partisi, tedhiflçi ve ihtilalci partiler olan H›nçak ve Rus yanl›s› Taflnak Komiteleri bunlar aras›nda yer almaktayd›. Ermeniler, vilayât-› sitte denilen alt› do¤u ilinde özerk bir yönetim kurmak istiyordu. Oysa Ermeniler, özerk yönetim kurmak için çal›flt›klar› bölgelerin tamam›nda az›nl›k durumunda olup, da¤›n›k hâlde yaflamaktayd›lar. Ermeni komitac›lar›n bölgede yaflayan Müslümanlara terör uygulayarak göç ettirmek ve seslerini duyurmak amac›yla gerçeklefltirdi¤i ihtilal nitelikli ayaklanmalar flunlard›: Erzurum ayaklanmas› (1890), Kumkap› olay› (1890), I. Sasun olay› (1894), Bab›ali yürüyüflü (1895), Zeytun ve Van ayaklanmalar› (1895-1896), Osmanl› Bankas› bask›n› (1896), II. Sasun olay› (1897), II. Abdülhamit’e suikast/bomba hadisesi (1905) ve Adana olaylar› (1909). Zaman zaman genifl bir alana yay›lan ve Ermeni-Müslüman çat›flmas›na da dönüflen bu anarfli olaylar›, Avrupa kamuoyuna ise “Türkler H›ristiyanlar› katlediyor” fleklinde yans›t›lm›flt›r. ‹ngiltere’nin Ermeni ›slahat›n› bahane ederek ve di¤er devletleri de yan›na alarak Osmanl› Devleti’nin içifllerine kar›flma teflebbüsleri, genel olarak sonuçsuz kalm›flt›r. Bunda, ‹ngiliz siyasetinden olumsuz etkilenen Rusya’n›n tavr› da etkili olmufltur. Bu durumda, II. Abdülhamit, Ermeni ›slahat› konusunda elini güçlendirmek için Rusya ile yak›nlaflma siyaseti izlemifltir. II. Abdülhamit, Ermenilerin yaflad›klar› vilayetlerde, eninde sonunda özerklik ve ba¤›ms›zl›¤› getirece¤ini bildi¤i için, istenen ›slahat› yapmay› fliddetle reddediyordu. ‹ngiltere’nin tek bafl›na kalmas›ndan da cesaret alarak, Ermeni ›slahat›n›n yap›lmas› konusunda oyalay›c› ve a¤›rdan alan bir tav›r sergilemifltir. Bununla birlikte, bafllang›çta ayaklanmalara destek vermeyen Ermeni orta s›n›f› ve zenginleri de zamanla ihtilalci fikirleri desteklemeye bafllam›fllard›r. Böyle bir ortamda Osmanl› idaresi, ayaklanmalardan uzak duran Katolik Ermenilere ra¤bet gösterirken, ayaklanmalara kar›flan Ermenileri mektep ve kiliseleriyle birlikte s›k› kontrol alt›na ald›. Ermeni olaylar›n›n artmas›yla birlikte, komitecilerin bekledi¤i Avrupa müdahalesi, sonunda gerçekleflmifltir. fiöyle ki, ‹ngiltere, Fransa ve Rusya’n›n Bab›ali’ye verdikleri 11 May›s 1895 tarihli ortak memorandum ile, Berlin Antlaflmas›’nda ön- 69 Vilâyât-› Sitte: Ermeniler, Do¤u Anadolu’da yaflad›klar› Erzurum, Van, Diyarbak›r, Bitlis, Sivas ve Elaz›¤’dan oluflan alt› vilâyette (Vilâyât-› Sitte) özerk bir yönetim kurmak istiyordu. Oysa, bu illerin hiçbirinde nüfusun %20-25’ini geçmemekteydiler. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 70 Osmanl› Tarihi (1876-1918) görülen ›slahatlar›n D Ü fi Ü N E L ‹ M yap›lmas›n› istediler. Memorandum reddedildi ise de, isteklerin yerine getirilmesi amac›yla 30 Eylül 1895’teki Bab›ali yürüyüflü meydana geldi. Ortaya ç›kan karmafla, ancak askeri tedbirlerle önlenebildi. Avrupal› devletlerin S O R U bask›lar› sonucunda, II. Abdülhamit 1895 y›l›nda genel bir ›slahat program›n› kabul etmek zorunda kald›. Buna göre, genel af ilan edilecek, bölgeye bir umumi D‹KKAT müfettifl gönderilecek, H›ristiyanlar’dan vali ve mutasarr›flar seçilecekti. Anadolu ›slahat› ad›yla siyasi kimlik kazanan Ermeni ›slahat› konusu, t›pk› Islahat Ferman›’nda oldu¤u SIRAgibi, S‹ZDEAvrupal› devletlerin Osmanl› Devleti’nin içifllerine müdahalesi için etkili bir vas›ta olarak kullan›lm›flt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE KD Ü‹ fi ÜT NAE L P‹ M S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT ‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET N N 4 SIRA S‹ZDE Antlaflmas› öncesinde Ruslar’dan talepleri nelerdi? ErmenilerinAMAÇLARIMIZ Ayestefanos D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A do¤mas› P Ermeni meselesinin ve uluslar aras› bir sorun haline gelmesi konusunda flu eserde genifl bilgi bulunmaktad›r: Cevdet Küçük, Osmanl› Diplomasisinde Ermeni MeselesiS O R 1878-1897, U nin Ortaya Ç›k›fl› ‹stanbul 1986. TELEV‹ZYON Bosna-Hersek’in Avusturya Taraf›ndan ‹flgal Edilmesi D‹KKAT Berlin Kongresi ve Antlaflmas›’n›n bir di¤er sonucu da, Doksanüç harbinin ilk belirtilerinin ortaya Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan’›n himayesine b›ra‹SIRA N T E RS‹ZDE Nç›kt›¤› ET k›lmas›yd›. Antlaflmaya göre, Bosna ve Hersek, geçici olmak kayd›yla Avusturya’n›n iflgali ve yönetimine verilmifltir. Berlin Kongresi’nde AMAÇLARIMIZ iflgalin flartlar› konusunda bir karar al›nmad›¤›ndan bu konu, iki devlet aras›ndaki müzakerelere b›rak›lm›flt›. ‹flgali mümkün oldu¤unca geciktirmek isteyen Osmanl› Devleti ise, oyalay›c› bir tav›r sergilemifltir. Nitekim, Osmanl› temsilcileri, müddetinin tayin edilmesini ve ayr›ca Osmanl› memurlar›K ‹ T A iflgal P n›n görevlerinde b›rak›lmas›n› isteyince müzakereler uzam›fl, bu durumda Avusturya Bosna-Hersek’i iflgal etmeye bafllam›flt›r. Bunun üzerine II. Abdülhamid, iflgal flartlar› tespit Avusturya ordusunun bölgeye girmesine engel olunmas› T E L Eedilmeden V‹ZYON için ‹ngiliz kraliçesine bir telgraf çekmifl ancak istedi¤ini elde edememifltir. ‹flgal esnas›nda, özellikle Bosna Müslümanlar›, Avusturya’ya hemen teslim olmad› ve karfl› koymaya çal›flt›. Hatta, bölgede mevcut olan az say›daki Osmanl› as‹NTERNET keri de onlara destek verdi. Ayaklanma, önce Bosna flehrinde patlak verdi ve Bosnal› Müslümanlar, Hac› Salih Efendi’yi hükümet reisi ilan ederek onun liderli¤i alt›nda topland›lar. Salih Efendi bir beyanname neflrederek, Bosnal›lar›n servetlerinin bir k›sm›n› bu mücadeleye ay›rmalar›n› ve ayr›ca savaflabilecek herkesin silaha sar›lmas›n› istedi. Bu flekilde binlerce kifli toplanm›fl, bunun üzerine de Avusturya iflgal gücünü artt›rmak zorunda kalm›flt›. Ayn› dönemde, Podgoriça’n›n Karada¤’a ve Vranye’nin de S›rbistan’a verilmesi üzerine, Kuzey Arnavutluk’ta Arnavutlar taraf›ndan geçici bir hükümet kurulmufl ve mücadele bafllat›lm›flt›. ‹ki aya yak›n Avusturya ordusuna direnen Boflnaklar sonunda iflgale engel olamad›lar. 29 Temmuz’da bafllayan iflgal süreci, 20 Ekim 1878’de tamamland›. Böylece, dört yüz y›ld›r Osmanl› hâkimiyetinde olan Bosna-Hersek’te Türk idaresi sona ermifl oldu. II. Meflrutiyet’in ilan edilmesiyle bafllayan süreçte de, 7 Ekim 1908’de Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan topra¤› oldu¤u resmen ilân edildi. ‹flgal tamamland›ktan yaklafl›k alt› ay sonra iki devlet aras›nda, Bosna-Hersek meselesi konusunda nihai bir antlaflma da yap›ld›. 21 Nisan 1879’da imzalanan bu antlaflmaya göre; “Osmanl› padiflah›n›n iflgal edilen bölgedeki egemenlik haklar› aynen devam edece¤i gibi, hutbelerde halife s›fat›yla ad› da okunacakt›. Dini ku- N N 71 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu rumlara müdahale edilmeyecek; Avusturya, belirli bir süre tayin etmeksizin BosnaHersek’i yönetecek; bölgeden elde edilen gelir, yerel ihtiyaçlar için sarf edilecek; eski memurlardan uygun olanlar istihdam edilmeye devam edece¤i gibi yeni kadrolara da mümkün mertebe mahalli halktan atama yap›lacak; arda kalan savafl malzemesi Osmanl› Devleti’ne iade edilecek; Yenipazar Sanca¤›’nda üç bölge Avusturya taraf›ndan iflgal edilecek, ancak buralarda Osmanl› askeri de bulunacakt›.” Görüldü¤ü üzere, Osmanl› Devleti’nin haklar›, 1908’deki kesin ilhaka kadar resmen sürmüfl olmas›na ra¤men, Bosna-Hersek fiilen Avusturya taraf›ndan yönetilmifltir. Di¤er yandan, t›pk› ‹ngiltere’nin K›br›s’a yerleflmesinde oldu¤u gibi, Bosna-Hersek’teki iflgal ve yönetim de geçici olmam›fl ve neticede buras›, II. Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra, do¤rudan Avusturya’n›n bir topra¤› hâline getirilmifltir. Bu husus, Avrupal› büyük devletlerin o dönemde güttü¤ü emperyalist ve yay›lmac› politikalara tipik bir örnek oluflturmaktad›r. AKALE Bosna-Hersek’in Osmanl› dönemi ve sonras› tarihi için flu makaleyiMokuyunuz: Branislav Djurdjev, “Bosna-Hersek”, D‹A, ‹stanbul 1992, c.VI, s.297-305. N MAKALE 72 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Ayestefanos Antlaflmas›’n›n önemini ve sonuçlar›n› tart›flabilme Osmanl› Devleti’nin büyük bir bozgunla karfl›laflt›¤› Doksanüç harbi sonunda, Ruslar’la Ayestefanos Antlaflmas› imzalanm›flt›r. Çok a¤›r flartlar› içeren bu antlaflmayla, Balkanlar›n büyük bir k›sm› kaybedilmekle kal›nmam›fl, Do¤u Anadolu topraklar›ndan da önemli flehirler Ruslara terk edilmifltir. Antlaflmayla, Balkanlar’daki Slav milletlerinden S›rbistan, Karada¤ ve Romanya ba¤›ms›zl›klar›n› elde etmifllerdir. Ayr›ca, topraklar› Ege Denizi’ne kadar ulaflan Büyük Bulgaristan ile birlikte Rusya da tarihi hedefi olan Akdeniz’e ulaflm›fl oluyordu. Böyle bir tablo, Panislavizm aç›s›ndan büyük bir zafer demekti. Ruslar, siyasi, mâli ve askeri aç›lardan önemli menfaatler sa¤laman›n yan›nda, Osmanl› Devleti üzerinde genifl bir nüfuza sahip olmakta, Bulgaristan üzerinde kabul ettirdi¤i yeni statü ile, özellikle Balkanlar’da kesin bir nüfuz elde etmekteydi. Do¤uda Kars, Do¤u Bayaz›t, Ardahan ve Batum’un kaybedilmesi ise, Rusya’n›n biraz daha güneye sarkmak suretiyle Osmanl› Devleti üzerindeki nüfuzunun daha da artmas›na neden olmufltu. Fakat, Rusya’n›n ulaflt›¤› bu konum, fiark meselesi ba¤lant›l› Avrupa siyasi dengelerini de tek tarafl› olarak altüst etmiflti. Bölgedeki Rus etkinli¤inin bu derece artmas›ndan büyük endifle duyan ‹ngiltere ve Avusturya-Macaristan’›n giriflimiyle, Berlin’de milletler aras› bir kongre topland› ve nihayetinde Berlin antlaflmas› imzaland›. Bu s›rada f›rsat› kaç›rmayan ‹ngiltere, Ayestefanos Antlaflmas› ile ‹ngiliz menfaatleri için ciddi bir tehdit haline gelen Rusya’ya karfl› bir tedbir olarak, Osmanl› Devleti’nin topra¤› olan K›br›s’a yerleflti. Berlin Antlaflmas›’n›n önemini ve sonuçlar›n› de¤erlendirebilme Avrupal› devletlerin müdahalesiyle imzalanan Berlin Antlaflmas›, Ayestefanos’a göre, Osmanl› Devleti aç›s›ndan biraz daha hafifletilmifl maddeleri içeriyordu. fiöyle ki, Avrupal› devletlerin itiraz etti¤i temel noktalardan biri olarak Ege Denizi’ne kadar ulaflan büyük Bulgaristan üçe ayr›lmak suretiyle Rusya’n›n elde etti¤i statü ve menfaatler dengelenmifltir. Bu durum, Akdeniz’e do¤ru inmeye çal›flan Rus tehdidinin zay›flat›lmas› anlam›na geliyordu. Yine, Ayestefanos ile Rusya’ya b›rak›lan Do¤u Beyaz›t ve Eleflkirt vadisi Osmanl› Devleti’ne geri verilmifltir. Bununla birlikte, 1856 Paris Antlaflmas›’yla kabul edilen “Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ü” ilkesi, Berlin Antlaflmas›’yla ortadan kalkm›flt›r. Nitekim, Balkanlar (S›rbistan, Karada¤, Romanya) ve Do¤u Anadolu’daki (Kars, Ardahan, Batum) büyük toprak kay›plar› d›fl›nda, konuyla ilgileri olmamas›na ra¤men, Yunanistan ve ‹ran’a bile toprak verilmiflti. Dolay›s›yla, Berlin Kongresi ve Antlaflmas›, ilgili devletler aras›nda genel bar›fl› sa¤layaca¤› yerde, I. Dünya Savafl›’na giden yolda etkili olacak yeni ihtilaf ve ittifaklar›n temel kayna¤›n› teflkil etmifltir. Benzer flekilde, 61. madde ile antlaflmaya dâhil edilen “Ermeni ›slahat›” konusu da, uluslar aras› nitelikli bir “Ermeni sorunu”nun ortaya ç›kmas›na ve Avrupa büyük devletlerinin müdahalelerine neden olmufltur. N A M A Ç 3 Berlin Antlaflmas›’yla ortaya ç›kan s›n›r sorunlar›n› aç›klayabilme Berlin Antlaflmas›’nda yer alan maddeler, ço¤unlukla Osmanl› Devleti’yle ilgili s›n›r düzenlemelerine iliflkin olmas›na ra¤men, daha fazla toprak almak isteyen devletler aç›s›ndan tam bir tatmin yaratmam›flt›. Antlaflmayla bir sonuca ulaflt›r›lamayan s›n›r düzenlemeleri ise, ilgili devletler aras›nda halledilmek üzere daha sonraya b›rak›lm›flt›. Bunlardan biri Karada¤ s›n›r›yla ilgiliydi. Antlaflmayla ba¤›ms›z olan Karada¤’a, halk›n›n ço¤unlu¤u Müslüman Arnavut olan baz› yerlerin verilmesi, buralarda yaflayan Arnavutlar taraf›ndan kabul edilmemifl ve sonuçta Arnavut-Karada¤l› çat›flmalar› yaflanm›flt›r. Bu s›rada, Yunanistan’›n talep etti¤i Yanya ve Teselya’da da Arnavutlar ile Rum ve Karada¤l›lar aras›nda çat›flma ve iflgaller yaflanm›fl; Avrupal› devletlerin araya girmesiyle bu s›n›r meselesi çözülmüfltür. Bu geliflmeler esnas›nda Girit ile bütün Teselya ve Epir’i isteyen Yunanistan’›n Avrupal› devletlerin de deste¤ini alarak yaratt›¤› gerginlik ise, Osmanl› Devleti’nin direnmesiyle sonuçsuz kalm›flt›r. Berlin Antlaflmas›’yla Girit’te 1868 tarihli Nizamnamenin uygulanmas› kabul edilmiflti. Osmanl› Devleti’nin antlaflma sonras›nda Girit için ilan etti¤i Halepa Misak› ise, bir çeflit anayasa niteli¤ini tafl›makta olup, Girit’in yönetim fleklini belirlemekteydi. Buna göre, adan›n yönetimi yerli halka yani Rumlara b›rak›lm›flt›, böylece adada özerk bir yönetim kurulmufl oluyordu. 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu N A M A Ç 4 Berlin Antlaflmas›’yla ortaya ç›kan yeni düzenin yaratt›¤› d›fl bask›, iflgal ve müdahaleleleri irdeleyebilme Karada¤ ve Yunanistan ile yap›lan s›n›r düzenlemeleri, Avrupa büyük devletlerinin de müdahaleleriyle, zaman zaman uluslar aras› nitelik tafl›yan birer sorun haline gelmiflti. Bu ise, Berlin Antlaflmas›’n›n, d›fl müdahalelere de zemin haz›rlayan bir belge oldu¤unu göstermektedir. Antlaflman›n uluslar aras› sorun haline getirdi¤i bir konu da “Ermeni ›slahat›” ile ilgiliydi. 61. maddeye göre, Avrupal› devletlerin gözetiminde olmak üzere, Ermenilerin yaflad›¤› Do¤u Anadolu vilayetlerinde ›slahat yap›lacakt›. Osmanl› Devleti, bu konuyu genel olarak bir “iç mesele” kabul etmesine ra¤men, baflta Türk karfl›t› Gladstone’un yönetimindeki ‹ngiltere olmak üzere Avrupal› devletlerin sürekli müdahaleleriyle yüzyüze kalm›flt›r. Bu ise, Ermeni ›slahat› konusunun söz konusu devletler taraf›ndan istismar edilmesine ve Osmanl› Devleti üzerinde bask› kurmalar›na neden olmufltur. Ayn› antlaflmayla Avusturya-Macaristan’›n himayesi ve “geçici” yönetimine b›rak›lan Bosna-Hersek’in kaderi de t›pk› K›br›s’›nki gibi olmufl ve sonuçta ilhak ile neticelenen bir iflgal daha yaflanm›flt›r. 73 74 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Kendimizi S›nayal›m 1. Ayestefanos Antlaflmas›’n› hükümsüz b›rakan Berlin Antlaflmas›, özellikle hangi devletlerin istek ve giriflimleriyle imzalanm›flt›r? a. ‹ngiltere-Avusturya b. Rusya-Prusya c. Osmanl›-Avusturya d. ‹talya-Fransa e. Belçika-Yunanistan 6. Berlin Antlaflmas›’n›n imzalanmas›ndan sonra Osmanl› Devleti ile Yunanistan aras›nda ç›kan s›n›r anlaflmazl›¤› hangi bölgeler üzerinde olmufltur? a. Mora b. K›br›s c. Oniki Ada d. Bat› Trakya e. Teselya-Epir 2. “Panislavizmin büyük baflar›s›” olarak nitelenen antlaflma hangisidir? a. Berlin b. K›r›m c. Ayestefanos d. Küçük Kaynarca e. Bükrefl 7. Girit’te 1868 tarihli nizamnamenin uygulanmas›n› ve özerkli¤i kesin olarak sa¤layan belge afla¤›dakilerden hangisidir? a. Girit Nizamnamesi b. Ayestefanos c. Berlin d. Halepa Misak› e. K›r›m 3. Rusya, Berlin Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti’ne nereleri geri vermifltir? a. Erzurum b. Kars c. Ardahan d. Do¤u Bayaz›t-Eleflkirt Vadisi e. Batum 4. Berlin Antlaflmas› sayesinde, Ayestefanos Antlaflmas›’ndaki topraklar› küçültülerek Ege Denizi’nden uzaklaflt›r›lan yer afla¤›dakilerden hangisidir? a. Romanya b. Bulgaristan c. S›rbistan d. Karada¤ e. Yunanistan 5. Berlin Antlaflmas›’ndan sonra afla¤›daki geliflmelerden hangisi, ‹ngiliz d›fl politikas›n›n tamamen Osmanl› Devleti aleyhine dönmesine neden olmufltur? a. ‹ngiltere’de Liberal Parti ve Gladstone’un iktidara gelmesi b. Almanya’n›n güçlenmesi c. Osmanl› Devleti’nin Avusturya-Macaristan ile yak›nlaflmas› d. Osmanl› Devleti’nin zay›f durumu e. Osmanl› Devleti’nin Rusya ile yak›nlaflmas› 8. Berlin Antlaflmas›’nda öngörülen Ermeni ›slahat› konusunda ›srarc› olan devlet afla¤›dakilerden hangisidir? a. Rusya b. ‹ngiltere c. Avusturya d. Almanya e. Fransa 9. Bosna-Hersek, afla¤›daki hangi geliflmeden sonra Avusturya-Macaristan taraf›ndan iflgal edilmifltir? a. Berlin Antlaflmas›’n›n imzalanmas› b. Ayestefanos Antlaflmas›’n›n imzalanmas› c. Islahat Ferman›’n›n ilan› d. Balkan Savafllar›’n›n bafllamas› e. I. Dünya Savafl›’n›n bafllamas› 10. Berlin Antlaflmas›’n›n 61. maddesi afla¤›dakilerden hangisini öngörmektedir? a. Ermenilerin yaflad›¤› yerlerin ba¤›ms›z olmas›n› b. Ermenilerin yaflad›¤› yerlerin özerk olmas›n› c. Ermenilerin yaflad›¤› yerlerde ›slahat yap›lmas›n› d. Ermenilerin Rus himayesi alt›na al›nmas›n› e. Ermenilerin ayr› bir millet olarak kabul edilmesini 3. Ünite - Büyük Oyun: Yeniden Do¤u Sorunu 75 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. a S›ra Sizde 1 Ayestefanos Antlaflmas›’yla ortaya ç›kan büyük Bulgaristan’›n Ege Denizi’ne ulaflmas› ve ayr›ca Do¤u Anadolu’daki baz› önemli flehirlerin Rusya’ya b›rak›lmas›yla, bu devletin Osmanl› Devleti üzerinde büyük bir nüfuz elde etmesi, özellikle ‹ngiltere ve Avusturya’n›n menfaatlerine ayk›r›yd›. Bu iki devlet, Rusya üzerinde bask› uygulayarak Ayestefanos Antlaflmas›’n›n geçersiz kalmas›n› ve Berlin Antlaflmas›’n›n imzalanmas›n› sa¤lam›fllard›r. 2. c 3. d 4. b 5. a 6. e 7. d 8. b 9. a 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Berlin Kongresi ve Avrupa Diplomasisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayestefanos Antlaflmas› ve Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Berlin Antlaflmas› ve Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayestefanos ve Berlin Antlaflmalar›’n›n Mukayesesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl›’na Giden Yolda Berlin Kongresi/Antlaflmas›’n›n Önemi ve Sonuçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunan S›n›r› Meselesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girit Sorunu ve Halepa Misak›/Sözleflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “61. Madde: Berlin Antlaflmas› ve Ermeni Meselesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bosna-Hersek’in Avusturya Taraf›ndan ‹flgal Edilmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “61. Madde: Berlin Antlaflmas› ve Ermeni Meselesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Ayestefanos Antlaflmas›’yla Büyük Bulgaristan’›n ortaya ç›kmas›yla, Rusya’n›n Ege ve Akdeniz’e ulaflmas› suretiyle Osmanl› Devleti’nin Balkan ve Do¤u Anadolu topraklar› üzerinde büyük bir nüfuza sahip olmas›, ‹ngiltere’nin Akdeniz ve Uzakdo¤u sömürgelerine giden yolu tehdit eder hâle gelmiflti. Rus tehlikesine karfl› Do¤u Akdeniz’deki durumunu kuvvetlendirmek isteyen ‹ngiltere, K›br›s’› bir üs olarak kullanmak istedi¤inden buraya yerleflti. S›ra Sizde 3 Bulgaristan’›n; Bulgaristan Prensli¤i, Do¤u Rumeli ve Makedonya olmak üzere üç k›sma ayr›larak küçültülmesi ve Ege Denizi’nden uzaklaflt›r›lmas›; Do¤u Bayaz›t ve Eleflkirt Vadisi’nin Osmanl› Devleti’ne geri verilmesi, Rusya’n›n aleyhine de¤ifltirilen maddeler aras›nda yer almaktad›r. S›ra Sizde 4 Rus kuvvetleri ‹stanbul’a yaklaflt›klar› bir s›rada Ermeni Patri¤i Nerses ve di¤er yetkililer teflebbüse geçerek, Ermenilerin yaflad›klar› Do¤u Anadolu vilayetlerinin Rusya’ya ilhak edilmesini, bu olmazsa Ermenilere özerklik verilmesini, bu da olmazsa söz konusu bölgelerde ›slahat yap›lmas›n› talep etmifllerdir. Ermeniler ayr›ca, ›slahat›n yap›lmas›na kadar Rus ordusunun bu bölgelerde kalmas›n› da istemifllerdi. 76 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Yararlan›lan Kaynaklar Armao¤lu, Fahir, (1997). 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (17891914), Ankara. Djurdjev, Branislav, (1992). “Bosna-Hersek”, D‹A, cilt VI, ‹stanbul, s.297-305. Erim, Nihat, (1953). Devletler Aras› Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Cilt I, Ankara. Gencer, Ali ‹hsan, (1991). “Ayastefanos Antlaflmas›”, D‹A, cilt IV, ‹stanbul, s.225. Gencer, Ali ‹hsan, (1992). “Berlin Antlaflmas›”, D‹A, cilt V, ‹stanbul, s.516-517. Göktepe, Cihat, (2011). “II. Abdülhamid’in K›br›s Siyaseti ve Adan›n ‹ngiltere’ye Geçifl Süreci”, Devr-i Hamid, cilt I, Kayseri, s. 433-445. Karal, Enver Ziya, (1995). Osmanl› Tarihi, cilt VIII, Ankara. Küçük, Cevdet, (1986). Osmanl› Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Ç›k›fl› 1878-1897, ‹stanbul. Mahmud Celaleddin Pafla, (1983). Mir’at-› Hakikat, haz. ‹smet Miro¤lu, ‹stanbul. Muahedat Mecmuas›, (1298). ‹stanbul, cilt IV-V. Serto¤lu, Midhat, (2011). Mufassal Osmanl› Tarihi, cilt VI, Ankara. Tukin, Cemal, (1999). Bo¤azlar Meselesi, ‹stanbul. Tukin, Cemal, (1996). “Girit”, D‹A, cilt XIV, ‹stanbul, s. 85-93. Uçarol, Rifat, (1978). 1878 K›br›s Sorunu ve Osmanl›‹ngiliz Antlaflmas›, ‹stanbul. 4 OSMANLI TAR‹H‹ (1876-1918) Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Sanayileflen ülkeler aras›ndaki sömürgecilik yar›fl›n›n Kuzey Afrika için do¤urdu¤u sonuçlar› ifade edebilecek, Sudan Sorununun Osmanl› Devleti ve ‹ngiltere aç›s›ndan do¤urdu¤u sonuçlar› aç›klayabilecek, Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u taraf›ndan iflgal ve ilhak edilme sürecini de¤erlendirebilecek, Osmanl› Devleti’nin d›fl borç almas›n›n do¤urdu¤u sonuçlar› de¤erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Tunus M›s›r Sudan ‹ngiltere • • • • Fransa Kuzey Afrika Bosna-Hersek Duyûn-i Umûmiye ‹çerik Haritas› Osmanl› Tarihi (1876-1918) ‹flgaller ve Krizler • OSMANLI KUZEY AFR‹KA’SINDA ‹fiGALLER • ‹NG‹LTERE’N‹N MISIR’I ‹fiGAL‹ • SUDAN SORUNU • AVUSTURYA ‹fiGAL‹ SONRASINDA BOSNA-HERSEK • DIfi BORÇLAR VE DUYÛN-I UMÛM‹YE ‹flgaller ve Krizler OSMANLI KUZEY AFR‹KA’SINDA ‹fiGALLER Avrupal› Güçlerin Kuzey Afrika Rekabeti ‹ngiltere Avrupa’da Viyana Kongresi ile sa¤lad›¤› faydalar›n etkisiyle 1815 y›l›ndan sonra denizcilik, ticaret ve sömürgecilik alanlar›nda dünyada üstünlü¤ü elde etmeye bafllam›flt›. ‹ngilizlerin geliflmifl bir ticaret a¤› kurdu¤u Akdeniz’de, üç önemli stratejik nokta bulunmaktayd›: Cebelitar›k, Malta ve ‹yon Adalar›. Bu stratejik noktalar s›ras›yla Bat› Akdeniz, Orta Akdeniz ve Do¤u Akdeniz’de ‹ngilizlerin güçlü donanmas› için bir üs görevi yapt›¤› gibi Akdeniz ve çevresinde gittikçe artan üstünlü¤ünü garantiye almas›na yard›mc› oluyordu. Kadîm rakibi Fransa’n›n bölgedeki ihtirasl› hareketleri ‹ngiliz donanmas›n› alarma geçirmiflti. Bu yüzden Frans›zlar›n 1830’daki Cezayir seferine -güç kullanma d›fl›ndaki mümkün olan bütün araçlarla- fliddetli bir flekilde muhalefet ettiler. ‹ngilizler e¤er Frans›zlar›n bu girifliminin baflar›l› olabilece¤ine flans vermifl olsayd›, askeri güç kullanmaktan da çekinmezdi. Frans›zlar›n Cezayir’de kalaca¤› ortaya ç›k›nca, ‹ngilizler -istemeyerek de olsaen iyi politikan›n bunu kabul etmek oldu¤una karar verdiler. Fakat bu politika, Fransa’n›n kendi bafl›na istedi¤i yerde sömürgeler kurmas› anlam›na gelmiyordu. Art›k sömürgeler oluflturmak Avrupa devletlerinin kendi aralar›ndaki güç dengelerine ba¤l›yd›. ‹lerleyen y›llarda, özellikle 1869 y›l›nda Süveyfl Kanal›’n›n aç›lmas›ndan k›sa bir süre sonra Avustralya ve Uzakdo¤u ile olan Avrupa ticaretinin Ümit Burnu’ndan Akdeniz’e çevrilmesiyle ‹ngilizlerin gözünde Akdeniz ve özellikle Bo¤azlar›n önemi daha da artt›. XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Birleflik ‹talya’n›n kurulmas›yla birinci s›n›f bir Akdeniz gücü vücuda gelmiflti. Bu güç kendine çok yak›n olan Afrika k›y›lar›na açgözlü bak›fllar›n› çevirmeden önce, tam anlam›yla sa¤lam temeller üzerine oturmam›flt›. ‹lk hedef hat›r› say›l›r bir ‹talyan kolonisi bar›nd›ran ve co¤rafi olarak yak›n olan Tunus idi. Roma’n›n yeniden Kartaca’y› yönetmesi rüyas›, milliyetçi hedeflere sahip olanlar› harekete geçirdi. Bu yoldaki ana engel Fransa’n›n ç›karlar›yd›. Kardefl Latin uluslara daima sempatiyle bakan III. Napolyon, Cezayir ile yetinip ‹talyanlar›n Tunus’a, ‹spanyollar›n ise Fas’a sahip olmalar› için ikna olabilirdi. Ancak III. Cumhuriyet’in devlet adamlar› o kadar da duygusal de¤ildiler. Onlar Tunus’u iflgal edip Cezayir’e katmak ve Kuzey Afrika’n›n bütününe sahip olmak istiyorlard›. Bu yüzden iki ulus aras›ndaki rekabet kaç›n›lmazd›. Otto Von Bismarck: 1815 y›l›nda Prusya’da do¤an Otto Von Bismarck’›n babas›, Prusya ordusunda subayl›k yapm›fl bir junker, annesi ise yüksek bir memurun k›z›yd›. Bismarck okul ça¤›na geldi¤inde annesiyle birlikte Berlin’e tafl›nd› ve Göttingen ve Berlin üniversitelerinde pek de baflar›l› olamamas› sebebiyle Prusya ordusuna girerek Aachen’da adlî kâtipli¤e atand›. Ancak otoriteyle ilgili problemleri olan Bismarck, üstleri taraf›ndan azarlanmas›na içerleyerek bir sene sonra ordudan ayr›ld› ve gitgide batmakta olan aile yat›r›m›n›n iplerini eline ald›. 1847’de yar› temsili bir organ olan Birleflik Meclis’e girerek mutlakiyetçi ve reaksiyoner kesimin temsilcili¤ini üstlenerek yüksek bir itibar kazand›. 1848’de yaflanan devrimin askeri önlemlerle bast›r›lmas› gerekti¤ini savundu¤u için ayn› y›l aç›lan Frankfurt Ulusal Meclisi’ne ve ilk Prusya Parlamentosu’na al›nmad›. Ordunun Berlin’i iflgalinden sonra çeflitli devlet kademelerinde görevler ald› ve de 1862’de Prens Wilhelm’in onay›yla baflbakanl›k görevine getirildi. 1890’a de¤in görevde kalan iç ve d›fl politikada devletin dizginlerini elinde tutan Bismarck, 1896 y›l›nda Hamburg yak›nlar›nda öldü. 80 Osmanl› Tarihi (1876-1918) ‹talya’n›n Kuzey Afrika ve M›s›r üzerinde ticari ç›karlar› ve Akdeniz’de sömürgecilik emelleri sürerken, Bismarck önderli¤inde birli¤ini sa¤layan Almanya’n›n o s›ralarda izledi¤i politika, genel olarak Fransa’n›n izole edilmesine yönelikti. Bu politik tav›rdaki amaç, Avrupa’da nüfuzunu artt›r›rken herhangi bir Avrupal› gücün kendisi aleyhinde davranmas›n› önlemekti. 1881 y›l›na kadar Bismarck, M›s›r sorununu uzaktan izleyen bir siyaset güdüyordu. Kendi bafl›na M›s›r’a müdahale imkân› olmayan Almanya, e¤er herhangi bir güçle ittifak kurarak soruna müdahale ederse, di¤er güçlerin kendisini Avrupa’da s›k›flt›raca¤› öngörüsünde bulunuyordu. Bu yüzden Bismarck 1876 ve 1878 y›llar›nda ‹ngiltere’ye, M›s›r’› niçin iflgal etmediklerini sorarak, e¤er böyle bir durum gerçekleflirse de ülkesinin karfl› ç›kmayaca¤› garantisini sözlü olarak verdi. ‹ngiltere’nin M›s›r’› iflgal etmesinden Almanya’n›n beklentisi, Frans›z-‹ngiliz düflmanl›¤›n› k›z›flt›r›p art›rmak ve bunun s›cak bir çat›flmaya dönüflmesini sa¤lamakt›. Böylece, bat›daki düflman› Fransa’n›n dikkatlerini ve gücünü baflka bir alana kayd›rmay› baflaracakt›. 1882 y›l›na kadar ‹ngiltere’yi M›s›r’› iflgal etmesi konusunda ikna edemeyen Almanya, iflgal sonras›nda da onlar› Frans›z-Rus iflbirli¤ine karfl› sürekli uyararak Londra hükümetlerinin güvenini kazanmaya çal›flt›. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 1 Almanya flansölyesi Bismarck’›n Kuzey Afrika ve M›s›r’a yönelik politik tutumu nedir? SIRA S‹ZDE Tunus’un Fransa Taraf›ndan ‹flgali D Ü fiTunus’un ÜNEL‹M 1881 y›l›nda Fransa taraf›ndan iflgal edilmesi, Avrupa güç dengesinin yans›malar›ndan biri olarak de¤erlendirilebilir. Öyle ki, 1881 y›l›nda Alman Baflbakan› Bismarck, 1872 y›l›nda kurulan ancak 1875 y›l›nda da¤›lan “Üç ‹mS O Rbirincisi U parator Ligi”ni yeniden kurdu. Avusturya-Macaristan, Rusya ve Almanya aras›nda kurulan ikinci “Üç ‹mparator Ligi” en az›ndan ‹ngiltere’ye karfl› olumsuz amaçlar D‹KKAT tafl›yordu. Bu anlaflmaya göre, Osmanl› Devleti 1878 Berlin Antlaflmas›’na dayanarak, Bo¤azlardan Üç ‹mparator Ligi aleyhine geçifl imkân› sa¤larsa, müttefikler orS‹ZDE tak hareketSIRA edeceklerdi. Daha aç›k bir ifadeyle ‹ngiltere’nin Bo¤azlardan geçip Karadeniz’den kendisine sald›rmas› korkusunu tafl›yan Rusya, bu anlaflmayla böyle bir olas›l›¤› önlemifl oluyordu. Ayr›ca söz konusu ittifak, Balkanlardaki Osmanl› AMAÇLARIMIZ topraklar› üzerinde flimdiye kadar çat›flan iki gücün, Avusturya- Macaristan ve Rusya’n›n ortak hareket etmesini sa¤layan bir zemin meydana getirdi. Bu ittifak sayesinde çok büyük ç›karlar sa¤layan Rusya, ‹ngiltere’yi üç önemli alanda; K ‹ T A stratejik P Balkanlar, Akdeniz ve Orta Asya’da s›k›flt›rm›flt›. Üç ‹mparator Ligi politikalar› çerçevesinde Almanya, Osmanl› Devleti’nin da¤›lmas›n› ve Tbüyük aras›nda dengeli bir paylafl›ma tabi tutulmas›n› istiyorE L E V ‹ Z Ydevletler ON du. Bismarck’a göre, Osmanl› Devleti’nin büyük devletler aras›nda paylafl›lmas›, hem Avrupa’da kurulan dengeleri koruyacak, hem de Avrupa bar›fl›na katk›da bulunacakt›. Bu paylafl›mda, Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek’i yani Bat› BalkanN T E R N E T ‹ngiltere de Fransa ile anlaflt›ktan sonra M›s›r’› alabilirdi. Bislar›, Rusya ‹Bo¤azlar’›, marck’›n belirledi¤i bu Alman politikas›, Üç ‹mparator Ligi’nin da¤›ld›¤› 1886-87 y›llar›na kadar sürmüfl ve ana hedefi olan Fransa’n›n yaln›z b›rak›lmas›n› temine MAKALE yönelik olmufltur. 1881 y›l›nda meydana gelen ikinci önemli olay, Tunus’un Fransa taraf›ndan iflgal edilmesidir. Uzun zamand›r ‹talya’n›n da göz dikti¤i Tunus’un Fransa taraf›ndan iflgal edilmesine Bismarck, bu ülkenin Avrupa d›fl›ndaki sorunlarla meflgul olmas›n› sa¤lamak maksad›yla, diplomatik destek ve cesaret verdi. Bu durum, Tunuslu Hayrettin Pafla gibi Osmanl› devlet adamlar›n›n da dikkatinden kaçmam›flt›. N N 4. Ünite - ‹flgaller ve Krizler Hem de¤erli bir düflünür hem de bir devlet adam› olarak Tunuslu Hayrettin Pafla, Avrupa’n›n teknik ilerlemeleri ve siyasi tehditlerine karfl›, Müslüman topluluklar›n savunmas›n› sa¤layacak tek güç olarak Osmanl› Devleti’ni görüyordu. Tunus gibi yerler ancak Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ü korunur ve güçlenirse sömürgeci sald›r›lar bertaraf edilir diye düflünüyordu. Ancak Hayrettin Pafla’n›n gayretleri ve Osmanl›’n›n ald›¤› tedbirler yeterli olmad›. Tunus, t›pk› Cezayir gibi Garp ocaklar› sistemi ile Osmanl› Devleti’nin salyaneli eyaleti idi. Zamanla eyaletin idaresi day›lar›n ve beylerin eline geçti. 1864 y›l›nda beylik makam›nda Mehmed Sad›k Pafla bulunmaktayd›. Frans›zlar ile frenlenemeyecek iliflkiler gelifltirdi ve Frans›z nüfuzu Tunus’ta etkin olmaya bafllad›. 1870 y›l›ndan sonra Tunuslu Hayrettin Pafla, Frans›zlar›n Tunus üzerindeki etkisini kald›rmak için buras›n› 1871 ferman›yla do¤rudan do¤ruya Osmanl› Devleti’ne ba¤l› hale getirdi. Bu ferman›n hükümleri ayn› zamanda Tunus’un idaresini Mehmed Sad›k Pafla’n›n evlad›na veriyordu. Ancak, Sad›k Pafla tam anlam›yla fermana uygun davranmad› ve Frans›zlar›n Tunus’taki etkisinin devam›na izin verdi. Fransa ayn› tarihlerde, 1870’deki Alman yenilgisinin yaralar›n› sarmaya çal›fl›yordu. Kuzey Afrika’da yeni bir sömürge elde etmek, az da olsa Frans›zlar›n ulusal ac›s›n› hafifletip, incinen gururunu tatmin edebilirdi. Bu ba¤lamda Frans›z diplomatlar, 1878’deki Berlin Kongresi’nde, ‹ngiltere ve Almanya’n›n Tunus’taki hâkimiyetine karfl› ç›kmayacaklar›na dair iflaretleri ald›. ‹ngiltere’nin yar›m yüzy›l önceki tutumuyla taban tabana z›t bu hareketi, Fransa’n›n K›br›s konusunda problem ç›karmas›n› engellemek ve dar Sicilya bo¤az›n›n iki taraf›n›n birden ‹talyanlar taraf›ndan tutuldu¤unu görmeyi istememekten dolay› olabilirdi. Alman cephesinde Bismarck ise, Tunus’u ‹talya’n›n veya Fransa’n›n almas›n› çok da umursam›yordu. Her iki durumda da iki taraf›n aras›n›n so¤umas› onun ifline geliyordu. Bu flartlar alt›nda ‹talyanlar›n Tunus’a iliflkin yaygarac› faaliyetleri tam bir fiyaskoydu. Frans›zlar›n en çok korktuklar› ‹talyanlar›n kendilerinden önce davranmas›yd›. Frans›zlar, 1881 y›l› nisan ay›nda baz› Tunus kabilelerinin Cezayir s›n›r›n› ihlal etmeleri gibi sudan bahaneler ileri sürerek Osmanl› Devletine bir nota vererek, iflgal niyetlerini ortaya koydu. 24 Nisan’da ise Frans›z askerleri Tunus’ta iflgali bafllatt›. Tunus Beyi’nin Kasr-› Said veya Bardo ad› verilen saray›nda imzalanan ve bu isimle bilinen anlaflmaya göre Fransa, Tunus’ta istedi¤i askeri bölgeleri iflgal edecek, Tunus Beyi makam›nda kalacak, Tunus’un Fransa ve di¤er devletlerle mevcut anlaflmalar› aynen devam edecekti. Beylik, Fransa’dan izin almadan yeni d›fl anlaflma imzalamayacak, Fransa’n›n yabanc› devletlerdeki temsilcileri Tunus tebaas›n›n da haklar›n› koruyacak, Tunus’un borçlar›n› ödemesi için mali reform yap›lacak, tüm kabileler itaat alt›na al›n›p askeri vergi vermeleri sa¤lanacak, Tunus’a silah ithali yasaklanacak ve Tunus’taki Fransa elçisi bu anlaflman›n uygulanmas›n› kontrol edecekti. Bu anlaflma ile, Tunus’un iflgali resmiyet kazand›. Sad›k Pafla’n›n kardefli Ali Bey’in önderli¤inde bir k›s›m Tunuslular bu anlaflmay› kabul etmeyerek karfl› koydular. Baflkald›r› hareketi birkaç hafta içinde Fransa taraf›ndan bast›r›ld›. Ard›ndan bütün Beyli¤i iflgal ettiler. Frans›zlar Tunus’u imtiyazl› bir eyalet gibi resmi y›ll›klar›nda göstermeye bafllad›lar. Osmanl› Devleti ise, 1856 Paris antlaflmas›yla kendisi için de geçerli ve kabul edilmifl devletler hukukuna tamamen ayk›r› olan bu iflgali asla onaylamad›. Tunus’u Osmanl› Devleti’nin bir eyaleti ve Tunuslular› Osmanl› tebaas› saymaya devam etti. Tunus’un iflgali bir baflka rekabeti gün yüzüne ç›kard›. Tunus’un Fransa’ya kapt›r›lmas› ‹talya’n›n Avrupa güç dengesinde önemini kaybettirdi. En az›ndan ‹talyanlar›n alg›lamas› bu flekilde oldu. Ama her halükarda ‹talya’n›n bir emperyalist he- 81 82 Osmanl› Tarihi (1876-1918) defini Fransa’ya kapt›rmas› onurunu zedeledi. Bunu telafi etmek için de ‹talya yeni aray›fllara giriflti. Önce, Avusturya-Macaristan ve Almanya ikili ittifak›na girmek için teflebbüste bulundu. Tunus’un Fransa taraf›ndan iflgalini içine sindiremedi¤inden, bu sorunu uluslararas› diplomatik alanda canl› tutmaya gayret etti. ‹talya, Fransa’n›n Akdeniz’de daha baflka hedeflere yönelmesini engelleme politikas› izleyerek, ‹ngiltere’nin M›s›r’› iflgal etmesini kendi ç›karlar›na uygun görüyordu. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 2 Tunus’un iflgali Avrupal› güçler nas›l tepki verdi? SIRAkarfl›s›nda S‹ZDE ‹NG‹LTERE’N‹N MISIR’I ‹fiGAL‹ (11 TEMMUZ 1882) D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹flgal Süreci ve Tahliye için Diplomasi Faaliyetleri S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE ‹nsanl›k tarihinin S O R Uen eski medeniyetlerinden birine ev sahipli¤i yapan M›s›r, jeostratejik de¤er aç›s›ndan her devirde önemini koruyan bir konumda olmufltur. fiüphesiz ki, XIX. yüzy›l›n sonunda sömürgecilik yar›fl›na giriflen Avrupal› güçler D‹KKAT aç›s›ndan bu ülkenin stratejik ve ekonomik de¤eri daha da artm›flt›r. En büyük emperyal güç olma iddias›ndaki ‹ngiltere aç›s›ndan M›s›r; Yak›ndo¤u, Akdeniz ve K›SIRA S‹ZDE z›ldeniz yoluyla Hint Okyanusu’na aç›lan “hayat yolu” üzerinde, kilit bir mevkidedir. 1878 Berlin Kongresi’nden sonra, aç›k bir flekilde Yak›ndo¤u politikalar›nda de¤ifliklik yapan ‹ngiltere, Akdeniz’de tam anlam›yla kontrolü ele geçirme hedefiAMAÇLARIMIZ ne kilitlenerek 1882 y›l›nda M›s›r’› iflgal etti. Buna karfl›l›k Osmanl› Devleti, önemli eyaletlerinden biri olan M›s›r’›n iflgal edilmesi sürecinde, çok dikkatli bir politika izleyerek egemenlik K ‹ T A P haklar›n› korumaya çal›flt›. Bu s›rada, Balkanlardaki hassas durumu dikkate alan II. Abdülhamid, sorunu askeri müdahaleyle çözme alternatifi üzerinde durmaktan kaç›nd›. Osmanl› Devleti’nin d›fl politikas›n› elinde tutan II. Abdülhamid’in öncelik verdi¤i alan, Avrupa’n›n yay›lmac› tav›rlar› karfl›s›nda OsTELEV‹ZYON manl› Devleti’nin siyasal ba¤›ms›zl›¤›n› ve toprak bütünlü¤ünü korumakt›. Bu dönemde, Osmanl› Devleti taraf›ndan belirlenen siyasetin hedefi, bir iç mesele olarak gördükleri M›s›r sorununu yabanc›lar›n do¤rudan askeri müdahalesine ‹ N T E R N E T ama onlarla diplomatik zeminde uzlaflarak çözmekti. Çözüm meydan vermeden aray›fl›ndaki temel hedef, Arap Yar›madas›, K›z›ldeniz, Do¤u ve Kuzey Afrika’daki egemenli¤i aç›s›ndan vazgeçilmez önemi olan bu co¤rafyadaki hükümranl›k hakK A L E almakt›. 1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl› tecrübesinin Osmanl› lar›n› garantiM Aalt›na Padiflah› II. Abdülhamid’in zihninde b›rakt›¤› izler, devletin tüm s›n›rlar› dahilinde ama özellikle Balkanlar’da daha dikkatli siyaset izlemeyi ve askeri kuvveti baflka hedeflere yönlendirmeyi engelliyordu. Bu bak›mdan, M›s›r’daki toplumsal tepkiler sebebiyle zay›flayan Hidiv Tevfik Pafla (1879-1892) idaresini güçlendirmek üzere, politik ve diplomatik tedbirleri devreye koymak ön plandayd›. Dolay›s›yla, II. Abdülhamid, M›s›r’a askeri müdahale alternatifinin kesinlikle gündeme getirilmemesini, de¤iflmez bir madde olarak politikas›na eklemiflti. Bu ba¤lamda, Osmanl› siyasetinin yap›sal özelliklerinden dolay›, M›s›r’daki milliyetçi güçlere yani Urabî ve arkadafllar›n›n önderlik etti¤i Vatanî/Vatanc›lar ad›yla bilinen harekete karfl› askeri müdahalede bulunulmaktan sak›n›lmaktayd›. D›fl politikay› yönlendiren Padiflah, diplomatik çözüm aray›fllar› esnas›nda M›s›r’a Osmanl› askerinin gönderilmesi fl›kk›n›n kesinlikle gündeme getirilmemesini emretti. Bu politikan›n neden olaca¤› zararlar›n her yönüyle ortaya konuldu¤una inanan Padiflah, Osmanl› askeri ile Araplar›n karfl›laflmas›n›n vahim sonuçlar do¤uraca¤›n› ileri sürüyordu. Dolay›s›yla, hedefler ve bunlar›n uygulanmas› için kullan›labilecek politika araçlar› aras›nda bir uçurum söz konusuydu. Osmanl› Devleti’nin mevcut imkanlar› ve uluslararas› N N 4. Ünite - ‹flgaller ve Krizler konjonktür dikkate al›nd›¤›nda, belirlenen temel hedefe ulaflman›n yani yabanc› müdahalesini önlemenin, gerçeklefltirilecek bir hedefin benimsenmesinden ziyade büyük bir iyimserli¤in eseri oldu¤u söylenebilir. Asl›nda Süveyfl Kanal›’n›n aç›lmas› akabinde M›s›r üzerinde bafllayan rekabet, 1878 y›l›na gelindi¤inde hayli ilerlemiflti. Bu süre içinde özellikle H›div ‹smail Pafla’n›n yanl›fl politikalar› ve israf›, M›s›r maliyesini bir hayli borç yükünün alt›na soktu. Art›k ‹ngiltere ve Fransa baflta olmak üzere alacakl› devletler her türlü idareye kar›flmakta hatta naz›rlar› azlettirip, tayin ettirmekteydiler. Bu soruna, 1879 y›l›nda H›divli¤e gelen Tevfik Pafla da bir çözüm üretemedi¤i gibi problemleri daha da artt›rd›. Halk aras›nda hoflnutsuzluklar meydana geldi. Kendisi de bir asker olan Urabî Pafla’n›n yönetime karfl› bafllatt›¤› isyan, bir k›s›m asker ve halk taraf›ndan büyük destek gördü. Hedef, yönetim ve yönetime müdahale eden yabanc›lar idi. 11 Haziran 1882 tarihinde meydana gelen Malt›z Olay›’n›n do¤urdu¤u kaotik ortam da ‹ngiliz iflgaline önemli bir gerekçe sunmufltur. Malt›z Olay› flöyle geliflmifltir: M›s›r’daki gerilimin artmas› nedeniyle, bölgede yaflayan Avrupal›lar d›flar›dan silah tedarik etmekteydi. Zira, yerli halk ile aralar›nda ciddi bir gerginlik ortam› oluflmaya bafllam›flt›. Bilhassa ‹skenderiye Kalesi’nin önünde demirli ‹ngiliz ve Frans›z savafl gemileri, yerli halk›n iflgal konusundaki korkular›n› perçinlemekteydi. 11 Haziran günü Malt›zl› bir tüccar ile yerli halktan bir hamal aras›nda yaflanan ücret kavgas›, tüccar›n yerli hamal› b›çaklayarak öldürmesiyle müthifl bir arbede bafllatt› ve uzun süreden beri yaflananlar› sindiremeyen yerli halk galeyana gelerek yabanc›lar›n dükkanlar›n› ya¤malamaya bafllad›. Bunun yan› s›ra sokaktaki çat›flma devam etmekteydi. ‹ngiliz ve ‹talyan konsoloslar ile beraber yaklafl›k 50 yabanc› ve 150 yerli hayat›n› kaybetmifl; yüzlerce kifli de yaralanm›flt›. Olay sonras›nda ‹ngiltere’nin kendi vatandafllar›n›n hukukunu korumak iddias›yla M›s›r’› iflgali meflruiyet kazand› ve Avrupal›lar, ç›kan çat›flman›n arkas›ndan siyaset yapmaya bafllad›lar. Bu nedenledir ki, Malt›z Olay›’n›n M›s›r’›n gelece¤i konusundaki etkileri büyük olmufltur. Malt›z Olay›’n› ‹ngilizlerin barda¤› tafl›ran son damla gibi yorumlay›p, ülkenin iflgali için en önemli gerekçelerden biri olarak öne sürebilecekleri aç›kça ortada iken; M›s›r’daki Osmanl› temsilcileri, H›div ve Vatanc›lar hareketi taraf›ndan muhtemel tehditlerin tespiti zaman›nda yap›lamam›flt›r. K›sacas› iflgal öncesi sürecin en önemli geliflmelerinden biri olan bu olaydan önce ve sonra, her türlü provokasyon hesaba kat›larak olaylar› kontrol alt›na alabilecek isabetli bir politika tespit edilip uygulamaya konulamam›flt›r. Elbette bir tak›m önlemler al›nmaya çal›fl›lm›flt›r ama iflgali engelleyebilecek baflar›l› ve sonuç al›c› bir politika gerçeklefltirilememifltir. Oysa, meydana gelen olaylar› k›flk›rtan önemli etkenlerden bir baflkas› da, ‹ngiltere ve Fransa’n›n savafl gemilerini ‹skenderiye aç›klar›nda tutmalar›yd›. 2 May›s 1882’den itibaren 3 Frans›z ve 3 ‹ngiliz savafl gemisi, ‹skenderiye’deki M›s›r tabyalar›n› bombalamak için haz›r bekliyorlard›. 11 Temmuz 1882’de ‹skenderiye bombaland›. Nihayet uzun bir psikolojik bask›dan sonra ‹ngiltere, 20 A¤ustos 1882’de önce Port Said’e asker ç›kard›, 15 Eylül 1882’de de Kahire’ye girerek M›s›r’› fiilen iflgal etti. 83 84 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Resim 4.1 ‹ngilizler’in ‹skenderiye’yi bombalamas›ndan sonraki hali (11 Temmuz 1882) Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Alexandria_after_bombardment.jpg Ali Nizami ve Dervifl Paflalar›n Misyonu: M›s›r’da ortaya ç›kan ve bir taraftan H›div yönetimini di¤er taraftan da ‹ngiliz menfaatlerini tehdit eden Urabî Pafla’n›n isyan ve talepleri üzerine Padiflah, Ekim 1881’de Ali Nizami Pafla ve 7 Haziran 1882’de de Dervifl Pafla heyetlerini M›s›r’a göndermifltir. ‹ngiliz iflgal tehlikesini bertaraf etmek için Urabî Pafla ve taraftarlar›n› teskin etmekle görevli Ali Nizami Pafla heyeti, d›fl bask›lar nedeniyle M›s›r’da yaklafl›k iki hafta kalabildi. Ayn› görevi ifa etmek için gönderilen ikinci heyetin baflkan› Dervifl Pafla ise, üç aydan fazla bir süre M›s›r’da kalmas›na ra¤men baflar›l› neticeler alamad›. Osmanl› Devleti’nin M›s›r sorununu çözme konusunda karfl›laflt›¤› d›fl kaynakl› zorluklar› da gözden kaç›rmamak gerekir. Osmanl› Devleti’nin karfl›laflt›¤› engellerden en önemlisi hatta hepsini kapsay›c› nitelikte olan›, büyük devletlerden ba¤›ms›z bir politika izleyememesidir. M›s›r’›n iflgalinden önce ortaya ç›kan askerlerin önderlik etti¤i protesto hareketleri, daha çok M›s›r maliyesi üzerinde kurulan ‹ngiliz-Frans›z kontrolüne karfl›yd›. Osmanl› Devleti’nin bu protesto hareketlerini ikna yöntemiyle bast›rabilme amac›yla gönderdi¤i askeri heyetlere, ‹ngiltere ve Fransa karfl› ç›km›flt›. Bu devletler, hem Osmanl› Devleti’ne M›s›r’da egemenli¤in sahibi olarak olaylar› kontrol etmesi konusunda asker göndermesi için bask› yap›yorlard›, hem de Osmanl› Devleti’nin çözüm için gösterdi¤i gayretlere karfl› ç›k›yorlard›. M›s›r üzerinde sömürgeci emeller besleyen ‹ngilizler, M›s›r’daki olaylar›n Osmanl› Devleti taraf›ndan kontrol alt›na al›nmas›n› kendi ç›karlar› aç›s›ndan istemiyorlard›. Ali Nizami Pafla ve Dervifl Pafla heyetlerine karfl› ç›kmalar›, bu politikalar›n›n bir tezahürüdür. Ayr›ca, M›s›r’›n iç dinamiklerinden ç›kacak kuvvetli bir yönetimin kurulmas›n› da ç›karlar› aç›s›ndan tehlikeli görüyorlard›. Öte yandan, Urabî Pafla’y› kontrol alt›na almak için Osmanl› Devleti taraf›ndan izlenen siyasette, Abdülhamid’in baz› çekinceleri ortaya ç›km›flt›r. Bu çekincenin arkas›nda, ‹ngiltere’nin bir oyununa gelmemek ve M›s›r halk› ile Türkler aras›nda bir çat›flmaya yol açmamak gibi düflünceler bulunmaktayd›. Çünkü Padiflah, Urabî Pafla’n›n isyanc› ilan edilmesi için ‹ngilizlerin bask› yapmas›na ra¤men, bundan uzun süre kaç›nd›. Ancak sonunda yay›nlad›¤› fermanda Urabî Pafla isyanc› olarak nitelendirildi. Fakat burada önemli bir inceli¤e dikkat edildi. Padiflah, Urabî Pafla’y› halife s›fat›yla isyanc› ilan etmiyordu. Urabî, H›div’e karfl› geldi¤i için görevlerini yapmayan bir memur olarak suçlan›yordu. K›sacas›, Urabî’nin emperyalist kuvvetlere karfl› kendi ba¤›ms›zl›¤›n› koruma mücadelesi vermesi, Osmanl› Devleti’nin egemenlik haklar›n› da ihlal etmekle birlikte, asl›nda Halifelik flemsiyesi alt›nda kalmas› kayd›yla örtülü bir flekilde desteklenmifltir. Bu olay, II. Abdülhamid’in Avrupal› güçlerin yay›lmac› politikalar›na karfl› bir koz olarak benimsedi¤i ‹slam birli¤i siyasetinin iç politika alan›n› k›s›tlad›¤›na bir örnektir. Ancak Padiflah, bulundu¤u pozisyonu iyi de¤erlendirip genel politikas›yla fazla çeliflkiye düflmeden, ‹ngilizlerin taleplerini ustal›kla geri çevirip, M›s›rl›lar›n iflgale tepkilerini meflruiyet zemininde tutma imkan› tan›m›flt›r. D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N 4. Ünite - ‹flgaller ve Krizler AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE 85 AMAÇLARIMIZ M›s›r tarihi konusunda flu kitab› okuyunuz: Marsot Afaf Lutfi al-Sayyid, M›s›r TaK ‹ T(2010). A P rihi: Araplar›n Fethinden Bugüne, (Çeviren: Gül Ça¤al› Güven), ‹stanbul. K ‹ T A P ‹flgalden sonra izlenen politikalarda Osmanl› Devleti’nin temel T E L E Vamac›, ‹ Z Y O N M›s›r’› ‹ngiliz iflgalinden kurtarmakt›. Bunun için, Osmanl› devlet adamlar› çok yerinde bir strateji belirleyerek ‹ngiliz askerinin M›s›r’› tahliye etmesi için bir takvim belirlenmesini, tüm diplomatik görüflmelerde ›srarla talep ettiler. ‹ngiltere ise iflgallerini belli ‹ N T E R N E T çal›flt›. Bu bir süre ile k›s›tlamak yerine M›s›r’daki varl›klar›na meflruiyet sa¤lamaya yüzden Osmanl› Devleti ile konuyu müzakere etmekten kaç›nmay›p, karfl› taraflara umut verirken gerçek amaçlar›n› gizlemeye çal›flt›lar. K A L E ‹ngilizlerin II. Abdülhamid, ‹ngiltere’ye karfl› bir baflka gücün deste¤iniM Aalarak M›s›r’› tahliye etmesini sa¤lamaya çal›flt›. Bilindi¤i gibi Osmanl› Devleti, 1798 y›l›nda Fransa M›s›r’› iflgal edince, Rusya ve ‹ngiltere’nin yard›m›yla, Frans›z askerlerini M›s›r’dan ç›karmay› baflarm›flt›. Osmanl› devlet adamlar› bu tecrübeden yola ç›karak, ayn› politikay› bir kez daha denemeye çal›flt›. Ancak, Fransa çok net taahhütler vermesine ra¤men, sözlerini yerine getirmekten kaç›nd›. Sorunun seyri dikkate al›nd›¤›nda, II. Abdülhamid’in Almanya Baflbakan› Bismarck’tan diplomatik destek alma çal›flmalar› da genellikle baflar›s›z kald›. Zaman zaman bu ülkeden sa¤lanan destekler de beklenen ölçülerde gerçekleflmedi. Çeflitli flekillerde Rusya, Fransa ve Almanya’n›n deste¤i aranmakla birlikte, bu devletlerin yaklafl›m› belirsiz oldu¤undan, sorunun çözümü için do¤rudan ‹ngiltere ile görüflmek de alternatifler aras›na al›nd›. Bunun için, II. Abdülhamid’in en büyük arzusu, Avrupa dengesinde meydana gelecek geliflmelerin kendi lehine bir pozisyon yaratmas› idi. II. Abdülhamid bu bak›mdan aceleci davranmay›p bir f›rsat beklemeye bafllad›. Nitekim, ‹ngiltere ile Rusya aras›ndaki Afganistan gerginli¤inin do¤urdu¤u ortam, bu amaca yard›m edecek bir f›rsatt›. Bundan faydalanmak isteyen Sultan, tahliye konusunda görüflmelerde bulunmas› için Hasan Fehmi Pafla’y› 19 Ocak 1885 tarihinde, Londra’ya gönderdi. Böylelikle, askeri gücü ve müdahale kabiliyetini göz önüne alan Sultan, bir yandan M›s›r’daki egemenlik haklar›n› korumaya çal›fl›rken, bir yandan da ‹ngiltere’nin ç›kar›na olacak bir tuza¤a düflmemeye çal›flm›flt›r. Osmanl› Devleti M›s›r sorunu esnas›nda, “ver-kurtul” politikas› izlemeyi, asla bir çözüm alternatifi olarak akl›ndan geçirmemifltir. ‹ngiltere’nin M›s›r’› tahliye etmesi üzerine bina etti¤i politikalar›ndan vazgeçmeyip, tüm gücünü sorunu bu yönde çözmek için sarf etmifltir. Büyük beklentilerle Londra’ya gönderilen Hasan Fehmi Pafla, 28 Nisan 1885 tarihinde geri ça¤r›ld›. Böylece Pafla, çok önem verilerek görevlendirildi¤i Londra’daki diplomatik görüflmelerden bir sonuç alamadan geri döndü. Hasan Fehmi Pafla, Bab›âli’de ve Meclis-i Vükela’da görev alm›fl, uluslararas› hukuka ait TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Resim 4.2 Vatanîlerin lideri Ahmed Urabî Pafla (1841-1911) Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Ahmed_Orabi_1882.png 86 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Osmanl› Tarihi (1876-1918) bir kitab› olan bilgili bir devlet adam›yd›. Fakat diplomasi tecrübesi yoktu. Dolay›s›yla ortaya ç›kan sonuçta, bu tecrübe yetersizli¤inin pay› da önemli rol oynam›flt›r. Elbette, bu görüflmelerin k›smen de olsa faydas› olmufltur. En az›ndan bu görüflmeler s›ras›nda ‹ngiltere, M›s›r üzerinde Osmanl› Devleti’nin egemenlik haklar›n› bir kez daha kabul etti¤ini aç›klamak zorunda kald›. Ama bu arada, K›z›ldeniz’de emperyalist yar›fla giriflen ‹talya’n›n Musavva’y› 4 fiubat 1885 tarihinde iflgal etmesine gizlice destek verdi. Emperyalist güçler aras›ndaki bu uzlaflmadan rahats›z olan Osmanl› Devleti, bu vahim olay› protesto etmekten baflka bir ç›kar yol da bulamad›. Osmanl› Devleti’nin karfl›s›na ç›kan ikinci konjonktürel f›rsat, Haziran 1885’te alt› ayl›k bir aradan sonra tekrar baflbakan olan Lord Salisbury’nin d›fl politikada ‹ngiltere’nin yaln›z kalmas›n› önleyecek bir siyaset belirlemesiyle ortaya ç›kt›. 1882 y›l›ndan beri, ‹ngiltere’ye karfl› Osmanl› Devleti’nin de katk›s›yla harekete geçen Fransa ve Rusya, M›s›r’›n tahliye edilmesi konusunda bu ülkeyi s›k›flt›r›yorlard›. Bu bask›lar›, ‹talya ve Almanya’n›n deste¤ini alarak dengelemeye çal›flan ‹ngiltere, Almanya’n›n iflgal karfl›s›ndaki tavr›nda 1885 y›l›ndan itibaren de¤ifliklik göstermesi üzerine ciddi endifleler duymaya bafllad›. ‹ngiltere’nin uluslararas› alanda yaln›z kalmas›na yol açan iflgalin meflruiyeti sorunu, Londra hükümetini bir kez daha Osmanl› Devleti ile görüflme masas›na oturmaya zorlad›. ‹ngiliz temsilcisi Drummond Wolff’un ‹stanbul görüflmeleri s›ras›nda, Osmanl› görüflmecilerinin ortaya ç›kan anlaflma metinleri için gösterdikleri titizlikler, dikkati çeken bir durumdur. Sultan, ‹ngilizlerin Hasan Fehmi Pafla’y› Londra’da beklettikleri gibi, Wolff’u ‹stanbul’da bir hafta beklettikten sonra 29 A¤ustos 1885 tarihinde, ilk kez kabul etti. Uluslararas› yükümlülük ve de¤er tafl›yan anlaflma metinlerini etrafl›ca inceleyen Osmanl› devlet adamlar›, ileride devlet aleyhine yorumlamaya sebep olacak ifadeler üzerinde dikkatle durarak, kendi alternatif teklifleri üzerinde ›srarl› bir politika izlediler. Elbette bu kayg›, II. Abdülhamid’in d›fl politikada öncelik verdi¤i konulardan kaynaklan›yordu. Hatta bu yüzden görüflmeler, gere¤inden fazla uzun sürmüfltür. Ancak gösterilen bu dikkatli çal›flmalara ra¤men, Wolff’un birinci ‹stanbul temaslar›ndan sonra, di¤er devletleri d›flar›da b›rakarak sorunu bir “Osmanl›-‹ngiliz SIRA S‹ZDE Sorunu” olarak kabul ettirmekte baflar› sa¤lay›p ‹ngiltere’nin ç›karlar›n› gerçeklefltirdi¤ini görmekteyiz. 24 Ekim 1885 Antlaflmas›’ndan kazançl› ç›kan taraf, ‹ngiltere olmufltur. Antlaflmay› imzalamakla ‹ngiltere’nin M›s›r’daki varl›¤›n› resmen tan›yan D Ü fi Ü N E L ‹ M Padiflah›n M›s›r üzerindeki egemenlik haklar› önemli bir darbe ald›. Özellikle, Osmanl› Devleti ile birlikte ‹ngiltere taraf›ndan da M›s›r’a bir yüksek komiser tayin S O R U edilmesi, ‹ngiltere’nin M›s›r’› iflgalini meflrulaflt›ran önemli bir madde idi. Bu antlaflma çerçevesinde görevlendirilen M›s›r Yüksek Komiseri Gazi Ahmet Muhtar Pafla’n›n görevi s›ras›nda, iflgal idaresine karfl› ciddi elefltirileri D ‹ K K AKahire’deki T ve gayretli çal›flmalar› da, Wolff’un görüflmelerdeki inatç› ve uzlaflmaz tutumunu engelleyememifltir. Bu do¤rultudaki tav›rlar›n› sürdüren Wolff’un 1887 y›l›nda ‹stanSIRA S‹ZDE bul’da ikinci kez yapt›¤› görüflmelerden de bir sonuç ç›kmamas›n› sa¤lamas› sürpriz de¤ildir. II. Abdülhamid, Rusya ve Fransa’n›n tehditleri ile ‹ngiltere’nin bask›lar› aras›nda, zorAMAÇLARIMIZ bir karar vererek ingiliz iflgalini mu¤lak ifadelerle s›n›rlayan 22 May›s 1887 Antlaflma metnini imzalamam›flt›r. N N Gazi Ahmet KMuhtar hakk›nda flu kitab› okuyunuz: Uçarol, Rifat, (1989). Gazi Ahmet ‹ T A Pafla P Muhtar Pafla, ‹stanbul. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 87 4. Ünite - ‹flgaller ve Krizler M›s›r Meselesi 1904’ten sonra yeni bir boyut kazand›. Zira, uluslararas› alanda ‹ngilizlere karfl› M›s›rl› vatanperverlere en fazla destek veren Fransa adeta saf de¤ifltirdi. Bunun neticesinde, ‹ngilizlere karfl› M›s›rl› vatanperverler taraf›ndan sürdürülen ba¤›ms›zl›k mücadelesinde k›sa bir zaman için bir bocalama yafland›. Ünlü bir hatip ve gazeteci olan Mustafa Kâmil, tamamen M›s›r halk›na yönelerek mücadelesinden vazgeçmemifldi. M›s›rl›lar›n umut ba¤lad›¤› bir lider olarak yeni ç›k›fl yollar› aramaktan geri durmad›. Osmanl› Devleti, M›s›r sorununa iliflkin olarak askeri destek de dahil olmak üzere, her deste¤i verece¤ini vaat eden Fransa’ya güvenmekten baflka bir alternatife sahip olmad›¤›ndan, 1887’de üzerinde uzlafl›lan antlaflma metnini imzalamam›flt›. Zaten Rusya’n›n da Fransa ile birlikte hareket ederek antlaflma metnine itiraz etmesi, II. Abdülhamid’e imzalamay› reddetmekten baflka bir seçenek b›rakmam›flt›. Ancak ilerleyen y›llarda, Fransa’ya duyulan güvenin sorunlu oldu¤u görülmüfltür. II. Abdülhamid’in politikalar› ve M›s›r’da ciddi mesafeler alan Mustafa Kâmil hareketi neticesinde ‹ngilizler, M›s›r’daki ç›karlar›n› korumak için 1904 y›l›nda, Fransa’ya Fas’ta verilecek bir tavize mecbur kalm›fllard›r. Bundan sonra ‹ngiltere, M›s›r’da Osmanl› Devleti’nin egemenli¤ini tan›maya devam etmifltir. M›s›r’› himaye alt›na almak ya da sömürgeleri aras›na katmak gibi bir politika izlemeye cesaret edememifltir. ‹ngiltere’nin bu cesareti göstermesi, I. Dünya Savafl›’n›n bafllad›¤› zamana kadar ertelenmifltir. Dolay›s›yla, II. Abdülhamid devrinde uygulanan politikalar sayesinde Osmanl› Devleti, ‹ngiltere’nin dünyan›n di¤er bölgelerindeki sömürgelerinde oldu¤u flekilde rahat hareket etmesini ve sömürge politikalar›n› uygulamas›n› M›s›r’da s›n›rlam›flt›r. Bu sonuç dikkate al›n›rsa, stratejiyi belirleyen II. Abdülhamid’in, tahliye konusunda baflar›s›z olmakla birlikte, ‹ngiliz iflgalinin ilhaka ve himayeye dönüflmeyip s›n›rl› kalmas› için uygulad›¤› politika baflar›l› olmufltur. ‹ngiltere’nin M›s›r’› iflgali konusunda flu kitab› okuyunuz: K›z›ltoprak, (2010). SIRASüleyman, S‹ZDE M›s›r’da ‹ngiliz ‹flgali: Osmanl›’n›n Diplomasi Savafl› 1882-1887, ‹stanbul. SIRA S‹ZDE Ü fi Ü N E L ‹ M nelerdir? II. Abdülhamid’in M›s›r’›n iflgali karfl›s›nda uygulad›¤› politikan›n anaDSIRA dinamikleri S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE SUDAN SORUNU 3 S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M M›s›r eyaletine ba¤l› olan Sudan’da isyan, 1881 y›l›nda bafllad›. ‹syanc›lar›n arka plan›nda Vadi-i Halfa’n›n güneyinde ortaya ç›kan dini/tasavvufi bir hareket vard›. D‹KKAT S Otoplayan R U Sudan isyan›n›n bafllamas›na sebep olan olay, M›s›r ad›na vergi Fafloda müdürü ile bir kay›k ustas›n›n o¤lu olan Muhammed Ahmed aras›nda ç›kan kavga SIRAay S‹ZDE idi. Bu olaydan k›sa bir süre sonra, Müslümanlar için kutsal bir olan Ramazan D‹KKAT ay›nda (A¤ustos 1881) Muhammed Ahmed, Mehdi oldu¤unu ilan etti. Sudan Mehdisi Osmanl› kaynaklar›nda, dervifl ve mütemehdi (mehdilik iddias›nda bulunan kiAMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE fli) olarak da isimlendirilmektedir. Mehdi hareketi k›sa zamanda Sudan’da genifl bir toplumsal destek ald›. Mehdi’yi destekleyenleri üç gruba ay›rmak mümkündür: a) Muhammed K ‹ T A PAhmed’i yaAMAÇLARIMIZ k›ndan tan›yarak gerçekten onun Mehdi oldu¤una inanan ve ona kay›ts›z-flarts›z ba¤lanan dervifller; b) Nil kenar›nda yaflayan ve geçimleri kervan ve köle ticaretine ba¤l› olan kabileler; c) Her türlü devlet otoritesine karfl› ç›kan ‘Baggara’ ve ‘BiT KE L ‹E VT ‹ ZAY OP N ja’ gibi kabileler. Bu tür kabileler, vergi vermemek ve yüksek bir otoritenin düzenlemeleri karfl›s›nda ba¤›ms›z kalmak için bu harekete destek vermekte idiler. Di¤er taraftan Sudan’da H›div ‹smail (1863-1879) devrinden kalan yabanc› me- N N N N S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ T EK L E‹ VT‹ ZAY OPN TELEV‹ZYON ‹NTERNET TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹MN AT KE AR LNEE T ‹ NMTAEKRANLEET 88 Osmanl› Tarihi (1876-1918) murlar›n yüksek maafllarla çal›flmas›, halk›n tepkisini çekecek davran›fllar sergilemeleri, a¤›r vergiler, Süveyfl Kanal› ve yeni demiryollar›n›n geleneksel kervan ticaretine darbe vurmas› gibi faktörler, Sudan halk›nda bir k›zg›nl›k ve tepki birikmesine sebep oldu. Mehdi, dini bir karakter tafl›yan isyan hareketi için kurdu¤u örgütün yap›land›rmas›n›, Peygamber ve ‹slam tarihinin ilk dönemlerini taklit ederek gerçeklefltirdi. Kurdu¤u savafl birliklerine “Ensar” ad›n› takt›¤› gibi, kendisine en yak›n kabile liderlerine de Halife unvan› verdi. Bu özelliklere sahip Mehdi ayaklanmas› ile Urabî Pafla hareketi aras›nda, herhangi bir irtibat›n olup olmad›¤› henüz bilinmiyor. Ancak her iki isyan hareketi de birbirine çok yak›n bir zamanda ve yak›n bir co¤rafyada ortaya ç›kt›. Aralar›nda en az›ndan bir psikolojik etkilenme oldu¤undan söz edilebilir. Urabî Pafla, ÇerkezTürk subaylar›n ordudaki yüksek makamlar› iflgal etmelerine ve Avrupal›lar›n ekonomik ve siyasi bask›lar›na karfl›, M›s›r’da bu durumdan rahats›z olan kitleleri arkas›na alarak bir protesto hareketi bafllatm›flt›. Mehdi ise, Sudan’daki M›s›r idaresine ve Avrupal›lar›n sömürgeci hareketlerine karfl› duyulan tepkileri kullanarak bir isyan hareketi bafllatt›. Bu bak›mdan her iki hareketin de ortak özellikleri oldu¤u görülmektedir. Sudan’daki Mehdi hareketi, M›s›r’daki Urabî hareketi gibi uluslararas› hukuk nezdinde gerçek egemenlik sahiplerine karfl› bir baflkald›r› niteli¤i tafl›maktayd›. Ancak, burada dikkati çeken önemli bir nokta vard›r. Sudan, M›s›r H›diviyeti idaresine ba¤l› olarak Osmanl› Devleti egemenli¤i alt›ndayd›. Sudan’daki ayaklanma, Osmanl› egemenli¤inden kurtulmaktan çok M›s›r H›diviyeti’ne karfl› ç›kan bir hareketti. II. Abdülhamid de Sudan’daki ayaklanmaya bu gözle bakmaktayd›. Ona göre Sudan sorunu, ‹ngiltere’nin M›s›r’daki düzeni bozmas› sebebiyle meydana gelmiflti. M›s›r’daki yönetim bofllu¤u olmasa bu sorun ortaya ç›kmazd›. M›s›r’›n Sudan Valisi ‹smail Pafla zaman›nda Sudan’›n her taraf›nda otoriteyi sa¤layan M›s›r idaresi, M›s›r’da mali kriz ç›kt›ktan sonra zay›flam›flt›. Özellikle, Tevfik Pafla (1879-1892) H›div olduktan sonra, yönetimin tüm dikkati Urabî hareketine çevrildi¤i için Sudan’da bir yönetim bofllu¤u meydana geldi. Mehdi isyan›n›n ç›kmas›nda, bu yönetim bofllu¤unun da önemli bir pay› oldu¤unu unutmamak gerekir. 1881-1883 y›llar› aras›nda Mehdi, Sudan’daki M›s›r askerlerine birçok sald›r›lar gerçeklefltirdi. Bu sald›r›larda 14 binden fazla M›s›r askeri hayat›n› kaybetti. Sudan’daki bu kar›fl›kl›klar› kimin ç›kard›¤› konusunda H›div, Padiflah ve ‹ngiltere taraf› tam bir fikir birli¤i içinde de¤ildi. Osmanl› Devleti ve H›div, ‹ngiltere’yi suçlarken, ‹ngiltere de olaylar›n sorumlulu¤unun H›div ve Osmanl› Devleti’ne ait oldu¤unu öne sürüyordu. Bu ba¤lamda ‹ngiltere, Osmanl› Devleti’nin asker göndererek olaylar› kontrol etmesi gerekti¤ini sürekli gündeme getiriyordu. II. Abdülhamid, Sudan’a asker gönderilmesi konusunu Meclis-i Vükela Heyeti’nin tart›flmas›na sunarak bu konuda kat›l›mc› bir politika benimsedi. Meclisi-i Vükela üyeleri, ‹ngiltere’nin teklif etti¤i gibi, Sudan’›n M›s›r idaresinden ayr›larak do¤rudan do¤ruya Bab›âli taraf›ndan yönetilmesi konusunun, Osmanl› Devleti’nin yetkisi dahilinde olmas›na ra¤men, M›s›r H›divi’nden böyle bir talep gelmedi¤i için, kabul edilemez bir politika olaca¤›na karar verdi. Gerçekte Osmanl› Devleti aç›s›ndan Sudan isyan›na son verecek çözüm, Sudan’a Osmanl› askeri gönderilmesi de¤il, M›s›r’›n ‹ngiliz askerinden tahliye edilmesi idi. Di¤er yandan ‹ngiltere, Sudan olaylar›n› gerekçe göstererek, askerlerini M›s›r’dan ç›karmamak için sürekli bu bahanenin arkas›na saklan›yordu. ‹ngiltere, H›div’in Sudan sorununu çözmek için askerî yard›m taleplerine de olumsuz cevap veriyordu. Bu ba¤lamda, Sudan’daki isyan› bast›rmak için, emekli 4. Ünite - ‹flgaller ve Krizler bir ‹ngiliz askeri M›s›r ordusuna komuta etmek üzere, ücretli olarak görevlendirildi. William Hicks, 10 bin kiflilik M›s›r ordusunun bafl›nda, gittikçe etkisi artan Mehdi kuvvetlerini bast›rmak amac›yla Sudan üzerine yürüdü. Mehdi taraftarlar› ile 5 Kas›m 1883 tarihinde, el-Ubeyd bölgesinde bir savafl meydana geldi. Mehdi’nin kuvvetleri, M›s›r ordusunu büyük bir hezimete u¤ratarak ‹ngilizleri flaflk›na çevirdiler. William Hicks’in hayat›n› kaybetti¤i bu savafl sonucunda, M›s›r ordusundan çok az say›da kurtulan oldu. Bu kurtulanlar da M›s›r H›diviyyet idaresine ba¤l› kalelere çekildiler. Bundan sonra Mehdi taraftarlar›, Sevakin çevresindeki kabilelerin de deste¤ini alarak Hartum’u tehdit etmeye bafllad›lar. Bu a¤›r ma¤lubiyetten sonra M›s›r ordusu, Sudan’›n içinde bulunan baz› kalelerde hakimiyetini sürdürüyor olmas›na ra¤men Mehdi, Sudan’›n fiili lideri idi. Bu olaydan sonra Gladstone baflbakanl›¤›ndaki ‹ngiltere hükümeti, askerî kuvvetlerini Vadi-i Halfa’dan çekmeyi kararlaflt›rd›. Sir Evelyn Wood, Tevfik Pafla’ya ve ‹ngiliz Hükümeti’ne M›s›r H›diviyeti s›n›rlar›n› Güney Asvan’dan uzak olmamak flart› ile tespit etmeyi önerdi. Bu öneriye olumlu bakan ‹ngilizler, M›s›r-Sudan s›n›r›n› Vadi-i Halfa’dan bir hat çizerek ay›rd›. Ard›ndan Ocak 1884’de, M›s›r’›n güvenli¤ini sa¤lamak amac›yla, bu s›n›r ‹ngilizler taraf›ndan kapat›ld›. Ancak, bu uygulamaya iliflkin resmi aç›klama 11 May›s 1885 tarihinde yap›ld›. Di¤er taraftan, Sudan’da kalelerde s›k›fl›p kalan M›s›r ordusu askerlerinin hayatlar› Mehdi kuvvetlerinin tehditleri alt›ndayd›. Bu askerlerin kurtar›lmas› konusu ciddi bir problem olarak ortada duruyordu. Çünkü, daha önce binlerce M›s›r askerini korkunç bir flekilde katleden Mehdi taraftarlar› karfl›s›nda bu askerlerin aileleri baflta olmak üzere tüm M›s›r halk› endifle ile beklemekteydi. ‹ngilizler W. Hicks’in yerine daha önce burada görev yapm›fl olan General Charles George Gordon’u görevlendirdiler. General Gordon, Sudan’› kontrol etmek ve Mehdi’yi yenmek gibi çok tehlikeli bir görev üstlendi. Zaten bu görevi almak konusunda, ondan baflka bir gönüllü de bulunamam›flt›. Bu yüzden Gordon, ‹ngiliz subaylar taraf›ndan çok büyük bir takdirle karfl›land›. Gordon, 24 Ocak 1884 tarihinde Kahire’ye ulaflt›. Kahire’den kay›k ve develerle zorlu bir yolculuk yaparak 22 fiubat’ta Hartum’a vard›. Burada yapt›¤› ilk aç›klamada, H›div’den ald›¤› emir üzerine kabile fleflerinin otoritesinin de üstünde olarak, Sudan’› yönetmek üzere tekrar bu topraklara döndü¤ünü duyurdu. Resim 4.3 General Gordon Pafla (1832-1885) Kaynak: http://www.isto ckphoto.com/sto ck-photo15095876major-generalcharles-georgegordon.php 89 General Gordon (18321885): General Charles George Gordon bu göreve gelmeden önce, asker olarak iyi bir kariyer yapm›flt›. ‹ngiliz askeri olarak önce K›r›m Savafl› s›ras›nda Balaclava’da, ard›ndan da 1860 y›l›nda Çin ile meydana gelen çat›flmada bir asker olarak kendisini kan›tlam›flt›. ‹ngiliz ordusundaki kariyerini yeterli bulmayan Gordon, Afrika k›tas›nda yeni bir maceraya at›ld›. 1874 y›l›nda, H›div ‹smail Pafla köle ticaretini yasaklad›¤› zaman, Sudan’daki kaçak köle tüccarlar›n› engellemek için Gordon’u görevlendirmiflti. Bu tarihten itibaren 1879 y›l›na kadar Gordon, M›s›r ad›na (tabiî ki ‹ngilizler’in talebi ile) Sudan genel valisi olarak bulundu. Bölgedeki yerel güçlerle ve özellikle kabile flefleri ile iyi iliflkiler kurarak onlar üzerinde sayg›n bir izlenim b›rakt›. 90 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Gordon, güneye inmek ve H›div’in askerleriyle Bahr el-Gazal’da bir garnizon kurmak plan› yapt›¤›n› ‹ngiltere’ye bildirince, bu yeni durum farkl› bir flekilde de¤erlendirilmeye baflland›. ‹ngiltere baflbakan› Gladstone, bu plan çerçevesinde, Gordon’un Belçika Kongosu s›n›rlar›n› güven alt›na almak bahanesiyle Belçika Kral› ile anlaflmas›ndan flüphelendi. Asl›nda, Gordon’un Belçika Kral› ad›na bölgede liderlik yapmak hevesine kap›lmas›ndan kayg› duydu. Bu varsay›mdan hareket eden Gladstone, Gordon’a M›s›r’a geri dönmesini ve Sudan’daki insanlar› kendi kaderleriyle baflbafla b›rakmas›n› emretti. Ancak Gordon, Gladstone’un bu emrini zaman›nda ö¤renemedi. Çünkü Mehdi taraftarlar›, Gordon ve beraberindeki kuvvetler daha Hartum’a ulaflmadan tüm telgraf hatlar›n› yok etmifllerdi. Mehdi’ye ba¤l› kuvvetler Hartum’u ele geçirerek, Hükümet Kona¤›nda bulunan M›s›r Ordusu’nun ‹ngiliz Komutan› Gordon’un çevresini kuflatt›lar. Bu kuflatmada zor durumda kalan genç generali kurtarmak ‹ngilizler için bir onur meselesi haline dönüfltü. ‹ngiliz kamuoyunun dikkati bir anda Gordon üzerinde yo¤unlaflt›. 22 A¤ustos 1884 tarihinde Gladstone, Sir Wolseley’i özel olarak görevlendirip Gordon’u kurtarmak üzere Sudan’a gitmesi talimat›n› verdi. 10 bin kiflilik bir orduyla yola ç›kan General Wolseley, uzun ve zahmetli bir yolculuktan sonra, 28 Ocak 1885 tarihinde Hartum’a ulaflt›. Ancak, Wolseley geç kalm›flt›. Mehdi taraftarlar›, bu tarihten tam iki gün önce flehre girip Gordon’u öldürmüfllerdi. Wolseley komutas›ndaki kurtar›c› kuvvet, ald›¤› görev konusunda baflar›s›z olduktan sonra Sevakin ve Sudan’da birtak›m askerî faaliyetlerde bulundu. Fakat as›l görevi hakk›nda hiçbir fley yapamadan Kahire’ye geri dönmek zorunda kald›. M›s›r’daki ‹ngiliz varl›¤›n› da tehdit eden bu yeni durum, ‹ngiltere’nin yeni politikalar gelifltirmesini zorunlu k›ld›. Bu esnada, Osmanl› Devleti’nin sahip oldu¤u hilafet nüfuzuyla Sudan ayaklanmas›n› bast›rmak için yeni politikalar›n uygulanmas› gündeme geldi. Di¤er bir ifadeyle, ‹ngiltere M›s›r’›n güvenli¤ini sa¤lamak için, Osmanl› Devleti’nin politik ve askerî deste¤ine ihtiyaç duymufltu. Böyle bir ihtiyac›n ‹ngiltere taraf›ndan gündeme getirilmesi, Osmanl› Devleti’nin M›s›r sorunu üzerinde hâlâ belirleyici bir aktör oldu¤unu göstermesi aç›s›ndan önemliydi. Osmanl› Devleti’nin M›s›r Yüksek Komiseri Gazi Ahmet Muhtar Pafla, ‹ngiltere’nin Sudan’daki olaylar› tertipleyerek M›s›r’›n tahliye edilmesi konusunu gündemden düflürmeye çal›flt›¤›n›, sürekli ‹stanbul’a rapor ediyordu. Gazi Ahmet Muhtar Pafla’n›n bir baflka tespiti ise, ‹ngilizler aç›s›ndan Hindistan ve K›z›ldeniz politikalar› içinde Sudan’›n M›s›r kadar önemli oldu¤u hususuydu. Bu yüzden ‹ngilizler, Sudan’› M›s›r idaresinden ay›rarak kendi himayelerine almak niyetindeydiler. Ona göre, Sudan’› da M›s›r’› iflgal ederken öne sürdükleri gerekçelere benzer flekilde iflgal etmek istiyorlard›. Taraflar aras›nda ortaya ç›kan bu farkl› yaklafl›mlar, yukar›da anlat›lan Hartum’da meydana gelen son olaylar sebebiyle, tekrar gündeme geldi. Wolseley kuvvetleri Hartum’a ulaflt›ktan sonra, Mehdi taraftarlar› buradan çekilmek zorunda kalm›fllard›. M›s›r’›n güvenli¤i aç›s›ndan, ‹ngiltere taraf›ndan sürekli bir tehlike olarak öne sürülen Sudan ayaklanmas›n›n güç kaybetmesi, Osmanl› taraf›n›n yeni bir giriflim bafllatmas›na imkan verdi. Wolseley kuvvetleri Hartum’a yerlefltikten sonra, Mehdi taraftarlar› Beyaz Nil’de, Hartum’un karfl›s›ndaki Omdurman kentinde toplan›p buray› kendileri için baflkent olarak kurmaya bafllad›lar. Fakat, Sudan Mehdisi sa¤l›¤›nda flehrin tamamlanmas›n› göremedi ve Haziran 1885’te rahats›zlanarak öldü. Mehdi öldükten sonra, Sudan isyanc›lar› bir sars›nt› geçirmeden hareketlerini sürdürebildiler. Mehdi’nin yerine, lider olarak Halife ad›n› alan Abdullah geçti. Ancak bu tarihten sonra, Sudan ayaklanmas›, M›s›r sorunu çerçevesinde gündemden 91 4. Ünite - ‹flgaller ve Krizler düfltü. Bununla birlikte ‹ngiltere, Sudan’da yaflad›¤› prestij kayb› ve meflruiyet sorununun M›s›r’› da etkilemesinden endiflelenerek, bu konuda yeni politikalar belirlemeye çal›flt›. 1885 y›l›ndan itibaren Mehdi kuvvetleri ile H›div kuvvetleri, Vadi-i Halfa’da ‹ngiltere’nin çizdi¤i s›n›r bölgesinde aral›klarla da olsa 11 y›l boyunca savaflt›lar. 1896 y›l›nda Fransa’n›n Yukar› Nil’e do¤ru bat›dan girme girifliminde bulundu¤unu ‹ngiltere hükümeti haber alm›flt›. Ayr›ca, Belçika Kral› Leopold da ayn› yönde hareket edecek diye bir tak›m dedikodular yap›l›yordu. Bu bölgede pay kapma yar›fl›nda olan bir di¤er ülke de ‹talya idi. 1885 y›l›ndan itibaren Musavva’y› iflgal eden ‹talyanlar da Etiyopya’y› yeni hedef olarak belirlemifllerdi. Bu hedefleri do¤rultusunda harekete geçen ‹talyanlar, Adova’da beklemedikleri bir yenilgi ile karfl›laflmalar›na ra¤men bu bölgedeki emperyalist arzular›ndan vazgeçmediler. Bütün bu geliflmeleri dikkate alan Baflbakan Lord Salisbury, M›s›r’da ve Vadi-i Nil’deki ‹ngiliz varl›¤›n› güçlendirmek için 17 Mart 1896 tarihinde Sudan’› iflgal karar› ald›. SIRADarfur’a, S‹ZDE Muhammed Ahmed Mehdi’nin kurdu¤u devlet K›z›ldeniz’den Dongola’dan Bahrülgazal’a kadar uzanan bir genifllikteydi. Bu devlet ‹ngilizlerin bask›lar›na ra¤men 1899 y›l›na kadar ayakta kalmay› baflard›. 19 Ocak 1899’da, Sudan’da D Ü fi Ü N E L ‹ M M›s›r-‹ngiliz yönetimi çerçevesini belirleyen bir anlaflma yap›ld›. Böylece Sudan’›n kontrolü fiilen ‹ngiltere’ye geçti. Osmanl› Devleti ise bu anlaflmay› fliddetle reddetS O R U ti ancak fiili bir davran›fl sergileyemedi. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Sudan’› iflgal eden ‹ngiliz kuvvetleri, M›s›r’daki varl›klar›n› bu sorunuD ‹da kuvvetK K çözerek AT lendirdiler. Mehdi hareketi, ‹ngiltere’nin Sudan’› denetimi alt›na almas›ndan sonra, de¤iflim göstererek bir milli hareket olmufltur. Mehdi’nin o¤ullar›ndan Seyyid Abdurrahman SIRA S‹ZDE (1885-1959), Ensar’› aflama aflama etkin bir sosyo-politik güç olarak yeniden örgütledi. Ümmet Partisi’ni kurdu. Sudan 1956 y›l›nda ba¤›ms›z bir devlet olduktan sonra Mehdi’nin torunu Seyyid Sad›k 1960’larda Sudan’da bu partinin bafl›nda baflbakan olarak görev yapt›. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Sudan tarihi hakk›nda flu makaleyi okuyunuz: Ahmet Kavas, “Sudan”, Diyanet M A KTürkiye ALE K ‹ T A P Vakf› ‹slam Ansiklopedisi (D‹A), c. XXXVII, ‹stanbul, 2009, s. 459-461. MAKALE K ‹ T A P D‹KKAT N N N Sudan’da Mehdi isyan›n› ortaya ç›karan faktörler nelerdir? SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AVUSTURYA ‹fiGAL‹ SONRASINDA BOSNA-HERSEK D Ü fi Ü N E L ‹ M 1878 Berlin Kongresi’nde al›nan kararlara göre, Bosna-Hersek eyaleti Osmanl› Devleti’ne ba¤l› kalacak, ancak idare Avusturya-Macaristan ile ortaklafla üstlenile‹NTERNET S O R U cekti: Savunma, yarg›, posta, para politikas› ise Avusturya-Macaristan’a ba¤l› olacakt›. K›sacas› Bosna-Hersek’in Osmanl› Devleti’ne ba¤l›l›¤› ka¤›t üzerinde kalm›flt›. Ancak bölge üzerindeki haklar›ndan vazgeçmeyen Osmanl› Devleti, burada MDA‹ KK AKLAET Osmanl› paras›n›n tedavülde kalmas›, bölgeden toplanan vergilerin tamam›n›n Bosna için kullan›lmas›, Müslümanlar›n dini haklar›n›n en iyi flekilde korunmas›, S‹ZDE hutbelerde halifenin ad›n›n zikredilmesi gibi konularda ›srarc›SIRA olarak ismen ve fiilen varl›¤›n› sürdürdü. Bu statü üzere yönetilmeye bafllanan Bosna’da 3 y›l sonra Avusturya, Almanya, Rusya aras›nda yap›lan ittifak görüflmesinin bir flart› olarak AMAÇLARIMIZ da gerekirse Avusturya’n›n Bosna’y› kendi bünyesine katabilece¤i konusunda anlaflma sa¤land›. De¤iflen siyasal statü yan›nda savafllar ve zorunlu göçler, Bosnal› K ‹ T Müslümanlar›n A P belini büktü. Göç ve iskan a¤›r mali ve sosyal sorunlar› beraberinde getirdi. Ayn› tarihlerde yap›lan nüfus say›m›na göre daha önce % 46 oran›nda olan Müslüman nü- 4 N N SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U DM‹AKKKAAL TE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 92 Osmanl› Tarihi (1876-1918) fus, %38’lere kadar düfltü. Birçok köy kendi isteklerinin d›fl›nda boflalt›ld› veya göç ettirildi. ‹flgalin ard›ndan Avusturya makamlar›n›n Bosnal› Müslümanlardan ald›klar› flikayet dilekçeleri yüz binleri bulmufltu. Bunlar›n neredeyse tamam›, toprak meselesi ve Müslüman köylülerin sorunlar›yla alakal›yd›. Avusturya, kademeli olarak Osmanl›’dan kalan 1858 arazi kanunnamesini kald›rarak kendi toprak hukukunu uygulamaya bafllayarak söz konusu sorunlar›n daha da a¤›rlaflmas›na neden oldu. Bosna’n›n ilk 4 y›ll›k iflgali sürecinde halk›n, özellikle de köylülerin çekti¤i s›k›nt›lar artt›. Müslüman, S›rp ve H›rvat bütün erkekleri askerlikle yükümlü k›lan yasan›n ç›kmas› ise büyük bir huzursuzlu¤a neden oldu. Askerlik hizmetine en büyük muhalefet, Osmanl› Devleti zaman›nda askerlikten muafiyet izni alan S›rplar gösterdi. Ayr›ca Müslüman erlerin H›ristiyan devlete hizmeti konusu, Bosnal›larca ‹slamla ba¤daflt›r›lamaz bulunmufltu. Ancak Avusturya hükümeti bu sorunu etkili Müslüman tacir ve ileri gelenler ile müftünün olumlu fetvas› sayesinde bir ölçüde aflt›. Müftü Ömeroviç tarihe geçen fetvas› ile Bosnal› Müslümanlar›n art›k Avusturya ordusuna asker olabileceklerini belirtti. Bu fetva, Bosnal›lar›n göç etmeyip ülkelerinde kalmalar›na destek oldu. Ülkeyi terk etmeden kaderlerini yeniden tayin etmifl oldular. Hâlâ Bosna Hersek’in çeflitli bölgelerinde görev yapan Osmanl› yöneticileri de böyle bir direnifl ve güç durumdan ç›k›fl için Bosnal›lara destek olmufllard›. Eylül 1882’de meydana gelen bu direniflten sonra Avusturya yeni bir politika gelifltirerek “Bosna Milliyetçili¤i” politikas› izlemeye ve bir dizi idari reformlar yapmaya bafllad›. Bu süreçte idari teflkilat yeniden yap›land›r›ld›. 1883 y›l›nda resmi yerel dil “Bosna dili/Boflnakça” olarak kabul edildi. Hatta, Birinci Dünya Savafl›’na katar Latince ve Kril alfabesi ile bütün okullarda bu dil okutuldu. Osmanl›ca eserlerin (salnameler gibi) bas›lmas›na anlay›fl gösterildi. Köylülere 12 hektara kadar arazi verilebilecek politikalar uygulanmaya baflland›. Dini konularda k›smî hürriyetler tan›nd›, din de¤ifltirme ile ilgili yasalar ç›kart›ld›. Ancak, nüfus bak›m›ndan üçüncü s›radaki Katoliklerin artmas› için devlet ayr›ca teflviklerde bulundu. Ortodokslar üzerinde Ruslar›n etkisi, Müslümanlar üzerinde de Osmanl› etkisi bulunuyordu. Ancak, Bosna’n›n resmi dini ‹slamiyet idi. Avusturya bu durumu iki flekilde kullanabilirdi: Birincisi, Müslümanlar› Bosna milliyetçili¤ine ba¤lama arac› olarak, ikincisi de ‹stanbul’dan ayr› bir meflihat uygulamas› yaparak. Bunun için 1883 y›l›nda Bosna din iflleri idaresini kurdular. Bu yeni kurum, ba¤›ms›z bir kurul idi. ‹stanbul ile irtibat› vard›. Ancak, kad› vb. atamalar›nda ayr›ca istinaf mahkemesi baflkanlar›n›n atamas›na Bosna kad›s› bakacakt›. Bununla beraber vak›flar, e¤itim ve bas›n›n özerkli¤i gibi konularda s›k›nt›l› da olsa bir özgürlük dönemi yafland›. Yukar›da ifade edilen uygulama ve kanunlar›n mimar› ise, Avusturya Valisi Kallay idi. Amac›, Avusturya-Macaristan’›n uzun vadeli Bosna politikas› çerçevesinde Bosna’y› sorunsuz bir flekilde yönetmek idi. Kallay’›n 1903 y›l›nda ölümünden sonra yerine gelen vali Stavan Burain ile yeni bir dönem bafllad›. Bu dönemde yeni bir toprak yasas› ç›kar›ld›. Toprak devletin olacak, Müslümanlar bu topraklar› ekip dikecekler yani, bir nevi tar›m iflçisi olacaklard›. Bu ba¤lamda, “kmet” ad› verilen bir sistem kuruldu. ‹steyen kifliler on y›ll›k peflin vergi verip topra¤› iflliyordu. Bafllang›çta 6-7 aile kmet iken, 1908’e gelindi¤inde 20 bin aileyi aflm›flt›. Bu durum, Bosna’daki di¤er ifl kollar›n› da tetiklemifl ve ekonomik hayatta iyileflmeler görülmeye bafllam›flt›. Söz konusu geliflme, dini e¤itim, ulusal e¤itim, vak›f yönetimi, idare, spor, sanat gibi alanlarda Müslümanlar›n sürekli dikkatli ve organize olmalar›n› sa¤lam›flt›r. Öyle ki Müslüman halk, 1905 y›l›ndaki ek %5 götürü öflür vergisinin ve Müslümanlar›n ülkede serbest dolafl›m hakk›n›n aynen S›rplar’da oldu¤u gibi verilmesini, dini yap›lanmada S›rplara verilen özerkli¤in kendilerine de sa¤lanmas›n› istediler. 4. Ünite - ‹flgaller ve Krizler SIRA S‹ZDE 93 SIRA S‹ZDE Bu, iflgal alt›ndaki Bosna’da ikinci dönemin bafllang›c› anlam›n› tafl›yordu. Yerel Müslüman Halk Örgütü ve yeni partiler kurulmas›, Müslüman halk›n ayr› ve D Ü fi Ü N E L ‹ M özerk bir yönetim kurmak için ad›mlar atmaya bafllamas›na neden oldu. Hatta, ulema meclisi seçimlerinde Osmanl› padiflah›n›n bile etkisi görüldü. Tüm ülkede, II. S O S‹ZDE R U SIRA Abdülhamid’in do¤um günü büyük dini törenlerle kutlan›yordu. Avusturya yönetimi ile Müslümanlar›n 1908 Ocak görüflmelerinin temelinde, D ‹ K K A T iflgal edilmifl D Ü fi Ü N E L ‹ M topraklar›n Padiflaha ait oldu¤u, Avusturya’n›n geçici idareci oldu¤u düflüncesi vard›. Dini konularda padiflah›n, dolay›s›yla hilafetin görüflü al›nmal› idi. Bu tür dayatmalar›n alt›nSIRA S‹ZDE O R U da ayn› zamanda II. Meflrutiyetin ayak izleri vard›. Musavat gazetesininS okundu¤u her kahvehane ayn› zamanda II. Meflrutiyet taraftar› ve Bosnal› Müslümanlar›n Avusturya’ya karfl› duruflun merkezi halinde idi. 24 Temmuz 1908’de II. Meflrutiyet ilan edildi¤inde, MüslüAMAÇLARIMIZ D‹KKAT manlar ve S›rplar ortak olarak Bosna Hersek’in Osmanl› Devleti’nin bir parças› oldu¤unu ve kendi anayasalar› olmas› gerekti¤ini savunmaya bafllad›lar. Bu durum, Avusturya’y› raS‹ZDE hats›z etti ve 7 Ekim 1908’de Bosna-Hersek’in ilhak›n› aç›klad›. KSIRA ‹ T A P N N N N N D Ü fi Ü N E L ‹ M S O RS‹ZDE U SIRA D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT SIRA S‹ZDE K ‹ T A P Bosna-Hersek tarihi hakk›nda flu makaleyi okuyunuz: Branislav Djurdjev, Hersek”, M A K A“Bosna LE AMAÇLARIMIZ D‹A, Cilt VI, ‹stanbul, 1992, s. 297-305. TELEV‹ZYON MAKALE AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON Bosna-Hersek tarihi hakk›nda flu kitab› okuyunuz: Noel Malcom, (2009). Aflk›m K ‹ T A(çeviren: P Karada¤l›), Bosna’n›n K›sa Tarihi, ‹stanbul. K ‹ T A P ‹NTERNET DIfi BORÇLAR SORUNU VE DUYUN-I UMUM‹YE TELEV‹ZYON MAKALE Osmanl› Devleti’nde Mali Sorunlar ve D›fl Borçlar Klasik Osmanl› ekonomisi toprak üzerine kurulu idi. Toprak mülkiyeti ve kullan›‹ N T E%R N51’i E T haslardan, m› ‹slam hukukuna göre ifllenmekteydi. Bütçede toplam verginin % 12’si vak›flardan ve % 37’si de has, zeamet ve t›marlardan oluflan gelirlerdi. Sürekli ve uzun savafllar ve ekonomik de¤iflmeler, maliyeye önemli bir yük getirmiflM A Kolan A L E t›mar düzetir. Buna toprak kay›plar› da eklenince, bütçe gelirinde % 37 pay› ni gittikçe bozulmufltur. Maliye, sorunlar› çözebilmek için merkezileflmeyi esas alm›flt›r. Bu da ola¤an düzenin bozulmas›, ola¤an üstü vergiler toplanmas›n› gerekli k›lm›flt›r. Öyle ki, avar›z gibi geçici vergiler sürekli ve düzenli vergiler haline dönüflmüfltür. Modern anlamda devlet bütçesi seklindeki bütçe hesaplamalar›, Osmanl› Devleti’nin ilk d›fl borçlanmas›ndan 5 y›l sonra, 1861 y›l›nda yap›ld›. Ekim 1853’de bafllayan K›r›m savafl›n›n mali külfeti, d›fl borçlanmaya direnen Osmanl› Devleti için oldukça büyük yük olmufltu. Osmanl› Devleti’nin bu savaflta müttefiki durumunda bulunan Fransa ve ‹ngiltere’nin arabuluculu¤u ile ilk borçlanma süreci bafllam›fl oldu. 1853-56 sürecini kapsayan bu antlaflmada, 4 A¤ustos 1854’de 5 milyon ‹ngiliz sterlini borçlanmas›n› onaylayan bir ferman yay›mland›. Ancak, 3 milyon ‹ngiliz sterlini borçlanma yap›ld›. Y›ll›k M›s›r vergisinin yar›s› karfl›l›k olarak gösterildi. 33 y›lda ödenecek bu paran›n masraflar› ç›kt›ktan sonra devletin eline ancak 2.2 milyon ‹ngiliz sterlini geçti. Bunun Yaklafl›k 2 milyon liras› da savafla ayr›ld›. Osmanl› hazinesinin ilk borçla savafl finansman›n› karfl›layamamas› üzerine, yaklafl›k 8 ay sonra 27 Nisan 1855’de yeni bir borçlanma anlaflmas› imzaland›. Meflhur Rostchild ailesi taraf›ndan sa¤lanan bu kredi için de ‹zmir, Suriye ve M›s›r vergisinden serbest kalan k›s›m karfl›l›k gösterildi. Bu borçlanma da ilk yapt›r›m› beraberinde getirdi. Borç veren ülkeler, bunun K›r›m Savafl›’n›n finansman›na harcanmas›n› flart koflup kontrolü için görevlendirmeler yapt›lar. Böylece asl›n- ‹NTERNET TELEV‹ZYON MAKALE ‹NTERNET MAKALE S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 94 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Osmanl› Tarihi (1876-1918) N N da Osmanl› maliyesindeki kontrol de bafllam›fl oldu. Fakat esas mali kontrol, 1858 y›l›ndaki 5 milyon sterlinlik borçlanma ile birlikte geldi. Bu istikrazda (borçlanmaAMAÇLARIMIZ da) yabanc›lar›n kontrolü hükmü yer ald›. Osmanl› ekonomik ve d›fl borçlar› hakk›nda flu kitab› okuyunuz: Emine K›ray, K ‹ T A yap›s› P (1993). Osmanl›’da Ekonomik Yap› ve D›fl Borçlar, ‹stanbul. K ‹ T A P TSIRA E L E VS‹ZDE ‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U MAKALE D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE MAKALE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE 5 Osmanl› d›flT SIRA sonuçlar› neler olmufltur? Eborçlanmas›n›n L E V S‹ZDE ‹ZYON Muharrem Kararnamesi ve Duyûn-› Umûmiye ‹daresinin D Ü fi Ü N E L ‹ M Kuruluflu N T E R N aras›ndaki ET 1854-1874 ‹y›llar› 20 y›lda devlet 15 defa borçlanm›flt›r. Ald›¤› para 127 S O R U milyon Osmanl› alt›n› iken, borçlanma faiziyle birlikte ödemekle yükümlü oldu¤u miktar ise 239 milyon Osmanl› alt›n› idi. Dönemin önemli devlet adamlar›ndan AhA K A Lbu E durum için “Allah encam›m›z› hayr etsin” diyerek endiflelerimed CevdetDMPafla ‹KKAT ni belirtmifltir. Asl›nda bu borçlanmalar, Avrupal› kredi kurulufllar› için kârl› bir yat›r›md› ve bunu teflvik ediyorlard›. S‹ZDE MahmutSIRA Nedim Pafla’n›n hükümetleri döneminde Beylerbeyi saray›n›n yap›m›, zaten zor durumda olan hazineyi zor durumda b›rakm›fl, eyaletlere fazladan yük getirmiflti. Ancak, 1875 y›l›na gelindi¤inde Osmanl› Devleti’nin bat›l› devletlerden ve banAMAÇLARIMIZ kerlerden borç alamayacak duruma gelmesi, Galata bankerlerinin de¤il faiz alacaklar› anaparalar›n›n bile bloke hale gelmesine neden olmufltur. Nedim Pafla, Rus elçisi ‹gnatiyef’in de K etkisiyle, ‹ T A P 5 milyonluk bütçe a盤›n› kapatmak için 14 milyon olan d›fl borçlar›n ödemesini yar› yar›ya indirmeye karar verdi. Faizlerin de yar› yar›ya indirilmesi sa¤land›. Ödenmeyen k›s›m için %5 faizli esham (hisse senedi) verilmiflti. Bu esham, 1881Ty›l›nda Asl›nda devlet, böylece iflas›n› ilan etmiflti. Bu arada, 2 E L E V ‹ Z Yödenecekti. ON y›l sonra Osmanl› Devleti Rusya ile büyük bir savafla girmifl ve tarihte 93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 savafl› çok a¤›r hezimetle sonuçlanm›flt›. Bütün hesaplar alt üst oldu ve esham kuponlar›n›n yar› bedelinin ödenmesi, Ocak 1876’da sadece bir kez yap›la‹ N T Esonra R N E T vadesi gelen ödemeler yap›lamad›. Bunun yerine 17 milyon lirabildi. Bundan SIRA S‹ZDE l›k ka¤›t para ç›kar›larak hazine rahatlat›lmaya çal›fl›ld›. Savafl sonras› Berlin Konferans›’nda ele al›nan konulardan biri de Osmanl› Devleti’nin d›fl borçlar›n› ödemesiydi. 22 M A K A Lkonudaki E Kas›m 1879’da ilk irade ç›kt›. Osmanl› Devleti, Galata bankerleri ve OsD Ü fi Ü bu NEL‹M manl› Bankas› temsilcileriyle anlaflmaya vard›. 13 Ocak 1880’den sonra iç ve d›fl borçlar için y›lda 1.350.000 lira ayr›lacakt›. Bunun için Rusum-› sitte (alt› vergi) ad›yla an›S O R U lan vergileri toplamak üzere Rusum-› Sitte ‹daresi’nin kurulmas›na karar verildi. N N Alt› kalemde Difade Rusum-› sitte; tuz, ipek, içki, bal›k av›, tütün ve damga vergileri ‹ K K Aedilen T idi. Böylece, vergi koymak devlete ait bir hak olarak kalsa da tahsili, devletin organ› olmayan ve devlet bir flekilde idare ve kontrol edilmeyen bir özel idare taraf›ndan SIRA taraf›ndan S‹ZDE yap›lacakt›. Bu da “devlet içinde devlet” ya da “devlet otoritesini banker ve bankac›lar›n kullanmalar›” anlam›na geliyordu. N N AMAÇLARIMIZ Bütün gelirlerde 1879-1880 y›l› baz al›nd›. Gelirin artmas› durumunda, flirket ve devlet bu k›sm› paylaflacakt›. Ancak vergi olarak toplanan 1.350.000 liran›n 1.100.000 K ‹ T verildi¤inden A P liras› iç borçlara di¤er alacakl›lar bu uygulamadan memnun de¤ildi. Bunun üzerine tüm Osmanl› borçlar›n›, Rusya’ya ödenecek savafl tazminat›n› ve ödenmemifl borçlar›n anapara ve faizlerini tek elden ödeme fikri ortaya ç›kt›. Osmanl› Devleti, alacakl› taraflar›n ‹stanbul’a ça¤›rd›. 1 Eylül 1881’de bafllayan toplant›lar T E L E V ‹ Z temsilcilerini YON ‹NTERNET 4. Ünite - ‹flgaller ve Krizler 22 oturum sonunda bir anlaflma ile tamamland›. II. Abdulhamid taraf›ndan onaylan›p hicri Muharrem ay›nda ilan edilen kararlar, Muharrem Kararnamesi ad›yla tan›nd›. Asl›nda zor durumda olan Osmanl› Devleti, bu yaklafl›m› ile biraz nefes alacakt›. Zira II. Abdülhamid idaresi, alacakl›lar›n ba¤l› olduklar› devletleri muhatap almak yerine, do¤rudan alacakl›lar› muhatap al›p uluslararas› bask›y› az da olsa hafifletebildi. Böylece, borçlar yüzünden devletlerin müdahaleleri en aza indirgendi. 27 Aral›k 1881’de Rusum-› sitte idaresi feshedildi. Bu fesih, alacakl›lar için yeni bir kap› aç›yordu. Birikmifl anapara ve faiz toplam› 278 milyon olan borçlar, 117 milyon liraya indirildi. Teminat olarak da K›br›s, fiarki Rumeli ve M›s›r vergileri gösterildi. Bu s›rada Muharrem Kararnamesi uyar›nca Duyûn-› Umumiye-i Osmaniye idaresi meclisi kurulmas› kararlaflt›r›ld›. ‹stanbul merkezli komisyonda ‹ngiliz, Hollandal›, Frans›z, Alman, Avusturyal›, ‹talyan ve Osmanl› birer üye bulunacakt›. Meclis her y›l bir bütçe haz›rlayacak ve hükümetçe tasdik edilecekti. 1882 y›l›nda çal›flmalar›na bafllayan meclis, kendisine ba¤lanan vergileri do¤rudan toplamakla yetkili idi. Böylece, Duyûn-› Umumiye/Genel Borçlar idaresi kurulmufl oldu. Yabanc› alacakl›lar taraf›ndan kontrol edilen bir maliye, adeta devlet içinde devlet otoritesi gibiydi. Nitekim idare, 5.000 kiflilik bir kadro oluflturdu. Bu say› 1912 y›l›nda 9.000 kifliye ulaflm›flt›. Duyun-› umumiye idaresinin yöneticileri Avrupa’dan gelen kiflilerdi. Ayn› idarenin taflra teflkilat›n› ise Galata bankerlerinin elemanlar› yönetiyordu. ‹lk önce sadece kendi alacaklar›n› tahsil ederken sonradan s›nai ve ticari yat›r›mlar da yapmaya bafllad›lar. Örne¤in Bursa’da ipek sanayi, Zonguldak’ta kömür madenlerini iflletiyorlard›. Asl›nda bu yeni idareden sonra borçlanma durmam›flt›r. Hatta iç ve d›fl borçlanma artm›flt›r denilebilir. 1854-1875 y›llar› aras› borçlanma ile 1886 y›l› sonras›ndaki borçlanmalar mukayese edildi¤inde belirgin bir iyileflme görülür. Önceki borçlara SIRAç›km›flt›r. S‹ZDE oranla hazineye %54 oran›nda gelir sa¤lan›rken bu oran %82’ye Ortalama faiz %4’den 3.7’ye inmifltir. Borçlar›n vadesi daha uzundur. Bu iyileflmede, Duyûn-› Umumiye’nin teflkilat› ve teflkilata ait güven hissinin de Detkisi oldu¤u kabul Ü fi Ü N E L ‹ M edilebilir. Ayr›ca, önemli bir etken olarak da ayn› y›llarda Osmanl› topraklar›nda ortaya ç›kan Alman rekabeti de dikkate al›nmal›d›r. 1903 y›l›na gelindi¤inde, 1854S O S‹ZDE R U 79 y›llar› aras› borçlanmalar için bile ek bir indirime gidildi. SIRA Osmanl› Devleti, 1903 y›l›nda borçlar›n birlefltirilmesi olay›ndan sonra da borçlanabilmiflD ÜD fi‹ ÜK NKEALT‹ M tir. Yani kredisi artm›flt›r. II. Abdülhamid zaman›nda yap›lan borçlanmalar, Abdülmecid zaman›ndaki borçlanmalardan daha mütevazi boyuttad›r. Borçlar›n tasfiyesi ve yat›r›m SIRA S O S‹ZDE Rsevmeyen U alanlar›na aktar›m› daha ak›lc› olmufltur. Bunda II. Abdülhamid’in israf› kiflili¤inin de pay› büyüktür. Duyûn-› Umumiye idaresi kurulmadan önce borçlanma, ‹ngiltere ve Fransa a¤›rl›kl› iken idarenin kurulmas›ndan sonra Alman a¤›rl›kl› AMAÇLARIMIZ D olmaya ‹ K K A T bafllam›flt›r. Bu da, Alman iktisadî nüfuzunun Osmanl› üzerindeki etkisini göstermektedir. N N SIRA S‹ZDE N N Afla¤›da verilen tabloda ise Birinci Dünya Savafl’›na kadar olan listeK ‹ Tborçlanma A P leri ve al›nma sebepleri s›ralanm›flt›r. Tabloda, borçlar›n ad›, borcun niçin al›nd›¤›, hangi banka veya arac› ile al›nd›¤›, miktar› ve karfl›l›k olarakAMAÇLARIMIZ gösterilen teminatlar verilmifltir. TELEV‹ZYON Osmanl› Devleti’nin D›fl borçlar› hakk›nda daha fazla bilgi için flu kitaplar› Sait K ‹ T A okuyunuz: P Açba, (1995). Osmanl› Devleti’nin D›fl Borçlanmas› (1854- 1914), Afyon; Biltekin ÖzdeNTERNET mir, (2010). Osmanl› Devleti D›fl Borçlar›: 1854-1954 Döneminde‹ Yüzy›l Süren Boyunduruk 1854-1914 Borçlanmalar› Galata Bankerleri ve Osmanl› Bankas›, Duyûn-i UmuTELEV‹ZYON miye ‹daresi, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kabul Etti¤i Osmanl› Devlet Borçlar›, Ankara. MAKALE ‹NTERNET MAKALE 95 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O RS‹ZDE U SIRA D ÜDfi‹ ÜKNKEALT‹ M SIRA S O RS‹ZDE U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON MAKALE ‹NTERNET MAKALE 96 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Tablo 4.1 Duyûn-› Umumiye idaresinin kuruluflundan I. Dünya savafl›na kadar al›nan d›fl borçlar Y›l Borcun ad› Alacakl› Miktar› 1886 Gümrük Osmanl› Bankas› 6.500.000 lr Bursa, Beyrut Edirne, ‹zmir, Selânik gümrükleri 1888 Demiryolu Deutsche Bank 6.000.000 fr Ankara, ‹zmir, Kütahya, Bilecki öflrü 1888 Sayd-› mahi Deutsche Bank 1.617.647 lr Sayd-› mahi ve öflrü Kaynak: Faruk Y›lmaz, (1996). Devlet Borçlanmas› ve Osmanl›’dan Cumhuriyet’e D›fl Borçlar, ‹stanbul, s. 58-66’dan yararlan›larak yap›lm›flt›r. 1890 Tebdil Osmanl› Bankas› 159.000 1890 Osmaniye borç Osmanl› Bankas› 4.995.500 lr Bursa, Karahisar, Karasi, Kayseri, Yozgat aflar› 1890 Km teminat› Deutsche Bank 547.030 Selânik demiryolu teminat› borçlan›ld›. 1891 Borç de¤iflimi Osmanl› Bankas› Rotschild 6.948.612 Borç de¤ifliminde öncelik 6.948.612Borç de¤ifliminde öncelik 1893 Tönbeki Tönbeki 1.000.000 Ba¤dad, Basra, Yemen ithal gümrük geliri 1894 Demiryolu borç Deutsche Bank 40 milyon fr Tahviller 1894 Borç de¤iflimi Osmanl› Bankas› Rotschild 9.033.522 Tahvil de¤iflimi 1896 Borçlanma Osmanl› Bankas› 3.272.720 Bursa Karahisar, Karasi aflar› 1898 Avans Osmanl› Bankas› 300.000 Ayd›n, Kosova, Suriye, Halep, Ba¤dad, Basra ve Yanya öflür fazlas› 1902 Gümrük / de¤iflim Osmanl› Bankas› arac› 8.600.020 Tahvil 1903 Ba¤dad demir yolu Deutsche Bank 2.376.000 Konya, Urfa, Halep öflürü 1903 Sayd-› mahi / de¤iflim Deutsche Bank 2.640.000 Bal›k av›, kara av› tezkireleri, ipek öflürü 1903 D›fl borçlar›n birlefltirilmesi Duyûn-› Umûmiye 43.179.247 Tahviller (Sterlin karfl›l›¤›) 1904 Borçlanma Osmanl› Bankas› 2.750.000 Tahvil 1905 1901-05 borçlanma Osmanl› Bankas› 5.336.664 Tahvil 1905 Askeri donat›m Deutsche Bank 2.640.000 Gümrük resimleri 1906 Tahvil Duyûn-› Umûmiye 9.537.000 Esham faizleri 1908 Ba¤dad demiryolu Deutsche Bank / Duyûn-› Umûmiye 9.998.000 Halep, Habefl gelirleri 1908 Borçlanma Osmanl› Bankas› 3.069.455 Tahvil 1909 Borçlanma Osmanl› Bankas› 7.000.000 Öflür ve a¤nam vergileri 1910 Soma-Band›rma (bofl) flirket demiryolu Hudeyde-Sana (bofl) flirket* demiryolu 1.712.304 Demiryolu gelirleri 1.090.010 Hudeyde ve Cebena gümrük gelirleri 1913 Konya ovas› sulama projesi Anadolu demiryolu flirketi 818.970 Konya bölgesi öflürü ve kurutulan batakl›klar›n sat›m› 1913 Doklar Armstrong Whit 1.485.000 Word and Company 1914 Borçlanma Osmanl› Bankas› arac› 1911 Teminat Esham mübadelesi Sivas vilayeti öflür has›lat› 19.525.000 Trabzon gümrük geliri, alt›n duyûn-› umumiye fazlas› 4. Ünite - ‹flgaller ve Krizler 97 Özet N A M A Ç 1 Sanayileflen ülkelerin sömürgecilik yar›fl›n›n Kuzey Afrika için do¤urdu¤u sonuçlar› ifade edebilme 1815 y›l›nda ‹ngiltere, tarihinde hiç olmad›¤› kadar bask›n bir güç konumuna ulaflt›. Bilhassa Akdeniz’de kurmufl oldu¤u muazzam ticaret a¤›yla Cebelitar›k, Malta ve ‹yon adalar› gibi büyük stratejik öneme sahip noktalar›n hâkimiyetini ele geçirdi. Akdeniz’deki hükümranl›¤›n› zamanla güçlendirdi. Fransa’n›n da 1830 y›l›nda Cezayir’i iflgali Akdeniz ve Afrika’da yeni bir durum yaratt›. Ayr›ca 1869 y›l›nda Süveyfl Kanal›’n›n aç›lmas› Akdeniz’in ve Bo¤azlar›n önemini daha da artt›rd›. 1880’lerde Kuzey Afrika ile ilgili ticari emeller tafl›yan ‹talya, Akdeniz’de sömürge kurmay› hedeflerken, Bismarck’›n yönetimindeki Almanya’n›n politikas›, Fransa’y› yaln›zlaflt›rarak Avrupal› güçlerin Almanya aleyhinde herhangi bir tehdit oluflturmamas›n› sa¤lad›. Ayr›ca Bismarck, ‹ngiltere’nin M›s›r’› iflgalinin Frans›z-‹ngiliz rekabetini k›z›flt›raca¤›n› düflünüyordu. 1881’de Bismarck’›n ikinci defa kurdu¤u “Üç ‹mparatorlar Ligi” ile Rusya, Almanya ve Avusturya-Macaristan ortak zeminde bulufltular. Bu sayede ‹ngiltere, Akdeniz, Balkanlar ve Orta Asya’da s›k›flt›r›lm›fl oluyordu. 1881’de Fransa Tunus’u iflgal etti ve ard›ndan 1882’de ‹ngiltere de M›s›r’a girdi. Bismarck ustaca, iflgalci ‹ngiltere ve Fransa’ya ayr› ayr› gizli destek vererek kendi konumunu güçlendirdi. Osmanl› Devleti M›s›r’›n iflgalini protesto edip gerekli giriflimlerde bulundu, fakat askeri harekata giriflmedi. 1878 Berlin Konferans›’ndan ald›¤› ders ile II. Abdülhamid’in tek hedefi; Osmanl› siyasi ba¤›ms›zl›¤› ve toprak bütünlü¤ü konusunda taviz vermemekti. Ancak askerî bir müdahale, devleti iktisadi ve siyasi aç›dan da y›prataca¤›ndan diplomasi ile çözüm arand›. Bu konudaki Osmanl› ‹ngiliz görüflmeleri 1887 y›l›na kadar kesintisiz sürdü. ‹ngiliz varl›¤›n›n geçici oldu¤unun benimsenmesi gibi baz› diplomatik sonuçlar al›nd› ise de M›s›r’dan ‹ngiliz iflgali fiilen kald›r›lamad›. N A M A Ç 2 Sudan Sorununun ‹ngiltere ve Osmanl› Devleti aç›s›ndan do¤urdu¤u sonuçlar› aç›klayabilme 1881’de Sudan’da M›s›r ad›na vergi toplayan Fafloda müdürü ile bir kay›k ustas›n›n o¤lu olan Muhammed Ahmed aras›nda ç›kan kavga ve sonras›nda Muhammed Ahmed’in kendini Mehdi ilan etmesi, isyan›n yani Sudan Sorununun bafllamas›na sebep oldu. Mütemehdi olarak da an›lan bu zata, Sudan’daki hemen her kabile ve bölge destek verdi. Her kesimin destek vermek için kendine göre gerekçeleri vard›. ‹syan›n temel sebebi ise, Sudan ve Afrika’da iflgallere giriflen Avrupal› devletlerin temsilcilerine duyulan tepkiler, geleneksel ticaret yollar›n› devreden ç›karma çabalar› ve M›s›r’da da bozulan H›diviyet otoritesinin Sudan’daki uygulamalar› idi. Her ne kadar ‹ngiltere, Abdülhamid’e Sudan’a asker göndermesi konusunda ›srarda bulunsa da, Osmanl› Devleti yaln›zca diplomatik müdahaleyi uygun buldu. Bunun üzerine ‹ngilizler -sözde M›s›r ad›na- isyan› bast›rmak amac›yla William Hicks adl› ‹ngiliz komutan› M›s›r ordusunun bafl›nda Sudan’a gönderdi. Sudan’a do¤ru yola ç›kan on bin kiflilik ordu, 5 Kas›m 1883 tarihinde el-Ubeyd bölgesinde Mehdi taraftarlar› ile yapt›¤› savaflta a¤›r yenilgiye u¤rad› ve W. Hicks bu savaflta öldürüldü. Bunun üzerine, gayet iyi bir kariyeri olan ‹ngiliz General Charles George Gordon görevlendirildi. 22 fiubat 1884’te Hartum’a ulaflan ‹ngiliz general ve ordusunu ablukaya alan Mehdi taraftarlar›, ‹ngilizlerin gönderdi¤i yard›m kuvvetinin geliflinden iki gün önce bu generali de öldürdüler. 1885’te Sudan Mehdisi’nin ölmesi ile isyan k›smen k›r›ld›, ancak 1896’da ‹ngiliz iflgaliyle bafllayan direnifl, daha milli bir hâl alarak 1969’daki Sudan ihtilaline de¤in sürdü. 98 Osmanl› Tarihi (1876-1918) N A M A Ç 3 Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u taraf›ndan iflgal ve ilhak edilme sürecini de¤erlendirebilme 24 Temmuz 1875’te Hersek’te bir grup H›ristiyan’›n vergileri protestosu ile bafllayan isyan, çevredeki Balkan halklar›ndan da destek ald›. D›fl müdahaleyi engellemek maksad› ile Hersek’e birçok ayr›cal›k tan›makla beraber askerî müdahaleden kaç›nan Osmanl›, isyan›n önlenmesine muvaffak olamad›. 1876’da patlak veren Bulgar ayaklanmas› da buna eklenince, 93 Harbi’ne giden süreç bafllam›fl oldu. Uzun süre f›rsat kollayan Avusturya, savafl sonras›nda toplanan Berlin Kongresi kararlar› uyar›nca Bosna’y› iflgal etti. Osmanl› Devleti’nin sözde egemenli¤i devam ederken Avusturya Bosna’da bir dizi tedbirler ald›. Yeni bir vali atad› ve Avrupai tarzda idare tesis etti. Uygulamalar› ile Müslüman Bosnal›lar› kazanmak istedi ise de büyük göçleri önleyemedi. ‹smen Osmanl›ya ba¤l›, fiilen Avusturya iflgalindeki Bosna-Hersek, 1908 y›l›nda II. Meflrutiyet’in ilan›n›n ard›ndan Avusturya taraf›ndan ilhak edildi. Her ne kadar Ruslar ve S›rplar bu duruma itiraz etseler de Almanlar taraf›ndan uzlafl› sa¤lanarak bu ilhak meflrulaflt›r›ld›. N A M A Ç 4 Osmanl› Devleti’nin d›fl borç almas›n›n do¤urdu¤u sonuçlar› de¤erlendirebilme 1853 y›l›nda bafllayan K›r›m savafl› ile iyice boflalan Osmanl› hazinesi d›fl borçlanma ihtiyac› hissetti. 4 A¤ustos 1854’te de 5 Milyon ‹ngiliz Sterlini olan ilk borç al›narak, Osmanl› Devleti büyük borç batakl›¤›na ilk ad›m›n› atm›fl oldu. Bundan sonraki 20 y›ll›k dönemde 15 defa borç al›m› yapan Osmanl›’n›n borçlar› faiziyle birlikte toplam 289 Milyon Osmanl› alt›n›n› buldu. Borçlar›n ödenme takviminin düzenlenmesi maksad›yla 1882’de ‹ngiltere, Hollanda, Fransa, Almanya, Avusturya, ‹talya ve Osmanl› Devleti’ni temsilen birer üyenin bulundu¤u Duyûn-› Umûmiye ‹daresi kuruldu. Bu kuruluflla Osmanl› Devleti, ilk iktisadi k›s›tlamaya maruz kalm›fl oldu ve devlet otoritesi ciddi anlamda sorgulanmaya baflland›. Ancak, bu yeni düzenlemeler ile I. Dünya Savafl›’na kadar olan dönemde de d›fl borçlanma devam etti. 4. Ünite - ‹flgaller ve Krizler 99 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi 1815 y›l› itibariyle ‹ngilizlerin Akdeniz’deki hakimiyetini sa¤lamlaflt›ran yerlerden biridir? a. Mora b. Malta c. Ümit Burnu d. Ege K›y›lar› e. K›br›s Adas› 2. Bismarck’›n M›s›r sorununa müdahale etmemesinin temel sebebi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Osmanl›’n›n ticari yapt›r›mlar› b. ‹ktisadi bunal›m c. Di¤er savafllar nedeniyle y›pranan Alman ordusu d. Fransa’n›n Alman yenilgisini unutup ç›kar kavgas›n› Avrupa’n›n d›fl›na kayd›rmas› e. ‹ngiltere’nin ticari ambargo uygulama tehlikesi 3. Üç a. b. c. d. e. ‹mparator Ligi’nin kurucusu kimdir? Winston Churchill Napolyon Bonaparte Liman Von Sandres II. Nikolay Otto Von Bismarck 4. 1881 y›l›nda Fransa taraf›ndan iflgal edilen Kuzey Afrika ülkesi afla¤›dakilerden hangisidir? a. M›s›r b. Cezayir c. Tunus d. Fas e. Libya 5. II. Abdülhamid’in M›s›r sorununun çözümü konusunda uygulad›¤› politikalarda afla¤›dakilerden hangisi söz konusu de¤ildir? a. Ver-kurtul anlay›fl› b. ‹ngiliz askerinin M›s›r’› tahliye etmesi için bir takvim belirlenmesi c. Avrupa dengesinde meydana gelecek geliflmelerin kendi lehine bir pozisyon yaratmas›: beklegör politikas› d. ‹slam Birli¤i Politikas› e. Asker gönderme ve fiziki güç kullanma yerine diplomasiye a¤›rl›k verme 6. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl›’n›n M›s›r sorununu askeri yöntemlerle çözmekten kaç›nmas› politikas›n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. ‹ngilizler ile savaflmaktan kaç›nmas› b. Askerî ve ekonomik bak›mdan yetersizlik c. Fransa, Rusya ve Almanya’n›n tam destek vermesi d. Devletin di¤er topraklar›nda savafl nedeniyle oluflabilecek isyanlardan çekinilmesi e. Müslüman kan›n›n dökülmek istenmemesi 7. Sudan isyan›n› bafllatan ve kendisini Mehdi ilan eden kifli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Muhammed Ali b. R›za Pehlevi c. Müftü Ömeroviç d. Ahmed Urabî e. Muhammed Ahmed 8. Afla¤›dakilerden hangisi, 7 Ekim 1908’de Avusturya’n›n Bosna-Hersek’i ilhak etmesiyle ilgili de¤ildir? a. Müslüman Boflnaklara göre Avusturya’n›n geçici iflgalci oldu¤u düflüncesi b. Dini konularda halifeye ba¤l›l›¤›n devam etmesi düflüncesi c. II. Meflrutiyet’in ilan›yla Bosnal›lar›n bu anayasaya ba¤l›l›k hakk›ndaki fikirleri d. Musavat gazetesinin yay›nlar› e. ‹ttihatç›lar›n Türkçülük politikalar› sebebiyle Boflnaklar›n Avusturya idaresine geçme arzular› 9. Osmanl› Devleti’nin ilk d›fl borçlanmas› hangi tarihte bafllam›flt›r? a. 5 Haziran 1870 b. 6 Ocak 1864 c. 14 A¤ustos 1854 d. 28 fiubat 1840 e. 12 Ekim 1839 10. Afla¤›dakilerden hangisi, Duyûn-› Umûmiye idaresinin kurulmas›n›n temel sebebidir? a. Askeri düzenlemelerin getirilmek istenmesi b. Vergileri tahsil etme sisteminin yenilenme ihtiyac› c. D›fl borçlar›n ödenemez düzeye ulaflmas› d. Devlet kurumlar›n›n özellefltirilmesinin hedeflenmesi e. Vak›f idarelerinin tek bir elde toplanmas› 100 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b 2. d 3. e 4. c 5. a 6. c 7. e 8. e 9. d 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupal› Güçlerin Kuzey Afrika’da Rekabeti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupal› Güçlerin Kuzey Afrika’da Rekabeti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupal› Güçlerin Kuzey Afrika’da Rekabeti” ve “Tunus’un Fransa Taraf›ndan ‹flgali: 24 Nisan 1881” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tunus’un Fransa Taraf›ndan ‹flgali: 24 Nisan 1881” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere’nin M›s›r’› ‹flgali: 11 Temmuz 1882” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere’nin M›s›r’› ‹flgali: 11 Temmuz 1882” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sudan Sorunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avusturya ‹flgali sonras›nda Bosna-Hersek” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nde Mali Sorunlar ve D›fl Borçlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nde Mali Sorunlar ve D›fl Borçlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 1880’li y›llar›n öncesi ve sonras›nda ‹talya, Fransa ve ‹ngiltere gibi Avrupal› güçlerin Kuzey Afrika ve M›s›r üzerinde ticari ç›karlar› ve Akdeniz’de sömürgecilik emelleri alevlenirken, Bismarck önderli¤inde birli¤ini sa¤layan Almanya’n›n öncelik verdi¤i politika ise genel olarak Fransa’n›n Avrupa d›fl›ndaki ç›karlar›na yönlendirilmesiydi. Bismarck’›n amac›, Avrupa’da nüfuzunu artt›r›rken herhangi bir Avrupal› gücün kendisi aleyhinde davranmas›n› önlemekti. Bu yüzden Bismarck, 1876 ve 1878 y›llar›nda ‹ngiltere’ye, M›s›r’› niçin iflgal etmediklerini sorarak, e¤er böyle bir durum gerçekleflirse de ül- kesinin karfl› ç›kmayaca¤›n› ifade etmekten kaç›nmad›. ‹ngiltere’nin M›s›r’› iflgal etmesinden Almanya’n›n beklentisi, Frans›z-‹ngiliz düflmanl›¤›n› k›z›flt›r›p art›rmak ve bunun s›cak bir çat›flmaya dönüflmesini sa¤lamakt›. Böylece, bat›daki düflman› Fransa’n›n dikkatlerini ve gücünü baflka bir alana kayd›rmay› baflaracakt›. S›ra Sizde 2 1870’deki Alman yenilgisinin yaralar›n› sarmaya çal›flan Fransa aç›s›ndan Kuzey Afrika’da yeni bir sömürge elde etmek az da olsa incinen gururunu tatmin edebilirdi. ‹ngiltere’nin iflgal karfl›s›nda c›l›z tepki göstermesi, yar›m yüzy›l önceki tutumuyla taban tabana z›t bir durumdu. Bunun geçerli nedenleri aras›nda, Fransa’n›n K›br›s konusunda problem ç›karmas›n› engellemek ve dar Sicilya bo¤az›n›n iki taraf›n›n birden ‹talyanlar taraf›ndan tutuldu¤unu görmeyi istememek vard›. Alman flansölyesi Bismarck ise, Tunus’u ‹talya’n›n veya Fransa’n›n almas›n› çok da umursam›yordu. Her iki durumda da iki taraf›n ç›kar kavgas›na giriflmesi söz konusuydu. Büyük devletlerin en küçü¤ü ‹talyanlar›n Tunus’a iliflkin iddialar› yaygara ç›karmaktan ibaret kald›. Frans›zlar, ‹talyanlar›n kendilerinden önce davranmas›ndan çekinerek 1881 y›l› nisan ay›nda baz› Tunus kabilelerinin Cezayir s›n›r›n› ihlal etmeleri gibi sudan bahaneler ileri sürmeye bafllad›. Fransa sonunda Osmanl› Devleti’ne bir nota verip, 24 Nisan 1881’de Tunus’ta iflgali bafllatt›. Osmanl› Devleti ise, 1856 Paris antlaflmas›yla kendisi için de geçerli ve kabul edilmifl devletler hukukuna tamamen ayk›r› olan bu iflgali asla onaylamad›. Tunus’u Osmanl› Devleti’nin bir eyaleti ve Tunuslular› Osmanl› tebaas› saymaya devam etti. Tunus’un iflgali bir baflka rekabeti de gün yüzüne ç›kard›. Tunus’un Fransa’ya kapt›r›lmas›, ‹talya’n›n Avrupa güç dengesinde önemini kaybettirdi. Bunu telafi etmek için ‹talyanlar, Avusturya-Macaristan ve Almanya ikili ittifak›na girmek için teflebbüste bulundu. Ayr›ca, Fransa’n›n Akdeniz’de daha baflka hedeflere yönelmesini engelleme politikas› izleyerek ‹ngiltere’nin M›s›r’› iflgal etmesine destek sa¤lad›. S›ra Sizde 3 M›s›r bir iflgal tehlikesiyle karfl›lafl›nca, Urabî Pafla’y› kontrol alt›na almak için Osmanl› Devleti taraf›ndan izlenen siyasette, ‹ngiltere’nin bir oyununa gelmemek ve M›s›r halk› ile Türkler aras›nda bir çat›flmaya yol açmamak gibi temel ilkeler ortaya kondu. Çünkü Padiflah, 4. Ünite - ‹flgaller ve Krizler Urabî Pafla’n›n isyanc› ilan edilmesi için ‹ngilizlerin bask› yapmas›na ra¤men, bundan uzun süre kaç›nd›. Ancak sonunda yay›nlad›¤› fermanda Padiflah, Urabî Pafla’y› halife s›fat›yla isyanc› ilan etmiyordu. Urabî, H›div’e karfl› geldi¤i için görevlerini yapmayan bir memur olarak suçlan›yordu. Urabî’nin emperyalist kuvvetlere karfl› kendi ba¤›ms›zl›¤›n› koruma mücadelesi vermesi, Osmanl› Devleti’nin egemenlik haklar›n› da ihlal etmekle birlikte, asl›nda Halifelik flemsiyesi alt›nda kalmas› kayd›yla, örtülü bir flekilde desteklenmifltir. Ancak Padiflah, genel politikas›yla fazla çeliflkiye düflmeden, ‹ngilizlerin taleplerini ustal›kla geri çevirip, M›s›rl›lar›n iflgale tepkilerini meflruiyet zemininde tutmalar›na bir tür destek sa¤lam›flt›r. M›s›r iflgal edildikten sonra, II. Abdülhamid’in temel amac› M›s›r’› ‹ngiliz askerinden kurtarmakt›. Osmanl› devlet adamlar›, II. Abdülhamid’in emirleri do¤rultusunda ‹ngiliz askerinin M›s›r’› tahliye etmesi için bir takvim belirlenmesini, tüm diplomatik görüflmelerde sürekli gündemde tuttular. ‹ngilizler ise, iflgallerini k›s›tlamak yerine M›s›r’daki varl›klar›na meflruiyet sa¤lamaya çal›flt›lar. Bu yüzden, Osmanl› Devleti ile konuyu müzakere etmekten kaç›nmay›p karfl› taraflara umut verirken zaman kazanmaya da çal›flt›lar. Ayr›ca, II. Abdülhamid, ‹ngiltere’ye karfl› bir baflka gücün deste¤ini alarak ‹ngilizlerin M›s›r’› tahliye etmesini sa¤lamaya çal›flt›. Ancak, Fransa çok net taahhütler vermesine ra¤men, sözlerini yerine getirmekten kaç›nd›. Sorunun seyri dikkate al›nd›¤›nda, II. Abdülhamid’in Almanya Baflbakan› Bismarck’tan diplomatik destek alma çal›flmalar› da genellikle baflar›s›z kald›. Zaman zaman Rusya’dan sa¤lanan sözlü destekler de Fransa’n›n pasif politikalar›yla ayn› düzeyde kald›. Bu arada sorunun çözümü için do¤rudan ‹ngiltere ile görüflmeler yap›ld› ancak sonuç al›namad›. I. Dünya Savafl› öncesi ve s›ras›nda Avrupa dengesinde meydana gelen geliflmeler de lehte bir durum do¤urmad›. S›ra Sizde 4 1881 y›l› ortalar›nda bafllayan Mehdi hareketi, k›sa zamanda Sudan’da genifl bir toplumsal destek ald›. Giderek ulusal bir harekete dönüflen hareketin ilk ç›k›fl›nda tasavvufi/dini ö¤eler vard›r. Muhammed Ahmed’in Mehdi oldu¤una inanan ve ona kay›ts›z-flarts›z ba¤lanan dervifller yan›nda, Nil kenar›nda yaflayan ve geçimleri kervan ve köle ticaretine ba¤l› olan kabileler de hareketin ilk nüvesi oldu. Özellikle ‘Baggara’ ve ‘Bija’ gi- 101 bi kabileler, vergi vermemek ve yüksek bir otoritenin düzenlemeleri karfl›s›nda ba¤›ms›z kalmak için bu harekete kat›ld›lar. Di¤er taraftan Sudan’da H›div ‹smail (1863-1879) devrinden kalan yabanc› memurlar›n yüksek maafllarla çal›flmas›, halk›n tepkisini çekecek davran›fllar sergilemeleri, a¤›r vergiler, Süveyfl Kanal› ve yeni demiryollar›n›n geleneksel kervan ticaretine darbe vurmas› gibi faktörler, Sudan halk›nda bir k›zg›nl›k ve tepki birikmesine sebep oldu. Nitekim, isyan›n bafllamas›na sebep olan olay, M›s›r ad›na vergi toplayan Fafloda müdürü ile bir kay›k ustas›n›n o¤lu olan Muhammed Ahmed aras›nda ç›kan kavga idi. Bu olaydan k›sa bir süre sonra, Müslümanlar için kutsal bir ay olan Ramazan ay›nda (A¤ustos 1881) Muhammed Ahmed, Mehdi oldu¤unu ilan ederek Sudan’daki M›s›r idaresine ilaveten geleneksel kervan ticaretini, K›z›ldeniz limanlar›n› ve Afrika ticaret yollar›n› tehdit eden Avrupal› güçlere karfl› kendi ç›karlar›n› koruma savafl› bafllatt›. Sorun, Sudan’›n M›s›r’a ba¤l› bir eyalet olmas› dolay›s›yla, ‹ngiltere’nin M›s›r’› iflgaliyle de ilgilidir. S›ra Sizde 5 1854 y›l›nda ilk borcun al›nmas›na de¤in geçen sürede Saray ve Bâb›âli, bu konuda oldukça hassast›. Ancak bafllat›lan ilk d›fl borçlanmayla, devlet bir k›s›r döngü içerisine girdi. Al›nan borçlar domino etkisi yaparak, ard› arkas› kesilmeyen bir borçlanma sürecini bafllatt›. Borçlar ödenemez bir hale gelince de II. Abdülhamid, 1881 Muharrem Kararnamesiyle bu durumun üstesinden gelmeye çal›flt›. Bu ba¤lamda borçlar›n ödenmesi amac›yla Duyûn-› Umûmiye-i Osmaniye kurulmas›, Osmanl› devlet otoritesi aç›s›ndan ciddi bir sorun oluflturdu. Zira, yabanc› alacakl›lar taraf›ndan kontrol edilen bir maliye, adeta devlet içinde devlet otoritesi gibiydi. Nitekim, bu idare 5.000 kiflilik bir kadro oluflturdu. Bu say›, 1912 y›l›nda 9.000 kifliye ulaflm›flt›. Duyûn-› Umûmiye idaresinin yöneticileri Avrupa’dan gelen kiflilerdi. Ayn› idarenin taflra teflkilat›n› ise, Galata bankerlerinin elemanlar› yönetiyordu. ‹lk önce alacaklar›n› tahsil edenler, sonra iflletme kurmaya bafllad›. Örne¤in Bursa’da ipek sanayi, Zonguldak’ta kömür madenlerini iflletiyorlard›. Bununla birlikte, Osmanl› Devleti aç›s›ndan borçlar›n tasfiyesi ve finansal kaynaklar›n yat›r›m alanlar›na aktar›m› daha ak›lc› olmufltur. Duyûn-› Umûmiye idaresi kurulmadan önce ‹ngiltere ve Fransa a¤›rl›kl› borçlanma, daha sonra Alman a¤›rl›kl› olmufltur. 102 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Yararlan›lan Kaynaklar Açba, Sait, (1995). Osmanl› Devleti’nin D›fl Borçlanmas› (1854- 1914), Afyon. Ayd›n, Mithat, (2005). Balkanlar’da ‹syan: Osmanl›-‹ngiliz Rekabeti Bosna-Hersek ve Bulgaristan’daki Ayaklanmalar (1875-1876), ‹stanbul. Djurdjev, Branislav, “Bosna Hersek”, D‹A, c. VI, ‹stanbul, 1992, s. 297-305. Gölen, Zafer, (2009). Tanzimat Dönemi Bosna isyanlar› (1839-1878), Ankara. Kavas, Ahmet, (2009). “Sudan”, D‹A, c. XXXVII, ‹stanbul, s. 459-461. K›ray, Emine, (1993). Osmanl›’da Ekonomik Yap› ve D›fl Borçlar, ‹stanbul. K›z›ltoprak, Süleyman, (2010). M›s›r’da ‹ngiliz ‹flgali: Osmanl›’n›n Diplomasi Savafl› 1882 1887, ‹stanbul. Malcom, Noel, (2009). Bosna’n›n K›sa Tarihi, (Çeviren: Aflk›m KARADA⁄LI), ‹stanbul. Marsot, Afaf Lutfi al-Sayyid, (2010). M›s›r Tarihi: Araplar›n Fethinden Bugüne, (Çeviren Gül Ça¤al› Güven; yay›ma haz›rlayan Süleyman K›z›ltoprak), ‹stanbul. Özdemir, Biltekin, (2010). Osmanl› Devleti D›fl Borçlar›: 1854-1954 Döneminde Yüzy›l Süren Boyunduruk 1854-1914 Borçlanmalar› Galata Bankerleri Ve Osmanl› Bankas› Duyûn-› Umûmiye ‹daresi Türkiye Cumhuriyeti’nin Kabul Etti¤i Osmanl› Devlet Borçlar›, Ankara. Uçarol, Rifat, (1989). Gazi Ahmet Muhtar Pafla, ‹stanbul. Y›lmaz, Faruk, (1996). Devlet Borçlanmas› ve Osmanl›’dan Cumhuriyet’e D›fl Borçlar, ‹stanbul. 5 OSMANLI TAR‹H‹ (1876-1918) Amaçlar›m›z N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; 1897 Osmanl›-Yunan Savafl› ve Girit Sorunuyla ilgili geliflmeleri aç›klayabilecek, Osmanl› Devleti’nin Akdeniz’deki varl›¤› ve bütünlü¤ü aç›s›ndan önemli olan Girit Sorununu tüm safhalar›yla tart›flabilecek, Osmanl› Devleti’nin Avrupa’daki topraklar›n› elde tutma mücadelesini ve Makedonya Sorununu irdeleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Girit Sorunu • Avrupa Devletleri • Dömeke Meydan Savafl› • Yunan Milliyetçili¤i • Makedonya Sorunu ‹çindekiler Osmanl› Tarihi (1876-1918) Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar • OSMANLI-YUNAN SAVAfiI • G‹R‹T SORUNU • BALKANLARDAK‹ D‹⁄ER SORUNLAR Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar OSMANLI-YUNAN SAVAfiI (1897) Savafl›n Ayak Sesleri: Girit Sorunu Ba¤›ms›z Yunanistan’›n kurulmas› ile ilgili kararlar›n al›nmas›, 1827 y›l›ndaki Londra protokolüne dayanmaktad›r. Bu fikrin hayatiyet bulmas› ise, 1830 y›l›ndad›r. Bütün bu sürece ‹ngiltere, Rusya ve Fransa dahil oldu. Bu nedenle, bu tarihten sonra Yunanistan bat›l› güçlerin kontrolünde olup, davran›fllar› da ço¤u kere onlar›n onay›na ba¤l›yd›. 1860’l› y›llardan itibaren Yunan anayasas›na girmifl olan “Büyük Yunan Ülküsü” ve etraf›nda oluflan millet ve milliyetçilik tart›flmalar›, Bat›l› devletler için Yunanistan vas›tas› ile Osmanl› Devleti ve topraklar› üzerinde siyaset yapma imkan›n› da vermiflti. Özellikle Rusya’n›n Balkanlardaki politikalar›na da yard›m eden bu durum, her olay ve savafl esnas›nda tekrar tekrar gündemdeki yerini alm›flt›r. Bat›l› devletler, kendi aralar›ndaki ihtilaflarda bile her zemin ve flartta Yunanistan’dan yana tercihlerini kullanmak için birbirlerini iknaya çal›flmaktayd›. Özellikle 1878 Berlin konferans› esnas›nda ‹ngiltere’nin Yunanistan’dan yana tav›r tak›nmas› ve bu amaçla, Rusya ve Bulgaristan’› dizginlemesi, Atina’daki idarecileri oldukça cesaretlendirdi. Yunanistan, Girit konusunu yeniden ›s›tarak Bat›l› ülkelerin gündemine getirdi. Hat›rlamak gerekirse, geçmiflte 20 Kas›m 1878 Halepa ferman› ile Girit adas›na verilen genifl yetkiler daha do¤rusu muhtariyetler, hem adadaki Rumlar› cesaretlendirmifl, hem de Yunanistan’›n ada ile birleflme arzusunu körüklemifltir. Yunan milliyetçilerinin oluflturdu¤u “Etnik-i Eterya” gibi örgütler, bu amaçla çal›flmalar›n› h›zland›rm›flt›. Bu nedenle bölgede olaylar durulmam›fl, adada yaflayan Müslümanlar üzerinde bask›lar artm›flt›. Tabii olarak, Müslüman-Türk halk da geliflmelerden rahats›z olmufl ve tepkilerini ortaya koymufllard›. Olaylar›n süreklili¤i ve a¤›r bask›lar yüzünden Müslüman halk göç etmek zorunda kalm›flt›. Asayiflin olmamas›, sürekli Türkleri rahats›z ediyordu. Müslüman Türk köyleri yak›l›p y›k›l›yordu. Ellerinde hiçbir fley kalmayan Müslüman ahali için adada yaflamak hem cazibesini yitirmifl hem de gittikçe tehlikeli hale gelmiflti. Girit’in Hanya flehrinde Müslümanlar silahlanma iste¤ini dile getiriyorlard›. Bu durumu Yunan ve Avrupa bas›n› daha da abartarak Girit konusunda Yunan halk›n› k›flk›rt›yorlard›. Olaylar›n uzamas› üzerine önce adadaki vali istifa etti. Valinin istifas›n›n gerçek nedeni ise, Yunan halk›n isyan etme konusunda hakl› olduklar›n› ima etmekti, ancak resmi söylemi, elindeki yetkilerle düzenleme yapamayaca¤› fleklin- Etnik-i Eterya: Soliatis ve Likudis adl› Yunan Subaylar ile A. Sophianos adl› bir tüccar›n, Makedonya ve Girit’i Yunanistan’a katmak amac›yla 1894 y›l›nda kurduklar› örgütün ad›d›r. K›sa bir sürede büyük geliflme gösteren örgütün belkemi¤ini Yunan subaylar› oluflturuyordu. Cemiyet, Yunan hükümeti üzerindeki etkisinin yan› s›ra, 1896 Girit Ayaklanmas› s›ras›nda bölgeye yard›m gönderilmesini de sa¤lad›. Makedonya’da çeteler halinde düzenledikleri silahl› eylemler neticesinde, 1897 y›l›nda Osmanl›-Yunan savafl›n›n bafllamas›na neden oldu. Ancak, Yunanistan’›n ald›¤› a¤›r yenilgi neticesinde, 1899’da da¤›ld›. 106 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Osmanl› Tarihi (1876-1918) deydi. Nitekim, valinin aday› terk etmesi Rumlar›n ifltah›n› kabartt›. Kandiye’de Müslümanlara karfl› bafllayan hareket ve Yunanistan ile birleflme bildirilerine, adan›n ikinci büyük flehri olan Resmo da kat›ld›. Olaylar Hanya’ya ulafl›nca, Yunan yanl›s› tutum alan bat›l› devletler adadaki vatandafllar›n› tahliye ettiler. Adadaki durumun kontrolden ç›kt›¤›n› anlayan Osmanl› Devleti mevcut kuvvetlerle durumun çözülemeyece¤ini bildi¤inden, yaklafl›k bin kiflilik bir kuvveti adaya ilave askeri güç olarak gönderdi. Ancak, Adaya asker gönderilmesi, Yunanistan’› rahats›z etmiflti. Zaten bir bahane ile Girit olaylar›na müdahil olma f›rsat›n› kolluyordu. Bu s›rada, Ada’n›n Estiye flehrindeki Türkleri kurtarmak için adaya gelen gemiye Yunan askeri atefl açt›. Yunan hükümetine çekilen notaya, Yunan kral› ve hükümeti Girit’e gönüllü ve silah tafl›maya bafllayarak karfl›l›k verdi. Hatta büyük bir gösteriflle yard›m gemilerini Pire Liman›’ndan Girit’e gönderdiler. Milliyetçi sloganlar›n at›ld›¤› gösteriye kral da bizzat kat›lm›flt›. Bunun iki sebebi vard›: Birincisi kendisi Yunan as›ll› olmay›p (Danimarka as›ll› idi) Yunan milliyetçili¤i yapmad›¤› yönündeki tepkileri dindirmek. ‹kincisi ise, bizzat kral taraf›ndan güya Rum halk›na yard›m için gemiler gönderildi¤ini, baflka bir amac› olmad›¤› yönündeki beyanlarla bat›l› devletleri ikna etmekti. Asl›nda ikisinde de baflar›l› olmufl görünüyordu. Özellikle bat›l› devletler sözden öteye gitmeyen basit tepkiler gösterdiler. Bu arada gemiler de yola ç›km›flt›. Bu gidiflin fiili bir savafla dönüflece¤ini kestiren bat›l› devletler özellikle Frans›zlar, mevcut koflullardaki bir savaflta Osmanl› Devleti’nin kazançl› olaca¤›n› düflünüyorlard›. Öncelikle, Osmanl› Devleti’nin de adaya asker ve yard›m göndermesini elçileri vas›tas› ile engellemeye çal›flt›lar. Bunda muvaffak olamad›lar, çünkü Osmanl› Devleti hakl› idi. Yeni bir hamle olarak, Rum gemilerinden kimsenin Adaya ç›kmas›na izin vermediler. Bu süreçte uzayan diplomatik çabalar sonuç vermiyordu. Yunan Prensi ve Kral›n yaverleri karaya ç›kt›lar, birkaç gün içinde adadaki Yunan askeri say›s› binlerle ifade edilir hale geldi. Bu durumda Osmanl› Devleti’nin fiili müdahalesi hakl›l›k kazanm›flt›. Bat›l› devletlerin baz› yetkilileri, Yunanistan’›n gereksiz çat›flmalar ç›kard›¤› ve bu tür sald›r›lardan kaç›nmas› gerekti¤i düflüncelerine sahipti. Ancak “Do¤u Sorunu” aç›s›nSIRA S‹ZDE dan bu yöndeki politik ad›mlar›n, mevcut bütün dengeleri de¤ifltirmesinden de çekiniyorlard›. Fakat, bütün ikazlara ra¤men Yunan generalin adada ilerlemesi ve icraatlarda bulunmas› D Ü fi Ü N E L ‹ M üzerine Rus, Frans›z, ‹talyan ve Avusturyal› askerler taraf›ndan Girit iflgal edildi. Osmanl› Devleti’ne bu durumun geçici oldu¤u bildirildi. Bir taraftan da Yunan askerlerine müsamahal› davran›yorlard›. Bu ikili tutum, adadaki S O R U Müslüman halk› zor durumda b›rak›yordu. ‹flgalci ülkelerin yenilmesi muhtemel Yunanistan’a arka ç›kmak ve Girit’teki TürkD ‹ K Kamac›, AT leri bir d›fl göçe zorlamakt›. Öyle ki, adada silah toplama esnas›nda sadece Müslümanlardan silah toplan›yordu. Rumlardan ise silah toplanmas› yerine Yunan askerlerine silah loSIRA S‹ZDE jisti¤i sa¤lan›yordu. Yunan askerleri bu flekilde ald›klar› silahlar› gizlemeye bile ihtiyaç duymuyordu. N N AMAÇLARIMIZ Avrupa Devletlerinin Yunanistan’a Nota Vermesi Girit olaylar› üzerine Avrupa devletleri Yunanistan’a flöyle bir nota vermifllerdi: 1. Girit Kadas› flekilde Yunanistan’a terk edilemez. ‹ T Ahiçbir P 2. Girit’in idaresi için Osmanl› Devleti bir tür muhtariyet sa¤layacakt›r. Bu iki flart›n oluflmas› için önce Yunanistan’›n adadan askerini çekmesi gerekti¤i bildirildi. T E L EAncak V ‹ Z Y O Nbu bildiriye Yunan hükümeti, kamuoyu bask›s› yüzünden ret cevab› verdi. ‹NTERNET 107 5. Ünite - Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar Benzer bir nota Osmanl› Devleti’ne de verilmiflti. Osmanl› Devleti baz› flartlar öne sürerek bu metni kabul etmiflti. Öte yandan, Yunan generali adadan ç›kmad›¤› gibi ada içlerine do¤ru ilerlemeye de devam ediyordu. Ancak Girit’teki olaylar› yat›flt›rmak için bat›l› devletlerin araya girmesi, Yunanl›lar›n bir k›s›m hareketlerini k›s›tlam›flt›. Bütün bunlar, Osmanl›-Yunan iliflkilerini oldukça gerdi ve her iki devlet de s›n›rlar›na asker ve silah y›¤›na¤›na bafllad›. Yunan milliyetçileri Balkanlardaki din kart›n› oynayarak Osmanl› ve Müslümanlar aleyhinde H›ristiyanlar› k›flk›rt›yorlard›. Bu yetmiyormufl gibi, ‹stanbul’daki Rumlar› da etkilemeye çal›fl›yorlar ve yer yer baflar›l› da oluyorlard›. Yunanl›lar harekete geçerek Teselya s›n›r›nda ihlal ve tahrik eylemlerine baflvurdu. Osmanl› Devleti ile harp isteyen Yunan kamuoyunu Makedonya üzerinden harekete geçirmek istediler. 1897 y›l› Nisan ay›n›n bafllar›nda Kalabaka’da Osmanl› s›n›rlar›n› ihlal ederek 10 km kadar içeri girdiler. Bu hareketi Osmanl› askerleri geri püskürtmüfltü, ancak bu durum bir savafl sebebi idi. Ancak Sultan II. Abdülhamid savafl taraftar› de¤ildi. Yunanistan’›n diplomatik yollardan kontrol alt›na al›nmas›ndan yana idi. Bu nedenle ilk önce ‹stanbul’daki bütün elçilerle durumun müzakere edilmesi yoluna gidildi. Sadece Avusturya elçisi, Avusturya’n›n Balkanlardaki ç›karlar› için savafl yanl›s› tutum sergiliyordu. Osmanl›-Yunan Savafl›’n›n Bafllamas› Yukar›daki geliflmeler neticesinde, 13 Nisan 1897 tarihinde Osmanl› Devleti taraf›ndan Yunanistan’a savafl ilan edildi. Önce Atina elçisi geri ça¤›r›ld›. ‹stanbul’daki Yunan elçilik mensuplar› da s›n›r d›fl› edildi. Ancak Osmanl› Devleti’nde faaliyet gösteren Yunan uyruklu tüccarlar meselesi ortaya ç›kt›. Devletler 80 bine yaklaflan tüccar›n s›n›r d›fl› edilmesi durumunda, Yunan ekonomisine büyük bir zarar verece¤ini bildirdiler ve Yunan hükümetinin bu zarar› karfl›lamas›n› istediler. Zira bu durumdan sorumlu olan kendi hükümetleri idi. Bu kadar çok tüccar›n s›n›r d›fl› edilmesi, Yunan tüccarlarla ifl yapan ‹ngilizleri de k›zd›rm›flt›. Osmanl› hükümetinin s›n›r d›fl› etmekteki kararl› tutumu üzerine ‹ngiltere, bu tüccarlar› bir gecede kendi vatandafll›¤›na geçirdi. Osmanl›-Yunan savafl› fiilen bafllam›flt›. Fakat her iki ülkenin de deniz savafl› yapacak donanma gücü zay›ft›, askerini denizden sevk edecek imkânlar› yoktu. Bu yüzden savafl daha bafl›ndan beri kara savafl›na dönüflmüfltü. Üstelik cereyan noktas› Yunanlar›n da tahriki ile Teselya bölgesi idi. Yunanistan’›n olaylar› Balkanlara tafl›mas›nda iki niyeti vard›; birincisi Girit adas›ndaki ilhak karar›n› ve ç›karmas›n› unutturmak, ikincisi Teselya bölgesinden bir flekilde Selanik’e ilerleme f›rsat› bulmakt›. Osmanl› ordusu taarruza geçmeden önce Yunan çeteleri, Yunan askerinden önce hareket ediyordu. Önde çeteler, arkada taburlar Osmanl› s›n›rlar›na tecavüz etmeye bafllam›fllard›. Yunanlar Teselya bölgesinde (T›rhala ismi de kullan›l›yor- Tesalya: Yüzölçümü 14.037 km2 olan bölge, Yunanistan’›n kuzey kesiminde Makedonya’n›n ise güneyinde bulunmaktad›r. Stratejik de¤eri nedeniyle tarih boyunca büyük öneme sahip olmufl; büyük savafl ve y›k›mlara ev sahipli¤i yapm›flt›r. 1394 y›l›nda Osmanl›lar›n denetimine giren Teselya, 1881 y›l›nda k›smi olarak Yunanistan’a verildi. Resim 5.1 Osmanl› Balkanlar›n›n Paylafl›m kavgas›n›n gösteren bir karikatür 108 Osmanl› Tarihi (1876-1918) du) Olimpos da¤› efsanesini yay›yorlard›. Bunun için Yunan ordusunda halktan gönüllüler ve baflka ülkelerden bu Olimpos efsanesine kat›lmak isteyen gruplar, yap›lan ça¤r›lar› uydu. “Tanr› Zeus’la yeni Olimpia efsaneleri yazaca¤›z” diyerek hedeflerine Selanik flehrini de koyuyorlard›. Bu durum sadece savafl heveslisi Yunan çeteleri için geçerli de¤ildi. Bölgede gazetecilik yapan yabanc› gazeteciler için de geçerli bir amaçt›. Osmanl› ordusunun, 1877-78 Osmanl›-Rus harbinin etkisinden kurtulamad›¤›n› yaz›yorlard›. Tek örnek giymifl Etnik-i Eterya cemiyeti gönüllüleri haç iflareti üzerine e-e yazm›fllard›. Bu çetelerin bafl›nda Yunanistan’›n tan›nm›fl komutanlar› vard›. Alasonya taarruzu için Teselya bölgesi karargah merkezi olarak kullan›ld›. Milano geçidi ise, Yeniflehir (Larissa) ovas›n›n yolunu açacak bölgede idi. Öyle ki, ilk taarruz buray› ele geçirmek için yap›ld›. 20 bine yak›n nüfusu ile Yeniflehir, bölgedeki Müslüman Türk ahalisi için moral kayna¤› olan önemli bir flehirdi. Yeniflehir’in bat›s›nda kalan di¤er bir önemli flehir ise T›rhala idi. Bu bölgedeki Türk nüfusunun ço¤unlu¤u Yunanlar› rahats›z ediyordu. Osmanl› Devleti buradan göçlerin olmas›n› istemiyordu. Ayn› zamanda Osmanl› ordular›n›n Atina yolu üzerinde olan Dömeke Meydan› da askeri aç›dan önemli bir noktadayd›. Yunanlar Girit’te yapamad›klar›n› Teselya bölgesinde yapmak istiyordu. Teselya’daki dar geçitler ve sarp kayalar›n Osmanl› ordusuna engel olaca¤›n› ve bahar aylar›nda çamurdan top arabalar›n› sevk edemeyeceklerini düflünüyorlard›. 16 Nisan 1897 tarihinde, Milano geçidi Koz köyündeki karakola ilk sald›r›lar düzenlendi. Bu sald›r›da Yunan askerleri ve ‹talyan gönüllüleri de vard›. Akflam vaktinde bafllayan taarruzda Osmanl› karakollar› savunmada kald›. Bu bir tecavüzdü ve durumu Müflir Edhem Pafla telgrafla ‹stanbul’a bildirdi. Ayn› flekilde Çamtepe mevkiinde de Yunan ordusunun topçu askerleri atefl açmaya bafllad›lar. Bu tür s›n›r tecavüzleri yaflan›rken Yunan hükümeti ve bat›l› gazeteciler, bunlar›n çete oldu¤unu iddia ederek zaman kazanmaya çal›fl›yordu. Yavafl hareket eden Osmanl› taraf›n›n savafla geç bafllamas›n›n iki sebebi vard›: Birincisi Yunanlar›n yapt›¤› bu propagandalar›n uluslararas› alanda yanl›fl ve haks›z oldu¤unun tespiti, di¤eri de Osmanl› ordusunun son sevkiyatlar›n› tamamlamas› idi. Di¤er taraftan bu süreç içerisinde Osmanl› Devleti diplomatik giriflimlerini de art›rd›. Yunan taraf›nda sadece çetelerin savafl isteklisi olmad›klar›n›, ayn› zamanda hükümet ve askerinin de bu savafl› tahrik etti¤ini tespit ettirdi. Meclis-i Vükela da savafl karar› ald›. Bu karar bütün devletlere gerekçeleri ve tespitleri ile bildirildi. Yunan hükümeti ise, savafl› kendilerinin ç›karmad›¤›n› iddia ediyordu. Yunanlar›n bu tutumu üzerine Osmanl› Devleti de bölgeye yerli ve yabanc› gazeteciler göndererek yerinden tespitler yapt›rd›. Dömeke Meydan Savafl› (17 May›s 1897) 18 Nisan’da Osmanl› taarruzu bafllad›. Savafl›n bafllad›¤› s›rada uluslar aras› siyaset Osmanl› Devleti’nin lehineydi. Yunanistan bar›fl› bozan taraft›. Yunanistan’›n Makedonya üzerindeki emelleri di¤er Balkan devletlerinin ç›karlar›na ters bir durumdu. Savafl ç›kmas› durumunda Bulgaristan, S›rbistan, Avusturya, ‹ngiltere ve Fransa da tarafs›z kalacaklar›n› bildirmifllerdi. Osmanl› Devleti ile Almanya aras›nda geliflen ticari ve askeri iliflkiler de savaflta önemini gösterdi. Almanlar genifl Osmanl› co¤rafyas› ve yönetiminin Alman taraftar› tutumu nedeniyle Osmanl› yanl›s› görünmek zorundayd›. Geriye bir tek Rusya kalm›flt› ki böyle bir ortamda bir tek Rusya’ya güvenerek savafla girmek Yunanistan için maceradan ibaretti. Ancak Yunan hükümeti bu maceray› tercih etti. 109 5. Ünite - Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar Bu durum sadece politik de¤il, ayn› zamanda askeri gerçekliklerle de uyuflmuyordu. Özellikle de askeri mühimmat ve ordudaki asker say›s› eksikli¤i ortada idi. Osmanl› askerinin kara savafl›nda Yunan ordusunu yenece¤i kesindi. Ancak Yunanlar, Osmanl› Devleti harp ilan etmeden önce vur-kaç takti¤i ile genifl araziye yay›lma politikas› izledi. Hatta baz› baflar›lar da kazand›lar. Ancak, Osmanl› ordusu ilerlemeye bafllay›nca bu durum aleyhlerine döndü. Osmanl› ordusu taarruza geçti¤i günün ertesinde önce Milano geçidini, sonra Yeniflehir’i ard›ndan da T›rhala’y› ele geçirdi. Bu üç mühim yeri bir hafta içinde alm›flt›. Üstelik bu süre zarf›nda Yunanistan içlerinde ilerlemeye de bafllam›flt›. Yunanlar genifl bir alana yay›larak hata yapt›klar›n› düflündükleri için bütün güçlerini Dömeke’ye toplad›lar. Bunun üzerine Müflir Ethem Pafla Osmanl› ordusunu bu bölgeye sevk etti. Böylece savafl, bir meydan muharebesi haline dönüfltü. 40 bin kiflilik Yunan ordusu karfl›s›nda Osmanl› ordusu bariz bir zafer kazand› (17 May›s 1897). Öyle ki, Osmanl› ordusunun önünde Atina’ya giden yolda asker denilebilecek do¤ru dürüst bir güç bile kalmam›flt›. Osmanl› ordusu zafer kazanarak ilerliyor olsa bile II. Abdülhamid’in bar›flsever tutumu ve Avrupal› devletlerin Yunanistan’›n daha fazla y›pranmas›na göz yummamak için girifltikleri diplomatik giriflim sonuç verdi. Yunanlar›n bu kadar a¤›r yenilgi almas›, bat›l› devletleri hiç de memnun etmedi. Gerçi bütün taraflar Yunanistan’›n haks›z oldu¤unu bilseler ve söyleseler bile, savafl› bitirmek için araya girdiler. Bu s›rada Yunanistan’da iktidar de¤iflikli¤i oldu. Yeni hükümet ilk icraat olarak, Atina üzerine yürüme ihtimali olan Osmanl› ordusunun durdurulmas› için bütün bat›l› devletler nezdinde giriflimlerde bulundu. Yeni Yunan hükümeti Avrupa kamuoyunu etkilemek için savaflta gazetecilerin ve H›ristiyanlar›n yok edildi¤i iddialar›n› dile getirerek propaganda maksatl› suçlamalar yap›yordu. Özellikle Rus çar› bu ça¤r›dan sonra Sultan II. Abdülhamid nezdinde özel teflebbüste bulundu. Yap›lan bar›fl ça¤r›lar›na zaten savafl istemeyen Osmanl› Devleti olumlu yan›t verdi ve 20 May›s 1897’de ateflkes imzaland›. Rus çar›n›n Sultan II. Abdülhamid’e yapt›¤› ateflkes ve bar›fl ça¤r›s›nda iki temel esas vard›. Birincisi, Osmanl› Devleti’nin toprak kayb› olmayacakt›r. ‹kincisi ise Girit’te muhtariyet kurulacakt›. Ancak, bu muhtariyet daha sonra geliflti¤i gibi Osmanl› askerlerinin adadan ç›kar›lmas›n› içermiyordu. Savafl 18 Nisan 1897’de bafllad›, 15-17 May›s 1897’de Dömeke Meydan Savafl› oldu ve 20 May›s 1897’de ateflkes anlaflmas› imzaland›. Öyleki, toplam süre bir ayd›r. Bu bir ayl›k dönem sonucunda Osmanl› ordusunun nihai kazanc›; 93 (1877-78) harbinden sonra al›nan parlak bir zafer idi. Bu harbin özellikle de Dömeke Meydan Savafl›n›n Osmanl› Devleti aç›s›ndan birçok önemli neticeleri olmufltur. En baflta Osmanl› Devleti kendi topraklar›n› sa- Resim 5.2 ‹stanbul’da Ç›kan Malumat Gazetesinde Ordu Komutan› ve Yaverlerinin resimleri 110 Osmanl› Tarihi (1876-1918) vaflarak muhafaza edece¤i hissini hem kendi toplumuna hem de üçüncü devletlere SIRA S‹ZDE göstermifl oldu. K›smen “hasta adam” imaj› ortadan kalkt›. Osmanl› Devleti’nin savafl bafllamadan önce gösterdi¤i diplomasi baflar›l› oldu. Ancak ateflkes sonras› masa bafl›nda ayn› baflar› sa¤lanamad›. Bat›l› devletlerin Yunanistan’a ne denli sahip D Ü fi Ü N E L ‹ M ç›kt›klar›n› Osmanl› Devleti masada görmüfl oldu. Zira savafl esnas›nda elde etti¤i yerleri iade etmek zorunda kald›. Buna ilaveten, Girit’in elden ç›kmas›na da ramak S O Rbundan U kalm›flt›. Girit’te sonra yaflanan süreç, ya göç ya ölüm fleklinde gerçekleflti. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Yunanistan karfl›s›nda D ‹ K K A T elde edilen bu baflar› birçok aç›dan önemli idi. Müslüman dünya içinde Sultan II. Abdülhamid’e halife olarak ba¤l›l›k ve güven artt›. Dünyan›n çeflitli bölgelerindeki Müslümanlar ba¤l›l›klar›n› ve tebriklerini bildiren telgraflar çekti. Ancak bu durum SIRA S‹ZDE karfl›s›nda ‹ngiltere, zaten kuflku ile bakt›¤› hilafet kurumuna bak›fl aç›s›n› de¤ifltirdi. 93 harbinden sonra kazan›lan Dömeke meydan muharebesi Osmanl› ordusu için de büyük bir moral oldu.AMAÇLARIMIZ Di¤er taraftan Alman nüfuzu, askeriyenin içinde ve devletin kademelerinde artt›. Alman ‹mparatorunun ‹stanbul’u ziyareti bu durumu daha da pekifltirdi. Hatta Bab›âli’ye göre bu sonuçla, Alman sistemine göre dizayn edilmifl askerler ve ordu iyi bir s›nav verdi. N N N MAKALE TELEV‹ZYON K ‹ T A P 1897 Osmanl›-Yunan M A K A L E Savafl› hakk›nda daha fazla bilgi için flu makaleyi okuyunuz: Murat M. Hatipo¤lu, (1999). “1897 Osmanl›-Yunan Harbi ve Yunanistan’›n Makedonya Politikas› T E L EOsmanl› V ‹ Z Y O N II, (Editör: Güler Eren) s. 306-313, Ankara. (1897-1913)”, Resim 5.3 Savafl›n› tasvir eden ‹ Osmanl›-Yunan NTERNET ‹ N Ttemsili ERNET ‹stanbul Konferans›: YunanistanOsmanl› Bar›fl› Yunanistan ile yap›lan ‹stanbul konferans› asl›nda bat›l› veya büyük devletlerin ikiyüzlülü¤ünün bir göstergesi idi. Osmanl› Devleti ile Yunanistan aras›nda savafla yol açan süreçte inisiyatif almakta geciken Avrupal› güçler, savafl sonras› görüflülecek bar›fl flartlar›n›n tespiti için hemen devreye girmifllerdi. Dört ay süren görüflmeler, büyük devletlerin Yunanistan yanl›s› tutumlar›na sahne oldu. Teselya bölgesinde baz› stratejik bölgelerin Osmanl› Devleti’ne b›rak›lmas› gibi göstermelik toprak terki ile toprak kayb› veya kazan›lmamas› esas› üzerine görüflmeler sürdürüldü. Savafl öncesi statüko için büyük devletler bast›r›yordu. Kesin bar›fl antlaflmas› 13 Kas›m’a kadar sarkt›. Girit yüzünden ç›kan bu savaflta, Girit ile ilgili hiç bir madde yoktu. Bu, Yunanistan’› aç›kça koruma anlam›na gelmekteydi. Yunanistan Osmanl› Devleti’ne savafl tazminat› ödemeyi kabul etti. Yüz bin frank olan bu tazminat›, Osmanl› Devleti’nin bu savaflta harcad›¤›n›n beflte üçü kadard›. Yunanistan bu sonuçla büyük bir darbe yemekten kolayca kurtuldu. Büyük devletlerin ard›na gizlenmese Osmanl› ordusunun Atina’ya kadar ilerlemesi zor de¤ildi. Ancak buna ra¤men, Yunanistan taraf› daha sonra da söylemde ve eylemde yay›lmac› politikalar›n› sürdürdü. Bu bar›fl antlaflmas› ile savafl sebebi olan adada sorun hâlâ devam ediyordu. Sadece Teselya bölgesindeki kara savafl› sona ermiflti. resim (Malumat Gazetesi) D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N 5. Ünite - Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar AMAÇLARIMIZ Balkanlarda Milliyetçi Hareketler ve Osmanl› Devleti’nin Balkan Politikas› flu kiK ‹ T Ahakk›nda P tab› okuyunuz: Sacit Kutlu, (2007). Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzy›l›nda Balkanlar ve Osmanl› Devleti, ‹stanbul. G‹R‹T SORUNU Girit Sorununun Sebepleri 111 AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON 1897 Osmanl›-Yunan Savafl› nas›l sonuçland›? Osmanl› Devleti savaflSIRA meydan›nda S‹ZDE gösterdi¤i baflar›y› antlaflma masas›nda neden tekrarlayamad›? SIRA S‹ZDE 1 TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM D‹ NÜ Tfi EÜ R N ENLE‹ TM S O R U S O R U Girit adas›, di¤er Akdeniz adalar›na nazaran Osmanl› yönetimine geç kat›lm›flt› (1669). Fetihten hemen sonra kurulan idare biçimiyle, bir flekilde ayr›cal›kl› statüsü ‹ K K A T ilk çeyrekorundu. Bu ba¤lamda Tanzimat’›n bile d›fl›nda tutulmufltu. XIX.D yüzy›l›n ¤inden itibaren Rusya ve Yunanistan’›n sürekli tahrikleri ile adada isyanlar ç›km›flt›. Osmanl› Devleti’nin di¤er gaileleri aras›nda Girit sorunu süreklili¤ini böylece hissetSIRA S‹ZDE tirmekteydi. Di¤er Akdeniz adalar›nda da sorunlar vard› ancak Girit adas›ndaki sorun, o zamana kadar Osmanl›-Yunan çekiflmelerinin zirve noktas›d›r diyebiliriz. AMAÇLARIMIZ Bu ba¤lamda adadaki sorunlar› ve sebeplerini çeflitli safhalara ay›rabiliriz: Birinci safha Halepa antlaflmas›na kadar geçen dönem. Bu dönem Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›¤› tarihten itibarendir. Çünkü ayn› tarihten itibaren adan›n YunaK ‹ ferman›ndan, T A P nistan’a ilhak çal›flmalar› bafllam›flt›. ‹kinci safha ise 1876 Halepa Osmanl› Devleti taraf›ndan sözleflmenin yenilenip gelifltirilmesine kadar geçen süredir. Üçüncü safha diye adland›rabilece¤imiz dönem ise, Halepa ferman›ndaki madT E L E V ‹ Zald›k Y O N veya al›delerin icraya konulup Girit Rumlar› ve Yunanistan’›n “istedi¤imizi yoruz” düflüncesi ile Osmanl›-Yunan savafl›n›n ç›k›fl›na sebep olan geliflmelerin yafland›¤› 1896 y›l›na kadar geçen süredir. Yeni bir safha diye adland›rabilece¤imiz dördüncü dönem ise, General Vassos kumandas›nda adaya Yunanlar›n asker ç›kar‹NTERNET mas›d›r. Bu dönem k›sa bir dönem ise de, Osmanl› Devleti, Yunanistan ve üçüncü devletlerin soruna yaklafl›mlar›n› bafltan sona de¤ifltirdi¤i dönemdir. Çünkü bu politika de¤iflikli¤iyle Girit’e muhtariyet verilip, adadan Osmanl› askerleri ç›kart›ld›. Bu s›rada, Osmanl› Devleti’nin Yunan savafl›n› kazanmas›na ra¤men, kazanç beklentisinin bofla ç›kaca¤›na dair görüfller kuvvet buldu. Bat›l› devletlerin Osmanl› Devleti’ne karfl› ikircikli tutumu bariz bir flekilde bu süreçte müflahede edildi. Beflinci safha ise, “Ba¤›ms›z Girit adas›” ilan›na geçifltir. Bu dönemde toprak s›n›rlar› olarak Osmanl› Devleti’nde görünse bile Yunan bir prensin genel valilik yapmas› ile karfl›lafl›ld›. Adadaki Müslüman halk, planl› olarak adadan canl› ya da cans›z olarak ç›kart›lmaya baflland›. Bu dönemde adan›n Yunanistan’a kat›lma iste¤i olsa bile zay›f Yunan hükümetleri yeni bir Osmanl›-Yunan savafl›n› göze alamad›klar› için bu dönem di¤er dönemlere nazaran uzun sürdü. Son safha ise, Balkan savafllar› sonras› adan›n Yunanistan’a terkine kadar geçen dönemdir. Adan›n Yunanistan’a terki ile Girit adas› sorununu tam olarak tan›mlam›fl olamay›z. Daha sonraki y›llarda, adada kalmay› baflaran Türk-Müslüman ahalinin zor koflullarda bir flekilde tehcire tâbi tutulmalar› ve ard›ndan Cumhuriyet dönemindeki Mübadele anlaflmas›yla adada neredeyse Rumlar d›fl›nda kimsenin kalmamas›na yol açan geliflmeleri de Girit adas› sorununa ilave etmeliyiz. Ancak Girit sorununda en ciddi safha, Osmanl›n›n hem bat›l› devletler nezdinde hem de Balkanlardaki bütün dengelerini alt üst eden 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl› (93 harbi) ve ard›ndan yap›lan 1878 Berlin anlaflmas›d›r. Bu antlaflman›n maddeleri aras›na konulan Girit halk› lehine nizamname yap›laca¤› ifadesiyle, sorun art›k uluslararas› bir boyut alm›flt›r. N N D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 112 SIRA S‹ZDE DMÜ fiA ÜK NA EL LE‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Osmanl› Tarihi (1876-1918) 2 N Rusya, Girit SIRA Sorununun S‹ZDE Yunanistan lehinde çözümlenmesini neden istiyordu? Girit SorunuD ÜHakk›nda MfiAÜKNAE L ‹EM flu makaleyi okuyunuz: Cemal Tukin, (1945). “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Girit ‹syanlar›, 1821 Y›l›na Kadar Girit”, Belleten, IX/34, s. 163-206. O R U Osmanl› SDevleti’nin Girit Sorununu Çözme Çabalar› Osmanl› Devleti Girit’i kontrol alt›na almak için adadaki ileri gelenlerle, daha do¤rusu asilerleDbir yapt›. Bu antlaflma maddeleri bugün bile ilginç denilebi‹ K Kantlaflma AT lecek hükümleri ihtiva ediyordu. Örne¤in, atanacak genel vali ve yard›mc›s›n›n mensup olaca¤› din tespit edilmiflti. Genel vali Müslüman ise yard›mc›s› H›ristiyan SIRA S‹ZDE olacak, Vali H›ristiyan ise yard›mc›s› Müslüman olacakt›. 80 kiflilik vilayet meclisinin 49’u H›ristiyan, 31’i de Müslümanlardan oluflacakt›. Memurlar yerlilerden tercih edilecekti. AMAÇLARIMIZ Adada yaflayanlar›n ço¤unun H›ristiyan olmas› nedeniyle memur kadrolar›n› ele geçirecekleri düflüncesi yayg›nd›. Rumca, Türkçe gibi resmi dil olacakt›. Ka¤›t para kullan›lmayacakt›. Bas›n hürriyeti sa¤lanacakt›. Bu maddenin propaganda amaçl› kullan›lmak K ‹ T A P için konuldu¤u ortada idi. Gümrük ve vergi gelirlerinin yar›s› do¤rudan adaya tahsis edilecekti. Bu madde de adan›n kendi maliyesini oluflturma çabas›na destek idi. Jandarma ve adliye teflkilat›n›n kurulmas› maddesiyle de, ba¤›ms›z T E L Edevletin V ‹ Z Y O N asayifli sa¤lama noktas›ndaki temelleri at›lm›fl oluyordu. Yukar›daki düzenlemeler, adadaki büyük devlet temsilcilerini son derece memnun etmiflti. Bu düzenleme karfl›l›¤›, adadaki H›ristiyan halka da¤›t›lm›fl olan silahlar› toplama garantisi bile verdiler. Ancak fiilen hiçbir flekilde bu vaatlerini yerine ‹ N TYunan E R N E T hükümeti bir ara Teselya bölgesinde hudut düzenlemesi kargetirmediler. fl›l›¤›nda Girit adas›n›n Yunanistan’a devrini gündeme getirmiflti. Ancak II. Abdülhamid bu talebe fliddetle karfl› ç›km›flt›. N N N Girit Sorunu Hakk›nda M A K A L E flu makaleyi okuyunuz: Nükhet Ad›yeke, (1993). “Osmanl› Kaynaklar›na Göre Türk-Yunan ‹liflkilerinde Girit Sorunu (1896), Ça¤dafl Türkiye Tarihi Araflt›rmalar› Dergisi, I/3, ‹zmir, s. 335-346. Girit Sorunu ve Yunanistan’›n Tutumu II. Abdülhamid’in ihtiyatl› yaklafl›mlar› adada bir sükunet hali getirmifl olsa bile, 1890’l› y›llardan itibaren Girit, Yunanistan’›n art›k do¤rudan hedefi haline gelmiflti. Bundan sonra, ada Yunan generallerin iflgal rüyalar›n› süslemeye bafllad›. Asl›nda 1885’te Do¤u Rumeli’nin Bulgaristan’a ilhak›ndan sonra adadaki konsoloslar vas›tas›yla 1878 Halepa ferman›n›n sa¤lad›¤› özerkli¤in geniflletilmesi iste¤i ayyuka ç›km›flt›. Sürekli adan›n ilhak›n› isteyen ve bu do¤rultuda faaliyet gösteren Yunanlar›n tavr› Osmanl›-Yunan savafl›n›n ç›kmas›na neden olmufltu. 1896 y›l› bahar›nda Kandiye ve Hanya’da Müslüman ve H›ristiyan halk aras›nda çat›flmalar ç›kt›. Halepa misak›n›n yenilenece¤i vaadi, H›ristiyanlar› tatmin etmezken Müslüman ahalinin de öfkesine neden oldu. Bir nevi ada içi savafl, hem ‹stanbul’da hem Atina’da heyecan yaratt›. Yunanistan’›n adaya asker ç›karma iste¤i, Osmanl› Devleti’nin verece¤i tepkiyi bilen Rusya’n›n araya girip itidal tavsiye etmesiyle de sorun yat›flmad›. Ard›ndan Yunan General Vassos, adaya asker ç›kar›p iflgali gerçeklefltirdi¤i gibi adan›n Yunanistan’a ilhak›n› da ilan etti. Yunanistan’›n bu davran›fl›, ‹ngiltere, Rusya, Fransa ve ‹talya’n›n Akdeniz ve ada üzerindeki dengeleri aç›s›ndan çat›flmaktayd›. Yunan hükümetine nota vererek adan›n Osmanl› Devleti’ne kalaca¤›n› bildirdiler. Ancak ada halk›na da muhta- 113 5. Ünite - Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar riyet verilece¤i müjdesini verdiler. Yunanistan’›n tutumundan vazgeçmemesi üzerine söz konusu büyük devletler aday› önce ablukaya ald›lar. Sonra da fiilen el koydular. Ada tarihinde ilginç bir durum ortaya ç›kt›. Ada bir yandan Yunal›larca iflgal edilmifl ancak kazan›lamam›flt›. Di¤er yandan ada iflgal edilmifl, ancak Osmanl› Devleti’nin topra¤› oldu¤u halde elinden ç›km›flt›. Bu iki yönlü durum, adada gelecekti sorunlar›n da habercisi idi. Girit Sorunu Hakk›nda flu makaleyi okuyunuz: Cemal Tukin, (1996). “Girit”, M A K A L ETürkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi (D‹A), c. XIV, ‹stanbul, s. 85-93. Girit Sorununa Bat›l› Devletlerin Yaklafl›m› Girit olaylar›na bat›l› devletlerin bak›fl aç›s›nda ve yaklafl›m›nda çeflitli farkl›l›klar vard›. Ancak taraflar›n hepsinin ortak görüfl noktas›, olaylar›n büyük bir savafl› tetikleme ihtimalinin olmas›yd›. Bu tarihlerde gerek bat›l› devletler ve gerekse Osmanl› Devleti mevcut statükoyu korumak istiyordu. Durum o kadar nazikti ki, Alman imparatorunun “aday› abluka edelim” teklifi ‹ngiltere taraf›ndan reddedildi¤i halde, savafl kruvazörleri abluka için yola ç›km›flt› bile. Devletlerin aralar›nda anlaflt›klar› iki konu ise flunlard›: Birincisi Girit bu durumda kesinlikle Yunanistan’a ilhak edilemezdi, ikincisi adada muhtariyet yönetimi kurulmas› idi. Bu iki vaadi gerçeklefltirmek ve birbirlerini adada kontrol etmek için konsoloslardan müteflekkil bir komisyon kurdular. Adadaki Osmanl› bayra¤›n›n yan›na büyük devletler de varl›klar›n›n belirtisi olarak kendi bayraklar›n› çektiler. Halka dönük yay›nlad›klar› beyannamede, isyan bast›r›lana kadar büyük devletlerin iflgalinin sürece¤i ve amaçlar›n›n toplumsal bar›fl› sa¤lay›p adadan çekilmek oldu¤u ilan edildi. Toplumsal bar›fl için yapt›klar› çal›flmalar aras›nda Türk memurlar›n görevden al›nmas›, askerin azalt›lmas›, halk›n elindeki (özellikle Müslümanlar›n) silahlar›n toplanmas› geliyordu. Asl›nda görünüflte sükunet ve Osmanl› hükümranl›¤›n›n teyidi için bafllayan bu iflgal, din faktörü ve Yunan sempatisi yüzünden tarafl› uygulamalara sahne oldu. Sadece görüntüyü kurtarmak amac›yla birkaç gönül al›c› ifadeler dile getiriliyordu. Bab›âli ve padiflah nezdinde yapt›klar› konuflmalarda Osmanl› Devleti’nin sükunetini güya takdir ediyorlard›. Girit sorununu çözme konusunda yard›mc› olacaklar› vaadinde bulunuyorlard›. Ama bir yandan da adadaki Rumlar› ve H›ristiyanlar› kendi vatandafll›klar›na geçirerek ikinci bir koruma kalkan› oluflturuyorlard›. Osmanl›-Yunan Savafl› Teselya’da cereyan etti¤i s›rada, adada iki halk aras›nda çat›flmalar yafland›. 1898 y›l›na de¤in devam eden bu çat›flmalar yat›flt›r›lamam›flt›. ‹ngiltere, Fransa, ‹talya ve Rusya, olaylardan sorumlu ilan ettikleri Osmanl› yetkililerinin aday› terk etmesini istediler. Bu istek Osmanl› karfl›s›nda ma¤lup Yunanistan’a küçük bir jest gibi idi. Çünkü araya giren Rus çar›, Yunan Prens Yorgi’nin genel valili¤e getirilmesini rica ediyordu. Do¤rudan II. Abdülhamid’e iletilen bu istek Osmanl› Devleti’nin onuruna dokunuyor olmas›na ra¤men, kerhen kabul edildi. Ada Osmanl› Devleti’nde kalm›flt›, ancak Yunan Prens taraf›ndan yönetiliyordu. Bu tezat içerisinde bat›l› devletler harp gemilerini adadan çektiler. Görünüflte Osmanl› topra¤› olan adada, bu tarihten itibaren, valiye yard›mc› meflveret meclisi, Girit bayra¤›, polis teflkilat›, posta pulu bast›rmak gibi taleplerle müstakil devlet davran›fllar› sergiliyorlard›. Ayr›ca Müslüman halka bask› yaparak Anadolu’ya göç ettirmek için her fleyi yapmaktayd›lar. Prensin valili¤i, asl›nda Yunanistan’›n Girit politikas› ile birebir örtüflüyordu. Çünkü prens, Rum asileri ile adaya ç›km›flt›. Ama flimdi güya tarafs›z bir vali olarak atanm›flt›. Prense harcamalar yapmas› için dört milyon frank verildi. Ada için 1899 y›l›nda bir anayasa bile haz›rland›. N MAKALE 114 Osmanl› Tarihi (1876-1918) 1897 savafl›, adan›n Yunanistan’a ilhak edilmesi iste¤i yüzünden ç›km›fl ve Osmanl› Devleti’nin mutlak galibiyeti ile sonra ermiflti. Ancak, Teselya bölgesinde cereyan eden savafl›n Girit’e yans›mas› hiç de Osmanl› yönetiminin istedi¤i gibi olmad›. Güya Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ü garanti edilmiflti. Bir flekilde sürekli oldu-bitti ve yanl› müzakereler neticesinde, adadan Osmanl› askeri çekildi. Yunan Kral’›n o¤lu Prens George genel vali ya da di¤er bir ad› ile fevkalade komiser tayin edildi. Adaya daha önceki ayr›cal›klara ilaveten otonomi verildi. Ayn› y›llarda, Osmanl› Devleti içinde özellikle Anadolu’da yo¤un Ermeni olaylar› vuku bulmaktayd›. Anadolu’da istenmeyen bu olaylar olurken, askeri, mali ve idari aç›dan da Girit meselesi, büyük mesele olmas› bir yana, aciliyet aç›s›ndan öncelik s›ralamas›ndaki yerini de¤ifltirdi. Öte yandan Osmanl›-Yunan Savafl›, Yunanistan’›n bat›l› büyük devletlerden destek görerek gelifltirdi¤i her yay›lmac› politikas›nda baflar›l› olamayaca¤›n› gösterdi. Yunan milliyetçilerin büyük gayretler sarf etti¤i “megalo idea” yani yay›lmac› politikas› ile askeri ve mali gücünün orant›l› olmad›¤› ortaya ç›kt›. Yunanistan, Girit ve Teselya’y› bir flekilde oldu-bitti ile büyük devletlerin siyasi ve idari yard›m›yla elde edebilece¤ini düflündü. K›smen de bunda baflar›l› oldu. Girit’e bir prens atanmas›n› sa¤lad›. Savafl tazminat›n› on milyon yerine dört milyon Osmanl› alt›n› olarak verdi. Balkanlarda Türklerin katil ve sömürgeci oldu¤u yönünde propaganda yapma f›rsat›n› kulland›. Daha sonra bölge, sorunlar yaflamaya devam etti. Yunanlar›n bu süreçte hiçbir zaman tek bafllar›na Osmanl› Devleti ile mücadele edeceklerini düflünmedikleri de ortadayd›. Ancak 1897 Savafl›, Yunanistan’da siyasi aç›dan zay›f ve dengesiz hükümetlerin kurulaca¤› dönemi de bafllatm›fl oldu. Bu süreç bundan sonra flöyle iflleyecekti. Ada, Yunanistan aç›s›ndan ilhak sürecinin devam etmesi; Osmanl› Devleti aç›s›ndan adadaki Müslüman halk›n göç etmemesi ve iskân sorunlar› ve ayr›ca Akdeniz’deki önemli bir adan›n sürekli sorun halinde bulunmas› hususlar›nda önem tafl›maktayd›. Büyük devletler aç›s›ndan ise, fiark Meselesinin önemli bir parças› ve ileride olas› Osmanl› miras›n›n paylafl›lmas› durumunda iyi bir Akdeniz üssü idi. Girit Sorunu bafllad›ktan sonra orada yaflayan Müslüman ahali göçe zorland›. Bask› ve fliddet artt›kça bu göçler de artmaya bafllad›. Hukukî haklar›n›n hiçbirini elde edemeden, mal varl›klar›n› terk eden Müslüman halk ak›n ak›n Andolu’ya do¤ru göç ediyordu. Özellikle savafl y›llar›nda halka karfl› giriflilen düflmanca tav›rlar ve fliddetli bask›lar hatta katliamlar onlar› toplu göçe zorlad›. Bu yüzden Girit’ten bir kaç›fl bafllam›flt›. Bulabildikleri imkânlar ile on binlerce Müslüman kendini Anadolu k›y›lar›na at›yordu. Bu kaç›fl büyük ölçüde ‹zmir ve Ayd›n’a do¤ru yap›l›yordu. Ancak, imkân bulanlar da deniz yoluyla Trablusgarp’a kaçmaktayd›lar. Osmanl› Devleti’nin kurdu¤u Muhacirîn Komisyonu ald›¤› tedbirler ile Ayd›n’da toplanan 20 bin kadar zorunlu göçmeni Anadolu’nun baz› yerlerine ve befl bin kadar›n› da Bingazi ve Derne’ye yerlefltirdi. Asl›nda bu durumun do¤urdu¤u parçalanm›fl aileler ve mülkiyet sorunlar› hiçbir zaman tamamen çözülemedi. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U 3 Osmanl› Devleti SIRA savafl› S‹ZDE kazanmas›na ra¤men neden Girit sorununu kendi lehine çözemedi ve sonuç Müslüman Türk ahaliyi nas›l etkiledi? D Ü fi Ü N E L ‹ M BALKANLARDAK‹ D‹⁄ER SORUNLAR Makedonya Sorunu S O R U Co¤rafi aç›dan Avrupa k›tas›n›n güneydo¤usunda yer alan Makedonya bölgesinin bat› s›n›r›nda Adriyatik denizi, güneyinde Akdeniz, do¤usunda ise Karadeniz varD‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 5. Ünite - Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar d›r. Bu özelli¤i ile co¤rafi aç›dan önemli denilebilecek bir bölgedir. Her ne kadar s›n›rlar› tam olarak çizilmemifl olsa bile, tarihte bu bölgede yerleflim daima cazip olmufltur. S›rp, H›rvat, Sloven, Bulgar, Makedon, Arnavut, Rum, Bulgar, Pomak, Roman, Türk gibi çok say›da millete mensup topluluklar burada bulunmaktad›r. XIV. Yüzy›ldan itibaren Balkanlarda görülen Türk varl›¤› bölgenin kaderine ortak olmufltur. 1877-78 Osmanl› Rus harbi ve ard›ndan yap›lan Ayastefenos (Yeflilköy) antlaflmas› Osmanl› Devleti’nin Balkanlarda hem büyük ölçekli toprak kayb›, hem de çok ciddi anlamda güç kayb›n›n en büyük k›r›lma noktas› olmufltur. Her ne kadar 1878 Berlin antlaflmas› ile Osmanl›n›n toprak kayb› k›smen giderilmifl olsa bile bölge yönetimi için ok yaydan ç›km›flt›r denilebilir. 1878 Berlin antlaflmas›na göre, S›rbistan, Karada¤ ve Romanya ba¤›ms›z oldu. Bulgaristan s›n›rlar› küçültülerek üç bölgeye ayr›ld›: Birinci bölge, Bulgaristan ad›yla Osmanl› Devletine vergi veren bir prenslik yap›ld›. ‹kinci bölge Do¤u Rumeli ad› ve bafl›na H›ristiyan bir vali atamak flart›yla Osmanl› Devleti’ne ba¤l› özerk bir bölge yap›ld›. Üçüncü bölge ise Makedonya idi. Makedonya da ›slahat yap›lmak flart›yla Osmanl› Devleti’ne b›rak›l›yordu. Osmanl› Devleti’nin kulland›¤› tabirle Rumeli bölgesi (Selanik, Manast›r, Kosova gibi önemli büyük flehirler) bugünkü Makedonya’n›n oldu¤u bölgedir. Bulgar Prensli¤i’nin Osmanl› Devleti’nin elinde olmas›ndan rahats›z olan Rusya, Bulgarlar› k›flk›rtarak Do¤u Rumeli ile Bulgaristan’›n birleflmesi ve Rusya’ya ba¤lanmalar› için harekete geçti. Nitekim Do¤u Rumeli’deki Bulgarlar, 1885 y›l›nda genifl çapl› bir isyan bafllatarak Bulgar Prensli¤ine ba¤land›klar›n› ilan ettiler. Rusya’ya kat›lmak yerine ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Do¤u Rumeli Bulgarlar›n›n bu tavr›, Osmanl› Devleti’nin ç›karlar› aç›s›ndan en kötü senaryonun bir derece alt›yd›. Meydana gelen iç kar›fl›kl›klar, Bulgarlar› hem Rusya’n›n hem de Osmanl›’n›n nüfuz alan›ndan uzaklaflt›rd›. 1887’de Alman Prensi Ferdinand, Bulgaristan Prensli¤i’nin tac›n› takt›. Böylece, Bulgaristan devletinin temeli at›lm›fl oldu. Osmanl› Devleti bu oldu-bitti karfl›s›nda bir fley yapamad›. Nitekim, Osmanl› Devleti’nin içinde bulundu¤u iç kar›fl›kl›klar›n sa¤lad›¤› f›rsat› de¤erlendiren Bulgar Prensli¤i, 1908’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan ederek ‹stanbul’dan tamamen ayr›ld›. Makedonya ise, Balkanlar›n merkezinde olmas› ve etnik çeflitlilikten kaynaklanan sebeplerle oldukça hassas olma durumunu fazlas›yla hissetmifltir. Etnik yap›y› S‹ZDE oluflturan Rum, Bulgar, Arnavut, Ulah, S›rp, Boflnak, Pomak, SIRA Roman ve Türk gibi unsurlara ilaveten Müslümanlar, H›ristiyanlar, Museviler ve bu dinlere ait çeflitli mezhepler bulunmaktayd›. Osmanl› Devleti’nin güç kayb› ve XIX. yüzy›ldan itibaD Ü fi Ü N E L ‹ M ren artan savafllar, Avrupa tarihinde k›saca “Do¤u Sorunu” olarak adland›r›lmakta idi. Ancak gerçekte sorun Osmanl› topraklar›n›n nas›l paylafl›laca¤› idi. Bunun en S O R U belirgin özelli¤i de Makedonya’da görülmekteydi. Makedonya sorununda üç boyut vard›: Birincisi Osmanl› Devleti idi kiD ‹öteden K K A T beri bölgenin yöneticisi ve hakimi idi. ‹kincisi bölgede yaflayan halk ve kendi ulus devletçilik fikrinde olanlar ki, bunlar›n büyük bir ço¤unlu¤u Osmanl› s›n›rlar› içinde yafl›yordu. Üçüncüsü SIRA S‹ZDE ise, sorunu sadece do¤u sorunu çerçevesine oturtan Avrupa veya güçlü devletler idi. Bir bölgede bu kadar çok farkl› taraf, etnik gruplar, uluslar ve devletlerin ç›karlar›n› kollama amac›nda olunmas›, bölgenin yönetimini güçlefltiriyordu. AMAÇLARIMIZ N N Daha önce Balkanlarda S›rbistan, Yunanistan ve Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›, yine ayn› devletlerce burada yay›lmac› emeller beslenmesine K ‹ T A P neden olmufltur. Bu emellerini, kurduklar› dernekler ve ç›kard›klar› gazeteler ile yaymaya 115 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 116 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Osmanl› TarihiSIRA (1876-1918) S‹ZDE çal›flt›lar. Etnik milliyetçilik ve dini söylemi iç içe geçirerek, güçlü devletlerden alD Ü fi Ü N Eyapt›klar› L‹M d›klar› destekle askeri operasyonlar ile bölgeyi Osmanl› Devleti’nden koparmaya çal›flm›fllard›r. Bat›l› güçlerden Avusturya-Macaristan ve Rusya bölge ile s›n›r› olmakla çerçevesinde; Almanya, Fransa, ‹ngiltere ve ‹talya ise soS Omenfaatleri R U runa “Do¤u Sorunu” çerçevesinde bakt›klar› için menfaatleri neyi gerektiriyorsa o flekilde davran›yorlard›. D‹KKAT As›rlarca bölgede egemen güç olmufl olan Osmanl› Devleti ise, yo¤un toprak kay›plar›, sürekli savafllar, milliyetçi ak›mlar›n do¤urdu¤u sorunlar ve bat›l› devletSIRA S‹ZDE lerin müdahaleleri gibi sorunlarla bo¤ufluyordu. Sorunlardan kurtulmak için ç›kar bir yol olarak da, büyük devletlerin kendi aralar›ndaki denge politikalar›ndan faydalanmay› görüyordu. Yani, bir noktada Osmanl› Balkanlar›’n›n kaderi, dönemin AMAÇLARIMIZ Avrupa güçlerinin elinde idi. N N Makedonya KSorunu flu kitab› mutlaka okuyunuz: Fikret Adan›r, (2001). Make‹ T A hakk›nda P donya Sorunu: Oluflumu ve 1908’e Kadar Geliflimi, (Çev. ‹hsan Catay),‹stanbul. Büyük TDevletlerin Makedonya Politikalar› ELEV‹ZYON Avrupal› güçlerin her biri Makedonya ile kendi ç›karlar› çerçevesinde ilgileniyordu. ‹ngiltere, bölge ile siyasi ve ekonomik ç›karlar› do¤rultusunda ilgilenmekte idi. Osmanl› topraklar›, Uzak Do¤udaki sömürgelerine ulaflmak ve pazarlama yapmak için ‹ N Tyoldu. E R N E T Bu sebeple de, siyasi ve askeri aç›dan zay›flam›fl bir Osmanl› kestirme bir Devleti ifline geliyordu. Fransa, ulusçuluk ak›mlar›n›n do¤du¤u ülke olarak Osmanl› topraklar› ve özellikle Balkanlar’da dengenin di¤er önemli bir parças›yd›. Rusya ise, savafl› ve din kozunu (özellikle Ortodokslu¤u) en çok kullanan kuzeydeki temel güçtü. Osmanl› Devleti’nin bat› bölgelerindeki topraklar›n› sürekli tehdit ediyordu. Rusya’n›n Slav unsurlar ile olan etnik ve dini ba¤lant›s› ile di¤er siyasî ç›karlar›, bölgeye bask› uygulamas›n›n en önemli araçlar›yd›. Avusturya-Macaristan ise, Makedonya’y› do¤al geniflleme alan› olarak görmesi yan›nda, Osmanl› gibi çok uluslu olmas› nedeniyle bölgeyle yak›ndan ilgilenmekteydi. Bölgedeki her ulusçu ç›kar kavgas›nda bir refleks olarak Avusturya-Macaristan’›n da müdahalesi olmaktayd›. Osmanl› Devleti hariç üçüncü taraf dedi¤imiz devletlerin durumu ve bölgeye bak›fl aç›lar› bu iken, bölgedeki uluslar›n ve devletlerin durumuna k›saca bakmak gerekirse flunlar ifade edilebilir: Bulgaristan kuruldu¤u günden itibaren din ve ulus kozunu en çok kullanan devletlerden biriydi. S›n›rlar› içerisinde Panslavizm politikas›n›n ürünü bir devlet olma gere¤ini hep dikkate al›yordu. Makedonya sorununda ise en etkin devlet konumunda idi. S›rbistan ise Osmanl› Devleti’nden koptuktan sonra, knezler arac›l›¤› ile daima Avusturya-Macaristan’›n deste¤ini görmüfltü. Bulgaristan, Rusya ile din-mezhep hususunda s›k s›k ittifak edip bunu bölgesel güç olma yolunda kulland›. Bölgedeki her savaflta ve olayda bulunmaktan kaç›nmad›. Milliyetçilik hareketiyle Osmanl›’dan ayr›l›p sonra da di¤er milliyetçilik ak›mlar›yla zaman zaman iflbirli¤i yaparak, Osmanl› Devleti’ne en fazla zarar veren devletlerden biri oldu. Yunanistan ise, Avrupa’n›n hem ideolojik/dini nedenlerle, hem de Osmanl› Devleti ile Akdeniz’de çat›flan ç›karlar› nedeniyle en çok destekledi¤i ülkelerden birisiydi. Hatta, Avrupa’n›n yaratt›¤› bir devlet idi. Sahiplenme o derecede idi ki 1897 savafl›n› kaybeden Yunanistan, antlaflma masas›nda büyük devletlerden ald›¤› destek sayesinde kazançl› bile ç›kt›. K›sacas› Makedonya sorunu bir anlamda Panslavizm ve Enosis politikalar›n›n sonucunda do¤mufltu. Di¤er taraftan, Makedonya’da çeflitli örgütler de faaliyet gösteriyorlard›. Bu ayr›l›kç› örgütler, yukar›da bahsedilen soruna taraf unsurlar›n tamam›ndan destek 117 5. Ünite - Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar görüyordu. Kendi aralar›nda iktidar mücadelesi olsa bile Makedonya bölgesi konusunda birlefliyorlard›. Ö¤renciler, ayd›nlar askeri okullar ve kent burjuvas› içinden ç›kan örgütlerin liderleri etkin tepkiler gelifltirdi. Bölgede yap›lan her ›slahat, ayr›l›kç› çal›flmalar›n alt yap›s›n› oluflturuyordu. 1890’l› y›llardan itibaren silahl› mücadeleye bafllad›lar. Do¤u Rumeli, Ermeni ve Girit olaylar› Makedonya’y› do¤rudan etkiledi. Özerklik iste¤i ile çete savafllar›na bafllad›lar. Asl›nda bu çete savafllar›, Yunanistan’a (baz›lar›n›n da Bulgaristan’a) kat›lma arzusunun bir parças›yd›. Makedonya’da geliflen hadiselerden dolay› ald›¤› tedbirler üzerine Osmanl› Devleti Avrupal› devletler taraf›ndan uyar›ld›. Kaç›n›lmaz olarak bu uyar›, bölgedeki ayr›l›kç› çete ve isyanc›lar› körükleyen bir etki yapmaktayd›. N Makedonya hakk›nda flu makaleyi okuyunuz: Mehmet Hac›saliho¤lu,M (2003). A K A L E “Makedonya”, D‹A, c. XXVII, Ankara, s. 437-444. Do¤u Rumeli Sorunu ile Makedonya Sorunu aras›nda nas›l bir iliflkiSIRA vard›r? S‹ZDE MAKALE 4 Osmanl› Devleti’nin Makedonya Sorununu Kontrol D Ü fi Ü N E L ‹ M Çabalar› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M Bölgede faaliyet gösteren çeteler, 1900’lü y›llara gelindi¤inde bölgedeki Osmanl› makamlar›na ve yetkililerine sald›rd›klar› gibi, yabanc› sermayeye S O R Uait iflletme ve tüccarlara da zarar vererek bat›l› devletlerin dikkatini üzerlerine çekmeyi baflarm›fllard›. Tabii olarak Osmanl› Devleti bölgede askeri önlemler almaya bafllad›. Ancak ‹ K K Akonusu T çete eylemleri art›nca bölgeye Avrupal› devletlerin müdahalesiD söz oldu. Özellikle, 21 Eylül 1902’de Cumâ-i Bâlâ’da ç›kan ayaklanma, Osmanl› birliklerini u¤raflt›rm›fl olmas›na ra¤men bast›r›ld›. Bab›âli, Kas›m 1902’deSIRA “Rumeli S‹ZDE Vilayetleri Hakk›nda Talimat” ad›yla bölgede bir tak›m idari düzenlemeleri bafllatt›. Bu talimattaki en önemli unsurlardan biri, jandarma ve polis teflkilat›n›n yeniden düzenlenmesiydi. Bir baflka önemli madde de, Müslümanlar›n yan› AMAÇLARIMIZ s›ra H›ristiyanlar›n da jandarma teflkilat›na al›nmas›na iliflkindi. 8 Aral›k 1902’de Selanik’te göreve bafllayan Hüseyin Hilmi Pafla, Avrupal› devletlerin de olumlu bulmas›yla, Rumeli’deki ‹ T A edildi. P reformlar› uygulamaktan sorumlu Rumeli Genel Müfettiflli¤ineK tayin Osmanl› Devleti’nce Makedonya bölgesine uygulanacak reform paketi, Avrupal› devletleri pek de memnun etmemiflti. Çünkü, hemen ard›ndan yap›lan görüflE L E V ‹ Z Y OTasar›s›” N melerde Rusya ve Avusturya yeni bir program ileri sürmüfltü.T“Viyana veya “Viyana Reform Program›” diye adland›r›lan programla, Avrupal› devletlere müdahale hakk› sa¤lan›yordu. 21 fiubat 1903’de Bab›âli’ye sunulan bu ›slahatlardan bir k›sm›, Osmanl› Devleti’nin askeri müdahalesine belirli s›n›rlamalar getiriyordu: ‹NTERNET Avrupa devletlerinin denetiminde bir Genel Müfettifl atanmas›, genel af ilan›, polis ve jandarman›n yabanc› uzmanlar taraf›ndan e¤itimi, asayifl kuvvetlerinin ve k›r bekçilerinin Müslüman ve H›ristiyanlar›n nüfus oran›na göre tayini gibi maddeleri içeriyordu. Buna ra¤men program, bölgede istikrar› sa¤lamak isteyen II. Abdülhamid taraf›ndan kabul edildi. Ancak olaylar yat›flmam›fl ve Slavlar için kutsal gün olan 2 A¤ustos 1903’te Manast›r’da “‹linden Ayaklanmas›” ad›yla bilinen en büyük ayaklanma bir tür fliddet örgütü olan çeteler taraf›ndan bafllat›ld›. Baflar›l› olamayan bu ayaklanma deneyimi ile baflka paralel ayaklanmalar da ç›kar›ld›. Bu ayaklanma hareketlerinde en önemli geliflme Kruflova’da oldu. Ba¤›ms›zl›k yanl›lar› Kruflova’da bir meclis kurduklar›n› ve bir hükümet seçtiklerini ilan ettiler. On günlük ömrü olan bu giriflim Osmanl› askerinin müdahalesi ile son buldu, ancak gelecekteki olaylar› da ateflledi. Hatta, Makedonya devleti için prototip bir devlet örne¤i olarak görülmüfltü. N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 118 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Osmanl› Tarihi (1876-1918) Bütün bu olaylar›n yaflanmas›, Makedonya sorununu Avrupa diplomasisinde en öncelikli konu yapt›. Naticede Mürzsteg reform program›n›n ortam›n› haz›rlad›. Osmanl› Devleti bölgede kontrolü sa¤lam›fl olsa bile, 1903 y›l› Eylül ay› sonlar›nda Rus Çar› II. Nikola ve Avusturya Macaristan ‹mparatoru Franz Josef, Viyana yak›nlar›ndaki Mürzsteg kentinde buluflarak aralar›nda olmayan ‹ngiltere, Fransa ve ‹talya’n›n da bölgesel ç›karlar›n› gözeten bir antlaflmaya imza att›lar. Bu antlaflman›n maddeleri çok ilginç hükümler içeriyordu. Çok yönlü ç›karlar› yans›tan, siyasi ve askeri aç›lardan vesayetler içeren ve çok say›da mu¤lâk ifadeleri bar›nd›ran bu antlaflman›n baz› maddeleri flöyledir: • Reformlar› Osmanl› Devleti yapacak ancak, Avusturya-Macaristan reformlar esnas›nda birer sivil memurla reformlar› kontrol edecektir, • Manast›r, Kosova ve Selanik’teki jandarman›n ›slah›n› Bab›âli’nin emrinde olan Avrupal› bir general yapacakt›r, • ‹flbu bar›fl antlaflmas› imzaland›ktan sonra Makedonya’daki vilayetlerin s›n›rlar›, uluslararas› iliflkilerine göre yeniden belirlenecektir (Bu madde ile bütün devletlere müdahale hakk› tan›n›yordu). • ‹dari ve adli kurumlara özerklik kazand›rma yönünde reformlar yap›lacakt›r, • ‹syan edenler için H›ristiyan ve Müslüman komisyonlar kurulacak (Müslümanlar da isyan etmifl gibi eflit suçlu kabul edilmifllerdir). • Osmanl› Devleti reformlar› bir an önce bafllatacakt›r. Esas olarak bu ve benzeri maddeleri içeren söz konusu antlaflma, asl›nda Viyana ›slahat›n›n geniflletilmifl haliydi. Bununla birlikte bölgenin Osmanl› Devleti’nden ayr›lmas› için bütün gayretlerin ortaya kondu¤u bir antlaflmad›r. Antlaflma, daha do¤rusu dikte edilen bu maddeler ayr›l›kç›lar› memnun etmiflti. Di¤er taraftan Bat›l› devletlerin desteklerini sa¤layan Bulgar, Yunan ve S›rplar ayn› antlaflman›n s›n›rlar› belirleyen maddesine ise itiraz ettiler. Rumeli Genel Müfettiflli¤i görevinde alt› y›l kalan Hüseyin Hilmi Pafla (18551923), kariyerinin en parlak baflar›lar›n› buradaki hizmet y›llar›nda kazand›. Müfettifllik bölgesindeki kar›fl›kl›klar› tam olarak önleyemese de fliddet ve anarfli yaratan SIRAbaflar›l› S‹ZDE bir idare gösterdi. Ancak bölgedeki fiili durum, 9-10 Haziran çetelere karfl› 1908’de Reval’de bir araya gelen ‹ngiliz Kral› Edward ve Rus Çar› Nikola’n›n anlaflarak Makedonya konusunda Osmanl› Devleti’ne daha ileri bask›lar yapmalar›na D Ü fi Ü N E L ‹ M kadar aynen devam etti. Di¤er taraftan, II. Meflrutiyet’tin ilan›ndan sonra Rumeli Müfettiflli¤i kald›r›ld›¤› için Hüseyin Hilmi Pafla’n›n görevi de bitti. Ancak Pafla, üç S O Rumeli’de R U ay kadar daha kald›. K ‹ T A P Osmanl› Devleti topraklar›na birçok aç›dan önem veriyordu. Makedonya’n›n D ‹ K KMakedonya AT ekonomik durumu, co¤rafi konumunun da sa¤lad›¤› avantajla oldukça iyi idi. Tar›msal verimlilik, ticaret ve sanayiyi de peflinde sürükledi¤i için Osmanl› co¤rafyas›n›n di¤er bölgeSIRA S‹ZDE lerine göre öne ç›k›yordu. Tar›ma dayal› ürünleri, tüketim alanlar› ve pazar bölgelerine tafl›mak için mesafe yak›nl›¤› avantaj› yan›nda, yollar›n kalitesi elveriflli ve müsait idi. Ancak güvenlik sorunlar› bölgenin geliflimini olumsuz yönde etkiliyordu. Özellikle çeteler, AMAÇLARIMIZ Müslüman tar›m ve ticaretini sindirmek için planl› faaliyetlerde bulunuyorlard›. Fakat Rumeli demiryollar› projesini tamamlayan II. Abdülhamid, hem bölgeyi kontrol alt›na alabilK sahip ‹ T A oldu P me imkân›na hem de ticareti kolaylaflt›racak bir at›l›m yapt›. TELEV‹ZYON Ayr›ca Osmanl› Devleti, pek çok idarî reformlar da yapm›flt›. Ancak bu reformL E V ‹ Z Y O Ndevletlerin müdahalesi ile neticelenmekteydi. Avrupal› devletlar sürekliT EAvrupal› D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET N N ‹NTERNET 119 5. Ünite - Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar ler, Müslüman ahaliyi de ›rk unsurlar› ile tasnif ederek Arnavut, Çerkez, Pomak gibi guruplara bölüp sonra da reformlar›n yetersizli¤ini iddia etmeye devam ettiler. Bölgenin e¤itim yap›s›, Osmanl›daki e¤itim kurumlar›n›n de¤iflimine yak›n geliflmeler gösterse bile, milletlere ait okullardan ayr›l›kç› fikir ve ak›mlar› destekleyen çok say›da mezun vermesi sonucunu do¤uruyordu. Örne¤in, Osmanl› Devleti’ne ba¤l› Rum okulunun formalar› Yunan bayra¤›n›n renginde idi. Mezun olan çocuklar Rum milliyetçisi olarak yetifliyordu. ‹stanbul’a göre özgür hissedilen ortamda çeflitli Avrupaî fikir ak›mlar› yer bulabilmekteydi. Bunun yan› s›ra bölgede Bat›l› devletlerin tamam›n›n “misyoner” okullar› vard›. Bu e¤itim sistemi, ayn› zamanda çetecilik faaliyetlerini de tetikliyordu. Ayn› flekilde bölgedeki dini motifler, e¤itim ve çetecilikle iç içe geçmiflti. Bu flartlar alt›nda bölgede siyasi çal›flmalar h›z kazand›. Ayn› y›llarda Osmanl› vatandafl› olan Müslüman ve gayrimüslimler aras›nda hürriyetçi fikirler yay›ld›. Sultan II. Abdülhamid’e meflrutiyetin ilan› ve meclisin yeniden aç›lmas› için bask›lar bafllad›. “Hürriyet, Uhuvvet, Müsavat” (Özgürlük, Kardefllik, Eflitlik) sloganlar› Manast›r, Üsküp, Selanik gibi Balkanlar›n önemli merkezlerinde yank›lan›yordu. Nitekim bu süreç II. Meflrutiyete giden yolu açacakt›. Bu tarihten sonra Makedonya soS‹ZDE runu di¤er Balkan sorunlar› ile daha da karmafl›k bir hal ald›.SIRA Meflrutiyetin eflitlik ve özgürlük sloganlar› eflli¤inde 5 Ekim 1908’de Bulgar Prensli¤i ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Ayn› tarihte Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek’i iflgal etti. D Ü fiBöylece, Ü N E L ‹ M 1878 y›l›nda Balkanlarda kurulan bütün dengeler son bulmufl oldu. II. Meflrutiyetin ilan›ndan sonra, bölgedeki örgütler silahl› eylemlerini siyasi eylemlere dönüfltürdü. 1908 S O R U y›l›ndan sonra bölgede çeflitli partiler kuruldu. Bu partilerden birço¤u, “ihtilal örgütü” “federatif parti” gibi isimlerle kurulufl gayelerinin arkas›ndaki niyetlerini aç›kça isimlerine yans›tan partilerdi. Müslüman Arnavutlar bile Dart›k fikir‹ K K Aayr›l›kç› T ler benimsemiflti. Nitekim Osmanl› Devleti’nin iç siyasî geliflmeleri, ayr›l›kç› unsurlara sürekli büyüme f›rsat› sundu. Geliflen isyanlar ve Balkan SIRA Savafllar› S‹ZDE ise, bölgede Osmanl› hâkimiyetinin sonunu getirdi. Makedonya’daki reformlar neden baflar›s›zl›kla sonuçland›? AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N 5 Ü‹fi ÜT N AE L P‹ M Sorunu: Makedonya Sorunu hakk›nda flu kitab› okuyunuz: Gül Tokay, (1996).KDMakedonya Jön Türk ‹htilalinin Kökenleri, 1903-1908, ‹stanbul. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M P S O R U TELEV‹ZYON S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT D‹KKAT ‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA ‹SIRA N T E RS‹ZDE NET AMAÇLARIMIZ N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 120 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 1897 Osmanl›-Yunan Savafl› ve Girit Sorunuyla ilgili geliflmeleri kavray›p aç›klayabilme 1860’l› y›llarda Yunanistan anayasas›na giren Büyük Yunan Ülküsü ile ve de 1878 y›l›nda imzalanan Berlin Antlaflmas›’n›n ard›ndan Balkanlar’da oluflan durgun ortamdan faydalanarak, Girit’i ilhak etmek isteyen Yunanistan, bu konuyu yeniden bat›l› ülkelerin gündemine getirdi. Adaya 20 Kas›m 1878 tarihli Halepa Ferman› ile tan›nan muhtariyet, Yunanistan’›n aday› alma inanc›n› kuvvetlendirdi ve ada sakini olan Rumlar› flevklendirdi. Bunun sonucunda, adadaki birçok flehirde isyan ç›kt›. Adadaki valinin isyan› destekliyormuflças›na istifa etmesi ise, olaylar› tümüyle kar›flt›rd›. Adada asayifl kalmad› ve Müslümanlar göç etmeye zorland›. Ayr›ca, Osmanl›’n›n adadaki Türkleri kurtarmak ve asayifli sa¤lamak amac›yla gönderdi¤i gemilere Yunan askerleri taraf›ndan atefl aç›ld›. Fransa’n›n elçiler arac›l›¤›yla müdahalesine karfl›n Osmanl› adaya asker ve yard›m gönderdi. Yunanistan’dan adaya, Etnik-i Eterya Cemiyetinin faaliyetleri ile gemiler dolusu asker gönderildi ve Girit iflgal edildi. Her ne kadar Yunanistan’a adadan askerini çekmesi hususunda uyar›da bulunulsa da kulak asmad› ve fiili bir durum yaratt›. Bu süreç büyük bir dram›, Girit sorununu do¤urdu. Osmanl›-Yunan Savafl› kaç›n›lmaz oldu. Ancak Savafl, Ada’dan ziyade Teselya s›n›rlar›nda ç›kt›. Özellikle Osmanl› Devleti’nin Dömeke Meydan Muharebesinde ald›¤› sonuç, Yunal›lar› bar›fl masas›na getirdi. Fakat Osmanl› Devleti, savaflta elde etti¤i zaferi bat›l› devletlerin bask›s› ile masaya tafl›yamad›. Osmanl› Devleti’nin Akdeniz’deki varl›¤› ve bütünlü¤ü aç›s›ndan önemli olan Girit sorununu tüm safhalar›yla tart›flabilme Girit’in gidiflat›n› tarihsel aç›dan baz› safhalarla ele almak mümkündür. Birinci dönem 1878 Halepa ferman›na kadar olan dönemdir ve bu dönemde Yunanistan, Girit’in ilhak› amac›yla gizli ya da bariz baz› giriflimlerde bulundu ve adadaki etkisini sürdürdü. Bir sonraki safha ise, Halepa ferman› sonras›nda Osmanl›’n›n sözleflmeyi yenileyifline kadar geçen olaylar› ihtiva eden dönemdir. Üçüncü safha ise, Halepa sözleflmesindeki maddelerin yürürlü¤e konulmas›yla bafllay›p Osmanl›-Yunan Savafl›’na sebep olan geliflmelerin yafland›¤› 1896 y›l›na kadar geçen dönemdir. Di¤er bir dönem de, General Vassos’un bafl›nda oldu¤u Yunan ordusunun adaya ç›kmas› sürecidir. Bu dönemde adaya muhtariyet verilerek Osmanl› askerleri adadan ç›kar›lm›flt›r. Osmanl›’n›n savafl› kazanmas›na karfl›n bat›l› devletlerin tepkileri neticesinde, nihayet bir baflka safha olan Ba¤›ms›z Girit Adas› dönemine geçildi. Her ne kadar ada Osmanl› s›n›rlar› içinde görülse de, genel valili¤ini Yunan bir prens yapmaktayd›. Müslüman tebaan›n adadan sürülme politikas› aktif bir flekilde uygulansa da, Yunanistan’›n ikinci bir savafl› göze alamamas› nedeniyle uzun süre ada Osmanl›larda kalm›flt›r. Son safha ise, Balkan savafllar› sonras› adan›n Yunanistan’a ilhak› sürecidir. Nihayet ada, büyük çekiflmelerin ard›ndan 30 May›s 1913 tarihinde imzalanan Londra Antlaflmas›’na göre Yunanistan’a ilhak edildi. N A M A Ç 3 Osmanl› Devleti’nin Avrupa’daki topraklar›n› elde tutma mücadelesini ve Makedonya Sorununu irdeleme Tarih boyunca Balkanlar, jeo-politik konumu nedeniyle birçok devletin egemenlik idealini kurdu¤u topraklar olmufltur. XIX. Yüzy›l ile birlikte artan savafllar ve bu savafllarla gelen ma¤lubiyetler ve toprak kay›plar›, Osmanl› Devleti’nde derin bir sars›nt›ya neden oldu. Ayastefanos Antlaflmas› gibi antlaflmalarla Osmanl›’n›n Balkanlardaki toprak bütünlü¤üne ciddi darbeler inmifltir. Avrupal› devletlerin adland›rd›¤› do¤u sorunu ise, tamam›yla Osmanl› topraklar›n›n nas›l paylafl›laca¤› esas›na dayanmaktayd›. Bunun en büyük örne¤i de Makedonya’d›r. Bölge, gerek Bulgaristan gerekse sair Avrupal› güçlerin politikalar›na kurban gitmiflti. 1900’lü y›lara gelindi¤inde bat›l› devletlerin reform talebi bafl gösterdi ve böylelikle 1903 y›l›nda Viyana Reform Program› ve Mürzsteg Reform Program› kabul edildi. Fakat bu antlaflman›n da ‘yetersizli¤i’ sebebiyle bölgede istikrar sa¤lanamad›. Milliyetçi ve ayr›l›kç› fikirler yayg›nlaflt›. Böylece ço¤unlu¤u Müslüman olan bu Rumeli topraklar› da aflama aflama Osmanl› hâkimiyetinden ç›kt›. 5. Ünite - Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar 121 Kendimizi S›nayal›m 1. 1860 y›l›nda Yunanistan anayasas›na girmifl olan Büyük Yunan Ülküsü’nün temelinde hangi düflünce yatmaktad›r? a. Balkanlar›n Bütünlü¤ü b. Milliyetçilik c. Demokrasi d. Faflizm e. Ümmetçilik 2. Berlin Konferans› sonras›nda, Yunanistan’›n Girit’i ele geçirme teflebbüsünün temel sebebi nedir? a. Osmanl›’n›n di¤er devletler yapmakta oldu¤u savafllar nedeniyle oluflan güç zaafiyeti b. Di¤er Balkan halklar›n›n Yunanistan’dan taraf olmalar› sebebiyle oluflan kendine güven duygusu c. Girit’te bulunan Müslümanlar›n sair halklara uygulad›¤› tecrit politikas› d. ‹ngiltere ve Rusya baflta olmak üzere Bat›l› güçlerin destekleri e. 93 Harbi ile Osmanl› ordusunun da¤›lma sürecine girmesi 3. Yunanistan’›n Girit’e müdahalesindeki ilk eylem afla¤›dakilerden hangisidir? a. Savafl gemileri ile adaya ç›kartma yapmas› b. Adada kendi meclisini kurarak do¤rudan aday› ilhak etti¤ini aç›klamas› c. Adaya gönderdi¤i provokatörler vas›tas›yla Müslüman tebaaya zarar vermesi d. Girit’e gitmekte olan ticaret gemilerine atefl açmas› e. Adada katliama maruz kalan Türkleri kurtarmak için adaya gelen gemiye Yunan askerlerinin atefl açmas› 4. Osmanl› Devleti’nin Yunanistan ile savafla girmesinin ard›ndan, Osmanl› topraklar›nda bulunan Yunan tacirlerinin ak›beti ne olmufltur? a. ‹ngiliz yetkililer taraf›ndan ‹ngiltere vatandafll›¤›na geçirildiler. b. Devlet topraklar›n› terk ettiler. c. Bir de¤ifliklik olmadan ticarete devam ettiler. d. Savafl›n bitimine de¤in mallar›na el konuldu. e. Ticarete daha yüksek vergiler ödeyerek devam ettiler. 5. Dömeke Meydan Savafl›’nda Osmanl› ordusunun komutan› kimdir? a. Midhat Pafla b. Mehmed R›za Pafla c. Müflir Ethem Pafla d. Gazi Osman Pafla e. Ali R›za Pafla 6. Yunanistan’›n Dömeke Meydan Savafl› sonras›nda verdi¤i savafl tazminat›n›n, Osmanl› ekonomisine etkisi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Savafl masraflar›n› dahi karfl›layamam›flt›r. b. Tazminat›n büyük bir k›sm› toprak verilmesi suretiyle tahsil edilmifltir. c. Tazminat tahsil edilememifltir. d. ‹mzalanan antlaflmaya göre tazminat verilmemektedir. e. Osmanl› ekonomisinin k›sa süre de olsa rahatlamas›n› sa¤lam›flt›r. 7. Osmanl›’n›n Balkanlardaki nüfuzunu tümüyle tehlikeye atan ve sonras›nda oluflacak olan isyan ve sorunlar›n temelini teflkil eden antlaflma afla¤›dakilerden hangisidir? a. 1903 Viyana Tasar›s› b. 1897 ‹stanbul Antlaflmas› c. 1903 Mürzsterg Antlaflmas› d. 1878 Ayastefanos Antlaflmas› e. 1908 Reval Antlaflmas› 8. Avusturya-Macaristan ve Osmanl› ‹mparatorluklar›’n›n bölgede karfl›laflt›klar› müflterek en ciddi problem afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹ktisadi problem b. Askeri problem c. Co¤rafi problem d. Dini problem e. Etnik Problem 122 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 9. Mürzsteg Reform Program›n›n ortaya ç›kmas›n›n temel sebebi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Osmanl› Devleti’nin reform yapmamas› b. Balkan halklar›n›n ba¤›ms›zl›¤›n› engellemek c. Osmanl›’n›n Girit’i kontrol alt›na almas› d. Makedonya’daki çete eylemlerini kontrol etme baflar›s› gösteren Osmanl› Devleti’ne Avrupal› devletlerin bask›s› e. Osmanl›’n›n Kars, Batum ve Ardahan’› elden ç›karmas› 1. b 2. d 3. e 4. a 5. c 6. a 10. II. Meflrutiyetin ilan›ndan sonra görevi sona eren Rumeli Genel Müfettifli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hüseyin Avni Pafla b. Hüseyin Hüsameddin Pafla c. Hüseyin Kamil Pafla d. Hüseyin Hilmi Pafla e. Dervifl Pafla 7. d 8. e 9. d 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Yunan Savafl›” bafll›klar›n› bir kez daha okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Yunan Savafl›” ve “Girit Sorunu” bafll›klar›n› bir kez daha okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Yunan Savafl›” bafll›¤›n› bir kez daha okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Yunan Savafl›’n›n Bafllamas›” bafll›¤›n› bir kez daha okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Yunan Savafl›’n›n Bafllamas›” bafll›¤›n› bir kez daha okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹stanbul Konferans›: Yunanistan-Osmanl› Bar›fl›” bafll›¤›n› bir kez daha okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Makedonya Sorunu” k›sm›n› bir kez daha okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Devletlerin Makedonya Politikalar›” bafll›¤›n› bir kez daha okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin Makedonya Sorununu Kontrol Çabalar›” bafll›¤›n› bir kez daha okuyunuz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin Makedonya Sorununu Kontrol Çabalar›” bafll›¤›n› bir kez daha okuyunuz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 1897 Osmanl›-Yunan Savafl› özellikle Dömeke Meydan Savafl›, Osmanl› taraf›n›n aç›k bir zaferiyle sonuçland›. Böylece Osmanl› Devleti psikolojik bir zafer elde etti ve kendi topraklar›n› savaflarak muhafaza edece¤i hissini hem kendi toplumuna hem de üçüncü devletlere göstermifl oldu. Bu flekilde, k›smen “hasta adam” imaj›n› da kald›rd›. Di¤er taraftan, Osmanl› Devleti’nin savafl bafllamadan önce gösterdi¤i diplomasi baflar›l› oldu. Ancak, ateflkes sonras› masa bafl›nda ayn› baflar› sa¤lanamad›. Bunun temel sebebi, Bat›l› devletlerin Yunanistan’a topyekûn sahip ç›kmalar›yd›. Osmanl› Devleti, savafl esnas›nda elde etti¤i yerleri iade etmek zorunda kald›. Ancak, Teselya bölgesinde baz› stratejik bölgelerin Osmanl› Devleti’ne b›rak›lmas› gibi göstermelik toprak terki söz konusu oldu. Girit yüzünden ç›kan bu savafl›n sonunda imzalanan antlaflmada, Girit ile ilgili hiç bir madde yoktu. Bu, Yunanistan’› aç›kça koruma anlam›na geliyordu. Yunanistan, Osmanl› Devleti’ne savafl tazminat› 5. Ünite - Osmanl›-Yunan Savafl› ve Balkanlarda Sorunlar ödemeyi kabul etti. Al›nan savafl tazminat›, Osmanl› Devleti’nin harcad›¤›n›n beflte üçü kadard›. Yunanistan, büyük devletlerin Osmanl› Devleti’ne bask›s›yla, büyük bir darbe yemekten kolayca kurtulmufltu. S›ra Sizde 2 Yunanistan’›n ba¤›ms›z bir devlet haline gelmesinde Rusya, ‹ngiltere ve Fransa’n›n ciddi katk›lar› vard›. Rusya aç›s›ndan Ortodoks Yunanistan’›n deste¤i, Panslavizm politikas› noktas›ndan ve Avrupa devletlerinin Yunan medeniyetini önemsemeleri konusundaki rekabete kat›lmas› bak›m›ndan önemliydi. Ayr›ca, s›cak sulara inme politikas›n› her zaman gündemde tutan Ruslar için Yunanistan’a destek olmak gerekliydi. Osmanl›’n›n toprak bütünlü¤ünü Yunanistan lehine bozacak her geliflme Rusya için yeni bir f›rsatt›. Dolay›s›yla Girit’in Yunanistan’a ilhak› her bak›mdan Osmanl›’y› zay›flataca¤›ndan, bu meselenin Yunanistan’›n lehine sonuçlanmas› Rusya için büyük önem tafl›yordu. S›ra Sizde 3 1897 Osmanl›-Yunan savafl› adadaki Rum ahalinin Yunanistan’a kat›lma iste¤i ve Yunanistan’›n adaya asker ve gönüllü sevki yüzünden ç›km›fl ve Osmanl› Devleti’nin mutlak galibiyeti ile sonra ermiflti. Ancak Teselya bölgesinde cereyan eden savafl›n Girit’e yans›mas› farkl› oldu. Atina’y› bile kaybetme noktas›na gelen Yunanistan, tamamen teslim olduktan sonra büyük devletlerin deste¤ini alarak antlaflma masas›na oturdu. Burada, sürekli oldu-bitti ve yanl› müzakereler neticesinde, kayda de¤er hiçbir fley kaybetmedi¤i gibi Girit’te önemli kazançlar da sa¤lad›. Adadan Osmanl› askeri çekildi. Yunan Prens, genel vali tayin edildi. Adaya otonomi verildi. Ayn› y›llarda, Osmanl› Devleti içinde, özellikle de Anadolu’da yo¤un Ermeni olaylar› vuku bulmaktayd›. Adada istenmeyen bu olaylar olurken, askeri, mali ve idari aç›dan da Girit meselesi büyük mesele olmas› bir yana öncelik s›ralamas›ndaki yerini de¤ifltirdi. Anadolu’ya a¤›rl›k veren bir iç ve d›fl politika sürdürüldü¤ü için Girit konusunda tavizler verildi. Osmanl› Devleti aç›s›ndan adadaki Müslüman halk›n göç etmesi ve iskan sorunlar› öne ç›kt›. Girit Sorununun bafl›ndan itibaren orada yaflayan Müslüman ahali göçe zorland›. Bask› ve fliddet artt›kça göçler de artmaya bafllad›. Hukukî haklar›n›n hiçbirini elde edemeden, mal varl›klar›n› terk eden Müslüman halk, ak›n ak›n Anadolu’ya do¤ru göç etti. Bulabildikleri imkanlar ile on binlerce Müslüman kendini Anadolu k›y›lar›na at›yordu. Bu kaç›fl, büyük ölçüde ‹zmir ve Ayd›n’a do¤ru 123 oldu. Ancak imkân bulanlar da deniz yoluyla Trablusgarp’a kaçt›. Osmanl› Devleti’nin kurdu¤u Muhacirîn Komisyonu bu sorunla ilgilendi. Ancak bu durumun do¤urdu¤u parçalanm›fl aileler ve mülkiyet sorunlar› hiçbir zaman tamamen çözülemedi. S›ra Sizde 4 1878 Berlin antlaflmas›na göre Bulgaristan, s›n›rlar› küçültülerek üç bölgeye ayr›lm›flt›: Birinci bölge, Bulgaristan ad›yla Osmanl› Devletine vergi veren bir prenslik yap›ld›. ‹kinci bölge, Do¤u Rumeli ve Üçüncü bölge ise Makedonya idi. Do¤u Rumeli ve Makedonya da ›slahat yap›lmak flart›yla Osmanl› Devleti’ne ba¤l› oldu. Osmanl› Devleti’nin kulland›¤› tabirle Rumeli bölgesi (Selanik, Manast›r, Kosova gibi önemli büyük flehirler) bugünkü Makedonya’n›n oldu¤u bölgedir. Bulgar Prensli¤i’nin Osmanl› Devleti’nin elinde olmas›ndan rahats›z olan Rusya, Bulgarlar› k›flk›rtarak Do¤u Rumeli ile Bulgaristan’›n birleflmesi ve Rusya’ya ba¤lanmalar› için harekete geçti. Nitekim Do¤u Rumeli’deki Bulgarlar, 1885 y›l›nda genifl çapl› bir isyan bafllatarak Bulgar Prensli¤ine ba¤land›klar›n› ilan ettiler. Alman Prensi Ferdinand da, Bulgaristan Prensli¤i’nin tac›n› takt›. Böylece, Bulgaristan devletinin temeli at›ld›. Osmanl› Devleti bu oldu-bitti karfl›s›nda bir fley yapamad›. Ayn› durum, Makedonya’da yap›lmak istendi. Ancak Makedonya üzerinde tüm bölge devletleri ve Yunanistan’›n da gözü vard›. Bu yüzden, Makedonya’da çeflitli örgütler de faaliyet gösteriyorlard›. Bu ayr›l›kç› örgütler, soruna taraf unsurlar›n tamam›ndan destek görüyordu. Kendi aralar›nda iktidar mücadelesi olsa bile Makedonya bölgesi konusunda birlefliyorlard›. Örgütler, 1890’l› y›llardan itibaren silahl› mücadeleye bafllad›lar. Do¤u Rumeli, Ermeni ve Girit olaylar›, Makedonya’y› do¤rudan etkiledi. Makedonya’da geliflen hadiseler sonucunda ald›¤› tedbirler üzerine, Osmanl› Devleti Avrupal› devletler taraf›ndan uyar›ld›. Kaç›n›lmaz olarak bu uyar›, bölgedeki ayr›l›kç› çete ve isyanc›lar› körükleyen bir etki yapt›. 124 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 5 Osmanl› Devleti’nce Hüseyin Hilmi Pafla’n›n Rumeli Genel Müfettiflli¤ine tayin edilmesi ve Makedonya bölgesine uygulanacak reform paketi, Avrupal› devletleri pek de memnun etmemiflti. Çünkü, hemen ard›ndan yap›lan görüflmelerde Rusya ve Avusturya “Viyana tasar›s›” veya “Viyana Reform program›” diye bir programla Avrupal› müdahale hakk› sa¤lamak istediler. 21 fiubat 1903’te Bab›ali’ye sunulan Bu ›slahatlardan bir k›sm›, Osmanl› Devleti’nin askeri müdahalesine belirli s›n›rlamalar getiriyordu: Avrupa devletlerinin denetiminde bir genel müfettifl atanmas›, genel af ilan›, polis ve jandarman›n yabanc› uzmanlar taraf›ndan e¤itimi, asayifl kuvvetlerinin ve k›r bekçilerinin Müslüman ve H›ristiyanlar›n nüfus oran›na göre tayini gibi maddeleri içeriyordu. Buna ra¤men program, bölgede istikrar› sa¤lamak isteyen II. Abdülhamid taraf›ndan kabul edildi. Ancak, 2 A¤ustos 1903’te Manast›r’da “‹linden Ayaklanmas›” ad›yla bilinen büyük bir ayaklanma ç›kt›. Baflar›l› olamayan bu ayaklanma hareketlerinde en önemli geliflme Kruflova’da oldu. Ba¤›ms›zl›k yanl›lar› Kruflova’da bir meclis kurduklar›n› ve bir hükümet seçtiklerini ilan ettiler. On günlük ömrü olan bu giriflim de bast›r›ld›. Ancak, Makedonya sorunu Avrupa diplomasisinde en öncelikli konu haline geldi. Osmanl› Devleti bölgede kontrolü sa¤lam›fl olsa bile, 1903 y›l› Eylül ay› sonlar›nda Rus Çar› II. Nikola ve Avusturya Macaristan ‹mparatoru Franz Josef, Viyana yak›nlar›ndaki Mürzsteg kentinde buluflarak aralar›nda olmayan ‹ngiltere, Fransa ve ‹talya’n›n da bölgesel ç›karlar›n› gözeten bir antlaflmaya imza att›lar. Çok yönlü ç›karlar› yans›tan, siyasi ve askeri aç›lardan vesayetler içeren ve çok say›da mu¤lak ifadeleri bar›nd›ran bu antlaflman›n maddeleri, Osmanl› Devleti taraf›ndan içtenlikle uygulanmak istenmedi. Rumeli Genel Müfettifli Hüseyin Hilmi Pafla, II. Meflrutiyet’in ilan›na kadar görevini baflar›yla yerine getirdi. Ancak de¤iflen flartlar, Balkan Savafllar› sonunda di¤er yerlerle birlikte Makedonya’n›n da Osmanl› Devleti’nden ayr›lmas›na yol açt›. Adan›r, Fikret, (2001). Makedonya Sorunu: Oluflumu ve 1908’e Kadar Geliflimi, (Çev. ‹hsan Catay), ‹stanbul. Ad›yeke, Nükhet, (1993). “Osmanl› Kaynaklar›na Göre Türk-Yunan ‹liflkilerinde Girit Sorunu (1896)”, Ça¤dafl Türkiye Tarihi Araflt›rmalar› Dergisi, I/3, ‹zmir, s. 335-346. Armao¤lu, Fahir, (1997). 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (17891914), Ankara. Gencer, Ali ‹hsan, (1991). “Ayastefanos Antlaflmas›”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi (D‹A), Cilt IV, ‹stanbul, s. 225. Hac›saliho¤lu, Mehmet, “Makedonya”, D‹A, c. XXVII, Ankara, 2003, s. 437-444. Hatipo¤lu, Murat M., (1999). “1897 Osmanl›-Yunan Harbi ve Yunanistan’›n Makedonya Politikas› (1897-1913)”, Osmanl› II, (Ed: Güler Eren) s.306-313. Ankara. Hülagü, Metin, (2008). Osmanl› Yunan Savafl›: Abdülhamid’in Zaferi. ‹stanbul. Jelavich, Barbara, (2006). Balkan Tarihi I-II, ‹stanbul. Jorga, Nikola, (2005). Osmanl› ‹mparatorlu¤u Tarihi V, ‹stanbul. Karatay, Osman-Gökda¤, Bilgehan (editörler), (2007). Balkanlar El Kitab› I, Ankara. Kutlu, Sacit, (2007). Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzy›l›nda Balkanlar ve Osmanl› Devleti, ‹stanbul. Mecmua-i Muahedat, Ceride-i Askeriye Matbaas›, ‹stanbul, (1294-1298). Mufassal Osmanl› Tarihi, (1962). Cilt VI, ‹stanbul. Sander, Oral, (2009). Siyasi Tarih, ‹lkça¤lardan-1918’e, Ankara. Shaw, Stanford J. - Shaw, Ezel Kural, (2000). Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Modern Türkiye 1808-1975, (Çev. Mehmet Harmanc›), cilt II, ‹stanbul. Stephen J. Lee, (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980, Ankara. Tokay, Gül, (1996). Makedonya Sorunu: Jön Türk ‹htilalinin Kökenleri, 1903-1908, ‹stanbul. Tukin, Cemal, (1945). “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Girit ‹syanlar›, 1821 Y›l›na Kadar Girit”, Belleten, IX/34, s. 163-206. ——————, (1996). “Girit”, D‹A, XIV, ‹stanbul, s. 8593. 6 OSMANLI TAR‹H‹ (1876-1918) Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Büyük Güçlerin Osmanl› politikalar›n› aç›klayabilecek, II. Abdülhamid’in d›fl politikas›n›n araçlar›n› tan›mlayabilecek, Osmanl› Devleti’nin d›fl politikadaki alternatif aray›fllar›n› çözümleyebilecek, Osmanl›-Alman yak›nlaflmas›n›n sonuçlar›n› aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Avrupa’da ‹ttifaklar Avrupa Uyumu Diplomaside Süreklilik Hilafet Matbuat-i Ecnebiye • • • • Amerika Japonya Almanya Ba¤dat Demiryolu ‹çindekiler Osmanl› Tarihi (1879-1918) D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› • BÜYÜK GÜÇLER VE OSMANLI DEVLET‹ • DIfi POL‹T‹KADA ALTERNAT‹F ARAYIfiLAR • ALMANYA ‹LE ORTAK YATIRIMLAR: BERL‹N-BA⁄DAT DEM‹R YOLU PROJES‹ D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› BÜYÜK GÜÇLER VE OSMANLI DEVLET‹ Ondokuzuncu Yüzy›l Diplomasisine Bak›fl Osmanl› Devleti Ondokuzuncu Yüzy›la s›k›nt›l› girmiflti. 1798 y›l›nda Napolyon’un Osmanl› Devleti’nin en önemli topraklar›ndan biri olan M›s›r ve ard›ndan Suriye’yi iflgal giriflimi, Osmanl› diplomasisinde yeni bir dönemi bafllatm›flt›r. O tarihe kadar yabanc› devletler ile ittifak yapma konusunda isteksiz duran, büyük zorunluluk olmad›kça hiç yanaflmayan Osmanl› devleti art›k ittifaklar›n içine girmek mecburiyetinde kald›. Topraklar›n› tahliye etmek için geleneksel politikalar›ndan vazgeçerek ‹ngiliz ve Ruslar ile “üçlü ittifak”a r›za gösterdi. Bu süreç Osmanl› Devleti’nin 19. Yüzy›l boyunca d›fl müdahaleye aç›k hale gelmesine sebep oldu. Osmanl› Devleti’nin “kadim dost/eski dost”u olan Fransa, Osmanl› politikalar›nda devre d›fl› kald›. K›sa süre ‹ngilizler ile Ruslar birlikte; uzun süre de ‹ngilizler Osmanl› diplomasisinde ön plana ç›kt›. Devletler bazen bask›lar, bazen savafl tehdidi veya ittifaklar ile ondokuzuncu yüzy›l boyunca Osmanl› d›fl politikas›na etki etmeye çal›flt›lar. Bu da hem Balkanlar’da ve hem de Kuzey Afrika’da toprak kay›plar›na neden oldu. Ayr›ca Balkanlarda milliyetçi ayaklanmalar; Cebel-i Lübnan örne¤inde oldu¤u gibi kimi yerlerde de imtiyazl› statüler meydana getirdi. Di¤er taraftan 1815 Viyana Kongresi’nden itibaren Avrupa’n›n kendi içinde de yeni bir dönem bafllad›. Avrupa’n›n eski dönem diplomasisi yani ittifaklar sistemi de dönüfltü. Büyük devletlerin kendi veya daha küçük devletleri de yanlar›na çekerek yapt›klar›, sald›r› veya savunma amaçl› mutabakat ya da anlaflmalara ittifak denilmekteydi ve eski Avrupa siyasetini temsil ediyordu. Viyana Kongresi’nden 1873 y›l›na kadar bu türden ittifaklar yap›lmad›. Bu süreçte Avrupa iç sorunlara, ihtilallere, k›smen de ikili mücadelelere veya Almanya’da, ‹talya’da oluflan birliklere sahne oldu. Bu dönemde eski “ittifaklar sistemi” yerine statükoyu korumay› amaçlayan “Avrupa Uyumu” diye isimlendirilen bir iflbirli¤i ve istiflare süreci bafllad›. K›r›m Savafl› s›ras›nda Osmanl› Devleti’nin Rusya’ya karfl› desteklenmesi ve 1856 Paris anlaflmas› ile neticelenmesi Avrupa Uyumu’nun en güzel örneklerindendir. Avrupal›lar bir taraftan içe dönük statükoyu koruma gayretleri göstermelerine ra¤men ondokuzuncu yüzy›lda “büyük devlet” olma flart›n›n hala Asya ve Afrika’da sömürge edinmelerine ba¤l› oldu¤unu düflünüyorlard›. Özellikle Almanya’n›n Avrupa’da bir güç olarak ortaya ç›kmas›ndan sonra sömürge yar›fl› h›zland› ve aralar›ndaki rekabetlerin daha da artmas›na neden oldu. Bu da o güne kadar pek görülmeyen afla¤›daki yeni bir süreci “bloklaflmalar›” meydana getirdi. 128 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Resim 6.1 II. Abdülhamid’in el yaz›s›, armas› ve imzas› Kaynak: Mufassal Osmanl› Tarihi SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ • 1873 y›l›nda Avusturya, Rusya ve Almanya’n›n oluflturdu¤u “Üç ‹mparator Ligi”. • 1879 tarihinde Almanya- Avusturya ikili ittifak›. • 1881-1887 y›llar› aras›nda Avusturya-Almanya-‹talya üçlü ittifak›. • 1887 y›l›nda Rusya-Almanya ittifak›. • 1892 y›l›nda Frans›z-Rus ittifak›. Görüldü¤ü gibi ‹ngiltere hariç bütün devletler k›sa ve uzun süreli bloklar oluflturmufllard›r. Rus-Frans›z ‹ttifak› 1914 y›l›na kadar süren en uzun ittifak olacak ve o tarihte ‹ngiltere’nin de kat›lmas› ile savafl›n “itilaf gücünü” oluflturacakt›r. Bu süreç içinde ittifaklar sadece yukar›dakiler ile s›n›rl› kalmad›. Büyük devletler ile daha küçük devletler ya da Avrupal› devletler ile Avrupa d›fl› güçler aras›nda da savunma ve iflbirliklerine dayal› anlaflmalar olufltu. Söz gelimi Avusturya 1881 y›l›nda S›rbistan, 1884 y›l›nda da Romanya ile anlaflmalar yapt›. ‹ngiltere zaman zaman Avrupa devletleri ile ittifak denemelerine girdi ise de sonuç alamad›. Bu süreçte dikkati çeken en önemli ittifak›, 1878 y›l›nda Osmanl› Devleti ile K›br›s Anlaflmas›, 1902 y›l›nda da içeri¤i itibar› ile Rusya’ya karfl› Japonya ile yapt›¤› ittifakt›r. Hatta bu ittifak›n Rus Japon Savafl›’n› (1904-1905) k›flk›rtt›¤› da söylenebilir. Bütün bu geliflmelerin o s›ralarda dünyan›n en büyük fiziki imparatorluklar›ndan birisi olan Osmanl› Devleti’ni etkilememesi mümkün de¤ildi. Hatta denilebilir ki, özellikle 1878 Berlin anlaflmas›ndan sonra bütün bloklaflma ve uzaklaflmalarda “flark meselesi/do¤u sorunu” yani Osmanl› topraklar›n›n paylafl›m› problemi diplomas› masalar›n›n ana konusuydu. Zira Osmanl› Devleti bu yüzy›lda da Avrupa, Asya ve Afrika’da genifl topraklara sahip oldu¤u gibi, dünyan›n en zengin dini ve etnik çeflitlili¤ine de sahipti. Müslüman Türkler, Araplar, Kürtler, Çerkezler, Arnavutlar ve Boflnaklar›n yan› s›ra Ortodoks H›ristiyan olarak Rumlar, Bulgarlar, S›rplar, Romenler de Osmanl› vatandafllar› idi. Ayr›ca Gregoryen ve Katolik Ermeniler, Katolik Marunîler ile H›rvatlar imparatorluk dahilinde önemli bir yekûnu oluflturuyorlard›. Bunu d›fl›nda yine Osmanl› vatandafl› olan, ‹spanya göçmeni Sefarad Yahudileri ile Arapça SIRA S‹ZDE konuflan Yahudi guruplar da bulunmaktayd›. Bu dini ve etnik çeflitlilik burada say›lmaD Ü fi Ü N E L ‹ M yan di¤er heterodoks Müslüman ve H›ristiyan guruplar ile S O R U daha da büyümekteydi. Güçlü bir devlet D ‹ K Kiçin A T zenginlik olarak alg›lanacak bu durum, zay›flam›fl Osmanl› Devleti için problem oluflturmaya bafllad›. Özellikle Tanzimatla birlikte al›nan siyasi tedbirler bütünleflmeyi sa¤lamak yerine, d›fl müdahaleler yüzünden unsurlar aras›ndaki mesafeyi gitSIRA S‹ZDE tikçe artt›rd›. Zira her gurup menfaatlerine göre d›fl bir hami bulmakta; ya da Osmanl› Devleti’nde menfaati olan devletler, bu guruplar› himaye etmek bahanesi ile bask› ve müdahale uygulamaktayd›. AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 6. Ünite - D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› II. Abdülhamid’in D›fl Politika Prensipleri II. Abdülhamid tahta geçti¤inde Osmanl› Devleti savafl halinde idi (Osmanl›-S›rbistan, Karada¤ Savafl›). Bu savafl›n sorumlusu olmamas›na ra¤men uluslar aras› sistem Osmanl› Devleti’ne hiç beklemedi¤i teklifler ile yaklaflt›. Bu ilk tecrübe yeni Padiflah’›n hiçbir tarafa dayanmadan bir denge politikas› izlemesi gerekti¤ini ö¤retti. Gerçi bu siyaset III. Selim’den itibaren devletin zaman zaman baflvurdu¤u bir siyaset idi. Fakat “Avrupa Uyumu” ile efl zamanl› olan bu süreçte Osmanl› Devleti uluslar aras› sistemden d›flland› ve ço¤u kere onu yaln›z b›rakt›. Osmanl› Devlet adamlar›n›n ço¤u diplomas›n›n “harici muin/d›flar›dan yard›mc›” ile sürdürülmesinin mümkün olmad›¤›n› düflünüyordu. Zira Ondokuzuncu yüzy›l›n bafl›ndan 1870’lere kadar Osmanl› Devleti’nin dayanabilece¤i iki devlet vard›: ‹ngiltere ve Rusya. ‹kisi de farkl› dönemlerde denendi ama istenilen sonuç al›nmad›. Özellikle ‹ngiltere’nin sözde deste¤ine ra¤men gerek ‹stanbul Konferans›’n›n ve gerekse Osmanl›-Rus Savafl› sonras›nda yap›lan 1878 Berlin Anlaflmas›’n›n sonuçlar› gösterdi ki bu politika, yan› dengeyi sadece bir devlete dayanarak yürütmek ifle yaramamaktad›r. Nitekim 1856’dan beri Osmanl› toprak bütünlü¤ünü savunan devletler 1871 den sonra duruma göre pozisyon almakta ve her biri do¤u sorunundan kendilerine pay ç›karma aray›fl›ndayd›. II. Abdülhamid hem devletin içinde bulundu¤u durumu ve hem de eski müttefiklerin ald›klar› pozisyonlar› dikkate alarak, gelenekçi çizgide ama flartlara göre flekillenebilen yeni bir d›fl politika takip etmeli idi. Bu çerçevede onun döneminde (1876-1909) d›fl politikada takip edilen prensipleri flöyle s›ralamak mümkündür. Bloklardan Uzak Durup, Tarafs›z Kalmak: Daha önce de söylendi¤i gibi Avrupa siyaseti, ‹ttifaklardan Avrupa Uyumuna, buradan da Bloklaflma sürecine girdi. II. Abdülhamid mümkün oldu¤unca bu savunma ittifaklar›ndan/bloklar›ndan uzak durarak devletler ile iliflkileri ihtiyaca göre ve daha ziyade ikili iliflkiler fleklinde yürütmeyi tercih etti. Bar›fl zamanlar›nda her hangi bir blok veya ittifaka girmeyerek, “hareket özgürlü¤ü” sa¤lad› ve “diplomasiyi sürekli” k›ld›. Bu siyaset ile devleti baflka bir gücün alt›na sokmamay› ve sürekli gündemde olan paylafl›m politikalar›n› tahrik etmemeyi hedefliyordu. Ayn› flekilde “kutuplaflmalardan” da uzak duruyordu. Zira böyle bir durumda iliflkilerin nereye varaca¤› meçhuldü. Herhangi bir kutupta yer almas›, baflka bir devlet veya ittifak taraf›ndan kendisine yöneltilmifl bir tehdit olarak alg›lanabilirdi. Bu da yeni bir savafl›n bafllamas› anlam›n› tafl›yordu. Bu yüzden d›fl politikas›nda “gerçekçi” olan II. Abdülhamid, zaman zaman devletin aleyhinde tavizler ve kay›plar ile sonuçlansa da gereksiz maceraya at›lmaktan hep uzak durdu. Devletler Aras› Rekabetlerden ‹stifade Etmek: II. Abdülhamid denge politikas› takip etmekle birlikte, bar›fl zamanlar›nda baflka devletler ile de ittifak yapabilece¤ini zaman zaman ima etmesi Avrupal› devletler taraf›ndan da kayg› ile karfl›lanmaktayd›. Bu kayg›lar› gözlemleyen II. Abdülhamid de bunu siyasi bir enstrüman olarak kulland›. Osmanl› topraklar›na yönelmifl paylafl›m arzular› ve bu konudaki rekabeti birbirine karfl› kullanarak devletin ömrünü uzatt›. Örne¤in ‹ngiltere’nin Osmanl› toprak bütünlü¤ünü koruma politikalar›ndan vazgeçmesi üzerine Rusya ile dostluk kurmay› denedi. Do¤rudan ittifaka varan dostluk kurulmad› ise de ikili iliflkiler uzun süre istikrar›n› korudu. M›s›r meselesinde ‹ngiltere ile rekabet eden Fransa’y› öne ç›kard›. Bu siyaset tamamen karfl› taraf›n alg›s›na dayal›, ilginç ve o devirde yeni bir politika idi. Asl›nda 1880’lerden sonra Almanya d›fl›nda Osmanl› Devleti’nin yak›nlaflabilece¤i bir güç olmamakla birlikte; II. Abdülhamd’in propagandas› Avrupal› devletleri hep endiflelendirdi. Böylece O, devletin diplomatik yaln›zl›¤›n› gizleyerek, Avrupal› güçlerin daha cesur giriflimlerini önledi. Avrupa dev- 129 130 Osmanl› Tarihi (1876-1918) letleri aras›nda süren paylafl›m kavgas› devam ettikçe, bar›fl zamanlar›n›n d›fl›nda herhangi bir devletle ittifak yapma ihtimalini daima aç›k b›rakt›. Bununla birlikte II. Abdülhamid, daha ziyade iç düzenlemeler yapmaya ve askeri alanda güçlenmeye önem verdi. Böylece hem devletin istikrar› sa¤lanacak ve hem de Avrupa devletleri karfl›s›nda aç›k bir pozisyona düflmesi önlenecekti. Gerçekte Avrupa devletleri de Osmanl› Devleti ile ittifaktan kaç›nmaktayd›lar. Zira savafltan ç›km›fl, K›br›s Konvansiyonu ve Berlin Anlaflmas› (1878) ile d›fl dengeleri sars›lm›fl Osmanl› Devleti ile yap›lacak askeri ittifaklar kendileri için de tehlike arz ediyordu. Savafltan Uzak, Diplomasi ve Savunma Eksenli Politika Yürütmek: Bu dönemin en belirgin özelli¤i hiç flüphesiz son savafl›n (1877-78 Osmanl›-Rus Savafl›) açt›¤› yaralar ve savunma boflluklar› idi. Balkanlar’dan Basra körfezine, buradan K›z›ldeniz’e kadar genifl bir alanda yer alan Osmanl› Devleti’nin birçok yeri savunmas›z ve sald›r›ya aç›kt›. Yeterli say›da asker, karakol gemileri vs. bulunmuyordu. Daha önce de belirtildi¤i gibi Almanya hariç Avrupa devletlerinin paylafl›m planlar› ortadayd›. Bu durum karfl›s›nda al›nacak en uygun tedbir, savafltan uzak durarak, savunma tedbirlerine baflvurmakt›. Bu maksatla askeri yat›r›mlara h›z verildi, modern askeri okullar aç›ld›, silah sistemi yenilendi, Çanakkale, Trablusgarp ve benzeri stratejik yerlerde güçlü istihkâmlar yapt›r›ld›. Bu arada iç güvenli¤in sa¤lanmas›na dönük tedbirler al›nd›. Özellikle Do¤u Anadolu, Trablusgarp ve Yemen’de kurulan Hamidiye Alaylar›, hem devletin gücünü hissettirdi hem de güvenli¤in sa¤lanmas›na önemli katk›lar sa¤lad›. Bütün bu tedbirlere ra¤men mümkün mertebe askeri güç kullanmaktan kaç›nan II. Abdülhamid, Tunus’un Frans›zlar; M›s›r’›n ‹ngilizler taraf›ndan iflgali karfl›s›nda savafl yerine diplomasiyi ye¤ledi. Ayn› flekilde 1885’te Do¤u Rumeli meselesinde de askeri seçene¤i kullanmad›. Fakat takip edilen diplomasi de bu topraklar›n fiilen iflgal alt›na girmesini önleyemedi. Bu kay›plar›, daha fazla kay›plar›n olmamas› u¤runa sineye çekti. Bunun tek istisnas› 1897 Osmanl›-Yunan Savafl›’d›r. Yunanl›lar›n adalarda Müslüman Türk unsuruna karfl› girifltikleri bask›, zulüm hatta katliamlar karfl›s›nda kay›ts›z kal›nmas›, II. Abdülhamid’in hem merkeziyetçi ve hem de hilafet politikalar›na ayk›r›yd›. Ayr›ca bu savafl bir noktada uzun zamand›r Almanlar›n katk›s›yla modernlefltirilen Osmanl› ordusunun da denenmesi anlam›n› tafl›yordu. Nitekim bu ordu savafl meydan›nda zafer elde etti, fakat savafl›n sonunda Osmanl› hükümeti diplomaside bu zaferi sürdüremedi. ‹ç ve D›fl Politikay› Birlikte Yürütmek: 1880’lerden sonra Osmanl› iç politika uygulamalar› da II. Abdülhamid’in karakterine uyumlu hale getirildi. II. Abdülhamid Osmanl›-Rus Savafl›’n›n akabinde parlamentonun tatil ederek mutlak monarfliye ve muhafazakâr iç politikalara geri döndü. Hükümet ve bürokrasi üzerinde mutlak hâkimiyet kurarak, bu yolla d›fl politikay› da bizzat kendisi ele ald›. Hükümetin iç ve d›fl ifllerine dair bütün uygulamalar›na en ince teferruatlar›na kadar kar›flt› ve yönlendirdi. Bu maksatla Y›ld›z saray›nda oluflturdu¤u uzmanlar gurubundan ve tecrübeli devlet adamlar›ndan yararland›. Her ne kadar yönetimde mutlak›yeti esas ald› ise de her konuda dan›flmanlar›ndan raporlar istedi. Özellikle içerde d›fl müdahaleye sebep olacak olaylardan kaç›nd› ve böylesi durumlarda, sadrazam veya kabineyi de¤ifltirerek d›fl dünyaya mesaj verip mümkün oldu¤unca müdahaleleri en aza indirdi. O, ayn› zamanda merkeziyetçi bir padiflah idi. Bu yüzden içeride bu do¤rultuda düzenlemelere önem verirken d›flar›dan gelen adem-i merkeziyet talep ve bask›lar›na karfl› direndi. Bu sonucu do¤uracak reform taleplerini daima flüphe ile karfl›lad›. Taflra vilayetlerinde, d›fl müdahaleye meydan verebilecek hiçbir uygulamaya izin vermedi¤i gibi, yöneticilerini de s›k› takip etti. Menfaatleri gere¤i merkezden ba¤›ms›z hareket etmek isteyen ve d›fl müdahaleye sebep olabilecek kimi tafl- 131 6. Ünite - D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› ra eflraf›n›, kabile/afliret liderlerini genellikle gayr-i resmi bazen de resmi olarak idarî ifllerin içine al›p (kendilerine kaymakaml›k, mutasarr›fl›k gibi baz› görevler vererek), muhalefetlerini önledi. Ayr›ca onlara sundu¤u imkânlar ve ödüller (maafl, niflan ve hil’at gibi) sayesinde merkez ile bütünleflmelerini sa¤lay›p yabanc›lar ile muhtemel iliflkilerini önledi. Halk›n üzerinde nüfuzu olan fleyh ve dini liderleri yak›n›nda bulundurdu. Ancak genifl imparatorluk s›n›rlar›n›n her taraf›nda ayn› baflar›y› sa¤layamad›. Hatta k›skançl›klar›n ve yerel rekabetlerin do¤mas›na vesile oldu. Böylece kimi yerlerde bu politika tam tersi sonuçlar do¤urdu ve d›fl müdahalelere imkân verecek olaylar meydana geldi. 20. Yüzy›l›n hemen bafl›nda Basra Körfezi’nde ‹bn Reflid-Kuveyt fieyhi Mübarek el Sabah aras›ndaki gerginlik ve ‹ngilizlerin ikincisine sahip ç›kma giriflimleri buna örnektir. Osmanl› borçlanmas›n›n yaratt›¤› felaketler ve Duyun-i Umûmiye idaresinin kurulup (1881), adeta Osmanl› maliyesini rehin almas› II. Abdülhamid’i mali konularda da ihtiyatl› davranmaya itti. 1875 y›l›nda yafland›¤› gibi yeni bir mali iflas, devletin ba¤›ms›zl›¤›n› zedeleyecekti ve bu yüzden olabildi¤ince borçlanmadan uzak durdu. Yabanc›lara iktisadi imtiyazlar verirken de seçici davrand›. ‹ngiliz sermayesine ayn› zamanda Osmanl› Devleti’nin üzerinde ‹ngiliz nüfuzunu da artt›raca¤› düflüncesi ile s›cak bakmaz iken, Alman sermayesinin Osmanl› topraklar›nda yat›r›m yapmas› için gayret gösterdi. Yapt›¤› anlaflmalar ile d›fl ticarette yeni alanlar belirlemeye çal›flt›. II. Abdülhamid’in d›fl politika prensipleri hangi flartlardan do¤mufltur? SIRA S‹ZDE Hilafet Politikalar› 1 D Ü fiçok Ü N E Lyenilikler ‹M 1876 y›l›nda ilan edilen ilk Osmanl› Anayasas›, idarî sisteme pek getirmesinin yan›nda; II. Abdülhamid’in “‹slam Birli¤i” siyasetinin iflaretlerini de veriyordu. 1517 y›l›nda Osmanl›lar›n M›s›r’› idarelerine almas› ile Osmanl› S O R U Sultan›, güçlü olman›n verdi¤i bir hakla bütün Müslümanlar›n hamisi ve “halifesi” kabul edildi. Ancak Osmanl› Sultanlar› onsekizinci yüzy›l›n son çeyre¤ine kadar buna özel D‹KKAT bir vurgu yapmaya ihtiyaç duymad›. Zira Müslüman dünyas›n›n en güçlü hakimi idiler ve s›n›rl› baz› mezhep guruplar› d›fl›nda bütün Müslümanlar taraf›ndan zaten S‹ZDEdevletler ile “halife” olarak benimseniyorlard›. Sultanlar›n resmi yaz›flmalar›SIRA d›fl›nda iliflkilerinde ayr›ca bunu hat›rlatmalar›na ihtiyaçlar› yoktu. Ancak Rusya ile Osmanl› Devleti aras›nda yap›lan 1774 Küçük Kaynarca anlaflmas› ile ilk kez hilafet, MüsAMAÇLARIMIZ lüman bir devlet ile H›ristiyan bir devlet aras›nda imzalanan uluslar aras› bir belgeye girdi ve uluslararas› hukukta yerini ald›. Bunun bafll›ca nedeni, savaflta galibiyet elde eden Ruslar›n Osmanl› idaresindeki Ortodokslar› himaye giriflimleri karfl›s›nK ‹ T A P da; Osmanl›lar da, halifelik makam›yla Rus hâkimiyeti alt›ndaki Müslümanlar›n hamili¤ini üstlenerek bir denge oluflturmakt›. Osmanl› Sultanlar› bu tarihten sonra devletin zay›flamas›na paralel olarak, gerek içerde birlikteli¤i ve gerekse d›flar›daL E Vvurgu ‹ Z Y O N yapmaya ki Müslümanlar ile dayan›flmay› sa¤lamak ad›na hilafete s›kT Es›k bafllam›fllard›. Bu durum 1876 anayasas›na konulan maddeler ile de teyit edildi. Osmanl› anayasas›na konan üç ve dördüncü maddeler, Osmanl› Sultan›’n›n, tebaas›‹ N T EOsmanl› RNET n›n padiflah› ve ayn› zamanda da bütün Müslümanlar›n da halifesi oldu¤unu öngörmekteydi. Anayasaya konan bu maddeler ile hem Osmanl› hâkimiyetinde ve hem de ‹ngilizler baflta olmak üzere baflka güçlerin hâkimiyetindeki Müslümanlar›n milliyetçi duygular yerine, dinî duygular› harekete geçirilmesi amaçland›. Baflka bir ifade ile 19. Yüzy›lda her tarafta etkili olmaya bafllayan “milliyetçilik fikirleri” karfl›s›nda, adeta bir “dinî milliyetçilik” düflüncesi ile karfl› konulacakt›. 19. yüz- N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 132 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Osmanl› Tarihi (1876-1918) y›l boyunca, gerek Osmanl› Devleti ve gerekse, di¤er bölgelerde yaflayan MüslüSIRA S‹ZDE man topluluklar yo¤un bask› alt›nda idiler. Ayr›ca ‹ngilizler, Frans›zlar ve Ruslar, Osmanl› vatandafl› olan gayr-i müslimleri Osmanl› idaresine karfl› k›flk›rtt›klar› gibi kendi müstemlekelerindeki Müslümanlara da a¤›r bask›lar yap›yorlard›. Nitekim D Ü fi Ü N E L ‹ M bu olumsuz flartlar, ‹slam’›n do¤uflundan itibaren, Müslümanlar aras›nda birli¤i emreden düflüncesinin, modern bir yaklafl›mla “‹slam Birli¤i Siyaseti”ne dönüflmeS O R U sini sa¤lad›. ‹ K K A T sadece II. Abdülhamid’in flahs›na ba¤lamak do¤ru de¤ildir. Zira bu ‹slam Birli¤i Dsiyasetini düflünce kendisinden önce özellikle II. Mahmud, Abdülmecid ve Abdülaziz dönemlerinde de “‹ttihad-iSIRA ‹slam/‹slam Birli¤i” fleklinde s›k s›k gündeme geldi. Ancak 1876-1909 y›llar› S‹ZDE aras›ndaki uygulan›fl biçimi tamamen II. Abdülhamid’e özgüdür. N N Sultan AMAÇLARIMIZ II. Abdülhamid bu siyaseti ile flunlar› hedefliyordu: • 1878 Berlin Kongresi’nden sonra, Osmanl› Devleti’ni bölüflmeye niyetlenen Avrupa devletlerinin kendi müstemlekelerindeki Müslüman tebaaya ilgi gösK ‹ onlar›n T A P Osmanl› hilafetini benimsemelerini sa¤lamak. Böylece ‹ngiltererek tere, Rusya ve di¤er Bat›l› devletlerinin hâkimiyeti alt›ndaki Müslümanlar› etkilemek suretiyle, emperyalist güçler üzerinde bask› kurmak. • Anayasa alt›na al›nm›fl “hilafet kurumu” ile hem Osmanl› DevleT E L E V ‹ile Z Y Oteminat N ti dâhilinde ve hem de haricindeki Müslümanlar aras›nda dayan›flmay›, birli¤i ve yard›mlaflmay› sa¤lamak. Bu politikalar ile sahipsiz kalmad›klar›n› hisseden Orta-Asya Müslümanlar›, Os‹NTERNET manl› devletine karfl› daima bir muhabbet, hilafet kurumuna da ba¤l›l›k göstermifllerdir. Ayn› ilgiyi ‹ngilizlerin hâkimiyetindeki Hint Müslümanlar› da göstermekteydiler. Bunun en güzel örne¤i, II. Abdülhamid’in tahta geçmesinden k›sa bir süre sonra Hint Müslümanlar› ‹ngiliz kraliçesine sunduklar› bir dilekçede Osmanl› hilafetine ba¤l›l›klar›n› ilan etmeleridir. Nitekim bu durumdan etkilenen II. Abdülhamid, bunu Osmanl› gazetelerinde neflrettirdi. Eskiden Osmanl› tebaas› iken Frans›z iflgaline maruz kalan Cezayir ve Tunus Müslümanlar›n›n iltica etti¤i yer yine Osmanl› Devleti idi. Di¤er taraftan iç kamuoyunda da hilafetin ruhanî otoritesinin yan› s›ra dünyevi otoritesinin de önemi tart›fl›l›yordu. Do¤al olarak, hem Osmanl› iç kamuoyunda ve hem de Osmanl› hâkimiyeti d›fl›nda yaflayan Müslümanlar aras›nda yeniden önem kazanmaya bafllayan hilafet destekli ‹slam Birli¤i düflüncesi, bat›l› yazarlar aras›nda da genifl yank› bulmaya bafllad›. Bunlar›n bir k›sm› bu siyasetin mahiyetini anlamaya çal›fl›rken; önemli bir k›sm› da bu siyasetin H›ristiyan dünya için tehdit oluflturdu¤unu düflünmekteydi. Saltanat›n›n ilk y›llar›nda bir anlaflma ile K›br›s adas›n› terketmesi; Frans›zlar’›n Tunus’u; ‹ngilizler’in M›s›r’› iflgal etmeleri hiç flüphesiz kendi müslüman tebas› ve Osmanl› Sultan›’n› halife olarak bilen d›flar›daki müslümanlar aras›nda II. Abdülhamid’in imajini sarst›. Ancak O, bu durumun etkisinde kalmayarak k›sa zamanda imaj›n› düzeltme yollar›n› arad› ve bunu baflard›. II. Abdülhamid kendi çevresinde bulundurmaya özen gösterdi¤i tekke, cemaat ve etnik guruplara mensup temsilciler arac›l›¤› ile müslüman ve gayri müslim halk› kontrol etti. Bunlara Ebu’l Hüdâ Sayyadi, fieyh Zafîr, ‹zzet el Abîd ve Louis Sabuncu gibi isimler örnek olarak verilebilir. Fiilen ‹ngiliz iflgaline düfltü¤ü 1882’den itibaren M›s›r II. Abdülhamid’e karfl› muhalefetin de merkezi haline getirildi. ‹ngilizlerin himayesinde, burada rahatl›kla faaliyet gösteren muhalifler aras›nda, ‹ngilizler, Frans›zlar, Ermeniler, Rumlar, Suriyeli müslüman ve gayr-i müslim gazeteciler yer ald›. Hatta M›s›r, “Osmanl› hilafeti” yerine “Arap hilafetini” diriltmek isteyen ‹ngiliz Wilfrid Scawen Blunt’un fa- 6. Ünite - D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› aliyet merkezi oldu. Bu faaliyetler ters tepki do¤urdu ve M›s›r’da ‹ngilizlere karfl› II. Abdülhamid’in politikalar›n› savunacak Mustafa Kamil gibi liderler ortaya ç›kt›. Özellikle ‹ngiliz iflgalinin kal›c› oldu¤u anlafl›ld›ktan sonra M›s›r, ‹slam Birli¤i siyasetinin adeta ikinci aya¤› oldu. Gerek Ezher ulemas›n›n deste¤i ve gerekse M›s›r Fevkalade Komiseri Gaz› Ahmet Muhtar Pafla’n›n gayretleri ile M›s›r’da birçok gazete, II. Abdülhamid ve politikalar› lehinde yay›nlar yapmaya bafllad›. Bu da ‹ngilizleri bir hayli korkutmaktayd›. D›fl politikada bir araç olarak kullanmakla birlikte gerçekte II. Abdülhamid, ‹slam Birli¤i siyasetini Osmanl› hâkimiyetindeki Müslümanlar aras›nda birlik ve beraberli¤i sa¤lamaya dönük olarak gelifltirdi. Ancak, Osmanl› s›n›rlar› d›fl›nda -belki de kendisinin de beklemedi¤i- bir ilgiyi görmesi, onu o bölgelerde de bir tak›m faaliyetler yapmaya sevk etti. ‹stanbul’a Orta-Asya’dan, Uzak Do¤u’dan gelen tüccar, seyyah ve elçilere özel ilgi gösteren II. Abdülhamid, Hacca gitmek üzere ‹stanbul’dan geçen Türkistan, Afganistan ve Hindistan hac›lar› için Buhara ve Hint tekkeleri açt›rd›. Özellikle II. Abdülhamid zaman›nda Buhara, Türkistan hatta Çin’den hac için yola ç›kanlar›n ilk u¤rak noktas› ‹stanbul idi. ‹stanbul’da a¤›rlanan bu insanlar, Abdülhamid’ten ald›klar› ihsanlar ve yol giderleri ile hacca gidiyor; dönüflte de tekrar ‹stanbul’dan geçerek bir kere daha Sultan’›n ihsanlar›na nail oluyorlard›. Tabii olarak bu durum da onun ismini Orta-Asya steplerine, Çin’e ve Türkistan flehirlerine ulaflt›r›yor; ad›n›n hutbelerde okunmas›na vesile oluyordu. ‹ran, Afganistan, Türkistan, Kaflgar, Hindistan ve Fas gibi, de¤iflik ‹slam bölgelerinden Hac için her y›l Müslümanlar›n Mekke’ye gelmesini f›rsat bilen II. Abdülhamid, yapt›rd›¤› propagandalar ile hilafet nüfuzunu etkili k›ld›. Hac yollar›n›n güvenli¤ine önem verildi, Müslümanlar›n Hac ibadetini huzur içinde yapabilmeleri için dünyan›n çeflitli yerlerinden Mekke ve Medine’ye gelen Müslümanlar›n a¤›rlanmas› için birçok tedbirler al›nd›. Misafirhaneler ve konaklama yerleri infla edildi. Genellikle Rusya, ‹ngiltere gibi has›m devletlerin vatandafl› olan Müslümanlar aras›nda Osmanl› hilafetinin yayg›nlaflan bu nüfuzu, ilgili devletlere bask› arac› olarak kullan›ld›. Onlar siyasetlerini belirlerken daima bu faktörü dikkate almak zorunda kald›. Afganistan, Zengibar, Hindistan hatta Çin’e heyetler, geçici elçiler ve sabit konsoloslar gönderen II. Abdülhamid, oradaki Müslümanlar›n da gönlünü elde etti. O bölgelerde bir tak›m sembolik yat›r›mlar yapt› hatta baz› cüzi yard›mlar da gönderdi. Asl›nda, Osmanl› hâkimiyeti d›fl›ndaki Müslümanlara maddi yard›mlar yapma imkân› bulunmayan II. Abdülhamid, -zannedilenin aksine- onlar üzerinde kurdu¤u manevi nüfuz sayesinde, onlardan maddi destek sa¤lad›. Nitekim II. Abdülhamid’in ‹slam Birli¤i politikalar›n›n en büyük yat›r›m› olan Hicaz Demiryolu projesi, dünya Müslümanlar›n›n maddi katk›lar› ile yap›ld›. Ayn› flekilde Osmanl› Devleti’nin s›k›nt›da oldu¤u de¤iflik dönemlerinde de Hindistan Müslümanlar› baflta olmak üzere pek çok yerden yard›m teklifleri ve hatta yard›mlar geldi. II. Abdülhamid’in olumlu imajin› doru¤a ç›karan Hicaz Demiryolu projesi ve buna paralel olarak takip etti¤i ‹slam Birli¤i siyaseti idi. Müslümanlar›n o güne kadar birlikte gerçeklefltirdikleri en büyük birlik projesi sayesinde O’nun gerek kendi halk› ve gerekse baflka ülkelerin hakimiyetinde yaflayan müslümanlar aras›nda büyük sayg› uyand›rd›. Bu beklenmedik sonuç Bat›l›lar› hem hayrete düflürdü hem de korkuttu. II. Abdülhamid’in özellikle Hindistan Müslümanlar›na gösterdi¤i ilgi ve onlar›n dayan›flma arzusunun muhtemel sonuçlar›n› dikkate alan ‹ngiltere, uzun süre Osmanl› politikalar›nda daha temkinli hareket etmek zorunda kald›. Böylece II. Abdülhamid’in kendi siyasetinden beklentisi de gerçekleflti. Londra’da merkezi bulunan Central Asian Society’de 14 Kas›m 1906’da Walentine Chirol, T. W. Arnold ve General T. Gordon’un da kat›ld›¤› bir toplant› yap›ld›. 133 134 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Osmanl› Tarihi (1876-1918) Burada Waletine Chirol’un yapt›¤› konuflmas› National Revenue’nün Aral›k 1906 tarihli nüshas›nda da yay›nland›. Söz konusu konuflmas›nda Walentine Chirole, II. Abdülhamid’in ‹slam Birli¤i siyasetinin ‹ngiliz siyasetini zedeledi¤ini vurgulayarak ‹ngiliz menfaatlerinden duydu¤u endifleyi dile getirdi. Chirole, konuflmas›nda II. Abdülhamid’in halife s›fat› ile Afganistan’da ve hatta fiii olan ‹ran Müslümanlar› üzerindeki sayg›nl›¤›n› anlatt›ktan sonra O’nun Afganistan ve Hindistan aras›ndaki anlaflmazl›klarda arabuluculuk yapt›¤›n›, Sultan›n saray›n›n Mekke’ye giderken ve dönerken, Afganl› Müslümanlar ile ‹ranl› mollalar›n u¤rak yerleri oldu¤unu hayretle ifade etti. Chirol, ‹ngilizlerin bu siyaset karfl›s›nda duyduklar› endifleyi flu sözleri ile ifade ediyordu: “Sultan Abdülhamid kendi milletinin tarihini iyi bilmektedir. Son 25 y›ld›r izledi¤i iç ve d›fl politikada ‹slam’›n manevi otoritesi oldu¤u ve bu durumdan istifade etti¤i anlafl›lmaktad›r. H›ristiyan âleminin en güçlü ve zorba hükümdar› olan Alman ‹mparatoru bile Sultan’› ‹stanbul’da ziyaret ederek sayg›lar›n› sundu. fiam’da kendisini üç yüz milyon Müslüman’›n sad›k dostu ilan etti. Di¤er taraftan II. Abdülhamid’in ‹slam Birli¤i politikalar›n›n en somut delili ve kendisine ‹stanbul’un Sultan›, Mekke’nin de halifesi unvan›n› kazand›ran en önemli olay, Hicaz Demiryolu’nun inflas›d›r. Her ne olursa olsun Hindistan’daki Müslüman halk üzerinde yap›lacak dikkatli inceleme bile flunu göstermektedir. Hint Müslümanlar›n›n gözünSIRAbir S‹ZDE de Osmanl›, ‹slamiyet’i temsil etmektedir... Meseleyi fazla abartmadan de¤erlendirecek olursak; Sultan Abdülhamid, Hint Müslümanlar› taraf›ndan ‹slamiyet’in temD Ü fi Ühalifesi” NEL‹M silcisi “‹slam olarak kabul edildi¤ini önemle belirtmek gerekir. Ayr›ca, Hindistan’daki Müslüman topluluklar içindeki en ayd›n ve dürüst kesimin Abdülhamid’i bu flekilde kabul etmesi; güçlenmeden, büyüyüp geliflmeden onlara karfl› S O R U koyman›n zaman›n›n da geldi¤ini hat›rlatmaktad›r.” D ‹ K K‹slam AT II. Abdülhmid’in Birli¤i siyaseti özellikle bat› literatüründe “Panislamizm” olarak nitelendirilmifltir ki; bu do¤ru bir tan›m de¤ildir. Zira bu tan›mlama ayn› dönemlerde etkin olan Panslavizm, SIRA S‹ZDEPangermenizm gibi ak›mlara benzetilerek yap›lmaktad›r. Oysa benzetilen ak›mlar›n aksine II. Abdülhamid’in ‹slam Birli¤i siyaseti, yukar›da anlat›ld›¤› gibi her ne kadar bütün Müslümanlara dönük olsa da, gerçekçi bir yaklafl›m sergileyerek OsAMAÇLARIMIZ manl› toraklar› d›fl›ndaki Müslümanlar üzerinde hiçbir zaman operasyonel bir tav›r içinde olmad›. N N Resim 6.2 K ‹ T A P Hicaz Demiryolu’ndan bir görüntü TELEV‹ZYON ‹NTERNET 135 6. Ünite - D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› Hilafet politikalar›n›n amac› nedir? D›fl Dünya’da Osmanl› ‹maj›n›n Takibi SIRA S‹ZDE 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M II. Abdülhamid, Osmanl› imaj›n›n dünyada özellikle de Avrupa’da oldukça zedelendi¤i bir tarihte tahta geçti. Tahta geçmesinden k›sa bir süre önce Osmanl› MaliS Ove R UBalkanlar’dayesi’nin iflas›; fiark meselesinin uzun zamand›r gündemde olmas› ki geliflmeler devletin görüntüsünü hayli y›pratt›. Kanun-i Esasi’nin ilan edilmesi bile bat› kamuoyunda; daha do¤rusu kamuoyunu yönlendirenlerin nezdinde hiçD‹KKAT bir olumlu tesir meydana getirmedi. Üstelik bu yeni yap›lanma içeride de Sultan’›n ve uygulamalar›n›n tart›flmaya aç›lmas›na imkân tan›d›. Ayr›ca hiç istemedi¤i halde S‹ZDE kendini Osmanl›- Rus Savafl›’n›n içinde bulan II. Abdülhamid,SIRA bu olumsuz görüntüden de nasibini fazlaca ald›. Savafl boyunca yaflanan olaylar ve savafl›n sonunda imzalanmak zorunda kal›nan Berlin Anlaflmas› ise Osmanl› Devletini ve dolay›s› ile AMAÇLARIMIZ Sultan›n› yermek için yeterli bir sebep idi. Di¤er taraftan Berlin Anlaflmas›’ndan sonra özellikle merkezden uzak bölgelerde ve d›fl tesirlere aç›k olan yerlerde de “gelecek kayg›s›” bafl gösterdi. Art›k, Balkanlarda ve baz› ArapK vilayetlerinde gele‹ T A P ceklerini “Osmanl› Devleti ile birlikte” sürdürüp sürdüremeyecekleri tart›fl›l›yordu. Bir sultan olarak Abdülhamid, imparatorlu¤unu kurtarmak veya düzeni sa¤lamak için bir dizi tedbirler almak zorunda idi. Ancak kendisindenT Eöncekilerden farkl› LEV‹ZYON olarak O, siyasete büyük etkisi olan devletin “imaj›” meselesi ile ilgilendi, hatta onu önemli bir siyaset arac› olarak kulland›. 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda “kamuoyu bask›s›” siyasette ve devletleraras› iliflki‹ N T E R Nüzerinden ET lerde kullan›lan önemli bir araç oldu. Hükümetler genellikle bas›n kamuoyu yönlendirmesi yapmakta ve uluslararas› politikalar da görünürdeki bu mekanizman›n bir sonucu olarak gelifltirilmekteydi. Zira “efkâr-i umumiye” veya bu günkü ifadesiyle “kamuoyu” bir noktada ilgili hükümetlerin de bir baflka hükümet veya devlet hakk›ndaki fikirlerini yans›tmaktayd›. Bir ülkedeki bas›n›n bir devlet lehinde olmas›, bir noktada o ülkenin de resmi siyasetini gösteriyordu. Bu durumun tersi de ayn› anlama gelmekteydi. Bu yüzden bas›n›n yayg›n bir iletiflim arac› olmas›na paralel olarak, siyasi iktidarlar taraf›ndan yönlendirilmesi de hep gündemdeydi. Daha Sultan Abdülmecid zaman›nda, Osmanl› Devleti s›n›rlar› içinde yay›nlanan yabanc› dildeki baz› gazete sahipleri niflan ve madalyalar ile taltif edildi. Ayn› dönemde; yurt d›fl›ndaki baz› gazetecilere ve gazete sahiplerine de benzer ödüller verilmek sureti ile Osmanl› Devleti lehinde yay›nlar yapmalar› beklendi. Osmanl› Devletinde bir dizi felaketin yafland›¤› 1878 y›l›nda, Matbuat Dairesi, II. Abdülhamid’e yabanc› bas›n›n takibi konusunu hat›rlatt›. Buna göre; devletin ve padiflah›n d›flar›daki imaj›n›n takibi ve gerekiyorsa bu konuda müdahil olunmas› isteniyordu. O s›rada savafl›n getirdi¤i a¤›r yükümlülükler ve öncelikler karfl›s›nda Matbuat Dairesi’nin yeniden organize edilip istekleri do¤rultusunda ad›mlar at›lmas›na imkân bulunamad›. Tunus’un Frans›zlar; M›s›r’›n ‹ngilizler taraf›ndan iflgali üzerine; iflgalciler konumlar›n› meflrulaflt›rmak için II. Abdülhamid aleyhinde yo¤un propaganda bafllatt›lar. ‹ngiliz ve Frans›z bas›n› baflta olmak üzere d›fl bas›nda II. Abdülhamid ve Osmanl› Devleti aleyhinde yap›lan yay›nlar ve çizilen karikatürler hayli artt›. Osmanl› Hariciye Nezareti, 1882 y›l› sonlar›nda Sultan›n dikkatini konuya bir kere daha çekerek yeni düzenlemelerin yap›lmas›n› istedi. Nitekim 1883 y›l› bafllar›nda d›fl bas›n› takip edecek, devletin ve padiflah›n imaj›n› zedeleyici yay›nlar› tekzip edecek olan Hariciye Nezareti’ne ba¤l› Matbuat-i Ecnebiye Müdürlü¤ü kuruldu. ‹lginç olan fludur ki, bu idarenin kurulmas›na ‹stanbul’da bu- N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 136 Osmanl› Tarihi (1876-1918) lunan Avrupa elçileri karfl› ç›kt›lar. Daha da ileri giderek, ‹stanbul’da yaflayan yabanc› gazetecileri bu yeni kurumu dikkate almamalar› konusunda uyard›lar. Asl›nda Bat› kamuoyunun II. Abdülhamid’ in aleyhinde olmas› ‹stanbul’daki elçilerin de ifllerini kolaylaflt›rmaktayd›. Kamuoyunu bahane ederek, hükümet ve hatta padiflah üzerinde etkili olabiliyorlard›. Bu yeni durum onlar›n bu imkân›n› az da olsa ellerinden alacakt›. Muhtemelen feryatlar›n›n nedeni de bu idi. Bu yüzden idarenin kurulmas› akabinde Osmanl› Devleti aleyhindeki yay›nlar h›zla art›fl gösterdi. Bat› diplomasisini iyi bilen Salih Münir Bey (daha sonra Pafla), ‹stanbul’da ikamet eden yabanc› gazeteciler hakk›nda bir rapor haz›rlad›. Buna göre kimin neden hoflland›¤›; beklentisinin ne olabilece¤i ve Osmanl› Devleti lehinde neflriyat yapmalar› için ne yap›lmas› gerekti¤ini ortaya koydu. Maksat ‹stanbul veya Avrupa’daki gazeteciler ve gazete sahiplerine Matbuat-i Ecnebiye Müdürlü¤ü arac›l›¤› ile ulaflmak; dostluklar kurmak, niflanlar vermek ve hatta para yard›m› yapmakt›. Matbuati Ecnebiye Müdürlü¤ü, kurulduktan sonra ilk ifl olarak yurt d›fl›nda yay›nlanan pek çok gazete ve dergiye abone oldu. Bu durum bir taraftan yabanc› bas›n› taramay› kolaylaflt›rd›; di¤er taraftan da aboneli¤in sonland›r›lmas›n› istemeyen yay›n organlar›n›n Osmanl› Devleti aleyhinde daha temkinli dil kullanmalar›na sebep oldu. Taranan gazetelerden düzenli olarak “matbuat hülasalar›” (bas›n özetleri) ad› alt›nda ayl›k raporlar düzenleyen yeni idare, bunlar› her ay saraya da sunmaktayd›. Bas›n özetleri do¤al olarak d›fl problemlerin fazla oldu¤u dönemde artmaktayd›. Aleyhteki yaz›lar›n ço¤una tekzipler yaz›ld›; ›l›ml› olanlara da teflekkür mektuplar› gönderildi. Mesela; Osmanl› Devletinden tahsisat alan ‹ngiliz Daily Telegraph; Frans›z Patrie ve Le France ile Avusturya’da yay›mlanan Nouvelle Pres Libre ile Almanca ç›kan Allgemeine Zeitung gazetelerinin yay›n politikalar›n›n daha ›l›ml› oldu¤u gözlenerek onlara teflekkür mektuplar› yaz›ld›. ‹stanbul’daki Havas ve Rother ajanslar›n›n temsilcileri de II. Abdülhamid’ten tahsisat olan ajanslard› ve tekzipler onlar›n arac›l›¤› ile gönderilmekteydi. Ayn› flekilde Frans›z ajans› Fournier de Osmanl› Devleti’nden y›llarca tahsisat ald›. Ancak bu tekzipler her zaman yay›mlanm›yordu. Al›nan tedbirleri yeterli bulmayan II. Abdülhamid, 1887 y›l›nda Matbuat-i Ecnebiye müdürlü¤ünden Osmanl› devletinde ikamet eden gazeteciler ile ilgili yeni bir çal›flma yap›lmas›n› istedi. Nitekim Müdürlük, Times, Daily News, Daily Cronicle gazeteleri ve baz› Frans›z gazetelerinin temsilcileri ile görüflerek; Osmanl› Devleti hakk›ndaki yaz›lar›nda daha insafl› olmalar›n› istedi. Bütün bu gayretlere ra¤men 1890’l› y›larda bir tak›m menfaatler peflinde veya ilgili hükümetlerin etkisinde olan baz› gazetecilerin flantajlar›n› sürdürdükleri görülmektedir. Nitekim ayn› y›l gerek ‹stanbul’da ve gerekse Londra ve Paris’te Salih Münir Pafla’n›n baz› gazetecilere 6400 lira da¤›tt›rmas› bunu göstermektedir. Hiç flüphesiz bu u¤rafllar, Bat›’da uzun zamand›r tahrip edilmifl “Osmanl› imaj›n›” düzeltmeye yetmemifl ancak s›n›rl› da olsa olumlu baz› sonuçlar›n al›nmas›na vesile olmufltur. Uzun süre takip edilen bu siyaset istenilen sonucu do¤urmad›¤› gibi, para koparmak için baz› yabanc› gazetecilerin de s›raya girmesini sa¤lad›. 1903 y›l›ndan itibaren her gazete ve gazetecinin desteklenmesi fikrinden vazgeçilip, daha sayg›n ve yüksek tirajl› gazetelerin desteklenmesi benimsendi. Zira yap›lan bütün desteklere ra¤men ço¤u kere gazeteler lehte yaz› yazm›yorlard›. Sonunda II. Abdülhamid’in bizzat kendisi de bu siyasetin yarars›z oldu¤u kanaatine vard›. Abdülhamid Bat›’da sadece bas›n arac›l›¤› ile de¤il, de¤iflik vesileler ile kendisinden olumlu söz ettirmeye özen göstermifltir. Asl›nda hayati bir zorunluluk olarak Almanya ile yak›nlaflma süreci ve demiryolu politikalar›nda Frans›z ve ‹ngilizlerin yerine Almanya’n›n tercih edilmesi, Bat› kamuoyunda Abdülhamid aleyhtar› 6. Ünite - D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› yaklafl›mlar› yeniden h›zland›rd›. Bu yüzden Abdülhamid bir tak›m özel yöntemlere baflvurdu. Bat› kral ve kraliçeleri ile yaz›flarak, onlar›n muhtemel tepkilerini dizginlemeye çal›flt›. Ayr›ca Papal›¤›n resmen tan›nmas›; yabanc› hay›r kurumlar›, Pastour Enstitüsü gibi ilmi kurumlar›n desteklenmesi; yurt d›fl›nda aç›lan umumi sergilere ifltirak edilmesi gibi davran›fllar ile devletin tan›t›m›na önem verildi. Nispeten tarafs›z görünen Macar Profesör Adolphe Strausz gibi birçok isim ile flahsi dostluklar kuran, niflanlar veren II. Abdülhamid, onlar› Avrupa kamuoyunda kendi sözcüsü gibi kulland› ve olumlu imaj yaratmaya çal›flt›. DIfi POL‹T‹KADA ALTERNAT‹F ARAYIfiLAR Osmanl›-Amerikan ‹liflkileri Osmanl› Amerikan iliflkileri, Amerika’n›n Akdeniz politikalar› çerçevesinde geliflti. Onsekizinci yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren Amerika, Osmanl› devleti ile ilgilenmeye ve 1782 den itibaren ticaret gemileri de ‹ngiliz band›ras›yla Osmanl› limanlar›na mal getirmeye bafllad›. 1795 y›l›nda Osmanl›lara ba¤l› Cezayir beylerine vergi vermek zorunda kalan bir anlaflma yapt› ve bu anlaflma 1815 y›l›na kadar yürürlükte kald›. Osmanl›-Amerikan iliflkileri Ondokuzuncu yüzy›la -ba¤›ms›zl›k sürecini tamamlanmas›ndan sonra- sanc›l› girdi. Osmanl› Devleti’nin Karamanl›lar idaresindeki Trablusgarp Eyaleti 1801 y›l›nda, kendi band›ralar› ile Akdeniz’e gelmeye bafllayan Amerikal›lardan Cezayir’de oldu¤u gibi vergi talep etti. Bunun üzerine dört y›l süren ve Amerika’n›n yenilgisi ile sonuçlanan bir savafl yafland›. Savafl›n sonunda Amerikal›lar yüksek vergi vermeye raz› oldu. Fakat Amerikal›lar 1815 y›l›nda tekrar Trablusgarp’a donanma gönderip liman› tahrip edince Osmanl›-Amerikan iliflkileri so¤udu. Ayn› süreçte Amerika Osmanl› Devleti ile bir anlaflma yapmak için uzun zaman u¤raflt›. Nitekim 1830 y›l›nda yap›lan Osmanl›-Amerikan Ticaret Anlaflmas›ndan sonra iliflkiler yeni bir seyir kazand› ve h›zla geliflmeye bafllad›. ‹ki taraf aras›nda ticaret artt›. Hatta bu anlaflma 1862 y›l›nda daha da gelifltirilerek yenilendi. Bu tarihten sonra geliflen ticari iliflkilerin yan› s›ra Osmanl› ordusunun modernizasyonu kapsam›nda Amerika Birleflik Devletleri’nden askeri malzeme ve silah da sat›n al›nd›. Bu geliflmeler Amerikan misyonerlerinin Osmanl› topraklar›nda faaliyet yapma ve e¤itim kurumlar› kurma imkân›n› verdi. Osmanl›-Amerikan iliflkileri esas olarak II. Abdülhamid zaman›nda geliflme gösterdi. Zira O, -Almanya hariç- Avrupa’da meydana gelen olumsuz havay› Amerika ve Japonya’ya yönelerek k›rmaya çal›flt›. Amerika ile yap›lan ticaret hacmi 1872’lerde iki milyon dolar›n biraz üstünde iken 1882 y›l›nda befl milyonu aflt› ve bu rakam giderek her y›l artt›. Bu çerçevede Amerika ‹stanbul’daki elçili¤i yan› s›ra Osmanl› topraklar›nda çeflitli yerlerde konsolosluklar da açt›. Osmanl› Devleti de 1843’lerden sonra temsilci bulundurdu¤u Amerika’da bu dönemde elçilik düzeyinde temsil edilmeye önem verdi. Ayr›ca 1893 y›l›nda Amerika’da aç›lan Chicago Sergisine kat›ld›. Sergide II. Abdülhamid’in talimat› ile kurulan “Türk Köyü”, büyük ilgi gördü ve Osmanl› Devleti’nin yenidünyada alg›s›n›n olumlu flekillenmesinde önemli katk›lar sa¤lad›. Dil bilmeleri yüzünden genellikle d›fl temsilciliklerde Osmanl› vatandafl› Rum ve Ermeniler kullan›lmaktayd›. 1878’den itibaren “Ermeni Meselesi”nin diplomaside yer bulup d›fl politikada bir bask› unsuru olmas›na paralel olarak II. Abdülhamid de Hariciye Nezareti’nde ve yurt d›fl› görevlerde Müslüman unsurlar›n daha fazla kullan›lmas›n› istedi. Müslüman memurlara yabanc› dil ö¤retmek için Hariciye Nezareti’ne ba¤l› olarak aç›lan Lisan Mektebi ile bu ihtiyaç karfl›lanmaya çal›fl›ld›. Nitekim bu anlay›fl çerçevesinde 1896 sonunda Amerika el- 137 138 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Osmanl› Tarihi (1876-1918) çisi olan Mavroyani Bey de¤ifltirildi ve yerine Hariciye Nezareti’nde Müsteflar Muavini olan Mustafa Tahsin Bey (1848-1899) tayin edildi. Nitekim bu kural imparatorlu¤un sonuna kadar devam etti. ‹mkân buldukça Osmanl› Devleti’ni ziyaret eden Amerikal› gazeteci ve devlet adamlar›n› (Amerikal› General Lew Wallace gibi) kabul eden II. Abdülhamid onlar üzerinde olumlu etkiler b›rakarak lehte yaz›lar yazmalar›n› sa¤lad›. Bu yüzden Avrupa’ya göre Amerika kamuoyu Osmanl› Devleti’ne daha sempatik bak›yordu. Buna ra¤men II. Abdülhamid ve Osmanl› kamuoyu, Amerikan misyonerlerinin 1840’lardan beri Osmanl› topraklar›nda yürüttükleri faaliyetlere daima kuflku ile karfl›l›yordu. Misyonerlik faaliyetlerini organize eden American Missionary Board teflkilat› II. Abdülhamid’in tahta geçmesinden y›llar önce Osmanl› topraklar›ndaki teflkilatlanmas›n› tamamlad›. E¤itim kurumlar› açt›, Protestan kiliseleri kurdu. Özellikle “Do¤u Türkiye Misyon”unun 1890’larda Ermeniler aras›ndaki faaliyetleri, onlar› Protestanlaflt›rma giriflimleri ve nihayetinde Osmanl› Devletinden ba¤›ms›zl›k istemek maksad› ile yapt›klar› isyanlarda Ermenileri desteklemesi Osmanl›-Amerika iliflkilerini olumsuz yönde etkiliyordu. Osmanl› Devleti daha ziyade taflrada yap›lan misyonerlik faaliyetlerini yak›ndan takip ettiriyordu. Zaman zaman misyonerlere bask› uygulanmas› Amerika ile sorunlar yaflanmas›na sebep olmaktayd›. 1884’ten sonra Protestanlar›n yan› s›ra Amerikal› Mormonlar da Anadolu’da faaliyete bafllay›p yeni bir kuflku kap›s› açt›lar. Onlar da mezheplerini yaymak için imkânlar talep ettiler. Ancak bir süre faaliyet yapt›ktan SIRA S‹ZDE sonra Anadolu’da bekledikleri sonucu alamay›nca geri döndüler. Osmanl›-Amerikan iliflkilerine yans›yan bir baflka boyut ise Amerika’ya yap›lan Ermeni göçleridir. Kimi iktisadi nedenler, kimi Anadolu’da yaflanan Ermeni olaylaD Ü fi Ü N E L ‹ M r› kimisi de misyonerlerin teflviki ile pek çok Ermeni Amerika’ya göç etmeye bafllad›. 1891 y›l›na ait baz› rakamlara göre k›sa zamanda Amerika Birleflik DevletleS O Ermeni R U ri’ne göç eden say›s› 3257 ye ulaflt›. Gidenlerin bir k›sm› iflsiz olmakla birlikte bir bölümünün de meslek erbab› olmalar› Osmanl› ifl gücüne olumsuz etki etmekteydi. Bu D ‹ göçler K K A T ayr›ca di¤er unsurlara da örnek olmakta ve Ermenilerin d›fl›nda -Müslümanlar dahil- di¤er unsurlar› da göçe teflvik etmekteydi. Ayr›ca ABD’ye giden Ermeniler orada Osmanl› aleyhinde kolayca teflkilatlan›p lobi oluflturabilSIRA S‹ZDE mekteydi. Osmanl› Devleti bir taraftan bu göçleri engellemeye çal›fl›rken di¤er taraftan ABD nezdinde de giriflimler yaparak onlar›n da göçmenleri kabul etmemesini sa¤lamaya çal›flt›. Fakat bu sorun 1907 y›l›nda ABD’nin göçmen yasas›n› ç›kaAMAÇLARIMIZ r›ncaya kadar devam etti. N N Osmanl›-Amerikan konusunda daha detayl› bilgi edinmek için flu kitab› okuyuK ‹ T A ‹liflkileri P nuz: Nurdan fiafak, Osmanl›-Amerikan ‹liflkileri, ‹stanbul 2003. Osmanl›-Japonya ‹liflkileri TELEV‹ZYON Türkler, Kaflgarl› Mahmud’un Divan-i Lugâti’t-Türk’ü yazmas›ndan itibaren Japonyadan haberdar idiler. Ayn› flekilde Katip Çelebi Cihannümâ adl› eserindeki haritalar›nda Japonya’y› da gösterdi. Fakat iki taraf aras›nda ne Osmanl› öncesi ve ne ‹ N T E R N E yüzy›la T de ondokuzuncu kadar hiç bir iliflki kurulmad›. Japonya’n›n ‹mparatoru Merji (krall›k dönemi: 1868-1913) bat›ya aç›lma dönemi olan 1871 y›l›ndan itibaren Türklere de ilgi gösterdi. Gerçi 1871-1875 y›llar› aras›nda Japonya’dan iki heyet ‹stanbul’a geldi ise de bu geliflme tek tarafl› ilgiden öteye geçemedi. Gerçekte Osmanl›-Japon iliflkileri II. Abdülhamid’in tahta geçmesi ile bafllad›. fiehzadeli¤inden itibaren Japonya’daki geliflmeleri takip etti¤i bilinen II. Abdülhamid, tahta geçtikten sonra bu konudaki imkanlar› araflt›rd›. 1878 y›l›nda bir Japon Savafl gemifli ‹s- 6. Ünite - D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› tanbul’u ziyaret etti. Gemi personelini büyük bir misafirperverlikle karfl›layan II. Abdülhamid onlara niflanlar verdi. Ayr›ca, Japon ‹mparatoru’na “bir Türk harp gemisi ile selam ve sevgilerini gönderme arzusunda oldu¤unu” bildirmelerini söyleyerek Japonya ile iliflki kurma iste¤ini ortaya koydu. O y›llar Osmanl› devletinin en sanc›l› y›llar›d›r. Zira 93 Harbi olarak bilinen Osmanl›-Rus Savafl› her fleyi alt üst etti. Bir taraftan savafl›n açt›¤› yaralar sar›l›rken di¤er taraftan da yeni oluflan uluslar aras› dengelere göre d›fl polit›ka aray›fllar›na gidildi. II. Abdülhamid’in yak›nl›k göstermesiyle 1880 ve 1881 y›llar›nda Japonya’dan ‹stanbul’a iki heyet geldi ve her ikisi de büyük ilgi gördü. 1881 y›l›n›n sonunda gelen üçüncü heyete bir Ticaret anlaflmas› yap›lmas› gündeme al›nd›. Japonya bir anlaflma metni haz›rlay›p Osmanl› Petersburg sefiri fiakir Pafla arac›l›¤› ile Osmanl› hükümetine sundu. Anlaflma müsveddesi her iki ülkede konsolosluklar›n aç›lmas›, iki taraf aras›nda ticaretin kolayca yap›lmas›, savafl gemilerinin karfl›l›kl› serbest girifllerinin sa¤lanmas› gibi maddeler içeriyordu. Fakat bu anlaflma, metnindeki bir tak›m sorunlar yüzünden tamamlanamad›. Asl›nda böyle bir anlaflman›n do¤uraca¤› uluslar aras› sorunlara ve bask›lara her iki taraf da haz›r de¤ildi. Özellikle o s›ralarda Japonya ile Rusya aras›nda problemler yaflanmaktayd›. II. Abdülhamid, ihtiyatl› davranarak böyle bir anlaflma ile bu sorunlarda taraf olmamay› tercih etti¤i için anlaflmay› erteledi. Bu arada Sadrazam Said Pafla’n›n önerisi ile bir dostluk anlaflmas› gündeme geldi ama o da gerçekleflemedi. Buna ra¤men iki taraf da dostluk iliflkilerini hiçbir anlaflmaya ba¤l› olmadan sürdürerek, bir çok Japon resmi heyetinin ‹stanbul ziyaretleri devam etti. Asl›nda II. Abdülhamid daha önce zikredilen d›fl poitikas›na uygun olarak, Asya’da gittikçe geliflen ve uluslar aras› a¤›rl›¤› ortaya ç›kan bir devlet ile yak›nlaflarak, Avrupa devletlerine de mesaj veriyordu. 1887 Eylül ay›nda Japonya’dan ‹stanbul’a üst düzey yeni bir ziyaret gerçekleflti. Japonya ‹mparatorunun amcas› olan Prens Komatsu efli ile ‹stabul’a geldi. Heyet Küçüksu kasr›nda a¤›rland›, Padiflah ve Sadrazam taraf›ndan kabul edilerek kendilerine niflanlar verildi. Ayn› flekilde Japonya ‹mparatoru da bu ilgiye kay›ts›z kalmad› ve II. Abdülhamid’e Japonya’n›n en üstün niflan› olan Krizantem niflan›n› gönderdi. Bu tarihten sonra Osmanl› kamuoyu Japonya ile daha yak›ndan ilgilendi, bas›nda yaz› ve habeler yer almaya bafllad›. S›n›rl› da olsa Osmanl› seyyahlar› Japonyaya gitti. II. Abdülhamid, Prens Kumatsu’nun ziyaretine karfl›l›k, ‹stanbul tersanelerinde yap›lan bir gemi ile iade-i ziyaret planlanmas› talimat›n› verdi. Bu amaçla hem yelkenli ve hem de makineli bir gemi olan yirmibefl yafl›ndaki Ertu¤rul firkateyni seçildi.. Geminin bu uzun yolculu¤a tahammül edip edemeyece¤i tart›fl›l›rsa da, bir y›l önce yap›lan tamir ve bak›m›na güvenildi. Bilgi ve görgülerini, denizcilik tecrübelerini artt›rmak üzere o y›l Deniz Harp Okulundan mezun olan te¤menlerin de gemiye al›nmas› kararlaflt›r›ld›. Heyetin bafl›na Miralay Osman Bey, gemi komutanl›¤›na da Kaymakam Ali Bey tayin edildi. Yol güzergah› ve di¤er hususlar için talimatmane ve haz›rl›klar tamamland›. Nihayet gemi, 56’s› subay olmak üzere 609 kiflilik mürettebati ile, Padiflah’›n “Murassa ‹mtiyaz Niflan›n›” ‹mparatora ulaflt›rmak üzere, 14 Temmuz 1889’ta ‹stanbul’dan yola ç›kt›.. Büyük bir u¤urlama töreni ile demir alan Ertu¤rul Firkateyn’i güzergah› boyunca çeifltli limanlara u¤rayarak yol ald›. U¤rad›¤› her limanda büyük ilgi gören gemi ve mürettebat›, ço¤u kere limanlarda planlanandan fazla kald›¤›ndan alt› ay olarak belirlenen yolculuk on bir ay sürdü. Nihayet 7 Haziran’da Japonya’n›n Yokohama liman›nda büyük törenle karfl›lanan gemi ayn› zamanda Türk-Japon dostlu¤unun sembolü oldu. ‹mparator Os- 139 140 Osmanl› Tarihi (1876-1918) manl› heyetini büyük ilgi ile kabul etti. Yolda iken terfi edilerek Pafla ünvan› alan Osman Pafla da Padiflah’›n n›flan›n› ve hediyelerini ‹mparatora; getirdikleri tac› ve mücevher gerdanl›¤› imparatoriçeye takdim etti. Ertu¤rul firkateyni Japon sular›nda üç ay kald›.. Osman Pafla resmi temaslarda bulunurken m›z›ka heyeti de halka konserler verdi. Gemi ve mürettebat› gereken hizmetlerini hakk›yla yerine getirdikten sonra yeni bir dönüfl güzergah› yap›larak 15 Eylül 1890 tarihinde Yokohama liman›ndan demir ald›. Ancak 23 Eylül’de ‹stanbul’a ulaflan haberlere göre; tarihi misyonunu baflarm›fl olan Ertu¤rul firkateyni 16 Eylül’de Kobe yolunda iken Kashinozaki fenerini geçti¤i s›rada kayalara çarparak batt›. Tarihimize “Ertu¤rul Facias›” olarak geçen bu kazada gemideki 609 mürettebattan sadece 69 u kurtuldu. Bu kaza iki devlet aras›nda dostlu¤un sembolü oldu ve iliflkiler bundan sonra hep dostane sürdürüldü. Bu tarihten sonra hem devletin ve hem de kamuoyunun Osmanl›-Japon iliflkilerine ilgisi artt›. 1896 y›l›nda iki taraf›n temsilcileri Berlin’de bir araya gelerek ticaret anlaflmas›n› yeniden görüfltü. Osmanl› hükümeti bu anlaflmay› önemsemekle birlikte Japonlar, Osmanl› Devleti’nden bat›l› ülkelerin sahip oldu¤u imtiyazlar› talep etmesi üzerine yine anlaflma tamamlanamad›. Fakat ilflkilerin sürdürülmesi ve ticaretin artt›r›lmas› için her iki taraf›n baflkentlerinde SIRA S‹ZDE konsolosluklar›n aç›lmas›na karar verildi. Bu tarihten sonra Japon resmi heyetlerinin ‹stanbul ziyaretleri artt›. 1897 y›l›nda Osmanl›- Yunan Savafl› bafllay›nca dikkatler baflka tarafa yo¤unlaflt› ve iliflkiler azald›, buna ra¤men JaD Ü fi Ü N E L ‹ M ponya K›z›lay’›, Osmanl› yaral›lar› için yard›m göndermeyi ihmal etmedi. 19041905 Rus-Japon Savafl› s›ras›nda Osmanl› Devleti “tarafs›z kalma” gerekçesini kulS O R U savafl gemilerinin bo¤azlardan geçifline izin vermedi. Böylece lanarak, Rusya’n›n dolayl› olarak Japonya’ya yard›m etmifl oldu. Osmanl› Kamuoyu da savafl ile yak›ndan ilgilendi. Ayr›ca Miralay Pertev Bey, savafl› gözlemlemek için Mançurya’ya D‹KKAT gönderildi ve burada bir y›la yak›n Japon ordusunun misafiri oldu. Dönüflünde gördükleri ve japonya hakk›nda genifl bir raporu padiflaha sundu. Bu siyasi iliflkiS‹ZDE verdi ve karfl›l›kl› ithalat ve ihracat her y›l art›fl gösterdi. ler ticaretteSIRA meyvesini SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA ‹ N T E RS‹ZDE NET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET N N 3 Osmanl› Devleti’nin Amerika ve Japonya ile iliflkileri di¤er devletlere hangi mesaj› vermeSIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ yi hedefliyordu, neden? Ü fi Ü Nfazla EL‹M Bu konuda DKdaha ‹ T A P bilgi için flu kitab› okuyunuz: F. fiayan Ulusan fiahin, Türk-Japon ‹liflkileri (1876-1908), Ankara 2001. S O R U Osmanl›-Almanya ‹liflkileri TELEV‹ZYON Osmanl› Devleti son y›llarda yaflad›klar› felaketler ve özellikle 1878 Berlin KongreD‹KKAT si ile pek çok toprak kayb›na neden oldu. Rusya has›m devlet idi. Fransa ve ‹ngiltere Osmanl› toprak bütünlü¤ünü garanti eden 1856 Paris Anlaflmas›na sad›k kal‹SIRA N T E RS‹ZDE NET mayacaklar›n›n iflaretlerini veriyorlard›. Zaten Frans›zlar 1881’de Tunus’u; ‹ngilizler de 1882 y›l›nda M›s›r’› iflgal ederek bu siyasetlerini aç›kça belli ettiler. Osmanl› Devleti’nin d›fl destek sa¤layabilece¤i alternatiflere ihtiyac› vard›. Hiç bir MüslüAMAÇLARIMIZ man müstemlekesi olmayan; mutlak›yet yönetimi Osmanl›’y› and›ran; flehzadeli¤i s›ras›nda ziyaret etti¤inde II. Abdülhamid’in de be¤enisini kazanan Almanya en iyi alternatif idi. Ermeni meselesindeki dayatmalar› karfl›nda Almanya’n›n K ‹ Devletlerin T A P daha ›l›ml› siyaset takip ediyor olmas› da çabas› idi. 1879-1880’de Osmanl› hükümeti, Osmanl› ordusunun yenilenmesi; yollar›n tamiri, yeni demir yollar›n›n yap›m› ve Osmanl› Asya’s›na bir dizi hizmetlerin getirilmesini tart›fl›yordu. fiüphesiz buTELEV‹ZYON nun için de d›fl finans kaynaklar›na ihtiyaç duyulmaktayd›. Borçlar yüzünden Fran- N N ‹NTERNET 6. Ünite - D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› sa ve ‹ngiltere ile karfl› karfl›ya gelen Osmanl› Devleti için Almanya en iyi seçenek olarak gözüküyordu. Asl›nda Almanya tarih boyunca Osmanl›lar ile defalarca yak›nlaflma gösteren bir devlet idi. Prusya Krall›¤› ile 1761’den beri süren bir dostluk ve ticaret anlaflmas› vard›. 1790 y›l›nda yap›lan askeri ittifak ile de adeta daha sonraki iliflkilerin temeli at›ld›. Nitekim bu anlaflma çerçevesinde, 1835 y›l›nda (Moltke baflkanl›¤›nda) bir Prusya askeri heyeti ‹stanbul’a gelerek, ordunun modernizasyonunda görev ald›. 1867’de otuz dokuz küçük dukal›¤›n birleflmesinden meydana gelerek Prusya Krall›¤›n›n yerini alan Almanya ‹mparatorlu¤u, 1870 y›l›nda Frans›zlar› yenerek Avrupa politikalar›nda öne ç›kt›. Almanya’da, Fransa ve ‹ngiltere’ye göre k›sa sürede ekonomik geliflme ve sermaye birikimi meydana geldi. Ünlü Alman Baflbakan› Prens Otto von Bismarck’›n dengeli siyaseti sayesinde Almanya, Avrupa’da üstünlü¤ünü kan›tlad›. Bismarck Avrupa’da elde etti¤i avantajlar› kaybetmemek için dikkatlerini Avrupa d›fl› politikalardan uzak tutmak istiyordu. Dolay›s›yla Avrupa Devletleri’nin flark politikalar›nda da uzak duruyordu. Fakat Berlin Kongresi’nin Almanya’da toplanmas› ve toplant›ya Bismark’›n baflkanl›k etmesi onu do¤rudan Osmanl› siyasetinin içine soktu. Gerçi kongre s›ras›ndaki olumsuz tav›rlar› Osmanl› Devleti’nin ve II. Abdülhamid’in tepkilerine neden oldu. Fakat 1879 y›l›nda Bismark’›n sayesinde Almanya’n›n, Rusya’n›n da içinde bulundu¤u Üçlü ‹ttifak’tan (Almanya-Rusya-Avusrurya) kopmas› onun Osmanl› nazar›ndaki olumsuz imaj›n› y›kt›. Zaten O da, II. Abdülhamid’in 1880 y›l›nda askeri modernizasyon için Alman uzman talebinde bulunmas›na kay›ts›z kalamad›. Nihayet ayn› y›l›n Temmuz ay›nda yap›lan bir sözleflme ile alman askeri uzmanlar, Osmanl› üniformas› giymek koflulu ile Osmanl› ordusunda görev yapmalar› benimsendi. ‹lk askeri heyet de May›s 1882’de Albay Kaehler baflkanl›¤›nda ‹stanbul’a geldi ve göreve bafllad›. 1883 y›l›nda Osmanl› askeri hizmetine giren Colmar von Der Goltz (Pafla), Albay Kaehler’in ölümü ile 1885’te askeri heyetin de baflkan› oldu. Kendisine verilen imkân ve imtiyazlar ile baflta askeri okullar olmak üzere Osmanl› askeri e¤itim programlar›nda pek çok de¤ifliklikler yapt› ve k›sa zamanda ülkede en çok tan›nan ve sevilen kifli oldu. Pafla unvan› verilen Goltz kendini kat›ks›z bir Türk dostu olarak tan›tmaktayd›. Fakat gerçekte, uzun zamand›r ihmal edilmifl olan Osmanl› ordusunun silah sistemini tamamen de¤ifltiren, Alman silah sanayinin dostu idi. Onun göreve bafllamas›ndan sonra 1885’te Çanakkale bo¤az›n›n tahkimat› için Alman Krupp fabrikas›na a¤›r toplar siparifl edildi ve bunu di¤er silah türlerinin siparifli takip etti. Nitekim onun uygulad›¤› programlar sayesinde 1890l› y›llarda Alman silah fabrikatörleri Osmanl› silah siparifllerinin tamam›n› karfl›l›yorlard›. Tabii olarak Osmanl› subaylar› da silahlar› tan›mak ve e¤itimini almak için Almanya’ya gidiyordu. Bu da Osmanl› ordusunda h›zla Alman hayranl›¤›n› ve ekolünü egemen k›ld›. Silah ticaretinin yan› s›ra Alman sermayesi h›zla Osmanl› topraklar›nda varl›k göstermeye ve yat›r›mlar yapmaya bafllad›. ALMANYA ‹LE ORTAK YATIRIMLAR: BERL‹N-BA⁄DAT DEM‹RYOLU PROJES‹ Osmanl›-Alman iliflkileri II. Wilhelm’in 1888 y›l›nda imparator olmas› ile h›z kazand›. Yeni imparator, Bismarck’›n Avrupa merkezli politikalar›na karfl›l›k dünya politikalar›/weltpolitik takip etmeyi tercih ediyordu. Üstelik bu politikalarda do¤uya do¤ru yay›lmay› esas alan II. Wilhelm, II. Abdülhamid’in de diplomatik giriflimleri ile Alman sermayesinin Osmanl› topraklar›nda yat›r›m yapmas›n› hararetle destekledi. Bu durumun fark›nda olan II. Abdülhamid, II. Wilhelm’i ‹stanbul’a davet etti 141 Prusya Krall›¤›: Balt›k Denizi k›y›s›nda bir yer olan Prusya, Brandenburg Dukal›¤› olarak Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤una ba¤l› idi.1701-1713 y›llar aras›ndaki ‹spanya Veraset Savafllar›’na kat›ld› ve ‹ngiltere, Kutsal RomaCermen-Hollanda ve Portekiz ittifak› Frans›zlara karfl› savafl› kazan›nca Brandenburg Dukal›¤›’na da krall›k statüsü verildi. Baflkenti Berlin olan krall›k Alman Birli¤inin kurulmas›na kadar da Prusya Krall›¤› olarak an›ld›. Kral I. Wilhelm zaman›nda Alman ‹mparatorlu¤u kurulunca bu isim de terk edildi. Colmar von Der Goltz (1843-1916): Do¤u Prusya’da do¤du. E¤itiminden sonra 1861 y›l›nda babas› gibi Prusya ordusuna girdi. 1864’te Berlin Askeri Akademisine bafllad›. 1871 y›l›na kadar Avrupa’da süren savafllarda yer ald›. 1883 y›l›nda Osmanl› Hizmetine girdi ve 1895 y›l›na kadar Müflir rütbesi ile Türkiye’de kald›. Osmanl› ordusunun Alman ordusu tarz›nda teflkilatlanmas›nda birinci derecede rol oynad›. Birinci Dünya Savafl›nda tekrar Osmanl› Ordusunda görev yapt› ve bu görevi s›ras›nda 142 Osmanl› Tarihi (1876-1918) ve ilk ziyareti 1889 y›l›nda gerçekleflti. Bu ziyaretten k›sa bir süre önce Osmanl› hükümeti ‹zmit-Ankara demiryolu infla ve iflletme imtiyaz›n› Deutsche Bank’a verdi. Bu maksatla kurulan flirket h›zla infla faaliyetine giriflerek 1890 y›l› ortalar›nda ‹zmit-Adapazar› hatt›n› hizmete soktu. Bu hatt›n aç›l›fl töreninde ilk defa Osmanl› hükümetinin demiryolunun Almanlar eliyle Ba¤dat’a kadar uzat›lmas› dile getirildi. Bu husus kuflkusuz II. Abdülhamid’in arzusu ile gündeme getirildi. Zira O, bu konuda devletlerin tepkisini ölçmek istiyordu. Beklenen oldu ve bu proje hem yabanc› flirketlerin ifltah›n› kabartt›, hem de uluslar aras› rekabeti harekete geçirdi. 1890 y›l›nda Almanlar ile bir ticaret anlaflmas› imzaland›. Art›k Osmanl› topraklar› Alman sermayesinin her türlü ticari ve yat›r›m faaliyetlerine aç›ld›. Alman ‹mparatoru II. Wilhelm 1898 y›l›nda ikinci kez ‹stanbul’u ziyaret etti¤inde Alman flirketleri Anadolu’nun pek çok yerinde faaliyette idi. Alman sermayesi ile kurulmufl olan Anadolu Demiryolu fiirketi, ‹zmit-Ankara hatt›n› tamamlad›¤› gibi; Haydarpafla-‹zmit hatt›n› yenileyerek iflletme hakk›n› da elde etti. Ayn› flekilde yeni sözleflme ile Eskiflehir-Konya hatt›n›n yap›m imtiyaz› da Almanlara verildi. II. Wilhelm 1898 y›l›nda önce ‹stanbul’u ziyaret etti, buradan da Kudüs’te yap›lan Alman Luther kilisesinin aç›l›fl törenine gitti. Bu arada fiam’da onuruna verilen bir yemekte “ kendisini 300 milyon Müslüman’›n dostu” ilan etmesi bat› kamuoyunu aya¤a kald›rd›. Zira böyle bir söz bir H›ristiyan liderin a¤z›ndan ilk defa ç›kmaktayd›. O bu sözleri ile asl›nda sadece Müslümanlara bir jest yapm›yor; Kudüs’te as›rlard›r süregelen kutsal mekânlar meselesinde de tavr›n› belirliyordu. Osmanl› Devleti de bunu f›rsat bilerek 27 Kas›m 1899’da Ba¤dat demiryolu hatt›n›n yap›m›n›n Almanlara verilece¤ini ilan etti. Osmanl› topraklar›nda Alman iktisadi nüfuzunun bu flekilde h›zla yay›lmas›, eski imtiyazlar› olan Frans›z ve ‹ngilizlerin tepkisine neden olmaktayd›. Ancak as›l tepkileri uzun zamandan beri konuflulmakta olan Berlin-Ba¤dat Demiryolu yap›m ve iflletme imtiyaz›n›n 1900 y›l› bafl›nda Almanlara verilmesi ile ortaya ç›kt›. Asl›nda Osmanl› Devleti bafllang›çta ‹ngilizlerin de bu yat›r›ma ortak olmalar›ndan yana idi ve bu teklif ‹ngiltere’ye ulaflt›r›ld›. Fakat gerek ‹ngiliz sermayesinin yetersizli¤i gerekse ‹ngiliz hükümetinin Almanlara tahammül edemeyifli yüzünden istenilen cevap al›namad›. Aksine ‹ngiliz hükümeti projenin engellenmesi için çal›flmaya bafllad›. Bu yüzden 3 Mart 1903 tarihinde yap›lan kesin imtiyaz sözleflmesi ile Ba¤dat Demiryolu fiirketi’nin kurulmas›na karar verilerek ifl tamamen Almanlara havale edildi. Osmanl› hükümeti bu proje ile Anadolu’yu kat ederek Basra Körfezine inecek bir ulafl›m a¤› ile büyük bir kalk›nma hamlesi bafllatmay› umuyordu. Böylece hem ekonomik geliflme sa¤lanacak, hem de genifl topraklarda siyasi ve askeri kontrol kolay hale gelecekti. Avrupal›lar›n sömürge yar›fl›nda geç kalan Almanlar ise, bu yolla dünya ticaretinden kendi paylar›na düfleni almay› umuyorlard›. Berlin-Ba¤dat demiryolu iflletme hakk›n›n yan› s›ra, demiryolu hatt› boyunca her iki taraftaki yirmi kilometrelik alanda maden ve petrol arama-iflletme imtiyaz›n›n Almanlara verilmesi onlara büyük avantajlar sa¤l›yordu. Bu durumda ‹ngilizlerin sadece Anadolu’daki iktisadi menfaatleri zedelenmiyor; hem göz diktikleri petrol bölgelerinden uzak kal›yor ve hem de uzun zamand›r üstünlük elde ettikleri Basra Körfezi ticaretleri tehdit alt›na giriyordu. Özellikle demiryolu hatt›n›n Ba¤dat’tan Basra’ya, buradan da Kuveyt’e ulaflt›r›lmas› niyeti, ‹ngilizleri büsbütün çileden ç›kard›. Zira Avrupa’da durduramad›klar› Almanlar ile Basra Körfezi’nde burun buruna geleceklerdi. Böylece sömürgeleri olan Hindistan yolunun da Alman bask›s›na maruz kalacak olmas› kabul edilemezdi. Bunun için Frans›z ve Ruslar› da harekete geçiren ‹ngiltere en az›ndan projeyi kendi menfaatlerine uyarlamay› he- 143 6. Ünite - D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› defledi. Bu çekiflme uzun y›llar sürdü. Bir anlaflma yolu olarak, Ba¤dat-Basra-Kuveyt aras›ndaki demiryolu hatt›n›n Almanlar ile ortak olmayan bir Osmanl› flirketinin yapmas› benimsendi. Ancak bu yaklafl›mlar yeterli olmad›. Gerek Osmanl›-Alman iliflkilerinin ald›¤› yeni flekli ve gerekse ‹ngiltere baflta olmak üzere di¤er büyük devletlerin tavr› bu sorunu ileriki y›llara tafl›d›. Böylece Berlin-Ba¤dat demiryolu sorunu Birinci Dünya Savafl›’n›n ç›kmas›n›n ana nedenlerinden biri oldu. Resim 6.3 Ba¤dat-Berlin Demiryolu güzergâh›n› gösterir yeni bir harita Kaynak: SIRA S‹ZDE http://news.bbc.co. uk/2/hi/8518109. stm SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N Berlin Ba¤dat Demiryolu uluslar aras› rekabeti nas›l tetikledi ve Birinci Dünya Savafl›’n›n SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ en önemli Sebeplerinden biri oldu? D Ü fi Ü N E L ‹ M 4 Osmanl› Alman ‹liflkilerinde Demiryollar›n›n rolünü anlamak için fluKkitab› Mu‹ T Aokuyunuz: P rat Özyüksel, Osmanl›-Alman ‹liflkilerinin Geliflim Sürecinde Anadolu ve Ba¤dat DeS O R U miryollar›, ‹stanbul 1998. TELEV‹ZYON D ‹ K ‹liflkiler KAT II. Abdülhamid Döneminde Di¤er Devletler ‹le Ondokuzuncu yüzy›l›n son çeyre¤inde Osmanl› Devleti bütün kay›plar›na ra¤men dünyan›n en genifl s›n›rlar›na sahip devletlerden biri idi. Zafiyetine ra¤men sömürSIRA S‹ZDE ‹NTERNET gelefltirilemeyen Osmanl› Devleti ayn› zamanda uluslararas› politikalarda bir denge unsuru idi. Büyük devletler Osmanl›’dan pay koparmak için s›raya girmelerine AMAÇLARIMIZ ra¤men, y›k›lmas› halinde do¤uraca¤› bofllu¤un yarataca¤› yeni dengelerden emin de¤illerdi. Bu yüzden iliflkilerini kesmeden sürdürmekte fakat temkinli idiler. II. Abdülhamid ve Osmanl› Devlet ricalinin önemli bir bölümü bu durumu f›rsata döK ‹ T A gibi P bir tarafnüfltürmenin mümkün olaca¤›na inanmakta ve daha önce belirtildi¤i tan uluslar aras› rekabetten istifade ederken di¤er taraftan da yeni siyasi, ekonomik vb. iliflkiler kurarak yaln›zl›ktan uzaklaflmaya çal›fl›yordu. E L E V ‹gösteren ZYON Osmanl› Devleti’nde Alman nüfuzunun h›zla yay›lmas›na Ttepki Rusya 4 Nisan 1900’de yap›lan bir anlaflma ile etkisiz b›rak›ld›. Buna göre Osmanl› Devleti Rusya’n›n nüfuz alanlar›na giren Karadeniz yönünde ya demiryolu yap›lmayacak veya Rus sermayedarlara yapt›r›lacakt›. Ayn› y›l Rusya Odesa Körfezi ‹ N T Eile R N Basra ET aras›nda gemi iflletme imtiyaz› elde etti. Bunlar asl›nda Osmanl›’n›n aleyhinde Rusya’ya verilen tavizlerdi. Fakat bu yolla Osmanl› Devleti, uzun bir süre Ruslar ile çe- N N SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 144 Osmanl› Tarihi (1876-1918) kiflmeyi önledi¤i gibi, onlar› Basra Körfezinde ‹ngilizler ile karfl› karfl›ya getirdi ve kendisi iç düzenlemelerde yo¤unlaflabildi. Suriye ve Lübnan daima Frans›zlar›n ilgi alan›nda idi. Burada eskiden beri Frans›z ticareti ve kilise faaliyetleri mevcuttu. De¤iflik dönemlerde Osmanl› Devleti buralarda yapt›¤› düzenlemelerinde Fransa’n›n ilgisini bazen da bask›s›n› hep dikkate ald›. II. Abdülhamid döneminde de bu durum aynen devam etti. Frans›zlar 1863 y›l›nda Beyrut-fiam karayolunun infla ettiler. Bu tecrübeden hareketle 1888 y›l›nda Yafa-Kudüs demiryolu, 1890’da Trablus-fiam, fiam-Beyrut buharl› tramvay hatt›; 1893 y›l›nda da fiam-Humus-Hama-Halep-Birecik demiryolu hatlar›n›n da infla imtiyaz› Frans›z’lara verildi. Bu hatlar›n tamamlanmas› ile bir yandan bölgedeki ulafl›m a¤lar› geniflletilirken di¤er taraftan da 1882 y›l›ndan beri M›s›r’a yerleflen ‹ngiltere’nin Suriye taraflar›na el atmas› engellendi. Afrika her zaman oldu¤u gibi ondokuzuncu yüzy›l›n son çeyre¤inde de sömürgeci devletlerin fliddetli çekiflmelerine sahne olmaktayd›. fiüphesiz Kuzey Afrika’daki Osmanl› topraklar› da bu çekiflmelerden nasibini ald› ve Frans›zlar 1881’de Tunus’a; ‹ngilizler de 1882’de M›s›r’a yerlefltikleri gibi; ‹talya’ya da Trablusgarp eyaletinin yolu aç›ld›. Bu arada Belçika’da, Kral II. Leopold tahta geçmesi ile Orta Afrika’da bu yar›fl›n içine girdi. II. Leopold temkinli ve ak›ll› bir yol takip ederek; 1876 y›l›ndan itibaren Avrupa’da kongreler düzenleyerek Afrika’ya olan ilgisini ortaya koydu. Kongrelerde, Afrika’ya Bat› uygarl›¤›n› götürmek, köleli¤i kald›rmak, ticaret yapmak” fikirlerini tart›flt›rarak 1878 y›l›nda Yukar› Kongo Araflt›rma Komisyonu”nun kurulmas›n› sa¤lad›. Ard›ndan yapt›¤› giriflimler ile Kongo Havzas›n› Belçika egemenli¤ine alarak, serbest ticaret yapt›rma karfl›l›¤›nda bunu ABD ve Avrupa devletlerine de onaylatt›. Belçika Kral› bu süreçte en az›ndan hukuki olarak ayn› zamanda bir Kuzey Afrika ülkesi olan Osmanl› Devleti’nin de onay›n› almak istedi. Nitekim Osmanl› Devleti ile Belçika Krall›¤› aras›nda 25 Haziran 1885’te on iki maddelik bir sözleflme imzaland›. Buna göre, Osmanl› Devleti de Belçika’n›n Kongo üzerindeki egemenliklerini tan›makta; ancak Osmanl› Devleti de orada temsilcilikler açma ticaret yapma ve en önemlisi bölgedeki Müslüman ahali üzerinde hilafet hukukunu kullanma haklar›n› elde etmekteydi. Bu sözleflme ile Osmanl› Devleti dünya siyasetinin gerisinde kalmak istemedi¤ini ortaya koyuyordu. 6. Ünite - D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› 145 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Büyük Güçlerin Osmanl› politikalar›n› aç›klayabilme Osmanl› Devleti Ondokuzuncu Yüzy›la s›k›nt›l› girer. 1798 y›l›nda Napolyon’un Osmanl› Devleti’nin en önemli topraklar›ndan biri olan M›s›r ve ard›ndan Suriye’yi iflgal giriflimi, Osmanl› diplomasisinde yeni bir dönemi bafllat›r. O tarihe kadar yabanc› devletler ile ittifak yapma konusunda isteksiz duran, büyük zorunluluk olmad›kça hiç yanaflmayan Osmanl› devleti art›k ittifaklar›n içine girmek mecburiyetinde kal›r. Topraklar›n› tahliye etmek için geleneksel politikalar›ndan vazgeçerek, ‹ngiliz ve Ruslar ile “üçlü ittifak”a r›za gösterir. Bu süreç Osmanl› Devletinin 19. Yüzy›l boyunca d›fl müdahaleye aç›k hale gelmesine sebep olur. Avrupa Devletleri bazen bask›lar, bazen savafl tehdidi veya ittifaklar ile ondokuzuncu yüzy›l boyunca Osmanl› d›fl politikas›na etki etmeye çal›fl›rlar. Bu da hem Balkanlar’da ve hem de Kuzey Afrika’da toprak kay›plar›na neden olur. Di¤er taraftan 1815 Viyana Kongresi’nden itibaren Avrupa’n›n kendi içinde de yeni bir dönem bafllat›r. Büyük devletlerin kendi veya daha küçük devletleri de yanlar›na çekerek yapt›klar› ittifaklar sald›r›, savunma amaçl› mutabakat veya anlaflmalar yerine yeni bir süreç bafllat›rlar. Bu dönemde eski “ittifaklar sistemi” yerine statükoyu korumay› amaçlayan “Avrupa Uyumu” diye isimlendirilen iflbirli¤i ve istiflare süreci gündeme gelir. Bu süreç bir taraftan Osmanl› Devleti’nin ömrünü uzat›rken, di¤er taraftan da uluslar aras› sistemden izole eder. II. Abdülhamid’in d›fl politikas›n›n araçlar›n› tan›mlayabilme II. Abdülhamd’in d›fl politikas› özel flartlarda geliflmifltir. Saltanat›n›n hemen bafl›nda Balkan sorunlar›n› bahane eden Avrupa Devletlerinin akdettikleri ‹stanbul Konferans›’n›n Osmanl› aleyhinde geliflmesi ve 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl› ile sonuçlanmas› II. Abdülhamid’i ihtiyatl›, haz›rl›kl› ama savunmaya dayal› bir d›fl politika takip etmeye zorlad›. Zira Savafl sonunda akdedilen Berlin Kongresi Osmanl› topraklar›n›n taksimini öngören fiark Meselesini hortlatt›. II. Abdülhamid savunma ve diplomasiye dayal› d›fl politika- s›n› gerçeklefltirmek için bir tak›m prensipler edinmifltir. Onun zaman›nda Avrupa siyaseti, ittifaklardan Avrupa Uyumuna, buradan da bloklaflma sürecine girdi. II. Abdülhamid mümkün oldu¤unca bu savunma ittifaklar›ndan/bloklar›ndan uzak durarak devletler ile iliflkileri ihtiyaca göre ve daha ziyade ikili iliflkiler fleklinde yürütmeyi tercih etti. Devletleraras› rekabetten istifade ederken, mümkün oldu¤unca savafllardan da uzak kald›. Ancak zaman zaman bir devlete karfl› baflka biri ile ittifak yapma arzusu göstererek denge sa¤lad›. Hilafet politikalar› ile de özellikle Müslüman müstemlekesi olan devletler üzerinde bask› kurmay› amaçlad› ve baflar›l› oldu. Dünya’daki geliflmeleri yak›ndan takip ederek, ani bir oldubitti ile karfl› karfl›ya gelmeyi önlemeye çal›flt›. Osmanl› Devleti’nin imaj›n›n sadece resmi mahfillerde de¤il, d›fl kamuoyunda da olumlu tan›nmas› için çeflitli vas›talar› kulland›. N A M A Ç 3 Osmanl› Devleti’nin d›fl politikadaki alternatif aray›fllar›n› çözümleyebilme Büyük güçlerin karfl›s›nda sald›r›ya aç›k kalan Osmanl› Devleti yeni alternatif alanlar aramak zorunda kald›. Özellikle Avrupa k›tas› d›fl›nda, Osmanl› Devleti ile sorunlar› olmayan ülkeler tercih edildi. Asl›nda bu alanda daha önce var olan iliflkileri II. Abdülhamid ön plana ç›kararak, Avrupa devletlerine mesaj vermeye çal›flt›. Osmanl›-Amerikan iliflkilerinin gelifltirilmesine özen gösterildi. 1880lerden sonra iki tarafa aras›nda ticaretin hacmi önemli seviyelere ç›kar›ld›. Anlaflmalar yap›larak, iliflkiler diplomas› gereklerinin içine al›nd›. Ayn› flekilde II. Abdülhamid’ten önce bafllayan Osmanl›-Japon iliflkileri gerçek mecras›na 1880’den sonra girdi. Karfl›l›kl› ziyaretler ile iki devlet ve millet aras›nda dostluk ba¤lar› güçlendirildi. Osmanl› Devleti’nin d›fl politikada alternatif aray›fllar› sadece bunlar ile s›n›rl› kalmad›. Afrika iflleri ile ilgilenildi ve özellikle Avrupa’da rekabeti k›flk›rtacak olan Almanya ile pek çok alanda iliflki gelifltirildi. 146 N A M A Ç 4 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Osmanl›-Alman yak›nlaflmas›n›n sonuçlar›n› aç›klayabilme Osmanl› Devleti karfl›laflt›¤› felaketler ve özellikle 1878 Berlin Kongresi pek çok toprak kayb›na neden oldu. Rusya has›m devlet idi. Fransa ve ‹ngiltere Osmanl› toprak bütünlü¤ünü garanti eden 1856 Paris Anlaflmas›na sad›k kalmayacaklar›n›n iflaretlerini veriyorlard›. Frans›zlar 1881’de Tunus’u; ‹ngilizler de 1882 y›l›nda M›s›r’› iflgal ederek bu siyasetlerini aç›kça ortaya koydular. Osmanl› Devleti’nin d›fl destek sa¤layabilece¤i alternatiflere ihtiyac› vard›. Hiç bir Müslüman müstemlekesi olmayan; mutlak›yet yönetimi Osmanl›’y› and›ran; flehzadeli¤i s›ras›nda ziyaret etti¤inde II. Abdülhamid’in de be¤enisini kazanan Almanya en iyi alternatif idi. Devletlerin Ermeni meselesindeki dayatmalar› karfl›nda Almanya’n›n daha ›l›ml› siyaset takip ediyor olmas› da bir avantaj idi. ‹flte bu de¤erlendirmeler ›fl›¤›nda Osmanl›-Alman yak›nlaflmas› bafllad›. Osmanl› Alman iliflkileri II. Wilhelm’in 1888 y›l›nda imparator olmas› ile h›z kazand›. Yeni imparator, Bismark’›n Avrupa merkezli politikalar›na karfl›l›k dünya politikalar› takip etmeyi tercih ediyordu. Üstelik bu politikalarda do¤uya do¤ru yay›lmay› esas alan II. Wilhelm, II. Abdülhamid’in de diplomatik giriflimleri ile Alman sermayesinin Osmanl› topraklar›nda yat›r›m yapmas›n› hararetle destekledi. Bu durumun fark›nda olan II. Abdülhamid, II. Wilhelm’i ‹stanbul’a davet etti ve ilk ziyareti 1889 y›l›nda gerçekleflti. Bu ziyaretten k›sa bir süre önce Osmanl› hükümeti ‹zmit-Ankara demiryolu infla ve iflletme imtiyaz›n› Deutsche Bank’a verdi. Bu maksatla kurulan flirket h›zla infla faaliyetine giriflerek 1890 y›l› ortalar›nda ‹zmit-Adapazar› hatt›n› hizmete soktu. Bu hatt›n aç›l›fl töreninde ilk defa Osmanl› hükümetinin demiryolunun Almanlar eliyle Ba¤dat’a kadar uzat›lmas› dile getirildi. Osmanl› Devleti ile Almanya aras›nda baflta askeri alanda olmak üzere siyasi ve iktisadi pek çok ortak projeler gerçeklefltirildi. ‹ngiltere, Fransa hatta Rusya’n›n afl›r› tepkilerine neden olan Berlin-Ba¤dat demiryolu projesi bunlar›n bafl›nda gelmekteydi. Asl›nda bu iliflkiler daha sonra iki devletin Birinci Dünya Savafl›’nda müttefik olmalar›n› alt yap›s›n› haz›rlad›. 6. Ünite - D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› 147 Kendimizi S›nayal›m 1. Osmanl› Diplomasisinde Frans›zlar›n yerine ‹ngiliz ve Ruslar›n önplana ç›kmas›na sebep olan olay afla¤›dakilerden hangisidir? a. K›r›m Harbi b. Osmanl›-Rus Savafl› c. M›s›r’›n ‹flgali d. Cebel-i Lübnan e. Kutsal Mekânlar 2. Üç ‹mparator Ligi hangi devletler aras›nda meydana gelmifltir? a. Rusya-Avusturya-Almanya b. Rusya-‹ngiltere-Osmanl› Devleti c. Rusya-‹ngiltere-Fransa d. Rusya-Almanya- Fransa e. ‹ngiltere-Almanya-Fransa 3. 19. Yüzy›l›n bafl›nda afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› vatandafl› de¤ildir? a. Romenler b. S›rplar c. Rumlar d. Macarlar e. Arnavutlar 4. ‹ngiltere’nin Osmanl› toprak bütünlü¤ünü sa¤lama siyasetinden vazgeçmesi akabinde II. Abdülhamid hangi ülke ile dostluk kurarak istikrar› sa¤lamay› denedi? a. Fransa b. Rusya c. Almanya d. Amerika e. Avusturya 5. Hilafet Meselesi hangi anlaflma ile uluslararas› bir belgeye konu olmufltur? a. Paris anlaflmas› b. Berlin Anlaflmas› c. Küçük Kaynarca Anlaflmas› d. ‹stanbul Konferans› e. Medine Anlaflmas› 6. Yabanc› bas›n› takip ve kamuoyu oluflturmak için kurulan kurum afla¤›dakilerden hangisidir? a. Düvel-i Ecnebiye Müdürlü¤ü b. Matbuat-i Ecnebiye Müdürlü¤ü c. Tahrirat-i Ecnebiye Müdürlü¤ü d. Matbuat Müdürlü¤ü e. ‹stihbarat Müdürlü¤ü 7. Osmanl›-Amerkan Ticaret Anlaflmas› hangi tarihte yap›lm›flt›r? a. 1730 b. 1830 c. 1860 d. 1878 e. 1897 8. Japonya ilk defa hangi Türkçe eserde zikredilmifltir? a. Kamusu’l-A’lam b. Kutadgubilig c. Kamus-i Türkî d. Divan-i Lugati’t-Türk e. Cihannüma 9. Osmanl›’da ilk Prusya askeri heyeti kaç y›l›nda istihdam edildi? a. 1835 b. 1883 c. 1890 d. 1903 e. 1914 10. Yukar› Kongo Araflt›rma Komisyonu’nu afla¤›daki devletlerden hangisi kurmufltur? a. Osmanl› b. ‹ngiltere c. Fransa d. Hollanda e. Belçika 148 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. a 3. d 4. b 5. c 6. b 7. b 8. d 9. a 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Güçler ve Osmanl› Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Güçler ve Osmanl› Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Abdülhamid’in D›fl politika Prensipleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Abdülhamid’in D›fl Politika Prensipleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hilafet Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Dünya’da Osmanl› ‹maj›n›n Takibi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Amerikan ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Japonya ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Alman ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Devletler ile ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 II. Abdülhamd tahta geçti¤i zaman Osmanl› Devleti savafl içinde idi. Osmanl›-S›rbistan, Karada¤ Savafl›. Bu yüzden Balkanlar kayn›yor, Rusya baflta olmak üzere Avrupa Devletleri Osmanl› Devleti’›ndan Balkanlar’da reformlar yapmas›n› istiyordu. Bu taleplerin hemen tamam› asl›nda Osmanl› Devleti’nin haklar›ndan vazgeçmesi hatta yavafl yavafl Balkanlardan çekilmesi anlam›na geliyordu. Balkan sorununu çözmek üzere toplanan ‹stanbul Konferans›, çözüm yerine sorun üretti. Böylece Osmanl› Devleti kendini Rusya ile savafl›n ortas›nda buldu. Savafl› durduran Ayastefanos anlaflmas› ile bilahare akdedilen Berlin Kongresi hep Osmanl› aleyhinde geliflmifltir ve Osmanl› Devleti’nin toprak kay›plar› ile neticelenmifltir. Zaten ihtiyatl› bir kiflili¤i olan II. Abdülhamid bu flartlar karfl›s›nda kendi d›fl politika prensiplerini belirleyecektir. S›ra Sizde 2 Osmanl› Padiflah› hem Osmanl› Sultan› hem de ‹slam’›n hamisi olmas› hasebi ile Halifedir. Osmanl› Sultanlar› klasik dönemde bu unvan› kullan›rken daima dikkatli davranm›fllard›r. Ancak Küçük Kaynarca anlaflmas›ndan sonra yayg›n bir flekilde kullan›lmaya baflland›. II. Abdülhamid de özellikle sürekli Osmanl› topraklar›na müdahale eden ve Müslüman müstemlekesi olan ülkelere karfl› bu s›fat›n› kullanmaya özen gösterdi. Hilafet vurgusu ve buna ba¤l› uygulamalar› ile bir taraftan Müslümanlar aras›nda birli¤i ve dayan›flmay› (do¤al olarak Osmanl› Müslümanlar›n› bütünlefltirmeyi) sa¤larken di¤er taraftan da Avrupa devletlerin üzerinde bir bask› arac› olarak kullanarak onlar›n müdahalelerini aza indirmeyi hedefledi. S›ra Sizde 3 19. yüzy›l›n sonunda yaflanan geliflmeler Osmanl› Devleti’ni yaln›zl›¤a itti. Eski dostlar› ve müttefikleri Osmanl› topraklar›ndan iktisadî imtiyazlar›n d›fl›nda toprak koparmaya bafllad›lar. ‹ngiltere ve Fransa kendi yüzölçümlerinden daha büyük olan Osmanl› vilayetlerini iflgal etti. ‹flte Osmanl› Devleti de d›fl politikada yeni alanlar yaratarak bu yaln›zl›ktan uzaklaflmaya, ayr›ca kalk›nmas› için ihtiyaç duydu¤u kaynaklar› yaratmaya çal›flt›. S›ra Sizde 4 Berlin-Ba¤dat demiryolu iflletme hakk›n›n yan› s›ra, demiryolu hatt› boyunca her iki taraftaki yirmi kilometrelik alanda maden ve petrol arama-iflletme imtiyaz›n›n Almanlara verilmesi ‹ngilizlerin Anadolu’daki iktisadi menfaatlerini zedeliyordu. Ayr›ca göz diktikleri petrol bölgelerinden uzak kal›yor ve uzun zamand›r üstünlük elde ettikleri Basra Körfezi ticaretleri tehdit alt›na giriyordu. Özellikle demiryolu hatt›n›n Ba¤dat’tan Basra’ya, buradan da Kuveyt’e ulaflt›r›lmas› niyeti, ‹ngilizleri büsbütün çileden ç›kard›. Zira Avrupa’da durduramad›klar› Almanlar ile Basra Körfezi’nde karfl› karfl›ya geleceklerdi. Böylece sömürgeleri olan Hindistan yolunun da Alman bask›s›na maruz kalacak olmas› kabul edilemezdi. Bunun için Frans›z ve Ruslar› da harekete geçiren ‹ngiltere en az›ndan projeyi kendi menfaatlerine uyarlamay› hedefledi. Bu çekiflme uzun y›llar sürdü ancak çözüm bulunamad›. Gerek Osmanl›-Alman iliflkilerinin ald›¤› yeni flekli ve gerekse ‹ngiltere baflta olmak üzere di¤er büyük devletlerin tavr› bu sorunu ileriki y›llara tafl›d›. Böylece Berlin-Ba¤dat demiryolu sorunu Birinci Dünya Savafl›’n›n ç›kmas›n›n ana nedenlerinden biri oldu. 6. Ünite - D›fl Politika’da Zor Y›llar: II. Abdülhamid’in D›fl Politikas› 149 Yararlan›lan Kaynaklar Akarl›, Engin, (1999). “II. Abdülhamid: Hayat› ve ‹ktidar›” Osmanl›, Ankara, II, 253-274. Aky›ld›z, Ali, (1999). “II. Abdülhamid’in Çal›flma Sistemi, Yönetim Anlay›fl› ve Bab›âli’yle (Hükümet) ‹liflkileri, Osmanl› II, Ankara, s.286-297. Anderson, M.S., (1970). The Great Powers and The Near East 1774-1923, Great Britain. Armao¤lu, Fahir, (1999). 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (17981914), Ankara. Baydur, Mithat, (1999). “Osmanl›-Alman ‹liflkilerinde Anadolu ve Ba¤dat Demiryollar›n›n Yeri”, Osmanl›, Ankara, II, 345-360. Çetinsaya, Gökhan, (1999). “‹smi Olup Cismi Olmayan Kuvvet: II. Abdülhamid’in Pan-‹slamizm Politikas› Üzerine Bir Deneme”, Osmanl› II, s. 380-387. Dan›flmend, ‹smail Hami, (1972). ‹zahl› Osmanl› Tarihi Kronolojisi, ‹stanbul. Eraslan, Cezmi, (1992). II. Abdülhamid’in ‹slam Birli¤i Politikalar›, ‹stanbul. Gülsoy, ufuk, (1994). Hicaz Demiryolu, ‹stanbul. Kent, Marian (Editör), (1996). The Great Powes and the End of Ottoman Empire, London. Kurat, Yulu¤ Tekin, (1962). “1877-1878 Osmanl› Rus Harbinin Sebepleri” Belleten XXVI, say› 103, Temmuz 1962, s. 567-592. Kurflun, Zekeriya, (2000). “II. Abdülhamid Döneminde Bat› Bas›n›nda ‹maj Düzeltme Çabalar›: Matbuat-i Ecnebiye Müdiriyeti’nin Kurulmas› ve Faaliyetleri”, Türk Kültürü ‹ncelemeleri Dergisi, ‹stanbul, say› I, s. 105-118. Küçük, Cevdet, (1988). “Abdülhamid II”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, ‹stanbul, I, 216-224. Lee, Hee Soo, (1999).”II. Abdülhamid ve Do¤u Asya’daki Panislamist Siyaseti”, Osmanl› II, Ankara, s. 363372. Lewis, Bernard, (2008). Modern Türkiye’nin Do¤uflu, (Çeviren: Bo¤aç Babür Turna) Ankara. Mahmud Celaleddin, (1983). Mir’at-i Hakikat (Haz›rlayan: ‹smet Miro¤lu), ‹stanbul. Moreau, Odile (1999). “Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Alman Askeri Misyonlar›” Osmanl›, Ankara, II, 335344. Mufassal Osmanl› Tarihi V, (1963). ‹stanbul. Ortayl›, ‹lber, (1983). Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Alman Nüfuzu, ‹stanbul. Özcan, Azmi, (1997). Pan-‹slamizm: Osmanl› Devleti, Hindistan Müslümanlar› ve ‹ngiltere, 1877-1924, ‹stanbul. Özgüldür, Yavuz, (1993). Türk-Alman ‹liflkileri, 19231945, Ankara. Özyüksel, Murat, (1998). Osmanl›-Alman ‹liflkilerinin Geliflim Sürecinde Anadolu ve Ba¤dat Demiryollar›, ‹stanbul. Petrie, Sir Charles Br., (1947). Diplomatic History, 17131933, London. Qataert, Donald, (2005). The Ottoman Empire 17001922, Cambridge, s. 54-89. Reyhan, Cenk, (2005). “Türk-Alman ‹liflkileri’nin Tarihsel Arkaplan›”, Belleten, Nisan 2005, Say› 254, s. 145. Salih Münir (Pafla), (1332). Diplomasi II, Almanya, ‹stanbul. fiafak, Nurdan, (2003). Osmanl›-Amerikan ‹liflkileri, ‹stanbul. fiahin, F. fiayan Ulusan, (2001). Türk-Japon ‹liflkileri (1876-1908), Ankara. Tokay, Gül, (1999). “Osmanl›-Bulgaristan ‹liflkileri: 1878-1908”, Osmanl› II, Ankara, s. 319-334. Uçarol, Rifat, (2010). Siyasi Tarih (1789-2010), ‹stanbul, s. 360-373. Yasamee, F.A.K., (1996). Ottoman Diplomacy, Abdulhamid II and the Great Powers 1878-1888. Yasamee, Ferous Abdullah K., (1999). “Avrupa ‹ttifaklar Sistemi ‹çerisinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u”, Osmanl› II, Ankara, 35-44. 7 OSMANLI TAR‹H‹ (1876-1918) Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; II. Meflrutiyete giden süreci tan›mlayabilecek, II. Meflrutiyetin ilan›n› ve sonuçlar›n› çözümleyebilecek, II. Meflrutiyet Dönemindeki iç ve d›fl krizleri irdeleyebilecek, II. Meflrutiye Dönemindeki Savafllar› ve anlaflmalar› aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Örgütlü Muhalefet • Jön Türkler • ‹ttihat ve Terakki • Trablusgarp • Osmanl› Balkanlar› ‹çindekiler Osmanl› Tarihi (1876-1918) Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti • S‹YASÎ GEL‹fiMELER • KR‹ZLER, SAVAfiLAR VE ANLAfiMALAR • ‹KT‹DAR’IN KONTROLÜ: TR‹UMV‹RA Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti S‹YASÎ GEL‹fiMELER ‹lk Örgütlü Muhalefet’e Do¤ru: Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti Kanun-i Esasi’nin yeniden yürürlü¤e konuldu¤u 1908 y›l›ndan bafllayarak Osmanl› Devleti’nin resmen tarihe kar›flt›¤› 1923 y›l› aras›ndaki anayasal monarfli idaresine II. Meflrutiyet Dönemi ad› verilir. Sultan II. Abdülhamid, Osmanl›-Rus Savafl›ndan dolay› Osmanl› Meclis-i Mebusan’›nda saltanata yöneltilen elefltirilerden rahats›z oldu. Ayr›ca yerel, etnik ve dinî taassup gösteren mebuslar›n (milletvekillerinin) taleplerinin büyük problemlerle bo¤uflan Osmanl› sorunlar›n› çözmek yerine adeta daha da karmafl›k hale getirdi¤ine kanaat getirdi. Bu yüzden bir yol ayr›m›na geldi. Ya amcas› Sultan Abdülaziz gibi dizginleri b›rakacak ya da dedesi II. Mahmud gibi bütün idareyi üstlenecekti. Her iki tecrübeyi de iyi bilen II. Abdülhamid, ikincisini tercih ederek mutlak monarfli yönetimine geri döndü ve Meclis’in çal›flmalar›n› ta’til (ara vermek) etti. Hukukî olarak ara verildi¤i izlenimi verilse de bu durum asl›nda süresiz kapat›lan Meclis’e ümit ba¤layanlarda büyük hayal k›r›kl›¤› yaratt›. Ancak Meclis ta’til edilirken Kanun-i Esasi ilga edilmedi, uygulanmasa da yürürlükte imifl gibi her y›l devlet y›ll›klar›nda (Salnâmeler) yay›mland›. Bu yüzden anayasa fikri ve talebi toplumda ve özellikle yeni yetiflen nesillerde canl› kald›. II. Abdülhamid, asl›nda Meclis’in kapat›lmas› ile kamu vicdan›nda meydana getirdi¤i büyük tesirin fark›nda idi. Fakat özellikle e¤itime verdi¤i önem ve açt›¤› modern okullar ile bu olumsuz tesiri etkisiz k›lmaya çal›fl›yordu. Zira gelece¤i kuracak yeni nesillerin e¤itiminin, eski anlay›fllara mensup bir meclisten daha önemli oldu¤una inan›yordu. Sultan Abdülhamid, Yeni Osmanl›lar›n hayallerinin aksine idareyi tamamen kendi eline al›rken di¤er taraftan, onlar›n da benimsedikleri Tanzimat’›n siyasi, idari ve sosyal hayat için ön gördü¤ü düzenlemeleri yapma u¤rafl› veriyordu. Hatta adeta sadece bu yeni reformlar› yapabilmek için mutlak›yeti (‹slam hukukunda meflru kabul edilen ‹stibdat yönetimini) benimsedi¤ini göstermekteydi. Bu çeliflkili görüntü içerisinde açt›¤› modern okullarda özellikle kendisinin de çok önem verdi¤i Mülkiye, T›bbiye ve Harbiye’de yeni bir nesil yetiflmeye bafllad›. Bu yeni nesil, kendilerinden önceki Yeni Osmanl›lar gibi Kanun-i Esasi’nin hakk›yla uygulanmas›, meclis’in aç›larak kat›l›mc› bir siyasetin hayata geçirilmesine inanmaktayd›. Ald›klar› e¤itimin etkisiyle bu yeni nesil, eskilere nazaran daha yenilikçi düflüncelere ve Avrupaî fikirlere sahipti. Sansür’e ra¤men geliflen bas›n da 152 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Auguste Comte ve Pozitivizm: Frans›z filozofu olan Auguste Comte (17981857) taraf›ndan ortaya at›lan felsefî ak›md›r. Ona göre insan zihni do¤an›n mahiyetini ve eflyan›n gerçek sebeplerini tan›yabilme yetene¤ine sahip de¤ildir. Bilimde ‹nsan zihinin do¤rudan kurucu ve yap›c› bir rolu yoktur. ‹nsan ancak pozitif ve gözlemlenen fenomenlerine dayanan tecrubî (pozitif) bilgiyi elde edebilir. Dolay›s›yla deney ile sa¤lamas› yap›lmayan her bilgi teolojik, metafizik ve hayal ürünüdür. Auguste Comte’un bu fikirleri temel alarak tesis etti¤i “‹nsanl›k Dini”nin esaslar›n› içeren “Pozitivizmin ‹lmihali” isimli eseri vard›r. bu yeni fikirlerin yayg›nlaflmas›na katk› sa¤lad›. Siyaset yapmaktan çekinen gazete ve dergiler, bilim ve teknolojideki geliflmeleri anlatt›klar› yaz›lar› ile asl›nda dolayl› olarak siyaset yap›yorlard›. Bu flartlarda yetiflen yeni nesil II. Abdülhamid’in idaresine art›k güven duymuyordu. Asl›nda bu tabii bir geliflme idi. Okuduklar› ve ald›klar› e¤itimin pozitivist niteli¤i, yapt›¤› yeniliklere ra¤men II. Abdülhamid’in rejimini de gelenekçi ve bask›c› bulmalar›na sebep oluyordu. Okullar›n›n çevresinde ve bahçelerinde gündelik tart›flmalar›nda ülkenin gelece¤ini konuflan bir gurup T›bbiyeli (Mekteb-i T›bbiye-i Askeriye) 1889 y›l›nda (ilginç bir tesadüf veya bilinçli bir tercihle Frans›z devriminin yüzüncü y›l›nda) ‹nk›lab-i Osmanî ad› ile gizli bir hareket bafllat›rlar. Hareketin kurucular›, Konyal› Hikmet Emin, Diyarbekirli ‹shak Sukûtî, Ohrili ‹brahim Edhem, Arapgirli Abdullah Cevdet ve Bakülü Mehmet Reflit’dir. Gerçi kurulufl tarihi tart›flmal›d›r. Daha ziyade ilk kurucular› olan Mehmet Reflit’in an›lar›na dayand›r›larak yukar›daki tarih verilmektedir. Ancak di¤er üyelerin verdikleri bilgiler ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda bu ilk faaliyetin örgütlü bir hareketten ziyade ayn› kayg›lar› paylaflan ö¤renci sohbetleri oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Hatta bu ilk sohbetlerin Mekteb-i T›bbiye’nin bahçesindeki odun y›¤›nlar› aras›nda yap›lmas›ndan dolay› “Hatab K›raathanesi ‹çtima›” ad› veriliyordu. Sadece okulda ders aras›ndaki sohbetler ile bir yere var›lamayaca¤› kanaatine varan gurubun baflka muhalifler ile temasa geçmek ve hareketi genifllemek amac› ile 1891 y›l›nda faaliyete geçti¤i anlafl›lmaktad›r. Nitekim bu amaçla Edirnekap› d›fl›ndaki Midhat Pafla kona¤›n›n bahçesinde yap›lan ilk toplant›ya da “‹ncir A¤ac› ‹çtima›” ad› verildi. Bu tarihten itibaren Osmanl› ‹ttihat ve Terakkî Cemiyeti olarak an›lacak olan bu hareket de uzun zaman ancak s›n›rl› say›da üyeleri taraf›ndan bilinen bir cemiyet olarak kald›. Muhtemelen, II. Abdülhamid rejiminin s›k› takibi ve üyelerinin süren ö¤rencilikleri cemiyetin aktif faaliyet göstermesine imkân vermedi. Di¤er taraftan cemiyet her ne kadar T›bbiyeliler aras›nda örgütlenmeyi sa¤lad› ise esas fikri destek bu gelene¤e sahip Mülkiyelilerden beklenmekteydi. Bu yüzden ilk örgütlü hareketin fiili bir siyasi teflkilat haline dönüp ismini duyurmas› için 1895 y›l›na kadar beklenecektir. Ayn› y›l içinde cemiyetin nizamnamesi Mülkiye, Askerî T›bbiye ve Harbiye ö¤rencileri taraf›ndan haz›rland› ve ilk beyannamesi de 30 Eylül’de yay›mland›. (Ali Birinci: 1999, 402-403). Cemiyet, ‹talyan Carbonari örgütünü taklit ederek teflkilatland› ve k›sa zamanda genç asker, bürokrat aday›, gazeteci ve ayd›nlar aras›nda taraftar buldu. Cemiyetin isim babas› Ahmet R›za (1859-1930) oldu¤u gibi, ilk sözcüsü de yine onun giriflimi ile ayn› y›l›n sonunda Paris’te yay›mlanmaya bafllayan Meflveret gazetesidir. Asl›nda bu gazeteden önce Fransa’da Lübnanl› bir Marunî olan eski Osmanl› mebusu Halil Ganem Paris’e kaçan muhaliflere ev sahipli¤i yap›yordu ve La Jeune Turguie adl› bir gazete yay›ml›yordu. Fransa’da e¤itim al›p yurda döndükten sonra Bursa Maarif Müdürlü¤ü’ne atanan Ahmet R›za, 1889 y›l›nda Paris’te aç›lan bir sergiyi ziyaret etmek için izinli olarak Fransa’ya gitti ve bir daha geri dönmeyip Avrupa’da bulunan di¤er Abdülhamid muhalifleri ile siyaset yapmaya bafllad›. Zaman içinde bu guruba bat› bas›n›nda Jön Türkler/Genç Türkler ad› verildi. Ahmet R›za, pozitivist felsefenin kurucusu Auguste Comte’un ö¤rencisi Pierre Lafitte’nin (1823-1903) fikirlerinden etkilendi. Bu yüzden Onun takipçileri de pozitivizmi tart›flmas›z bir biçimde benimsedi. Asl›nda bu felsefenin gerçekte hangi sorunlara çözüm getirece¤i de bilinmiyordu. Devletin sorunlar›n›n fark›nda olmakla birlikte, çözüm konusunda yeterli donan›mlar› olmayan Jön Türklere bat› medeniyetini de zaman zaman elefltiren pozitivizm yeni bir hareket olarak cazip geliyordu. Fakat gerçekte onlar özellikle flikayetçi olduklar› iktisadî sorunlar ile nas›l bafl edilece¤ini bilmiyorlard›. Si- 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti yasal olarak oldukça kozmopolit bir yap›s› olan Osmanl› toplumunu Osmanl›c›l›k ekseninde bütünlefltirmek ve mutlak›yet idaresini sonland›rmak, birçok sorunu çözece¤ine inan›yor ve yay›nlar›nda daha çok bu fikirlere yer veriyorlard›. Sürekli onlara atfedilen “özgürlük”, asl›nda batmakta olan “devletin kurtar›lmas›” ve “adaleti temin” amac›n› güden fikirlerden ibaret idi. Bu harekette ister safl›kla, ister vatanperverlik heyecan› ile izah edilsin, Genç Türklerin ve onlar› takip edecek olan ‹ttihatç›lar›n göremedikleri önemli baflka bir husus vard›. O da y›llardan beri devletin hâkim unsuru olan Türklere karfl› mücadele eden S›rp, Ulah, Ermeni, Bulgar hatta Müslüman Arnavut ve Arap vs. gibi unsurlar›n meflrutiyet sayesinde Osmanl› kimli¤i alt›nda bütünleflemeyecekleri idi. Buna ra¤men onlar›n giriflimlerinin samimiyetinde ve vatanperverliklerinde hiçbir kuflku aranmamal›d›r. ‹stanbul’daki cemiyet üyeleri ile d›flar›dakiler denetime tabi olmayan Frans›z postalar› arac›l›¤› ile haberleflebiliyorlard›. Meflveret gazetesi de ayn› yolla ‹stanbul’a geliyor ve muhaliflerin aras›nda elden ele dolafl›yordu. Tabii olarak bu hareketlilik kolayca fark edildi ve takibe al›nd›. Ayn› s›rada baz› muhalifler de ‹ngilizlerin iflgalindeki M›s›r’da topland›lar ve burada gazete ç›kar›yorlard›. Mesela Murad Bey bunlardan birisiydi, M›s›r’a kaçarak orada Mizan gazetesini yay›mlamaya bafllad›. Daha sonra Cenevre’ye geçen Mizanc› Murad burada cemiyetin flubesini kurup Mizan’› da ç›karmaya devam etti. Ayr›ca Cenevre’de yay›mlanan bir di¤er gazete de Osmanl› gazetesi idi ve II. Abdülhamid rejimine fliddetle muhalefet etmekteydi. Hoca Kadri’nin idare etti¤i Kahire’deki muhalifler ise Kanun-i Esas› ve Hak gazetelerini ç›kar›yorlard›. Bu gazetelerin bask› say›s› çok yüksek de¤ildi fakat etkileri fazla idi. Hatta bu etkiyi hisseden bir k›s›m maceraperestler II. Abdülhamid’ten para koparmak için baz› flantaj gazeteleri bile yay›ml›yorlard›. Bir müddet yay›nlanan bu tür gazeteler sa¤lad›klar› menfaatler karfl›l›¤›nda kapan›yordu. Bu geliflmeler üzerine II. Abdülhamid de harekete geçti, yurt içindeki kimi muhalifleri tutuklatt›, kimilerini de sürgüne gönderdi. Bu süreçte, 1896 ve 1897 y›llar›nda Genç Türklere atfedilen iki baflar›s›z darbe teflebbüsü oldu. Asl›nda bunlar Abdülhamid’e karfl› yap›lan ilk darbe giriflimleri de¤ildi. Saltanat›n›n ilk y›llar›nda V. Murad’› tekrar tahta geçirmek isteyen Ali Süavi ve arkadafllar› 20 May›s 1878’de Ç›ra¤an Saray›’na girip V. Murad’› buradan alarak yeniden tahta geçirmek istedi. Yap›lan müdahale ile Ali Süavi ve yirmi üç arkadafl› hemen orada öldürüldü. Bu olaydan sonra V. Murad Malta köflküne nakledildi ve daha s›k› bir korumaya al›nd›. V. Murad flehzade iken gitti¤i Avrupa seyahati s›ras›nda masonlar ile kurdu¤u iliflkilerini ‹stanbul’daki masonlar ile de sürdürdü. Malta köflküne nakledilince eski arkadafllar›na haber göndererek oradan kurtar›lmas›n› istedi. Nitekim bu ça¤r›ya ‹stanbullu bir Rum olan Kelanti Skaliyeri (Cléanthi Scalieri) ilgi gösterdi. Kendisi Prodos isimli bir mason locas›n›n üstad› idi ve muhtemelen gücünü denemek istiyordu. Ayr›ca Türkler ve Yunanl›lar› ayd›n bir sultan›n liderli¤inde birlefltirerek yeni bir Bizans Devleti kurman›n (Hanio¤lu:1985, 77; Hanio¤lu: 1995, 34) rüyas›n› görüyordu. Önce V. Murad’›n serbest b›rak›lmas› için II. Abdülhamid’e hitaben aç›k bir mektup yay›mlad›. Ard›ndan uluslararas› mason localar›n› harekete geçirdi fakat hiçbir sonuç alamad›. Bunun üzerine örgütledi¤i bir gurup ile (V. Murad’›n annesinin hizmetçisi Nakflibend Kalfa; Evkaf Nezaretinde görevli Aziz Bey, fiura-yi Devlet memurlar›ndan Ali fiefkatî ve bunlara yard›mc› olan baz› muhalifler) t›pk› Ali Süavi gibi Abdülhamid’i bir ihtilal ile tahttan indirip, V. Murad’› yeniden tahta geçirmeye niyetlendi. Skaliyeri-Aziz komitesi diye isimlendirilen bu hareket içlerinden birinin ihbar› ile ortaya ç›kt›. Hareketin önderleri kaçmay› baflard›, fakat taraftarlar› tutuklan›p çeflitli cezalara çarpt›r›ld›lar. Esas›nda Tazimat›n ruhunu be- 153 154 Osmanl› Tarihi (1876-1918) nimsemifl olan ve bunu tahta geçti¤inde; kanun-i esas›n›n yay›mlanmas› s›ras›nda birkaç kere ilan eden Padiflah II. Abdülhamid, modernleflmeye, ülkeyi bat› standartlar›na ulaflt›rmaya asla karfl› de¤ildi ve bu do¤rultuda çal›fl›yordu. Fakat yaflanan darbe teflebbüsleri gibi olaylar onu hürriyetçi fikirlere karfl› tahammülsüz k›ld›. Muhtemelen bu yüzden Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesi ile ilgisi olanlar›n yarg›land›¤› “Y›ld›z Mahkemesi”ni kurdurttu. Yarg›lananlar Sultan Abdülaziz’in ölümüne sebep vermekten dolay› önce idam cezas›na çarpt›r›ld›, ancak bu cezalar yine Sultan’›n talebi ile müebbet hapse dönüfltürüldü. II. Abdülhamid adeta bu mahkeme ile her fleyin kendi kontrolü alt›nda oldu¤unu göstermek istiyordu. Asl›nda bu ve benzeri olaylar her seferinde daha çok muhalifin Paris, Cenevre veya Kahire’ye kaçmas›n› sa¤l›yordu. Özellikle 1897 y›l› ortalar›nda Mehmed Reflid Pafla baflkanl›¤›nda kurulan bir mahkeme, Jön Türklerin ‹stanbul’daki üyeleri olan pek çok Harbiyeli ö¤renciyi Trablusgarp’a ve Fizan’a sürdü. Ayn› y›l içinde Paris’te Ahmet R›za ile ‹ttihat ve Terakkî Cemiyeti aras›nda da ihtilaflar ç›kt›. O s›ralarda Ermeniler ile meskûn yerlerde yap›lacak reformlar konusunda Ahmet R›za di¤er üyelerden farkl› düflünmekteydi. Arkadafllar›n›n da tepkisini çeken görüfllerini bir yaz›s›nda yaz›nca aralar› aç›ld› ve bir süreli¤ine cemiyetten ihraç edildi. 1897 Osmanl›-Yunan Savafl›’nda al›nan zafer ise II. Abdülhamid’in toplum nazar›ndaki itibarini yükseltti ve bir süreli¤ine muhalefet unutuldu. Bu yeni durum tabii olarak muhalefet aras›nda bir hesaplaflma süreci bafllatt›. O tarihe kadar kamuoyunda önemsenen Jön Türkler ülke içinde de elefltirilmeye ve gözden düflürülmeye çal›fl›ld›. Örne¤in 1898 sonbahar›nda Muhammed Ubeydullah’›n II. Abdülhamid’e Jön Türkler aleyhinde verdi¤i bir layiha ilginçtir. Meflrutiyet-i ‹dare Yahud Parlamento Usulü, Meclis-i Mebusan, Kanun-i Esasi bafll›¤›n› tafl›yan raporda; yeni mekteplerde yetiflen ö¤rencilerin hiçbir ifl tutmadan devlete yük olduklar›, baz›lar›n›n da yabanc› ülkelere kaçarak yapt›klar› yay›nlar ile fesada yol açt›klar› ileri sürülmekteydi. Muhalifler hakk›nda Padiflah’a her zaman bilgi akt›¤› muhakkakt›, fakat bu raporun zamanlamas› anlaml›d›r. Zira rapor, Jön Türklerin kendi içlerinde hesaplaflmaya bafllad›klar› bir dönemde yaz›ld› ve Sultana takdim edildi. Asl›nda yurt d›fl›nda bulunan muhalifler aras›nda da mutlak bir fikir birli¤i yoktu. Kimi fikri muhalefet kimi de fiili bir ihtilal yapmay› öngörüyordu. Sultan Abdülhamid ise fikir birli¤i yapamam›fl olan muhalifleri ikna ederek ‹stanbul’a getirmenin peflinde idi. Mesela, önce M›s›r’a kaç›p, ard›ndan Cenevre’ye giden Mizanc› Murad (1854-1917) bu flekilde ikna edilerek ‹stanbul’a döndürüldü. Bu siyaset baflar›l› oldu ve pek çok cemiyet üyesi Ahmet R›za’n›n etraf›ndan uzaklaflt›. Kimi Padiflah ile anlaflarak yurda döndü, kimi de devletin d›fl temsilciliklerinde ifle bafllad›. Ayn› süreçte yaflanan bir baflka geliflme Jön Türklerin toparlanmas›na yard›mc› oldu. Ba¤dat Demiryolu projesinin Almanlara verilece¤inin duyulmas›, ‹ngilizlerin Jön Türk hareketine destek vermesine sebep oldu. Zira bu hareket baflar›l› olursa, proje durdurulabilir veya ‹ngiliz sermayedarlar›na aktar›labilirdi. Hatta bu s›ralarda ilginç bir geliflme oldu. Ba¤dat Demiryolu imtiyaz›n›n ‹ngilizlere verilmesi için kulis yapan Abdülhamid’in enifltesi Damat Mahmud Celaleddin Pafla (1853-1903) baflar›s›z olunca o¤ullar› (Prens) Sabahattin ve Lütfullah Beyleri de alarak 1899 sonlar›nda Paris’e kaç›p Jön Türk hareketine ifltirak etti. Bafllang›çta bu geliflme onlara bir avantaj sa¤lad› ise de, zaman içinde aralar›nda baz› fikir ayr›l›klar› ve kiflisel rekabetleri de ortaya ç›kard›. Bu ayr›l›klar 4-9 fiubat 1902 tarihinde, Paris’te yap›lan ilk Jön Türk kongresinde kendini gösterdi. Kongreye Türk muhaliflerden baflka, Fransa’da bulunan, Arap, Arnavut, Ermeni, Rum, Yahudi gibi mülteciler de kat›ld›. Kongre sonunda Frans›z pozitivizminin savunucusu Ahmet R›za’n›n baflkanl›- 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti 155 ¤›nda Terakki ve ‹ttihat gurubu ile ‹ngilizlerin yükselifline hayran olan ve Edmond Demolins’in fikirlerinden etkilenen Prens Sabahattin’in (1878-1948) liberal e¤ilimli ve muhtariyeti (özerklik) savunan “Teflebbüs-i fiahs› ve Adem-i Merkeziyet” guruplar› ortaya ç›kt›. ‹ki gurubun aras›ndaki ayr›l›k sadece benimsenen felsefi ekoller ile s›n›rl› de¤ildi. As›l ayr›l›k hedefe vard›racak yöntemler üzerinde ç›km›flt›. Prens Sabahattin’i destekleyenler, sadece propaganda yolunu de¤il, askerî teflkilatlanmay› da sa¤lay›p, ‹ngilizlerin dikkatlerinin çekilmesini istiyorlard›. Ancak bundan da önemlisi, Prens Sabahattin ile birlikte hareket eden baz› Ermeniler, 1856 Paris ve 1878 Berlin anlaflmalar›nda imzas› olan Avrupa devletlerinin reform yapt›rmak üzere bu sürece müdahil olmalar›n›n sa¤lanmas›n› teklif ediyorlard›. Hatta fliddetli tart›flmalara ra¤men bu fikirleri kongrenin sonuç bildirisinde de yer ald›. Ahmet R›za ve taraftarlar› ise bu meselenin bir iç mesele oldu¤unu söyleyerek d›fl müdahaleye imkân verecek tav›rlara fliddetle karfl› geldi. Bu tarihten sonra di¤er guruptan tamamen uzaklaflan Teflebbüs-i fiahs› ve Adem-i Merkeziyet gurubu da a¤›rl›kl› olarak Osmanl› Asya’s›nda (Suriye, Irak ve Anadolu) teflkilatlanmaya bafllad›. Jön Türkler de Osmanl› ‹ttihat ve Terakki cemiyetini yeniden kurup, her tarafta kendilerinden söz ettirmeye bafllad›lar. Cenevre ve Kahire’de cemiyete yeni kat›l›mlar oldu. Avrupa’da birbirinden ba¤›ms›z çal›flan bu iki gurup 1907 y›l›nda Cenevre’deki Ermeni Taflnaksutyun Cemiyeti’nin daveti ile ‹kinci Jön Türk Kongresi’nde bir araya geldiler. Kongre için Jön Türklerin, Teflebbüs-i fiahs› ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti’nin ve Ermenilerin baz› temsilcileri önce Prens Sabahattin’in Paris’teki ofisinde bir haz›rl›k çal›flmas› yapt›lar. Ard›ndan Kongre, 27 Aral›k 1907’de Ahmet R›za, Sabahattin ve Malumyan’›n ortak baflkanl›¤›nda topland›. Aralar›nda fikir birli¤i olmayan üstelik programlar›na d›fl müdahale ve terör gibi yöntemleri de koyan Prens Sabahattin Bey’in ve Ermenilerin taraftarlar› ile Jön Türk gurubu aras›nda hayli tart›flmalar yafland›. Zira Jön Türkler, her türlü d›fl müdahaleye, teröre karfl› olduklar› gibi her halükarda Saltanat ve Hilafet hukukunun korunmas› taraftar› idiler. Bu z›t fikirlere ra¤men çal›flmalar›n› 29 Aral›k’ta tamamlayan kongre uzlaflabildikleri uzun bir bildiri haz›rlad›lar. Bildiride özetle Osmanl› topraklar›nda mevcut durum hakk›ndaki görüflleri ve Osmanl› Devleti’ni oluflturan milletlerin çabalar›n› birlefltirerek amaçlar›na ulafl›ncaya kadar ihtilal yolunda çal›flacaklar› duyuruluyordu. Di¤er muhalif guruplar›n kongrede uzlafl› sergileyerek bir noktada Jön Türklerin fikirlerine yanaflmas› bir baflar› idi. Fakat Ermenilerin 5 Ocak 1908 tarihinde gizli kalmas› istenen baz› kongre kararlar›n› Pro-Armenia dergisinde yay›mlamalar›, hatta, di¤er muhalefet guruplar›n› da kendilerinin tedhifl fikirlerine yak›nlaflt›rd›klar›n› ileri sürmeleri bu kongrenin de sonuçsuz kalmas›na sebep oldu. Zira Ahmet R›za Meflveret gazetesinde yay›mlad›¤› yaz›s› ile onlar› fliddetle elefltirdi¤i gibi, Türklerin de Ermeniler gibi amaca varmak için tedhifli benimsedikleri iddialar›n› yalanlad›. Böylece d›flar›daki muhalefet bir kere daha ayr›flt› ve esas›nda fazla bir fley yapamayaca¤› ortaya ç›kt›. Edmond Demolins (18521907) Le Play ekolune mensup Frans›z pedagogtur. Paris’te La Science Sociale dergisini ç›kard›. As›l fikirlerini À quoi tient la supériorité des AngloSaxons? Paris, 1897 (AngloSaksonlar’›n Esbâb-i Faikiyeti Nedir?‹stanbul 1914, ad› ile Osmanl›ca’ya tercüme edilidi) adl› eserinde ortaya koydu. Frans›zlar›n devletçi yaklafl›m›na karfl› AngloSaksonlar›n bireysel ve giriflimci fikirlerinin kalk›nma için daha önemli oldu¤unu yaz›yordu. Prens Sabahattin onun fikirlerinden esinlenerek, “Teflebbüs-i fiahsî ve Ademi Merkeziyet” partisini kurdu. Jön Türk muhalefetini do¤uran sebepler nelerdir? SIRA S‹ZDE 1 Makedonya Teflkilatlanmas›: Osmanl› Hürriyet D Ü fi Ü N E L ‹ M Cemiyeti’nden ‹ttihat ve Terakkiye D Ü fi Ü N E L ‹ M 1902-1906 aras›nda Osmanl› topraklar› içinde de nispeten Jön Türklerin fikirlerini benimseyen ancak birçok konuda onlardan da ayr›lan yeni oluflumlar meydana S O R U geldi. ‹lki Mustafa Kemal ve bir gurup arkadafl› taraf›ndan fiam’da kurulan “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti” idi. Bu Cemiyetin Yafa ve Kudüs’te de flubeleri aç›ld›. Ancak D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 156 Osmanl› Tarihi (1876-1918) as›l teflkilatlanma Sultan Abdülhamid’in gözde ordu ve subaylar›n›n da yer ald›¤› III. Ordu bölgesinde, Makedonya’da meydana geldi. Makedonya bölgesi, özellikle kozmopolit yap›s› ile Selanik vilayeti her türlü siyasi faaliyetin yap›lmas›na uygundu. Geliflmifl bir liman ve ticaret kenti olan Selanik, III. Ordu mensuplar›n›n dünyaya aç›lan kap›s› idi. Ayn› s›ralarda Balkanlar da kaynamaktayd›. Türklerin d›fl›nda kimi ba¤›ms›zl›k aray›fl› içinde olan kimisi de Bulgaristan ile Makedonya’y› birlefltirmek isteyen birçok komite faaliyet gösteriyordu. Osmanl› Devleti’ne yöneltilmifl olan bu tehdit III. Ordu subaylar›n› endiflelendirdi¤i kadar, teflkilatlanma aç›s›ndan da onlara örnek teflkil ediyordu. Bir taraftan ülkenin içindeki geliflmeleri, di¤er taraftan da dünyada ve özellikle d›flar›daki muhalefetin faaliyetlerini takip eden bir k›s›m subay ve sivil 1906 y›l›nda Selanik’te bir araya gelerek “Osmanl› Hürriyet Cemiyeti”nin kurdu. Asl›nda bunlar net bir program› olmayan, Kanun-i Esasi’n›n ilan edilmesini isteyen bir avuç vatanperver gençlerden ibaret idiler. Eskiden ö¤renci olan bu gençler flimdi birer subayd› ve ordunun içindeki durumu daha yak›ndan biliyorlard›. Ülke, özellikle de bizzat kendilerinin bulunduklar› Balkanlar baflta olmak üzere yavafl yavafl elden ç›k›yordu. Eksiklikleri hissediyor ve bunlar›n ancak bir rejim de¤iflikli¤i ile düzelebilece¤ine inan›yorlard›. Kanun-i Esasi’nin ilan› ile oluflacak hürriyetçi ortamda birikmifl iç ve d›fl sorunlar›n kolayca çözülebilece¤ini düflünüyorlard›. Galiba, uzaktan takip ettikleri ve etkilendikleri d›flar›daki muhaliflerin de yeteneklerine gere¤inden fazla güveniyorlard›. Selanik’teki bu yeni cemiyetin kurucular›n›n ço¤u asker olmakla birlikte; daha sonra Osmanl› Devleti’nin en üst makamlar›na kadar ulaflacak baz› sivil üyeleri de vard›. Cemiyetin ilk kurucular› flunlard›: Kaymakam/Yarbay Bursal› Tahir Bey (18611926), Binbafl› Nakî Bey ( Yücekök) (1866-1948), Erkân-i Harp Yüzbafl›s› Edip Servet (Tör) (1884-1964), Yüzbafl› Kaz›m Nami (Duru) (1877-1967), Yüzbafl› Ömer Naci (1880-1916), Yüzbafl› ‹smail Canbolat (1880-1926), Yüzbafl› Hakk› Baha Bey (1879-1942), Selanik Posta ve Telgraf ‹daresi Baflkâtibi Mehmet Talat Bey (18741924), Selanikli Rahmi Aslan Bey (1874-1947), Midhat fiükrü (Bleda) (1874-1956). Cemiyetin kurulmas› akabinde üyeler kendi aralar›nda görev taksimi yapt›. Talat Bey, Rahmi Bey ve ‹smail Canbolat Beylerden oluflan heyet, genel merkez (merkez-i umûmî) görevini üstlendi. Cemiyet gizlili¤e afl›r› özen göstermekteydi. Üyeler özel bir törenle kabul ediliyor ve ço¤u birbirlerini tan›m›yordu. Balkanlar’da h›zla teflkilatlan›p pek çok yerde flubeler açt›lar. Az da olsa Anadolu’da da taraftar bulmufllard›. Eylül 1907 y›l›nda Selanik gurubu eskiden beri fikirlerinden beslendikleri Paris ile irtibata geçti ve onlar ile birleflerek cemiyetin ad›n› da “Terakki ve ‹ttihat” (daha sonra da ‹ttihat ve Terakkî) olarak de¤ifltirdi. Paris’tekilere göre Selanik onlar›n bir flubesi idi. Fakat Selanik’teki cemiyet üyeleri böyle düflünmüyor ve ba¤›ms›z hareket ediyorlard›. Zaten hiçbir flubenin di¤eri ile fikir düzeyinde birliktelikleri yoktu ve bu durum kimsenin de umurunda de¤ildi. fiiddetli fikir ayr›l›klar› ayn› flube içinde bile görülmekteydi. Cemiyet, üyelerinin sadece mevcut rejime muhalefette ve yüksek bir amaç olarak Kanun-i Esasi’n›n ilan edilmesi konusunda müttefik olmas›n› yeterli buluyordu. Hatta Osmanl› topraklar› içinde yaflayan cemiyet üyeleri, Avrupa’daki ilk muhalifleri yüceltmekle birlikte, onlar›n felsefi yaklafl›mlar›n› pek de önemsemiyordu. Zira buradakiler daha “pragmatist/faydac›” ve pratik düflünceye sahiptiler. Hatta denilebilir ki, Avrupa’daki muhaliflere hayranl›¤›n sebeplerinden biri de, onlar›n Avrupa’daki geliflmenin s›rlar›n› ö¤renmifl olmalar› ve gelecekte bunlar› Osmanl›ya tafl›yabilecekleri inanc›yd›. Genel prensiplerini “Hürriyet, Adalet, Uhuvvet (Kardefllik)” slogan› ile özetliyorlard›. Burada zaman zaman dile getirilen cemiyet-mason iliflkisinden de söz etmek yerinde olacakt›r. II. Abdülhamid’i tahttan indirmeyi planlayan Skaliyeri’nin bafla- 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti r›s›z girifliminden sonra da masonlar›n Jön Türkler ile de iliflkiye girdikleri bilinmekle birlikte, bu konuda aralar›nda gerçek bir dayan›flman›n oldu¤unu gösteren yeterli kan›tlar yoktur. Fakat Selanik’teki yeni cemiyetin kimi üyeleri masondu (‹brahim Temo gibi). Cemiyet üyeleri özellikle hükümetin takibat›ndan kaçmak için Osmanl› topraklar›nda yasal olarak faaliyet gösteren mason localar›nda buluflmakta ve ayr›ca bas›n konusunda da onlardan yard›m almaktayd›lar. Burada mason localar›n›n hedefe varmak için bir araç olarak kullan›ld›¤› muhakkakt›r. Fakat daha sonra yap›lan ink›lâpta masonlar›n herhangi bir katk›lar›n›n olup olmad›¤›na dair bilgiler bulunmamaktad›r. Balkanlar’da faaliyet gösteren rejim muhalifi birçok komite aras›nda dikkati çeken guruplardan birisi de Arnavutlar idi. Müslüman olan bu gurubun hedefi, ‹flkodra, Draç, ‹pek, Prizren, Prifltine, Debre, Elbasan, Berat bölgelerini içine alan ve Arnavutluk tabir edilen yerde özerk bir yönetim kurmakt›. Her ne kadar bu fikirler temelde merkeziyetçi olan ‹ttihatç›lar taraf›ndan kabul görmese de, Arnavutluk için çal›flan guruplar, Merkez-i Umumi taraf›ndan cemiyete kabul edildi ve iki taraf aras›nda iflbirli¤i sa¤land›. Muhtemelen cemiyet bu tavr› ile her fleyden haberdar olan II. Abdülhamid’e mesaj vermek istiyordu. Balkanlarda sadece gayr-i müslimler de¤il, bilakis onun güvendi¤i ve muhaf›zlar›n› seçti¤i Müslüman Arnavutlar da muhalif olarak gösterilerek cemiyet kendi meflrulu¤unu sa¤lamaya çal›fl›yordu. Fakat bu tutumu ile Arnavutlar›n taleplerini de meflrulaflt›rd›klar›n› fark etmediler. Nitekim ilk anda Arnavut ‹htilalc›lar› ile birleflen cemiyet askerî bir kanada da sahip oldu ve halk› harekete geçirecek, gösteriler yapt›racak araçlara ulaflt› ise de daha sonraki y›llarda bu sorun yeniden karfl›lar›na ç›kacakt›. SIRA S‹ZDE 1908 y›l›nda yaflanan bir kaç geliflme ‹ttihatç›lar›n harekete geçmesini teflvik etti. K›sa bir süre önce Japonya’n›n karfl›s›nda ma¤lup olmufl olan Rusya, bu ma¤luD Ü fi Ü N E L ‹ M biyetinin sorumlulu¤unu ülkede egemen olan tek adam yönetimine ba¤lad› ve parlamenter bir rejime geçti. Daha da ilginç olan› bir Müslüman komflu ülke olan O R U Bu iki hare‹ran’da k›sa bir süre önce bir ihtilal sonucunda meflrutiyet ilan Sedildi. ketin ne derece etkisinde kald›klar›n› daha ilk yay›mlad›klar› beyannamelerinden anlamak mümkündür. Her iki ülkede ordunun iktidar›n aleti olup, halk›na karfl› D‹KKAT zulüm yapt›klar› ifade edilen beyannamede, Osmanl›’daki bu yeni ink›lâb›n OrduMillet kaynaflmas›n›n sonucu oldu¤unu vurguluyorlard›. Di¤er taraftan 9-10 HaziSIRA S‹ZDE ran 1908 tarihinde ‹ngiliz ve Rus hükümdarlar›n›n Reval’de (Finlandiya’da bir körfez) buluflmalar›, ‹ttihatç›lar taraf›ndan Osmanl› Devleti’nin paylafl›lmas›na bir iflaret say›lmas› barda¤› tafl›ran son damla oldu ve bir muhalefetAMAÇLARIMIZ gurubu olarak aç›kça ortaya ç›kmalar›na imkân verdi. N N Jön Türklerin fikirleri, faaliyetleri ve teflkilatlanmalar› hakk›nda daha K ‹ detayl› T A P bilgi için verilen kitab›n IV. bölümünü okuyunuz. Hanio¤lu, fiükrü, (1985). Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanl› ‹ttihat ve Terkki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), ‹stanbul, s, 173-394. II. Meflrutiyet’in ‹lan› TELEV‹ZYON Reval görüflmelerinde Rusya ve ‹ngiltere’nin gelecekte Almanya karfl›s›nda alaca¤› ortak tav›rlar tart›fl›ld›¤› gibi baflta Makedonya olmak üzere Osmanl› Devleti’nin di‹ N T E R NOsmanl› ET ¤er meseleleri de gündeme al›nm›flt›. Bundan hareketle iki devletin Devleti’nin taksimini görüfltüklerini ileri süren Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri, derhal harekete geçtiler. Selanik ve Manast›r’da duvarlara ilânlar ast›lar, konsolosluklara bildiriler da¤›tt›lar. Onlara göre, devletin karfl› karfl›ya oldu¤u bu tehlikenin esas sebebi meflrutî idarenin olmay›fl› idi. Bu yüzden hem konsolosluklara 157 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 158 Osmanl› Tarihi (1876-1918) verdikleri, hem de halka da¤›tt›klar› bildirilerde, meflrutiyet ilân edildi¤i takdirde, her fleyin yoluna girece¤ini ilân ediyorlard›. Sultan Abdülhamid bölgedeki bu hareketlilikten büyük kuflku duyuyordu. Durumu yerinde inceletmek üzere, Rumeli’ye yüksek rütbeli subaylar gönderdi fakat bir netice alamad›. Di¤er taraftan Cemiyet meflrutiyeti ilân ettirmek için her türlü çareye baflvurmaya karar verdi. Bu amaçla, Selanik Merkez kumandan› ayn› zamanda Padiflah’›n yaverlerinde Yarbay Nâz›m Bey’e bir suikast düzenlendi. Manast›r Polis Müfettifli Sami Bey ile Selanik Topçu Alay› ‹mam› Mustafa Efendi öldürüldü. Merkez kumandan›n› yaralayan kifli daha sonra hürriyet kahraman› olarak tan›nacak olan kay›nbiraderi Binbafl› Enver Bey’den baflkas› de¤ildi. O, art›k Selanik’te kalamazd›. Kendisine kat›lan bir gurupla birlikte da¤a ç›karak ilk isyan bayra¤›n› açt›. Enver Bey’i 3 Temmuz 1908’de 160 askeriyle Kola¤as› Niyazi Bey takip etti. Bu isyan haberleri 5 Temmuz’da ‹stanbul’a ulaflt›. Ayn› gün Niyazi Bey ve arkadafllar›n›n takibi ve gerekirse cezaland›r›lmas› için, Metroviçe’de bulunan fiemsi Pafla’ya bir emir gönderildi. fiemsi Pafla’n›n bir k›s›m kuvvetlerle 6 Temmuz’da Metroviçe’den Selanik’e hareket etmesi ‹ttihatç›lar aras›nda panik yaratt›. Pafla 7 Temmuz’da Manast›r’a vard›. Gözlemlerini Bab›âli’ye bildirmek için Manast›r Telgrafhanesine giden Pafla, oradan ç›karken Mülaz›m At›f Efendi taraf›ndan öldürüldü. Olaylar›n bu boyutlara ulaflmas› üzerine Abdülhamid cemiyete sempati duyan subay ve askerlere nasihat vermek için, Müflir fiükrü ve Birinci Ferik Rahmi Paflalar›n baflkanl›¤›nda bir heyeti bölgeye gönderdi ise de bir sonuç al›namad›. Akabinde padiflah, bu hareketleri teskin etmesi için, Manast›r Fevkalâde Kumandanl›¤›na Müflir Tatar Osman Pafla’y› tayin etti. Osman Pafla Manast›r’a ulafl›nca, ald›¤› talimat gere¤i fliddet göstermemeye çal›fl›yordu. Ayr›ca hareketlere ifltirak edenler için af ilân etmek suretiyle cemiyeti da¤›tmak istedi. Manast›r’a gelmifl olan Anadolu askerî kuvvetlerini Ohri taraflar›na sevk etmeye bafllad›. Bu durumdan ürken ve biraz da fiemsi Pafla’n›n öldürülmesinden cesaret alan ‹ttihat ve Terakki fedailerinden bir k›sm› Osman Pafla’y› da öldürmek istediler. Ancak cemiyet bunu uygun bulmayarak, Tatar Osman Pafla’n›n sadece kaç›r›lmas›na karar verdi. Rumeli’de bu olaylar cereyan ederken Abdülhamid, 10 Temmuz’da dan›flmanlar› ve eski sadrazamlar› Said ve Kâmil Paflalar› Saray’a ça¤›rarak olaylar hakk›nda ne yap›lmas› gerekti¤ini sordu. Ancak onlar da bir çare bulamadan Binbafl› Enver, Kola¤as› Niyazi Beyler d›fl›nda, Hasan Tosun ve Eyüp Sabri Beyler de kendilerine ba¤l› birliklerden çeteler kurarak da¤a ç›kt›lar. 20 Temmuz’da Manast›rl› Müslümanlar ayaklan›p, askerî depolar› ele geçirdi. Hatta Manast›r valisi H›fz› Pafla meflrutiyet taraftarlar›na karfl› direnmenin anlams›z oldu¤unu ve ilan edilmesi gerekti¤ini hükümete yazd›. Sadrazam Ferid Pafla, bütün bu olup bitenlere seyirci kal›yor hatta rivayetlere göre gizlice destek bile veriyordu. Padiflah muhtemelen bu rivayetler yüzünden Ferid Pafla’y› 22 Temmuz’da azlederek yerine Said Pafla’y› getirdi. Abdülhamid son bir hamle ile sadaret de¤iflikli¤ine giderek, ‹ttihatç›lara mesajlar›n› ald›¤›n› ve uzlaflma arzusunu ortaya koydu. Ayr›ca Kanun-i Esasi’yi yeniden yürürlü¤e koymak zorunda kalsa bile muhtemelen bunu çok güvendi¤i bir sadrazam eliyle yapmak istiyordu. ‹stanbul’da yukar›daki geliflmeler olurken, Rumeli’de olaylar gittikçe fliddetleniyordu. Selanik ve Manast›r’a sevk edilen kuvvetler, ihtilâlc›lar› takip etmek flöyle dursun, onlar›n saflar›na kat›l›yorlard›. fiemsi Pafla’n›n öldürülmesinden sonra, Manast›r’a gönderilen Tatar Osman Pafla’n›n kaç›r›lmas›na karar veren ‹ttihatç›lar, bu görevi Eyüp Sabri Bey ile Resne tabur kumandan› Niyazi Bey’e verdiler. 21 Temmuz’da 2500 kiflilik bir kuvvetle Manast›r’a gelen Eyüp Sabri ve Niyazi Beyler Osman Pafla’y› tevkif ederek Resne’ye götürdüler. K›sa bir süre önce ‹ttihat ve Terak- 159 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti ki Cemiyeti’ne kabul edilmifl olan Arnavut ihtilal komiteleri ise 22 Temmuz sabah› Firzovik’te 20-30 bin kifli toplayarak Meflrutiyetin ilân› için nümayifle bafllad›lar. Firzovik toplant›s› bir bak›ma ihtilâli halka mal etti. Her taraftan Mabeyn’e meflrutiyetin ilân edilmesi için telgraflar gönderilmeye baflland›. Rumeli’ye olaylar› bast›rmak için giden askerler de bu harekete ifltirak ediyorlard›. Bölgedeki baz› mülkî amirler de ‹ttihatç›lara destek veriyordu. Mesela Serez Mutasarr›f› Reflid Pafla meflrutiyet ilân edilmedi¤i takdirde Abdülhamid’i hükümdar olarak tan›mayacaklar›n› telgrafla ‹stanbul’a bildirdi. Ayn› flekilde, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti Manast›r merkezi imzas›yla gönderilen baflka bir telgrafta, Pazar gününe kadar meclisin aç›lmamas› halinde vahim hadiselerin ç›kaca¤› söyleniyordu. Cemiyet meflrutiyeti en az›ndan Makedonya’da ilan etme kararl›l›¤›ndayd›. Burada bunu baflar›rlarsa bütün imparatorlu¤a yayman›n yolu aç›lacakt›. Cemiyet, Abdülhamid’e gönderdi¤i telgraflarda Kanun-i Esasi 26 Temmuz’a kadar ilân edilmedi¤i takdirde, bölge halk›n›n ve askerin veliahda (V. Mehmed Reflad) biat edece¤i tehdidinde bulundu ve kararl›l›¤›n› göstermek için 23 Temmuz 1908’de Manast›r’da meflrutiyeti ilan etti. Ard›ndan civar kasabalarda da meflrutiyet ilan edilerek, Selanik’te meflrutiyetin ilan› için de 25 Temmuz tarihi belirlenerek ‹stanbul’un tepkisi beklenmeye baflland›. Bu geliflme üzerine padiflah, vükelân›n (bakanlar›n) Saray’da toplan›p meseleyi görüflmelerini emretti. Sadrazam Said Pafla’n›n ifadesine göre, Saray’da toplanan vükelâ, saatlerce Rumeli’den gelen ve meflrutiyeti isteyen telgraflar› incelemekle vakit geçirdi, fakat bir türlü esas mevzua gelemedi. Zira hadiselerin boyutu Kanun-i Esasi’nin bir an önce ilân edilmesi zaruretini do¤urmufltu, vükela da de bu kanaatte idi ancak bunu Abdülhamid’e teklif edecek cesaretleri yoktu. Bakanlar kurulu bu tereddütler içerisinde iken Padiflah’›n adamlar›ndan R›za Bey ve Ahmed ‹zzet Pafla gelerek, Padiflah “ahalinin Kanun-i Esasi’yi istediklerini anlad›, mamafih kendisi de bunun aleyhinde de¤ildir” demeleri herkesi rahatlatt›. Zira art›k meflrutiyetin ilan› önünde bir engel kalmad›. Asl›nda Padiflah ‹ttihatç›lar›n beklentilerinden de önce harekete geçti ve 24 Temmuz’da ‹stanbul gazetelerinde yay›mlanan küçük ilanlarla, meflrutiyetin iade edildi¤i bildirildi. Böylece Osmanl› tarihinde telgrafla kans›z bir ihtilal gerçekleflti ki o güne kadar görülmüfl bir fley de¤ildi. Bu ihtilal›n gerçek sahipleri hiç kuflkusuz Rumeli’de teflkilatlanan genç subaylard›r. Her ne kadar fikri olarak Avrupa’daki muhaliflerden etkilendiler ve hatta onlar ile birlefltiler ise de onlar›n bu ihtilale katk›lar› yok denecek kadar azd›r. ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti hangi flartlarda ortaya ç›km›flt›r? SIRA S‹ZDE Güçlerin Çat›flmas›: Harbiye ve Bahriye Naz›rlar›n›n Tayin fiekline D Ü fi Ü N E L ‹ M Yap›lan ‹tirazlar Bu ani geliflme ülke genelinde hem hayret ve hem de sevinç yaratt›. Her ne kadar de¤iflim talebi genel bir arzu idiyse de ‹ttihatç›lar›n yeterli toplumsal S O R U deste¤i yoktu. Netice itibar› ile onlar yeni ortaya ç›km›fl gizli bir cemiyet idi. Fakat bu hareket k›sa zamanda ülke çap›ndaki bütün muhaliflerin çat›s› oldu ve büyük bir toplumD‹KKAT sal kabul gördü. Ülkenin her yan›nda bir bayram havas› yaratt›. Meflrutiyetin ilan›n›n yaratt›¤› sevinç ve coflku biter bitmez, bu sefer gözler bu maksatla kurulan SaSIRA S‹ZDE id Pafla kabinesine çevrildi. Zira ‹ttihatç›lar meflrutiyetin ilan›nda yo¤unlafl›rken idari olarak nas›l bir yap›lanma olaca¤› konusunu ihmal ettiler. ‹stanbul’da kafalar kar›fl›kt›. Ortada bir hükümet vard› ama kabine üyeleri, meflrutî bir idarede olduAMAÇLARIMIZ ¤u gibi, sadrazam taraf›ndan seçilmemiflti. Ayr›ca bu kabine içinde sevilmeyen baz› lekeli Naz›rlar (‹ttihatç›lar›n iddias›na göre) da bulunmaktayd›. Art›k sansürsüz 2 N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 160 Osmanl› Tarihi (1876-1918) yay›n yapan ‹ttihatç› bas›n, hükümeti diline dolad›. Bas›na göre Said Pafla’n›n baflkanl›¤›ndaki bu hükümetin üyeleri aras›nda fikir birli¤i olmad›¤› gibi, “iffet ve do¤ruluklar›” bile birbirine uymayan flah›slardan müteflekkildi. Böyle uyumsuz bir kabine ile hiçbir fley yap›lamayaca¤›n› ileri süren bas›n, söz konusu kabineyi istifaya ça¤›r›yordu. Hükümetin umumi af ilan etmesi üzerine, bir yandan adi suçlular›n sal›verilmesi, öte yandan af kapsam›na Afrika ve Anadolu’da sürgünde bulunan siyasî suçlular›n al›nmamas› (daha sonra af kapsam› geniflletilmifltir) hükümet hakk›ndaki elefltirileri artt›rd›. Ayr›ca siyasî mahkûmlarla birlikte adî suçlular›n sal›verilmesi ile yeni bir anarfli yarat›larak meflrutiyet’in ilgas›n›n hedef al›nd›¤› iddias›yla, Said Pafla ve Dâhiliye Nâz›r› Memduh Pafla’ya a¤›r ithamlarda bulunuldu. Bu a¤›r ithamlar karfl›s›nda Said Pafla Meflrutiyet usulüne uygun yeni bir kabine kurma çal›flmalar›na bafllad›. Bu arada ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti, Rumeli vilayetleri müfettifli Hüseyin Hilmi Pafla arac›l›¤›yla Bab›âlîye müracaat ederek, hafiyeli¤in kald›r›lmas›n› teklif etti ve gerekli temaslarda bulunmak üzere ‹stanbul’a gelmek için izin istedi. Abdülhamid bu durumdan hiç hofllanmad›. Ancak Said Pafla, 28 Temmuz 1908 tarihinde haz›rlat›p takdim etti¤i meclis-i vükela mazbatas›nda (bakanlar kurulu karar›nda), cemiyet temsilcilerinin ‹stanbul’a gelmesinin genel emniyeti temin için faydal› olaca¤›n› Padiflah’a arz etti. Bunun üzerine ‹ttihat ve Terakki Cemiyetini temsilen Talat, Cavid ve Rahmi Beylerin ‹stanbul’a gelmesine izin verildi. Bir süre sonra ‹stanbul’a gelen cemiyet temsilcileri, öncelikle kendilerine yak›n gördükleri Kâmil Pafla arac›l›¤›yla yeni oluflturulacak kabinede Harbiye Nezâreti’ne Trablusgarp vali ve kumandan› Recep Pafla’n›n getirilmesini istediler. Bu flekilde cemiyet hükümet ifllerinde müdahil olmaya bafllad›. Sadrazam Said Pafla yeni oluflturdu¤u kabinesini de 1 A¤ustos 1908’de aç›klad› ve Padiflah’›n talebi ile kaleme ald›¤› hatt-› hümayunu t›pk› I. Meflrutiyet’in ilan› s›ras›nda oldu¤u gibi okudu. Bas›nda da yer alan ve büyük f›rt›nalar koparan hatt-i hümayun on befl maddeden oluflmaktayd›. Buna göre bütün teb’a flahsî hürriyetine, hak ve görev eflitli¤ine sahip olacakt›. Hiç kimse kanunsuz tutuklanmayacak, sorguya çekilmeyecek ve cezaland›r›lmayacakt›. Herkesin mesken dokunulmazl›¤› olacakt›. Hiç kimse hakk›nda, kanunun emretti¤i usulden baflka türlü kovuflturma yap›lmayacakt›. Seyahat, toplant›, e¤itim ve ö¤retim özgürlü¤ünün yan› s›ra, bas›ndan sansür kald›r›lacakt›. Askerler d›fl›ndaki memurlar istekleri d›fl›nda baflka yerlere tayin edilemeyece¤i gibi, istifa hakk›na sahip olacaklard›. Rütbe ve derecesi ne olursa olsun, her memur ancak ilgili bakanl›k taraf›ndan tayin edilecekti. Memurlar müracaatlar›nda hiyerarfliyi takip edecekler, ayn› flekilde her memur kendi amirine karfl› sorumlu olacak, baflka amirler onlara kar›flmayacakt›. Memurlar›n tayininde usulsüzlü¤ün yap›ld›¤› anlafl›l›rsa al›nacak tedbirlere do¤rudan Sadaret bakacakt›. Devletin gelir ve giderleri her malî y›lbafl›nda aç›klanacakt›. Bakanl›klar ve vilayetlerin teflkilâtlar›nda ihtiyaçlara göre, aç›lacak meclis (meclis-i mebusan) taraf›ndan yeni düzenlemeler yap›labilecekti. Ordunun güçlenmesi için her türlü imkân seferber edilecekti. Özetle, hatt-i hümayun, k›smen Kanun-i Esasi’n›n de öngördü¤ü hususlar ile adeta yeni hükümetin program›n› içermekteydi. Peki, böyle bir fleye neden ihtiyaç duyuldu? Muhtemelen Padiflah hâlâ yönetimde mutlak söz sahibi ve Kanun-i Esasi’nin de kendi güvencesi alt›nda oldu¤u mesaj›n› vermeye çal›fl›yordu. Tabii olarak bu durum meflrutiyet taraftarlar›n› hayal k›r›kl›¤›na u¤ratt›. Özellikle hatt-i hümayunda onuncu madde olarak, Bahriye ve Harbiye Naz›rlar›n›n padiflah taraf›ndan atanaca¤› hükmü ortal›¤› kar›flt›rd›. Yay›mlanan hatt-i hümayun, Harbiye ve Bahriye Naz›rlar›n›n tayinlerinin Padiflah taraf›ndan yap›lmas›n› öngörmekteydi. Yeni kurulan Said Pafla kabinesindeki 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti Bahriye ve Harbiye Naz›rlar› da bu do¤rultuda padiflah taraf›ndan atanm›fllard›. ‹ttihatç›lar, Padiflah’›n yetkilerinin tehlikeli bir flekilde güçlendirilmesi olarak telâkki ettikleri bu tayinlere fliddetle itiraz ettiler. Dolay›s›yla bu atamalar› tasvip eden Said Pafla’ya da kamuoyunda bir itimats›zl›k belirdi. Bas›n da söz konusu tayinleri Kanun-i Esasi’nin 27. maddesine ayk›r› oldu¤u gerekçesiyle sert bir dille elefltirmeye bafllad›. 27. maddede “Sadaret ve fieyhülislaml›k Padiflah taraf›ndan emniyet edilen flah›slara verilece¤i gibi, di¤er bakanlar da Padiflah iradesi ile tayin edilir”, denilmektedir. Bundan anlafl›lan, di¤er bakanlar›n sadrazam taraf›ndan seçilip padiflah taraf›ndan onaylanmas›yd›. Bu hususu hat›rlatan cemiyetin resmi sözcüsü Tanin gazetesi, kabinenin bafl› s›fat›yla sadrazam, kendi seçmedi¤i bakanlardan nas›l sorumlu olabilir? diye soruyordu. Ayn› yorumda, bu durumun 27. maddenin ta’dili olarak da anlafl›lamayaca¤›, zira bunun do¤rudan Kanun-i Esasi’yi ihlâl eden bir davran›fl oldu¤una dikkati çekiyordu. Bütün bas›n a¤›z birli¤i etmiflçesine, hatt-› hümayunun onuncu maddesini elefltiriyor, hatta daha da ileri giderek bu maddeyi yazan›n büyük bir ihanet içinde oldu¤u vurgulan›yordu. Bununla da yetinmeyen, ‹ttihatç› bas›n, yeni kurulan kabine üyeleri aleyhinde karalama kampanyas›na bafllad›. Nitekim bu duruma tahammül edemeyen hükümette, çatlaklar meydana geldi. Asl›nda bu bir güçler çat›flmas› idi. Bir tarafta Padiflah› ve gelenekçi yap›y› temsil eden güçler di¤er tarafta kamuoyunu temsil eden ‹ttihatç›lar bulunuyordu. Birinci taraftakiler Kanun-i Esasi’nin 7. maddesinde, kara ve deniz kuvvetlerinin kumandas› ve askerî harekât icras›n›n padiflah yetkisinde oldu¤unu söyleyerek, söz konusu bakanlar›n da bunlarla alâkal› oldu¤una göre, padiflah taraf›ndan atanmalar›n› do¤ru buluyordu. Oysa karfl›s›ndakiler bu durumun Kanun-i esasi’n›n ihlali olarak yorumluyordu. Asl›nda her iki taraf da devletin en önemli gücü olan askeriye üzerinde daha kolay nüfuz icra etmek arzusunda idi. Üstelik zaten hatt-i hümayunun yay›mlanmas›ndan da rahats›z olan ittihatç›lara yeni kabine oluflturulurken hiç dan›fl›lmad›. Bu sorun hükümetin da¤›lmas›na neden oldu ve 4 A¤ustos’ta Sadrazam Said Pafla istifas›n› verdi. Böylece meflrutiyete “geçifl kabinesi” veya “ara kabine” say›lan hükümetin ömrü sadece iki hafta oldu. Zira hâlâ gerçek iktidar› kontrol eden Abdülhamid, ‹ttihatç›lar›n gücü hakk›nda yeterli fikre sahip de¤ildi. Ayn› flekilde Padiflah’›n afl›r› tepkisinden korkan ‹ttihat ve Terakki, do¤rudan Abdülhamid’e muhalefet etmek yerine, yeni kurulan kabineyi hedef alarak gücünü göstermeye çal›fl›yordu. Said Pafla kabinesini bu kadar k›sa zamanda düflüren veya en az›ndan sebepleri haz›rlayan ‹ttihatç›lar›n kendilerine güvenleri artt›. Art›k devletin kaderini tayin edecek yeni bir dönem bafllatacaklard›. Ancak II. Abdülhamid’in k›vrak bir manevra ile meflrutiyeti hemen ilan ettirmifl olmas› da ‹ttihatç›lar› haz›rl›ks›z yakalatt› ve eski devrin adamlar› ile çal›flmaya mecbur etti. Henüz yönetimi üstlenmeye haz›r de¤illerdi. Bu da Padiflah›n nüfuzunun eskisi gibi devam etmesi demekti. Bu yüzden birçok fley yap›lacak seçim sonras›na erteledi. Seçimler ve Yeni Meclis Kamil Pafla baflkanl›¤›nda kurulan yeni hükümetin ilk ifllerinden biri Kanun-i Esasi’ye göre aç›lacak meclisin üyelerini belirlenmesi için seçim haz›rl›klar› yapmak oldu. Seçime I. Meflrutiyet meclisinin haz›rlad›¤› seçim kanunu ile gidildi. Tahmin edilece¤i gibi bu süreç ülkede farkl› muhalefet guruplar›n›n da ortaya ç›kmas›na vesile oldu. Ayr›ca arzu edilen ço¤ulcu sistem için de bu gerekliydi. ‹ttihat ve Terakki henüz partileflmemiflti ama bir cemiyet olarak seçimlerin toplumsal ve ordu deste¤ine sahip en popüler gurubuydu. Di¤er önemli gurup ise Avrupa’dan dönen Prens Sabahattin’in baflkal›¤›ndaki liberal e¤ilimli “Osmanl› Ahrar F›rkas›” idi ve 161 162 Osmanl› Tarihi (1876-1918) muhalefeti temsil ediyordu. Mizanc› Murad, Ali Kemal ve Arnavut ‹smail Kemal gibi popüler isimler bu parti içinde yer ald›. Seçimlere s›n›rl› say›da baz› ba¤›ms›z adaylar da girdi. Seçimlere bu atmosferde gidildi ise de denetim a¤›rl›kl› olarak ‹ttihat ve Terakki’nin elinde idi. Üstelik meflrutiyeti ilan ettirme konusunda gösterdi¤i kararl›l›k seçmenlerin ilgisine mazhar oluyordu. Nihayet 1908 sonbahar›nda yap›lan (seçimler tek bir günde de¤il, yerine göre de¤iflik tarihlerde yap›labiliyordu) seçimlerin de galibi oldu ve II. Meflrutiyet meclisinin birinci devresi bafllad›. Osmanl› Ahrar F›rkas› meclise sadece bir mebus sokabilmiflti, geri kalanlar tamamen ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin mebuslar›yd›. Fakat unutmamak gerekir ki, oldukça farkl› bölgelerden listeye al›nan bu isimler aras›nda da tam bir uyumluluk yoktu. Toplam 122 seçim çevresi vard› ve ilk meclisin üye say›s› da 281 olarak belirlendi. Bu üyelerin 157si bu günkü Türkiye Cumhuriyeti s›n›rlar› içinde olan seçim bölgelerinden; 65’i’ Arap vilayetlerinden, 59’u da Balkan co¤rafyas›ndan idi. Bu da¤›l›m daha sonra pek çok siyasî tart›flmalar› da beraberinde getirecektir. Ancak seçilenlerin alt›s›na çeflitli nedenler ile mazbatalar› verilmedi¤i için meclis 17 Aral›k 1908 tarihinde aç›larak 275 milletvekili ile çal›flmalar›na bafllad›. Bir gün önce ise II. Abdülhamid otuz dokuz kifliden oluflan Meclis-i Ayan’›n üyelerini aç›klad›. Meclis’in aç›lmas› ile yeni dönemin “hürriyetçi” havas› hemen kendini gösterdi. Meclis baflkanl›¤›na uzun zamand›r siyasi bir kaçak olan ve flimdi ‹stanbul mebusu seçilen Ahmet R›za getirildi. Üstelik kanuna göre baflkanl›k, Meclisin önerisi ve Padiflah’›n onay›na ba¤l›yd›. II Abdülhamid de Meclisin önerisini tereddütsüz onaylad›. Böylece Meclis denetim görevini yapmaya bafllad›. Ancak hükümet meflrutî bir yönetimdeki gibi seçim galibinin kurdu¤u bir hükümet de¤ildi. Hatta Sadrazam Kamil Pafla Ahrar F›rkas›’na mensuptu. Bu yüzden tart›flmalar yafland› ve hükümet de meclisten güvenoyu istedi. Kamil Pafla 13 Ocak 1909’da ‹ttihatç› ço¤unlu¤a ra¤men güvenoyu al›nca, hükümet ifllerini yine bildi¤i gibi yürütmeye bafllad›. Hatta ‹ttihatç›lar›n daha önce büyük bir kavga ile tayin ettirdikleri Harbiye ve Bahriye naz›rlar›n› de¤ifltirdi. Bunun üzerine Meclis’te ‹ttihatç›lar “istizah” yani soru sorma hakk›n› kulland›lar. Kamil Pafla ise cevab› geciktirme hakk›n› kullan›nca bu sefer Meclis onun hakk›nda 8 e karfl› 198 oyla güvensizlik karar› vererek onu istifa ettirdi. Yerine Hüseyin Hilmi Pafla sadrazam olarak atand› ve ilk defa bir hükümet program› meclisin güvenine sunuldu. Resim 7.1 II. Meflrutiyet’te Seçimlere Gidilmesi ve Seçim Sand›¤› 31 Mart Olay›: II. Abdülhamid’in Tahttan ‹ndirilmesi Kanun-i Esasi’nin yeniden ilan› s›ras›nda küçük baz› ilaveler yap›lm›flt›. ‹lave 120. madde, “bütün Osmanl› vatandafllar›na, kimseye önceden haber vermeden teflkilatlanma ve toplant› hakk› veriyordu. Bu ilave tamamen samimi duygular ve hürriyetçi fikirlerin bir gere¤i olarak yap›ld›. Nitekim y›llard›r kendilerini bask› alt›nda hisseden çeflitli guruplar, hemen harekete geçerek dernek ve cemiyetler kurmaya bafllad›. Bu h›zl› geliflme beklenenin d›fl›nda olumsuz sonuçlar verdi. Kurulufl için her hangi bir izne tabi olmad›¤› için görünüflte sosyal, kad›n, meslekî ve ö¤renci cemiyetleri ad› alt›nda kurulanlar bile siyaset yap›yordu. Özellikle Türk unsurunun d›fl›nda kalan Müslim ve gayr-i müslim 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti unsurlara mensup pek çok cemiyet kurulmas› ‹ttihatç›lar› rahats›z etmeye bafllad›. Farkl› etnik guruba mensup ve milliyetçi e¤ilimleri olan bu cemiyetlerin amac› ‹ttihatç›lar›n “Osmanl›c›l›k” fikrine ters düflmekteydi. Bu da toplumu germeye bafllad›. Zaten idareye do¤rudan dahil olmam›fl ‹ttihatç›lar bu cemiyetlerin de muhalefeti ile karfl› karfl›ya idi. Yeni muhalefet guruplar› oluflmaya, farkl› fikir ve düflünceler içeren gazete ve dergiler de yay›mlanmaya bafllad›. Gerçi bu soruna bir çözüm bulmak üzere 19 A¤ustos 1909 tarihinde ç›kar›lan Cemiyetler kanunu ile en az›ndan kurulufllar izne ba¤lanacakt› ve milli hedef güden cemiyetlere izin verilmeyecekti. Fakat ondan önce faaliyete bafllam›fl cemiyetler bir flekilde varl›klar›n› sürdürmeye devam etti. Asl›nda II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesine giden süreç de böyle bafllad›. Meclisteki ço¤unlu¤a ra¤men bir taraftan bürokraside yer edinememifl, di¤er taraftan muhalefet ile yüz yüze gelmifl olan ‹ttihatç›lar kendilerini güvende hissetmiyorlard›. Zira k›sa zaman içinde yukar›daki sözü edilen cemiyetlerden baflka ‹ttihatç›lara muhalif Fedâkâran-i Millet (kuruluflu: A¤ustos 1908); Ahrar F›rkas› (kuruluflu: 14 Eylül 1908) ve ‹ttihad-i Muhammedî Cemiyeti kuruldu. Bu geliflmelerin yafland›¤› s›rada ‹ttihatç›lar›n iste¤i ile Ekim 1908’de Selanik’te bulunan ve komutanlar›n›n ço¤u ‹ttihatç› olan Avc› taburlar›n›n ‹stanbul’a getirilip, Y›ld›z Saray› yak›nlar›ndaki Taflk›flla’ya yerlefltirilmesi gergin bir ortam yaratm›flt›. Zira bu taburlardaki subaylar meflrutî yönetimin gereklili¤ine inand›klar› kadar, II. Abdülhamid’in varl›¤›n› da meflrutiyetin en büyük tehdidi olarak görüyordu. Hatta muhtemelen ‹stanbul’a getirilmeleri de Padiflah üzerinde bask› kurmak ve ona gözda¤› vermeyi amac›ndayd›. Oysa bu subaylar›n idare etikleri ve “alayl›” denilen küçük subay ve askerler farkl› düflünüyordu. Onlar hâlâ Padiflah’a ba¤l›yd›lar. Bu karfl›l›kl› güvensizli¤in yan› s›ra askeriyede yap›lan baz› düzenlemeler (alayl› subaylar›n ifline son verilmesi gibi) de askerler aras›nda huzursuzlu¤a neden oldu. Ayr›ca sorumsuz baz› subaylar›n ‹stanbul’un gece hayat›na al›flmalar› hatta baz›lar›n›n birliklerine sarhofl dönmeleri; askerlerin ihtiyaçlar› ve talepleri karfl›s›nda kay›ts›z kalmalar› itaat s›n›rlar›n› zorluyordu. Toplumu geren bir di¤er olay ise 6 Nisan 1909 tarihinde Serbesti gazetesi yazarlar›ndan Hasan Fehmi Bey’in Galata Köprüsü üzerinde öldürülmesi idi. Köprünün her iki taraf›nda zab›ta kontrol noktas› olmas›na ra¤men katilin rahatça kaçabilmesi tuhaf bulundu ve hem bas›nda ve hem sokakta genifl protestolara sebep oldu. Hasan Fehmi ölmeden önce ‹ttihatç›lar› elefltiren yaz›lar yazd›¤› için cemiyetin baz› fedaileri cinayet flüphelisi olarak görülüyordu. ‹flte Dervifl Vahdeti de bu s›rada devreye girdi. Bir süre önce ç›karmaya bafllad›¤› Volkan gazetesinde, muhalif bir gazetecinin öldürülmesini fliddetle elefltirerek dikkatleri üzerine çekti. Asl›nda kendisi de ‹ttihatç›lar ile iliflkisi olan bir kifliydi, fakat flahs› tatminsizlikler yüzünden onlardan yüz çevirerek Volkan gazetesini ç›kar›p ba¤›ms›z muhalefet yapmaya bafllad›. Gazetesinde hem II. Abdülhamid’e ve hem de ‹ttihatç›lara muhalefet ediyordu. Net bir fikir dünyas› yoktu. Ancak kendince gördü¤ü yanl›fl uygulamalar› baz› eklektik düflünceler ile (bazen muhafazakâr, bazen da yenilikçi) sert bir flekilde elefltiriyordu. Onun bu tavr›n› gören ulemaya mensup baz› muhalifler ‹ttihad-i Muhammedî Cemiyeti ad› alt›nda bir cemiyet kurup Volkan gazetesinin de bu cemiyetin sözcüsü olmas›n› Dervifl Vahdeti’ye teklif ettiler. Bir süre onlar ile görüflen Vahdeti, karanl›k iliflkilerini dikkate al›p onlardan uzaklaflt› ve kendi bafl›na ‹ttihad-i Muhammedî Cemiyeti’ni kurup gazetesini de cemiyetin resmi sözcüsü ilan etti. Volkan gazetesi k›sa zamanda cemiyetin genifl kabul gördü¤ünü iddia ediyordu. Bu ortam içinde ‹syan, 13 Nisan 1909 tarihinde (Rumî 31 Mart’ta meydana geldi¤i için “31 Mart Vak’as›” denilmektedir) sabah› daha önce ad› geçen Avc› tabur- 163 164 Osmanl› Tarihi (1876-1918) lar›na mensup askerler Ayasofya Meydan›’nda (Sultanahmet) toplanarak gösteri yapmas›, silah atmas› ve baz› isteklerde bulunmas› ile bafllad›. K›sa zamanda toplanan kalabal›ktan ahenkli bir ses ç›km›yordu. Herkes kendi taleplerini seslendiriyordu. Fakat ortak söylem olarak Padiflah’tan “fleriat”›n tam olarak uygulanmas›n› ayr›ca Harbiye Naz›r› Ali R›za Pafla ve Meclis-i Mebusan Reisi Ahmet R›za’n›n görevden al›nmas›n› istiyorlard›. Bu taleplere bak›ld›¤›nda asl›nda isyanc›lar hem II. Abdülhamid ve hem de ‹ttihatç›lara karfl› idiler. Bu görüntü tam da Dervifl Vahdeti’nin gazetesindeki fikirler uygundu. Ayr›ca kalabal›klar aras›nda ‹ttihad-i Muhammedî cemiyetinin bayraklar›n› da tafl›yanlar görüldü. Bu hareketin ilk sonucu Sadrazam Hüseyin Hilmi Paflan›n istifas› oldu. Bu arada isyanc›lar Galata köprüsü civar›nda Ahmet R›za zannederek Adliye Naz›r› Naz›m Beyi, ayr›ca Tanin gazetesi baflyazar› Hüseyin Cahid zannederek Lazkiye mebusu Arslan Bey’i öldürdüler. ‹fl tamamen kontrolden ç›kt›. Baz› isyanc›lar sokaklarda “mektepli subay” av›na ç›kt›. ‹stanbul tamamen isyanc›lar›n kontrolüne girdi. Padiflah ise askerler aras›nda bir savafl olmamas› için, isyanc›lar üzerine asker göndermek istemedi. Bu flartlar alt›nda Selanik’te büyük bir hareketlenme oldu. Meflrutiyetin tehlikede oldu¤unu savunanlar hemen asker toplayarak ‹stanbul’a yürünmesini arzu ediyorlard›. Hemen gönüllü yaz›m›na baflland›. Daha sonra “Hareket Ordusu” ad›n› alacak olan bu ordunun bafl›na Selanik Redif f›rkas› kumandan› Hüseyin Hüsnü Pafla getirildi. K›sa zamanda farkl› etnik kimliklerden oluflan bir ordu tertip edildi ve yola ç›kar›ld› (20 Nisan). Asl›nda gönüllü bir ordu olmas›na ra¤men iflin arkas›nda III. Ordu kumandan› Mahmud fievket Pafla vard› ve zaten Ordu 22 Nisan’da ‹stanbul’a yaklafl›nca idareyi de bizzat kendisi üstlendi. Yeflilköy’den Y›ld›z saray›na çekilen telgrafta ‹stanbul’a girilece¤i bildirilmifl ve görünüflte Padiflah’tan da izin al›nm›flt›. Asl›nda Padiflah da isyan›n h›zla bitirilmesi için bu talebe muvafakat etti. Hatta askerlere karfl› konulmamas› konusunda gereken birimlere uyar›larda bulundu. Nitekim Hareket Ordusu hiçbir mukavemet görmeden ‹stanbul’a girdi. 24 Nisan’da s›k›yönetim ilan edildi ve isyan tamamen sona erdi. Bu tarihten itibaren isyan›n sorumlusu aranmaya bafllan›r. Öncelikle Abdülhamid, ‹ttihatç›lara karfl› muhalefeti harekete geçirmekle suçlan›r. Ortada bunu gösteren aç›k deliller yoktur fakat ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Hareket Ordusu subaylar› bu olay› kullanmakta kararl›d›rlar. ‹stanbul’da olaylar›n ç›kmas› üzerine Yeflilköy’de toplanan Meclis-i Millî üyeleri, asayifl sa¤land›ktan sonra ve Mahmud fievket Pafla’n›n talebi ile 26 Nisan’da tekrar ‹stanbul’a döndüler. Ertesi gün yani 27 Nisan 1909’da Meclis-i Ayan’›n Ayasofya civar›ndaki binas›nda Said Pafla’n›n baflkanl›¤›nda toplanan 240 mebus ve 37 ayandan oluflan Meclis-i Umûm-i Millî II. Abdülhamid’in hal’ine karar verdi. Yerine kardefli V. Mehmed Reflad (1844-1918) Osmanl› Padiflah› oldu. Böylece II. Abdülhamid’in otuz üç y›ll›k saltanat› sona erdi. Bir k›s›m sudan sebeplere istinat edilen hal’ fetvas›nda Abdülhamid ne bu isyan›n sorumlusu ne de istibdat rejimini sürdürdü¤ü için suçland›. Zaten ‹ttihatç›lar bafl›ndan beri ona güven duymamakta ve böyle bir f›rsat beklemekteydi. ‹syan›n sonucu onlar›n beklentilerini karfl›lad›¤›ndan sanki isyan›n k›flk›rt›c›lar› da onlar gibi göründü. Oysa gerçekten bu isyan onlara da zarar verebilecek nitelikteydi. Bu yüzden bir sorumlunun bulunmas›na ihtiyaç vard› ve en uygun kifli her iki tarafa da muhalif görünen Volkan gazetesi sahibi Dervifl Vahdeti ile 5 Nisan 1909’da kurdu¤u cemiyeti ‹ttihad-i Muhammedî idi. Nitekim olaylar› tahrik eti¤i gerekçesi ile bir günah keçisi olarak yakalan›p yarg›lanan Vahdeti idam edildi. Böylece olay tarihe havele edildi. Asl›nda ayn› s›ralarda Osmanl› idaresine müdahale konusunda ‹ttihatç›lardan umdu¤unu bulamayan ‹ngilizlerin destekledikleri Ahrarc›lar›n faaliyetleri dikkat- 165 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti lerden kaçt›. Üstelik isyanlar ‹stanbul ile s›n›rl› de¤ildi. Anadolu’da, Suriye hatta Hicaz’da da hareketlenmeler ve isyanlar oldu. Buna ne ‹ttihatç›lar›n ne de Dervifl Vahdeti’nin gücü yetmezdi. Özellikle ‹stanbul’da isyanlar›n bafllad›¤› günün ertesinde Adana’da Ermenilerin bafllatt›klar› isyanlar oldukça manidard›r. Zira büyük ölümlere sebep olan Adana olaylar›nda da hedef ‹ttihatç›lard›. Yayg›n kanaat o s›rada hâlâ gündemde olan Ba¤dat Demiryolu imtiyaz› meselesinin kendi lehlerinde çözümlenebilmesi için ‹ngilizler Prens Sabahattin’in taraftarlar›n› tahrik hatta destekleyerek olaylar›n ç›kmas›n› sa¤lad›¤›d›r. ingilizler bir nevi karfl› devrim yapt›rd›lar. Böylece bir taflla iki kufl vuruldu. Hem Osmanl› taht›nda görmek istemedikleri II. Abdülhamid’ten kurtuldular ve hem de ‹ttihatç›lar üzerinde bask› oluflturdular. Bunun en belirgin göstergesi ise olaylardan birkaç ay sonra Ba¤dat Demiryolu ile ilgili görüflmelerin yeniden bafllamas›d›r. 31 Mart olay›n›n taraflar› kimlerdir ve olaylardaki rolleri nedir? SIRA S‹ZDE 3 D Ü fi Ü NResim E L ‹ M 7.2 Meflrutiyet Padiflah› Sultan V. Mehmed S O R U(1844-1918) Reflad D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE Sultan V. Mehmed D Ü fi ÜReflad: NEL‹M Sultan Abdülmecid’in o¤ludur. Annesi Gülcemal Kad›n Efendi’dir. Otuzbir S O R U Mart olaylar›n›n ard›ndan 27 May›s 1909’da II. Meflrutiyetin padiflah› olarak D ‹ K KveA T tahta geçti. Meclis’in özellikle ‹ttihatç›lar›n yapt›klar› düzenlemeler ile yetkileri s›n›rland›r›ld›. SIRA S‹ZDE Osmanl› Devleti’ni çöküfle götüren Trablusgarp Savafl›, Balkan Savafllar›, I. Dünya Savafl› gibi bir çok olay onun AMAÇLARIMIZ döneminde meydana geldi. Çanakkale Savafl›’nda al›nan zaferden büyük mutluluk duydu K ve‹ askerlere T A P hitaben bir fliir yazd›. 3 Temmuz 1918’de vefat etti. Kabri ‹stanbul Eyüp semtindedir. N N K ‹ T A P KR‹ZLER, SAVAfiLAR VE ANLAfiMALAR TELEV‹ZYON Bosna-Hersek’in Avusturya Taraf›ndan ‹lhak› Bir denetim iktidar› bafllatan ittihatç›lar iç muhalefet ile u¤rafl›rken asl›nda bir dizi d›fl problemle karfl›laflt›. Seçim arifesinde olan ‹ttihatç›lar Bosna Hersek, Do¤u Ru‹ N T E R N E T ve bu do¤meli ve Girit gibi yerlerden de temsilcilerin meclise girmesini tart›fl›yor rultuda buralarda teflkilatlan›yordu. Zira Bosna’l› Müslümanlar da esas›nda Osmanl›’ya tabi olduklar›n› ve kendilerinin de bir anayasalar›n›n olmas› gerekti¤ini dillendiriyorlard›. ‹nk›lâba ilk d›fl darbe bu geliflmelerden endifle duyan Avusturya’dan geldi. Ayn› zamanda Osmanl› hâkimiyetindeki bo¤azlar›n statüsünde lehlerinde de¤ifliklik aray›fl› içinde olan Rusya da Avusturya ile görüflmeler bafllatt›. Avusturya, seçimlerden önce Bosna Hersek’i s›n›rlar›na katmak karfl›l›¤›nda Rusya’n›n taleplerine uyabilece¤i intiba›n› uyand›rd›. 16 Eylül 1908’de bir araya gelen taraflar, Avusturya’n›n Bosna Hersek’in ilhak›; Bo¤azlar›n da Rus gemilerine aç›lmas› konusunda anlaflt›lar. Almanya ile de anlaflan Avusturya, 5 Ekim 1908’de Bosna Hersek’i ilhak etti¤ini Berlin Anlaflmas›nda imzas› olan devletlere bildirdi. ‹ttihatç›lar›n seçimlere gitmek için u¤raflt›klar› s›rada yaflad›klar› felaket bununla s›n›rl› kalmad›. Ayn› gün Bulgaristan ba¤›ms›zl›¤›n›, Girit de Yunanistan’a ba¤land›¤›n› ilan etti. TELEV‹ZYON ‹NTERNET 166 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Avusturya’n›n bu tavr› büyük tepkilere neden oldu ve hatta savafla ramak kald›. Di¤er Avrupa devletleri de bu duruma onay veriyordu. Bu yüzden Osmanl› Devleti yaln›z kald› ve bu fiili duruma r›za gösterdi. Avusturya ile 26 fiubat 1909’da yap›lan bir anlaflma ile Osmanl› Devleti, Bosna Hersek üzerindeki egemenli¤ini tazminat karfl›l›¤›nda Avusturya’ya devretti ki bu durum Balkanlar’›n daha da hareketlenmesine sebep oldu. Bulgaristan’›n Ba¤›ms›zl›¤›’n›n ‹lan› Bulgaristan Prensli¤i 1878 Berlin Anlaflmas› ile Osmanl› Devleti’ne ba¤l› olarak kuruldu. Do¤u Rumeli’nin1885 tarihinde Bulgaristan ile birleflmesi yeni bir süreç bafllatt›. Bulgaristan bir taraftan ba¤›ms›zl›k peflinde iken di¤er taraftan da Ayastefanos Anlaflmas› ile ulaflt›¤› s›n›rlara tekrar ulaflmak istiyordu. Ancak uluslar aras› sistem ve özellikle çok güvendi¤i Rusya ona bu imkân› sunmad›. Balkanlara bu konuda ittifak edebildi¤i yegâne devlet S›rbistan idi. Fakat Avusturya Bosna Hersek’i ilhak etmeye niyetlenmesi, Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› da desteklemesi iflaretini verdi. Nitekim bundan cesaret alan Bulgaristan 5 Ekim 1908’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Do¤al olarak Osmanl› Devleti bunu tan›mad› ve hemen Berlin Anlaflmas›nda imzas› olan devletlere bir nota vererek durumu protesto etti (6 Ekim 1908). Hatta geleneksel siyasetinin aksine bu son durumun ve Do¤u Rumeli meselesinin tart›fl›laca¤› bir konferans›n toplanmas›n› istedi. Ancak devletler buna yanaflmay›p Osmanl› Devletine bir tazminat karfl›l›¤›nda Bulgaristan ile anlaflmas›n› teklif ettiler. Nitekim bu duruma r›za gösteren Osmanl› Devleti, Bulgaristan ile tazminat meselesini görüflmeye bafllad›. Bulgarlar talep edilen tazminat› vermeye yanaflmay›nca iki taraf›n iliflkileri yeniden gerginleflti. Rusya d›fl›ndaki devletlerin müdahil olmalar› sorunu çözemedi. Bunun üzerine Rusya önceli¤i ele alarak, Osmanl› Devleti’nin Rusya’ya ödemek zorunda oldu¤u 125 milyon frank savafl tazminat› (187778) karfl›l›¤›nda Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n tan›nmas›n› teklif etti. Bu borç Bulgaristan taraf›ndan üstlenilecekti. Buna raz› olmak zorunda kalan Osmanl› Devleti ile Ruslar aras›nda 16 Mart 1909 tarihinde Petersburg’ta bir anlaflma yap›ld›. Bu anlaflmadan sonra Bulgaristan ile de 19 Nisan 1909’da ‹stanbul’da iki anlaflma imzaland›. Anlaflman›n biri Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›makta ikincisi de Do¤u Rumeli’de yaflayan Müslümanlar›n hukukunu ele almaktayd›. Girit’in Yunanistan’a Ba¤lanmas› Bu geliflmeler yaflan›rken 1897’den beri yar› özerk bir statüde olan ve güvenlik gerekçesi ile dört devletin (‹ngiltere, Rusya, Fransa ve ‹talya) iflgalinde bulunan Girit Vilayeti Meclisi, Aday› Yunanistan’a ba¤lama karar› ald› (5 Ekim 1908). Bosna-Hersek ve Bulgaristan meseleleri devletleri yeterince meflgul etti¤inden bu oldubittiyi tan›mad›lar ve askerlerini adadan geri çektiler. Asl›nda bu durum dolayl› olarak Ada Meclisi’nin karar›n› da onayl›yordu. Osmanl› Devleti bu devletlere baflvurarak askerlerini geri çekme iflini tehir ettirmek istedi fakat dört devlet bu iste¤e olumlu bakmayarak askerlerini tahliye ettiler. Buna karfl›l›k adadaki Müslüman halk›n korunmas› için Sude liman›nda Osmanl› bayra¤›n›n as›lmas›na ve dört savafl gemisinin gönderilmesine muvafakat ettiler. Osmanl› Devleti müteaddit defalar devletlere baflvurarak Girit meselesine çözüm bulunmas›n› istedi ise de bir sonuç al›namad›. Bu flekilde hukukî olarak Osmanl› topra¤› kalan Girit fiilen Yunanistan’›n etkisi alt›nda olmas› ile 1912 y›l›na kadar devletleraras› bir sorun olmaya devam etti. 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti Trablusgarp Savafl› ve Ufli Anlaflmas› ‹talya’n›n Trablusgarp üzerindeki ihtiraslar› bilinen bir fleydi. Son otuz y›ld›r Afrika k›tas›nda etkinli¤ini artt›rmak isteyen ‹talya, Tarblusgarb’› ilhak etmek için di¤er Avrupa devletlerinin onay›n›n peflinde idi. 1878 y›l›ndan beri devletleri iknaya çal›flan ‹talya’n›n önündeki engel 1881’de Frans›zlar›n Tunus’u, ‹ngilizlerin 1882’de M›s›r’› iflgalleri ile aç›l›r. Ama o zaman bir giriflimde bulunmaya cesaret edemez. Fakat bu tarihten itibaren ‹talya, Libya’ya dönük politikalar gelifltirmeye bafllar ve özellikle iktisadî bir tak›m yat›r›mlar ile bölgede nüfuzunu artt›r›r. Nitekim Sultan II. Abdülhamid de bu durumun fark›ndad›r ve bir dizi tedbirler ald›r›r. Bölgedeki askeri takviye eder, istihkâmlar› güçlendirir. II. Meflrutiyet’in ilan› ile geliflen süreç merkezin Trablusgarba ilgisini azaltt›. ‹talyan milliyetçilerinin bask›s› ile 1911 y›l›na do¤ru art›k zaman› geldi¤ine inanan ‹talya, Tarblusgarba sald›rmak için haz›rl›klara bafllad›. Buna karfl›l›k, ‹talya’n›n böyle bir maceraya giriflmeyece¤ini düflünen ve o s›rada ifl bafl›nda bulunan ‹brahim Hakk› Pafla kabinesi de baz› tedbirlere baflvurdu. Ancak k›sa bir süre önce ç›kan Yemen isyanlar› s›ras›nda, Trablusgarp’taki askeri tümenin Yemen’e sevk edilmesi yüzünden al›nan bu yeni tedbirler yeterli olmad›. ‹talya 28 Eylül 1911’de Bab›âli’ye 24 saat mühlet tan›yan bir ültimatom vererek, Trablusgarp’› iflgal edece¤ini bildiriyor ve bunun kolayca olabilmesi için, Osmanl› hükümetinin oradaki görevlilere gerekli emirleri vermesini istiyordu. Bu istek karfl›s›nda büyük flaflk›nl›k geçiren ‹brahim Hakk› Pafla ve kabinesi toplanarak istifa etmeye karar verdi. 29 Eylül’de ültimatoma cevap veren Osmanl› hükümeti, ‹talya ile Osmanl› Devleti aras›ndaki meselelerin dostane halledilmesinden yana oldu¤unu bildirdi ise de bir fayda temin edemedi ve ayn› gün ‹talya resmen Osmanl› Devleti’ne savafl açt›. ‹stifa eden ‹brahim Hakk› Pafla’n›n yerine hükümeti Padiflah’›n ›srar› ile soruna bir çözüm bulaca¤› zannedilen Said Pafla kurdu. Bir taraftan ‹ttihatç›lar›n yeni Sadrazam’a belirli-belirsiz muhalefetleri, öte yandan, Pafla’y› ‹ttihatç›lar›n iflbirlikçisi olarak gören meclisteki di¤er gruplar›n muhalefeti kabine oluflturma faaliyetlerini hayli etkiledi. Osmanl› siyaseti, Trablusgarp’›n iflgali karfl›s›nda tak›n›lacak uluslar aras› tav›r konusunda ihtilafa düfltü. Olaylardan kendilerini sorumlu tutan ‹ttihatç›lar d›fl politikada yaln›zl›k politikalar›n› sürdürme; muhalefetin bir bölümü ‹ngilizler ile iflbirli¤i yapmay›; mutediller ise kapitülasyonlar›n kald›r›lmas› gibi devletlere bask› yapacak kesin uygulamalar›n yap›lmas›n› arzu etmekte idiler. ‹çinde bulunulan tehlikeyi bertaraf eder ümidiyle Sadaret’e getirilen Said Pafla, maalesef Trablusgarp meselesinde bir baflar› elde edemedi. Pafla eskiden beri, d›fl problemler karfl›s›nda “haricî bir muîn” (d›fl yard›mc›) bulunmas› fikrindeydi. Bu sefer de ayn› fikirden hareketle ‹ngiltere’nin yard›m›na baflvurdu. Göreve bafllar bafllamaz, ‹ngiltere’ye müracaat ederek, M›s›r tarz›nda bir idareyi Trablusgarb’ta da kurmas›n› istedi. Buna göre, Trablusgarb’›n idaresi geçici olarak ‹ngiltere’ye b›rak›lacak, Osmanl› Devleti’nin bölgede göstermelik bir hâkimiyeti olacakt›. Zaman› gelince de Trablusgarp iade edilecekti. Ancak bu teklife karfl›l›k çok geç kal›nd›¤› cevab› al›nd›. Bu arada ‹talya, 5 Kas›m 1911’de Trablusgarp ve Bingazi’yi ilhak eti¤ini duyurdu. Said Pafla ve kabinesi ‹talya’ya karfl› uluslar aras› hiç bir müttefik bulamad›. Art›k herkesin kafas›ndan geçen husus bölgeyi silâhl› müdafaa etmekti. Ancak devletin bunu yapacak imkânlar› yetersizdi. Bu arada ‹ttihatç›lar bütün imkâns›zl›klara ra¤men savafl taraftar› görünüyorlard›. Bunu biraz da itibar meselesi kabul ediyorlard›. Bu yüzden harekete geçen, Enver, Mustafa Kemal ve Eflref (Sencer) Bey- 167 168 Osmanl› Tarihi (1876-1918) ler ile di¤er baz› Osmanl› subaylar› M›s›r üzerinden bölgeye giderek, Trablusgarb’›n iç kesimlerinde, Bingazi ve Derne’de yerli halk› da teflkilâtland›rarak umutsuz ancak gururlu bir mücadeleye girifltiler. 1911 sonbahar›ndan Kas›m 1912 y›l›na kadar büyük çarp›flmalar yafland›, yer yer önemli baflar›lar da elde edildi. Bir y›l süren bu mücadeleden ‹talyanlara büyük kay›plar verdirildi ama bir sonuç al›namad›. Ancak ‹talyanlar da sahil kesiminden ileri geçemedi. ‹stedikleri sonucu alamayan ‹talyanlar Akdeniz’de di¤er baz› Osmanl› flehirlerine yöneldiler. 19 Kas›m 1911’de Akabe’yi 24 fiubat 1912’de de Beyrut’u bombalad›lar. 18 Nisan 1912’de Çanakkale istihkâmlar›na sald›rd›lar. Bunun ile yetinmeyen ‹talya Osmanl›ya ait on iki aday› iflgal etti. Amaçlar› Osmanl›’y› Tarblusgarb’› terke zorlamak idi. Trablusgarp meselesi uzun zaman Meclisi de meflgul etti. Ancak bir çare bulmak yerine, Mecliste yeni f›rkalar›n do¤mas›na, özellikle Arap mebuslar› aras›nda otonomi fikirlerinin yayg›nlaflmas›na sebep oldu. ‹ttihatç›lar ihanet ile suçland›lar. Arap mebuslar, Trablusgarp’›n hükümet taraf›ndan ihmal edildi¤i kanaatini tafl›yorlard›. Esas›nda, bu fikir sadece onlarda de¤il, bütün muhalif guruplarda mevcuttu. Olay karfl›s›nda, özellikle meclisteki Libya mebuslar› hükümeti itham ederek ‹brahim Hakk› Pafla hakk›nda soruflturma aç›lmas›n› istediler. Ancak ‹ttihat ve Terakki, Padiflah’a meclisi fesh ettirerek (18 Ocak 1912) ‹brahim Hakk› Pafla’y› Divan-i Harbe gitmekten kurtard›. Bu iç tart›flmalara ra¤men Osmanl› Devleti -flartlar ne olursa olsun- Trablusgarb’› ‹talyanlara terk etmemek azminde idi. Fakat Ekim 1912’de Balkan Savafllar›’n›n bafllamas› Osmanl› Devleti’ni ‹talya ile anlaflmaya zorlad›. Nitekim bu savafl› sona erdirecek görüflmeler 18 Ekim 1912’de Lozan’›n bir semti olan Ufli’de (Ouchy) bafllad›. Çetin müzakerelerden sonra bir anlaflmaya var›ld›. Anlaflma gizli, ve aç›k olan maddelerden meydana gelmekteydi. Gizli maddelere göre, Osmanl› Devleti Tarblusgarb’a özerklik veren bir ferman yay›nlayacakt›. Osmanl› hükümranl›k haklar› baki kalacak, ancak Padiflah’›n atayaca¤› nâib ve dini reisler ‹talya’n›n onay›na da sunulacakt›. Müslüman vak›flar› kalacak; Padiflah ad› hutbelerde okunacakt›. Sultan’›n naibi (Nâibu’s-Sultan) bir konsolos gibi Osmanl› vatandafllar›n›n hukukunu takip edecek, Trablusgarp ve Bingazi’de genel af ilan edilecekti. Anlaflman›n ilan edilen aç›k hükümleri de flunlard›: 1- Osmanl› Devleti Trablusgarp ve Bingaziden askerlerini çekecektir. Buna karfl›l›k ‹talya da on iki aday› boflaltacakt›. (Balkan Savafllar›n› bahane eden ‹talya adalar› boflaltmad›). 2- Esirler karfl›l›kl› serbest b›rak›lacak, bütün siyasi suçlular affedilecekti. 3- ‹ki devlet aras›ndaki bütün eski anlaflmalar yürürlükte olacakt›. 4- Di¤er devletlerin de kabul etmesi halinde ‹talya kapitülasyonlar›n ve yabanc› postalar›n kalkmas›n›, Osmanl› Devleti için gümrük ba¤›s›zl›¤›n›n tan›nmas›n› kabul edecek ve destekleyecekti. 5- Savafl s›ras›nda Osmanl› topraklar›nda ifllerinden ç›kar›lm›fl ‹talyanlara iflleri geri verilecek ve çal›flmad›klar› sürenin ücretleri ödenecektir. 6- ‹talya Duyûn-i Umûmiye’den Trablusgarp ve Bingazi’ye düflen k›sm› (bin alt›n›) üstlenecektir. Anlaflman›n bütün hükümleri uygulanamad›. ‹talyanlar iflgal ettikleri bölgelerden daha fazlas›n› elde edemediler. Fakat bu savafl ile Osmanl› Devleti Kuzey Afrika’daki son kalesini kaybetti. ‹talya geçici de olsa Ege denizine ve Anadolu k›y›lar›na yerleflti. Ancak Birinci Dünya Savafl›nda Osmanl› Devleti’nin açt›¤› cephe ile mücadele etmek, ard›ndan Süleyman El Barunî’nin (Meclis-i Mebusan’da Trablusgarp vekili) Osmanl› gönüllülerince de desteklenen ve 20 y›ldan fazla sürecek olan direnifli ile karfl› karfl›ya kald›. 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti Balkan Savafllar› Osmanl› Devleti’ni Avrupa’da kalan son topraklar›ndan ç›karmak iflin f›rsat kollayan Balkan Devletleri bu f›rsat› Trablusgarp Savafl› ile yakalad›lar. Osmanl› Devleti ‹talyanlar ile görüflmeler yaparken Balkan Devletleri de aralar›nda bir ittifak yapt›lar. Balkan Devletleri, Osmanl› Devleti’ne vermeyi tasarlad›klar› ultimatomla Rumeli’de yapaca¤› reformlara di¤er Avrupa devletleri gibi gözlemci olarak kat›lmak isteklerini ortaya koydular. K›sa bir süre önce birer Osmanl› eyalet veya vilayeti olan bu devletlerin talebi oldukça onur k›r›c› idi ve reddedildi. Zaten onlar›n amac› da savafl flartlar›n› haz›rlamakt›. Söz konusu ültimatomlar› ‹stanbul’a ulaflmadan 8 Ekim 1912’de Karada¤ Osmanl› Devletine savafl ilan etti. Balkanlarda silah alt›nda bulunan Osmanl› askerlerinin hemen terhis edilmesini de içeren 13 Ekim tarihli ültimatomlar› ‹stanbul’a ulafl›nca Osmanl› hükümeti de derhal S›rbistan ve Bulgaristan ile iliflkilerin kesilmesine karar vererek 17 Ekim’de bu ülkelerin elçilerinin pasaportlar›n› teslim etti. Birinci Balkan Savafl› ve Londra Bar›fl›: 17 Ekim 1912’de S›rbistan ve Bulgaristan, ertesi gün de Yunanistan Osmanl› Devletine savafl ilan ettiler. Amaçlar›, zay›flam›fl olan Osmanl› Devleti’ni Balkan topraklar›ndan tamamen söküp atmakt›. Asl›nda Balkan devletlerinin kendi aralar›nda da pek çok anlaflmazl›klar› vard›. Fakat savafltan zaferle ç›kmalar› halinde kendilerini k›flk›rtan Rusya’n›n aralar›ndaki sorunlara hakemlik yapaca¤›na güvenmekteydiler. Bir dizi kriz ve Trablusgarp Savafl›n›n sonuçlar› u¤raflan Osmanl› Devleti bu hareketin kendisini Osmanl› Balkanlar›ndan ç›karmak amac›n› güttü¤ünün fark›ndayd› ve bütün askeri imkânlar›n› harekete geçirmiflti. Ancak savafl öncesinde 65 bin e¤itimli askerin terhis edilmesi Osmanl› Devleti’nin elini kolunu ba¤lad›. K›sa süren haz›rl›klar sonunda Do¤u Ordusu kumandanl›¤›na Abdullah Pafla, Bat› Ordusu kumandanl›¤›na Ali R›za Pafla, Avlonya Ordusu kumandanl›¤›na ise Mahmud fievket Pafla atand›. Fakat Mahmud fievket Pafla muhtemelen savafl›n sonucunu tahmin ederek bu sorumluluktan kaçt› ve istifa etti. Savafl bafllad›¤› zaman Osmanl› ordusunun Balkanlarda da¤›lm›fl yaklafl›k 290 bin askeri; müttefiklerin ise 510 bin askeri bulunmaktayd›. Bu tablo bile savafl›n sonucunu gösteriyordu, nitekim Osmanl› Devleti k›sa zamanda bütün cephelerde ma¤lup oldu. Balkan Devletleri Rumeli’de Müslümanlara karfl› büyük bir vahflet sergilemeye bafllad›. Efli görülmemifl bir göç hareketi bafllad›. ‹stanbul, yaral›, hasta, yoksul, yak›nlar›n› kaybetmifl yüz binlerce muhacirin ak›n›na u¤rad›. Kamu binalar›, okullar, parklar vs. gelenlere tahsis edildi, ama yetmiyordu. Bulgarlar ‹stanbul yak›nlar›nda Çatalca’ya kadar dayand›. Edirne’de Bulgarlara, Yanya’da Yunanl›lara, ‹flkodra’da Karada¤l›lara karfl› umutsuz büyük bir direnifl gösteriliyordu. Bu flartlar alt›nda Osmanl› Devleti bir mütareke aray›fl›na girmek zorunda kald› ve 3 Aral›k 1912’de’de Bulgarlar ile yap›lan görüflmeler sonunda bir anlaflmaya var›ld›. Buna göre savafl durdurulacak ve on gün içinde Londra’da bar›fl görüflmelerine bafllanacakt›. Bu tarihten itibaren Avrupa Devletleri kal›c› bar›fl görüflmelerini desteklediyse de bir sonuç al›namad› Zira bu arada Balkanlarda meydana gelen yeni bir geliflme Osmanl› Devleti’nin Avrupa devletlerine olan güveni sarst›. Bir zamandan beri Osmanl›’dan ayr›lmak isteyen Arnavutlar, eski Berat Mebusu ‹smail Kemal’in önderli¤inde 29 Kas›m 1912’te Arnavutlu¤un ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti ve 11 Aral›k’ta Avlonya’da geçici bir hükümet kurdu. Avrupa Devletleri, kurulan bu geçici hükümeti ve Arnavutlu¤un ba¤›ms›zl›¤›n› 17 Aral›k’ta tan›d›. Asl›nda bu durum yeni problemlerin da habercisi idi. Zira Arnavutluk diye bahsedilen topraklar›n kuzeyi S›rbistan; güneyi de Yunanistan iflgali alt›ndayd›. Bu geliflmeler ve özellikle 169 170 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Edirne’nin de Bulgarlar›n tehdidi alt›na girmesi iç siyasete de yans›d›. 23 Ocak 1913 tarihinde Enver Bey’in bafl›n› çekti¤i Bab›âlî bask›n› oldu ve hükümet düfltü. Böylece düflen hükümeti ile bafllayan bar›fl görüflmeleri de son buldu. Bulgaristan da Ocak sonunda Osmanl› Devleti ile yapt›¤› mütarekeyi sonland›rd› ve 26 Mart’ta yapt›¤› ani bir sald›r› ile Edirne’yi iflgal etti. Osmanl› Devleti savafl› sonland›ran 30 May›s 1913 Londra bar›fl anlaflmas›na mecbur oldu. Buna göre Osmanl› Devleti’nin bat› s›n›r› Midye-Enez hatt› olarak belirlendi. Osmanl› Devleti Arnavutluk ve Ege Adalar› üzerindeki inisiyatifi kaybetti ve buralar›n gelece¤inin belirlenmesini Avrupal› devletlere b›rakt›. Yunanistan, Girit, Selanik ve Güney Makedonya’ya; Bulgaristan, Kavala, Dedea¤aç ve Trakya’ya; S›rbistan ise Orta ve Kuzey Makedonya’ya sahip olacakt›. ‹kinci Balkan Savafl› ve Bükrefl Anlaflmas›: Londra Anlaflmas›n›n sonuçlar› Balkan Devletleri’nin hiç birini tatmin etmedi. Zira sorun sadece Osmanl› Devleti’nin Balkanlar’dan çekilmesi de¤ildi, bilakis onun b›rakt›¤› bofllu¤u kim dolduracakt›. Özellikle bu süreçte Bulgaristan’›n büyüyerek ç›kmas› di¤er Balkan devletlerini rahats›z etti. Bu yüzden Yunanistan ile S›rbistan Bulgaristan’› hedef alan bir anlaflma yapt›. Bulgaristan kendisine karfl› birleflen bu ittifaka karfl› 29 Haziran 1913’te bir savafl aç›nca ‹kinci Balkan Savafl› bafllad›. Birinci Balkan Savafl›ndan yorgun ç›kan Bulgaristan Yunanistan ve S›rbistan karfl›s›nda yenildi. Ayr›ca Dobruca’y› almak isteyen Romanya da savafla kat›larak Bulgaristan’a sald›rm›flt›. Her taraftan sald›r›ya maruz kalan Bulgaristan Edirne’yi askerden boflaltmak zorunda kald›. Osmanl› Devleti de Edirne’yi geri almak için derhal harekete geçti. 25 Temmuz 1913’te tahribe u¤ram›fl, insanlar›na zulmedilmifl olan eski Osmanl› Baflkenti tekrar geri al›nd›. Osmanl› hükümeti bu baflar›s›n› Meriç nehrinin bat›s›na da yaymak istedi ise de Bat›l› devletler r›za göstermedi. Ancak ayn› gün Bat› Trakya’da ba¤›ms›z bir Türk Devleti kuruldu. Bulgaristan bu flartlarda bar›fl talebinde bulundu ve 10 A¤ustos 1913’te Bükrefl Anlaflmas› imzaland›. Bu anlaflmaya göre Bulgaristan Ege Denizi ile olan ba¤lant›s›n› sürdürebiliyor fakat büyük toprak da kaybediyordu. Zira Romanya, S›rbistan ve Yunanistan ile Bulgaristan’›n s›n›rlar› yeniden çizildi. Bükrefl Anlaflmas›ndan sonra Osmanl› Devleti ile Balkan devletleri aras›nda ikili anlaflmalar yap›ld›. 29 Eylül 1913 tarihinde Bulgaristan ile ‹stanbul Anlaflmas› yap›larak iki taraf aras›ndaki savafl hali sonland›r›ld›. Buna göre Londra Antlaflmas›nda çizilen Enez-Midye hatt›ndan vazgeçildi. Bulgaristan K›rklareli, Dimetoka ve Edirne’yi resmen Osmanl› Devletine iade etti. Ancak Bulgaristan daha önce kurulan ba¤›ms›z Bat› Trakya hükümetinin feshini sa¤layarak Dedea¤aç ve çevresini elinde tutup, Ege Denizi’ne aç›lan bir koridoru korudu. Osmanl› Devleti ile Yunanistan aras›nda da 14 Kas›m 1913’te Atina Anlaflmas› imzaland›. Buna göre, Osmanl› Devleti Girit’in Yunanistan’a ait oldu¤unu resmen kabul etti¤i gibi, Yunanistan’›n Balkan Savafl›’nda elde etti¤i sonuçlar› da tan›d›. Do¤al olarak Ege Adalar› sorunu bir kere daha gündeme geldi. Osmanl› Devleti, Londra Anlaflmas› ile Adalar›n gelece¤ini büyük devletlere b›rakm›flt›. Bu yeni geliflme s›ras›nda Adalar’›n Yunanistan’a b›rak›labilece¤i endiflesi ile 22-23 Aral›k 1913’te Avrupa devletlerine baflvurarak, Midilli ve Sak›z gibi Anadolu sahillerine yak›n adalardan vazgeçmeyece¤ini bildirdi. Ancak Avrupa devletleri bu talebe sert tepki gösterince Osmanl› hükümeti geri ad›m att›. Devletler 14 fiubat 1914’te bir nota ile bu konudaki görüfllerini Osmanl› hükümetine bildirdiler. Buna göre; Meis adas› hariç, on iki ada ‹talya’ya; Gökçeada (‹mroz) ve Bozcaada hariç di¤er ege 171 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti adalar› Yunanistan’a b›rak›l›yordu. Osmanl› Devleti bu durumu protesto ederek diplomasi faaliyetlerine bafllad› ise de bir netice alamad›. Birinci Dünya Savafl› bafllad›¤›nda on iki ada ve Ege adalar› ‹talya ve Yunanistan’›n iflgalinde idi. ‹KT‹DAR’IN KONTROLÜ: TR‹UMV‹RA Resim 7.3 Birinci Balkan Savafllar› Trablusgarp ve Balkan Savafl›nda al›nan bu a¤›r sonuçlar›n pek çok sebebi bulunmaktayd›. Yenilgiler, Osmanl› hükümeti üzerinde tesiri olan ‹ttihatç›lar›n tecrübesizliklerine, benimsedikleri laik temelli siyasetlerine, gayr-i müslimlerin askere al›nmalar›na, büyük devletlerin tutars›z ve düflmanca tutumlar›na ve Alman e¤itim sisteminin uyguland›¤› yetersiz askeri e¤itime ba¤land›. Bunlar›n hepsinde hakl›l›k pay› olmakla birlikte II. Meflrutiyetin ilan›ndan beri iktidar do¤rudan ‹ttihatç›lar›n elinde de¤ildi. Üstelik daha ilk günden itibaren kaynamaya bafllayan iç siyaset genifl bir muhalefet taban› yaratt›. OsKaynak: Hall, Richard C, (2002). The Balkan Wars 1912manl› Devleti tarihinde ilk defa ço¤ulcu bir 1913 Prelude to the First World War, London- New York sistemi denemeye haz›rlan›yordu. Anayasal bir hak olarak hiç kimseye haber vermeden kurulan Cemiyetler siyaset yapmaya bafllay›nca, ‹ttihatç›lar ilk defa baz› kontrol mekanizmalar›n› kullanmay› denediler. 19 A¤ustos 1909 Cemiyetler kanunu bunun ilk ad›m› oldu. Buna ra¤men farkl› fikir ve düflüncelere sahip cemiyetlerin kurulmas›n› engelleyemedikleri gibi, Meclis’te de farkl› siyas› f›rkalar ortaya ç›kt›. Arnavut ve Arap mebuslar›n öncülük etti¤i Mutedil Hürriyetperveran F›rkas› Kas›m 1909’da ‹ttihat ve Terakkiye karfl› kuruldu. Ayn› flekilde, Paris’te yaflayan fierif Pafla Osmanl› Islahat-i Esasiye F›rkas›’n›; eski Jön Türklerden ‹brahim Temo ve Abdullah Cevdet’in de içinde yer ald›¤› Osmanl› Demokrat F›rkas› (kuruluflu: 6 fiubat 1910) ile gazeteci Hüseyin Hilmi taraf›ndan kurulan Osmanl› Sosyalist F›rkas› (kuruluflu: 15 Eylül 1910) siyaset sahnesine ç›kt›. Bunlar›n hepsi aktif siyaset yapmasa da nüfuzlu guruplard›. Ancak meclis içinde 21 fiubat 1910’da kurulan Ahali F›rkas› ‹ttihatç›lara fliddetle muhalefet etmekteydi. Asl›nda ‹ttihatç›lar daha a¤›r muhalefet ile nerede ise bütün yukar›daki guruplar›n da içinde yer ald›¤› Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›n›n kurulmas›ndan sonra (kuruluflu: 21 Kas›m 1911) karfl›laflt›. Nerede ise o güne kadar tan›nan güçlü muhaliflerin tamam›n› içine alan bu f›rka ayn› zamanda Osmanl› Devleti’nde yaflayan Arap, Rum, Ermeni, Bulgar, Arnavut, Yahudi, vs. ad›na hareket eden siyasetçileri de içinde bar›nd›r›yordu. Bu yeni siyasetin sözcüleri, ‹ttihatç›lar›n ‹ttihad-i Anas›r (farkl› unsurlar›n birli¤i) fikrinin ancak bu unsurlara daha fazla haklar›n verilmesi ile sa¤lanaca¤› fikrinde idiler. Bu da ademi merkeziyetin uygulanmas› anlam›na geliyordu. “Tevzi-i Mezuniyet ve Tefrik-i vezây›f” (Yetkilerin geniflletilmesi ve görevlerin/sorumluluklar›n ayr›m›) bafll›¤›yla programlar›nda yer verdikleri fikirlerinde bu siyasetlerini nas›l uygulayacaklar›n› ortaya koyuyorlard›. Bu düflünceler muhtariyet fikri ya da gizli programlar›nda ba¤›ms›zl›k aray›fl› olanlara cazip geliyordu. Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› ‹stanbul baflta olmak üzere h›zla taflrada teflkilatland›. D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE 172 AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET N N SIRA S‹ZDE Osmanl› Tarihi (1876-1918) AMAÇLARIMIZ Bu konuda daha K ‹ T detayl› A P bilgiler edinebilmek için flu kitab›n 34-81 sahifelerini okuyunuz: Birinci, Ali, (1990). Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›, ‹kinci Meflrutiyet Devrinde ‹ttihat ve Terakki’ye Karfl› Ç›kanlar, ‹stanbul. TELEV‹ZYON ‹stanbul Mebusu ve Hariciye Naz›r› R›fat Pafla Londra’ya Büyükelçi olarak atan›nca, ara seçimle yerine birinin seçilmesi zarureti do¤du. 11 Aral›k 1911 tarihinde Yap›lan seçimlere ‹ttihatç›lar, Dâhiliye Naz›r› Memduh Bey’i, Hürriyet ve ‹tilâf ise, ‹ N T E R N E T Pafla’n›n o¤lu gazeteci Tahir Hayreddin’i aday göstermifllerdir. Tunuslu Hayreddin Oy say›m› sonucunda Memduh Bey 195, Tahir Hayreddin Bey 196 oy alm›fllard›r. Kuruluflundan k›sa bir zaman sonra ‹tilâf F›rkas›’n›n kazand›¤› bu zafer ‹ttihat ve Terakki’yi flaflk›na çevirmiflti. Zira bu sonuç, yap›lacak ilk seçimde Hürriyet ve ‹tilâf F›rkas›’n›n iktidara namzet oldu¤unu gösteriyordu. Muhalefet ile ikinci ciddî sorunu meclisin feshinin hangi flartlarda olaca¤›n› öngören Anayasa’n›n 35. maddesinin ta’dili meselesinde yafland›. Gerçi ‹ttihatç›lar istedikleri de¤iflikli¤i yapma konusunda ço¤unlu¤a sahip olmakla birlikte, anayasan›n istedi¤i 2/3 ço¤unlu¤a ulaflamad›lar ve madde haliyle kald›. Buna ra¤men Trablusgarp savafl›n›n do¤urdu¤u sorumluluktan kurtulmak için Padiflah’a Meclis’i feshettirdiler. Bu flartlarda 1912 seçimlerine gidildi. Siyasi tarihimizde derin etkiler b›rakan bu seçimlerde ‹ttihatç›lar kazanmak için bütün imkânlar›n› seferber ettiler. Devlet imkânlar›ndan yararland›klar› gibi, muhaliflere karfl› yer yer fliddet de uyguland›¤› için bu seçime “sopal› seçimler” ad› verildi. Tabii olarak yeni Meclis’e alt› muhalif d›fl›nda girenlerin tamam› ‹ttihatç›lardan idi. Her ne kadar Meclis bu sonuçlar ile çal›flmalar›na bafllad›ysa da tart›flmalar dinmedi ve seçimlerin iptal edilip yeniden yap›lmas› tart›fl›lmaya baflland›. En önemlisi de orduda da bir bölünmenin meydana gelmesi idi. Her ne kadar 1909 y›l›ndan beri ordunun siyaset ile u¤raflmamas› için baz› tedbirler al›nmaya çal›fl›ld› ise de bizzat ‹ttihatç› subaylar›n varl›¤› bu tedbirleri imkâns›z k›ld›. Özellikle pefl pefle yaflanan felaketler ve cephelerde al›nan ma¤lubiyetler de ‹ttihatç›lar›n kamuoyunda itibarlar›n› zedeledi. Ordu içinde bu gidiflattan rahats›z olan baz› subaylar May›s 1912’de Halaskar Zabitan Gurubu ad›yla bir teflkilat kurarak, ordunun mutlaka siyasetten elini çekmesini ve seçimlerin yenilenmesini istiyordu. Bu hareket özellikle Arnavutluk bölgesindeki subaylar aras›nda genifl bir kabul gördü. Bask›lara dayanamayan Said Pafla hükümeti meclisten güvenoyu istedi. Hükümet güvenoyu almas›na ra¤men yine de istifa etti. Asl›nda bu istifa ‹ttihatç›lar› iktidardan uzaklaflt›rm›fl oldu. Bunun üzerine Büyük Kabine ad›yla tarafs›z say›labilecek Gaz› Ahmet Muhtar Pafla hükümeti kuruldu. Ancak siyasal çalkant›lar durulmad›. Meclisin feshi tekrar gündeme geldi ve ayn› y›l içinde ikinci kere Melis feshedildi (4 A¤ustos 1912). Trablusgarp Savafl› devam ediyordu, Balkan ülkeleri savafla haz›rlanmaktayd›, bu yüzden seçime de gidilemedi. Hükümet ise ne ittihatç›lara ne de muhalif guruplara yak›nd›. Bu yüzden fazla dayanamad› ve istifa etti. Padiflah hükümeti kurmas› için Hürriyet ve ‹tilafç›lar ile yak›nl›¤› bilinen Kamil Pafla’y› görevlendirdi (29 Ekim 1913). Bu durum da beraberinde yeni krizler getirdi. Özellikle Balkan Savafllar› s›ras›nda cephede al›nan sonuçlar ve Müslüman nüfusun Balkanlar’dan ak›n ak›n ‹stanbul’a do¤ru göçe bafllamas›, Edirne’nin Bulgarlar taraf›ndan tehdit alt›na al›nmas› Kamil Pafla kabinesi ile ‹ttihatç›lar› karfl› karfl›ya getirdi. ‹ttihatç›lar nazar›nda Kamil Pafla Edirne’yi gözden ç›karm›fl görünüyordu. Hâlbuki onlar yeni bir seferberlik hareketinin bafllamas›n› öngörüyorlard›. O s›rada harbiye Naz›r› olan Naz›m Pafla da bu konuda ikna edilemedi. Muhtemelen bir alternatif olarak daha önce haz›rlad›klar› darbe planlar›n› gündemlerine ald›lar. 173 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti Bakanlar kurulunun toplanarak devam eden Balkan krizi konusunda büyük devletlere verecekleri notay› tart›flt›klar› 23 Ocak 1913 günü Enver Bey, ve ‹ttihatç›lar›n fedailerinden sekiz on kifli ve onlar› görenlerin kat›l›m› ile meydana gelen kalabal›k bir gurup Bab›âlî’yi (hükümet) bast›. Küçük bir arbededen sonra Kamil Pafla’n›n yan›na varan Talat ve Enver Beyler ona bir istifa mektubu yazd›rarak hükümetin düflmesini sa¤lad›. Ard›ndan Padiflah’a giden Enver Bey, bütün partilerin kat›laca¤› bir hükümetin kurulmas›n› talep ettiklerini bildirdi. Bu talep bile ‹ttihatç›lar›n darbe yapmalar›na ra¤men sorumlulu¤u tek bafllar›na almaya haz›r olmad›klar›n› göstermektedir. Buna ra¤men Padiflah’tan hükümeti Mahmud fievket Pafla’n›n kurmas›n› istediler ve bunu sa¤lad›lar. Asl›nda ‹ttihatç›lar II. Meflrutiyetin ilan›ndan beri iktidar› ilk defa bu darbe ile kontrollerine al›yorlard›. Bu yüzden yeni kurulan hükümetleri muhalefet ile de iflbirli¤i yaparak milli birlik oluflturmaya gayret etti. Hatta bu maksatla Padiflah’›n baflkanl›¤›nda Müdafa-i Milliye Cemiyeti kurularak bütün muhalefetin birlefltirilmesi öngörüldü. Ancak istenilen baflar› sa¤lanamad›¤› gibi, Sadrazam Mahmud fievket Pafla’ya 11 Haziran 1913 tarihinde düzenlenen bir suikast ile öldürülmesi bütün bu giriflimleri ters yüz etti. Trablusgarp ve Balkanlar’da yaflanan felaketler Arap toplumunda da çalkant›lara neden oldu ve adem-i merkeziyet talepleri yükselmeye bafllad›. Muhtemelen bu durumu dikkate alan ‹ttihatç›lar ‹slamî görüflleri ile tan›nan M›s›r valisi Mehmet Ali Pafla’n›n torunu Said Halim Pafla’n›n Sadarete gelmesini sa¤lad› (12 Haziran 1913). Talat Bey ayn› hükümette Dâhiliye Naz›r› olarak yer ald›. Bafllang›çta Harbiye Naz›rl›¤›na Ahmet ‹zzet Pafla; Bahriye Naz›rl›¤›na da Mahmud Pafla getirilmiflti. Fakat Enver Bey iki kere terfi ettirilerek Pafla rütbesi ile Ocak 1914’te Harbiye Naz›r› olurken, Bahriye Naz›rl›¤›’na da Cemal Pafla getirildi. Bu tarihten sonra art›k Talat, Enver ve Cemal Paflalar›n üçlü (Triumvira) iktidar dönemi bafllad›. Asl›nda son y›llar›n› yaflayan ‹mparatorlu¤un ‹ttihatç›lar›n elinde savafla girmesi ve bir noktada son bulmas› bütün sorumlu¤un onlara yüklenmesine sebep oldu. Onlar›n dolayl› veya dolays›z siyasette etkin olduklar› on y›ll›k süre bir dizi felaketlere sahne oldu. Ancak bütün bunlara ra¤men onlar, ça¤dafl, pratik sonuçlar almay› hedefleyen vatanperver insanlard›. Tecrübesizlikleri ve zaman zaman pozitivizmin kat› kuralc› yaklafl›m› ile topluma/halka ra¤men al›fl›lagelmifl gelenekleri de¤ifltirmeye kalkmalar› kendi felaketlerini de getirdi. Ancak Osmanl› flehir hayat›n›n gelifltirilmesi, belediye hizmetlerinin ve güvenli¤in düzenlenmesi konular›nda önemli katk›lar sundular. Cumhuriyetin haz›rlanmas›nda katk›s› olan önemli iki hizmetleri de kaydedilmeye de¤erdir. Birincisi, milli burjuvazinin ilk ad›m› olan iktisadî zihniyetin de¤iflmesi için çaba göstermeleri ve hatta k›smen uygulamalar›d›r. ‹kincisi ise onlar›n zaman›nda geliflen fikri ve kültürel hayatt›r. O dönemde ortaya at›lan pek çok düflünce ve fikir ak›m› günümüz de bile hâlâ güncelli¤ini korumaktad›r. Uygulanabilir bir siyaset olarak inand›klar› “Hürriyet, Adalet, Uhuvvet” prensiplerine sonuna kadar ba¤l› kalmakla birlikte kendilerine uygulamalar›ndan ortaya ç›kan siyasal düflünceler de atfedildi. Bu ba¤lamda ‹nk›lab’›n ilk y›llar›ndaki uygulamalar›nda Osmanl›c› ve seküler; Trablugarp Savafl› y›llar›nda ‹slamc›; Balkan Savafllar› ve sonras›nda Türkçü; Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda da ‹slamc› ve k›smen Türkçü politikalar takip etikleri söylenebilir. ‹ttihatç›lar› nas›l tan›mlayabilirsiniz? SIRA S‹ZDE 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 174 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 II. Meflrutiyete giden süreci tan›mlayabilme 1876 y›l›nda ilan edilen ilk Osmanl› Anayasas› (Kanun-i Esasi), gere¤i ilk Osmanl› Meclisi (Meclis-i Mebusan) de aç›ld›. Meclis çal›flmalar›n› Osmanl›-Rus Savafl›n›n do¤urdu¤u a¤›r flartlar alt›nda sürdürdü ise de ortaya ç›kan kargafla ortam›ndan II. Abdülhamid’i sorumlu tuttu. Bunun üzerine II. Abdülhamid Meclis’in çal›flmalar›n› süresiz ta’til etti. Anayasa ise rafa kald›r›ld›. Ancak her y›l da Salnamelerde yay›mlanarak adeta bir umut olarak b›rak›ld›. Bir k›s›m bürokrat ve gazeteci Osmanl› ayd›n› bu durumdan rahats›z oldu ve yurt d›fl›na kaçarak muhalefet yapmaya bafllad›. II. Andülhamid’in mutlak›yet idaresinden hoflnut olmayan bir k›s›m Mülkiye, Harbiye ve T›bbiye ö¤rencileri aras›nda da gizli muhalefet bafllad› ve bu örgütlenmeye dönüfltü. Ancak gerçek muhalefet III. Ordu subaylar› aras›nda ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurulmas› ile bafllad›. Osmanl›da yaflanan sorunlar ve özellikle d›fl bask›lar iç ve d›fl muhalefeti birlefltirdi. 1908 y›l›nda ‹ngiltere ve Rusya aras›nda yap›lan Reval görüflmeleri barda¤› tafl›ran son damla oldu ve muhalefet ortaya ç›karak II. Abdülhamid’ten bir an önce meflrutiyete dönülmesini istedi. Hatta ‹ttihatç›lar Manast›rda 23 Temmuz’da meflrutiyeti ilan ettiler. Bu bask›lar karfl›s›nda II. Abdülhamid 24 Temmuz’da gazetelere verdi¤i ilan ile meflrutiyeti ilan etti¤ini duyurdu. II. Meflrutiyetin ilan›n› ve sonuçlar›n› çözümleyebilme II. Meflrutiyetin ilan› bütün ülkede ve Osmanl› vatandafl› olan Müslüman, gayr-i müslim herkes aras›nda büyük bir sevinç ve heyecan yaratt›. Özellikle ‹ttihatç›lar bu coflkuyu Kanun-i Esasi’nin bir mucizesi, ittihad-i anas›r (farkl› unsurlar›n birli¤i)’in kaynaflmas› olarak yorumlad›. Fakat k›sa zamanda görüldü ki Osmanl› milletlerinden her biri meflrutiyeti kendi gizli emellerine vard›racak bir araç olarak görmekteydi. Özgürlükçü ortam içinde kurulan cemiyetler ve partiler, neredeyse hiç Osmanl› birli¤inden söz etmiyorlard›. Bu flartlar alt›nda seçimlere gidildi. Meflrutiyet’i ilan ettiren gurup olarak ‹ttihatç›lar›n adaylar› neredeyse bütün sandalyeleri kapatt› ve Meclis I. Devre çal›flmalar›na bafllad›. Mecliste ço¤unlu¤u sa¤layan ‹ttihatç›lar toplumsal muhalefeti önleyemedi. Bu süreçten istifade etmeye kalkan bir k›s›m iç ve d›fl güçlerin k›flk›rtmas›yla 13 N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Nisan 1909’da (31 Mart) ‹stanbul’da ve taflralarda bir isyan bafllatt›. Bu geliflmeler II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi ile sonuçlan›rken, Osmanl› iç siyaseti de yeniden flekillenmeye bafllad›. II. Meflrutiyet Dönemindeki iç ve d›fl krizleri irdeleyebilme II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinden sonra ‹ttihatç›lar siyasette daha aktif rol almaya ve ülkede mevcut iktidar› denetlemeye bafllad›lar. Ülkenin içinde bulundu¤u problemleri kat›l›mc› bir siyasetten ziyade kendi bildikleri yöntemler ile çözmeye kalkt›lar. Tabii olarak bu da kendilerine karfl› örgütlü muhalefetlerin do¤mas›na neden oldu. Ancak as›l krizler d›flar›dan geldi. Meflrutiyet’in ilan›n›n Avrupal›lar taraf›ndan da takdir edildi¤ini düflünen ‹ttihatç›lara ilk darbe Avusturya’n›n Bosna ve Hersek’› ilhak›yla geldi. Balkanlar’daki bu hareketlenmelerden istifade etmeye kalkan Bulgaristan da ayn› gün ba¤›ms›zl›¤›n› ilan ederken, Girit Yunanistan’a ba¤land›¤›n› aç›klad›. Bu duruma ses ç›karmayan hatta onaylayan Avrupa devletlerine karfl› zorunlu bir yaln›zl›k politikas› benimsendi. II. Meflrutiye Dönemindeki savafllar› ve anlaflmalar› aç›klayabilme Osmanl› Devleti, sadece Bosna-Herseki Girit ve Bulgaristan krizleri ile bo¤uflmuyordu. Nerede ise 1878 Berlin anlaflmas›ndan beri f›rsat bekleyen bütün taraflar harekete geçmiflti. Önce ‹talyanlar 1911 y›l›nda Trablusgarb’a sald›rd›. Osmanl›-‹talyan Savafl› yaklafl›k bir y›l sürdü. Bu s›rada Balkanlar da kaynamaya bafllad›. Osmanl› aleyhinde ittifak yapan Balkan devletleri de Osmanl›’ya yeni bir savafl açt›. Yeni cephenin aç›lmas› Osmanl› Devleti’ni ‹talyanlar ile Trablusgarb› onlara terk etme ile sonuçlanacak bir anlaflmaya (Ufli anlaflmas›) mecbur oldu. Balkan Savafl›nda ise müttefikler ‹stanbul yak›nlar›na (Çatalca’ya) kadar ilerleyince Osmanl› Devleti önce mütarekeyi ard›ndan Londra Bar›fl anlaflmas›n› kabul etmek zorunda kald›. Yeni statü Balkan devletlerini memnun etmeyince aralar›nda savafl bafllad›. Bunu f›rsat bilen Osmanl› Devleti hem Edirne’yi kurtard› ve hem de daha önceki anlaflmalar›n sonuçlar›n› Bükrefl anlaflmas› ile de¤ifltirebildi. Bütün bunlara ra¤men II. Meflrutiyet y›lar›nda özellikle devletin ve toplumun gelifltirilmesi yolunda da önemli baflar›lar elde edildi. 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti 175 Kendimizi S›nayal›m 1. ‹lk Osmanl› Meclis-i Mebusan› hangi gerekçe ile kapat›ld›? a. Milletvekillerinin yetersiz çal›flmalar› b. II. Abdülhamid’in Osmanl›-Rus Savafl›ndaki rolünü elefltirilmesi c. Ayastefanos Anlaflmas›na karfl› ç›kmamalar› d. Berlin Anlaflmas›n› onaylamak istemeleri e. Hiçbiri 2. Meflveret gazetesi afla¤›dakilerden hangisinin sözcülü¤ünü yap›yordu? a. Hükümetin b. Az›nl›klar›n c. Jöntürklerin d. ‹tilafç›lar›n e. ‹syanc›lar›n 3. Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’ni afla¤›dakilerden hangisi kurdu? a. Ahmet R›za ve arkadafllar› b. Mizanc› Murad ve arkadafllar› c. Enver Bey ve arkadafllar› d. ‹smail Kemal ve arkadafllar› e. Mustafa Kemal ve arkadafllar› 4. II. Meflrutiyet’in ilan›ndan önce ‹ttihatç›lar›n birlefltikleri ihtilalciler afla¤›dakilerden hangisidir? a. Arnavutluk ‹htilal Komitesi b. Bulgaristan ‹htilal Komitesi c. Ermeni ‹htilal Komitesi d. Makedonya ‹htilal Komitesi e. Hiçbiri 5. Afla¤›dakilerden hangisi II. Meflrutiyetin ilan›n›n ilk y›l›nda meydana gelen olaylardan biri de¤ildir? a. Bosna-Hersek’in Avusturya taraf›ndan ilhak› b. Adana Ermeni Olaylar› c. Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› ilan› d. Trablusgarb’›n ‹talyanlar taraf›ndan iflgali e. Girit’in Yunanistan’a ba¤lanmas› 6. Ufli a. b. c. d. e. anlaflmas› hangi savafl›n ard›ndan yap›ld›? Birinci Balkan Savafl› ‹kinci Balkan Savafl› Trablusgarp Savafl› Birinci Dünya Savafl› Osmanl›-Rus Savafl› 7. Balkan Savafl›n› ilk bafllatan taraf afla¤›dakilerden hangisidir? a. Osmanl› b. S›rbistan c. Karada¤ d. Yunanistan e. Bulgaristan 8. Bükrefl anlaflmas›, hangi savafl› sonland›rm›flt›r? a. Birinci Balkan Savafl› b. ‹kinci Balkan Savafl› c. Tarblusgarp Savafl› d. Osmal›-‹talyan Savafl› e. Birinci Dünya Savafl› 9. 1911 ara seçiminde afla¤›daki hangi partilerden hangisinin aday› kazand›? a. Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› b. ‹ttihat ve Terakki F›rkas› c. Teflebbüs-i fiahsî ve Adem-i Merkeziyet d. Mütedil Hürriyetperveran F›rkas› e. ‹ttihad-i Muhammedî Cemiyeti 10. Büyük Kabine kim taraf›ndan kuruldu? a. Said Pafla b. Kamil Pafla c. Ahmet Muhtar Pafla d. Mahmud fievket Pafla e. Said Halim Pafla 176 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. b S›ra Sizde 1 Meclis’in kapat›lmas› ile Kanun-i Esasi rafa kald›r›ld›. II Abdülhamid’in mutlakiyetçi idaresi bir taraftan modernleflmeyi sa¤larken di¤er taraftan da bir çok problemi çözümsüz b›rakmaktayd›. Bu problemlerin ancak yeniden Kanun-i Esasi’nin ilani ile çözülebilece¤ine inanan ayd›nlar›n fikir ve faaliyetleri Jöntürk muhalefetini do¤urdu. 2. c 3. d 4. a 5. d 6. c 7. c 8. b 9. a 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lk Örgütlü Muhalefet’e Do¤ru” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lk Örgütlü Muhalefet’e Do¤ru” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Makedonya’da Teflkilatlanma” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Makedonya’da Teflkilatlanma” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Krizler, Savafllar Anlaflmalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Trablusgarp Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balkan Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kinci Balkan Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar’›n Kontrölü” konusunu yeniden gözden geçiriniz Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar’›n Kontrölü” konusunu yeniden gözden geçiriniz S›ra Sizde 2 ‹lk örgütlü hareket olan Jöntürk muhalefeti oldukça uzun sürdü. Oysa devletin çözüm bekleyen problemleri de birikiyordu. Oysa muhalefet yurtd›fl›nda sadece kongreler yapmakla vakit geçirmekteydi. Özellikle d›fl devletlerin bask›lar› ve Osmanl› Devletini paylaflma emelleri içerde endiflelere sebep oluyordu. Bu durumu gözlemleyen bir k›s›m genç Osmanl› Subay› harekete geçerek ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’ni kurdu. S›ra Sizde 3 31 Mart hadisesinin bir taraf›nda muhalefeti tatmin edemeyen ‹ttihatç›lar, bir taraf›nda ise hâlâ iktidar› kontrol eden II. Abdülhmid; bir taraf›nda da toplumsal muhalefet ve ondan istifade etmek isteyen d›fl güçler bulunmaktad›r. Her birinin olaylarda belli oranda rolleri olmakla birlikte, as›l sorumlu Ahrar f›rkas› ve onu destekleyen ‹ngilizlerdir. S›ra Sizde 4 ‹ttihadç›lar, II. Abdülhamid’in açt›¤› okullarda yenilikçi fikirler ile yetiflmifl vatanperver, pratik ve faydac› düflünceye sahip, k›smen pozitivist, cesur ve atlgan ama siyasi tecrübeden yoksun gençlerdir. 7. Ünite - Son Hamle: II. Meflrutiyet Y›llar›nda Osmanl› Devleti 177 Yararlan›lan Kaynaklar Ahmad, Feroz, (1986). ‹ttihad ve Terakki, ‹stanbul. Akarl›, Engin,(1999). “II. Abdülhamid: Hayat› ve ‹ktidar›” Osmanl›, Ankara, II, 253-274. Akfl›n, Sina, (1987)., Jön Türkler ve ‹ttihat ve Terakki, ‹stanbul. Alkan, Ahmet Turan, (1999). “Ordu-Siyaset ‹liflkisinin Tarihine Bir Derkenar: 31 Mart Vak’as› ve Sonuçlar›, Osmanl› II, 420-429. Birinci, Ali, (1990). Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›, ‹kinci Meflrutiyet Devrinde ‹ttihat ve Terakki’ye Karfl› Ç›kanlar, ‹stanbul. Birinci, Ali, (1999). “Osmanl› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti Kuruluflu ve ‹lk Nizamnâmesi (1895)”, Osmanl› II, Ankara, s. 401-409. Childs, Timoty W., (2008). Trablusgarp Savafl› ve Türk ‹talyan Diplomatik ‹liflkileri (Çeviren: Deniz Berktay), ‹stanbul. Dan›flmend, ‹smail Hami, (1972). ‹zahl› Osmanl› Tarihi Kronolojisi, ‹stanbul. Hall, Richard C, (2002). The Balkan Wars 1912-1913 Prelude to the First World War, London- New York Hanio¤lu, M. fiükrü, (1985). Osmanl› ‹ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), ‹stanbul. Hanio¤lu, M. fiükrü, (1995). The Young Turks in Opposition, Oxford. ‹. H. Uzunçarfl›l›, “1908 Y›l›nda II. Meflrutiyetin Ne Suretle ‹lân Edilece¤ine Dair Vesikalar”, Belleten, c. XX. nr. 77. (Ocak 1956), Ankara 1956, s. 106. Kent, Marian (Editör), (1996). The Great Powes and the End of Ottoman Empire, London. Koca, Ferhat, (2003). “Osmanl› ‹mparatorlu¤unun Son Dönemine Ait Hilafet Tart›flmalar›yla ‹lgili Yay›nlar”, Belleten, A¤ustos 2003, Say› 249, s. 1-33. Kurflun, Zekeriya, Kahraman, Kemal (1993). “Dervifl Vahdeti”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, Fasikül 62, Aral›k 1993, s. 198-200 Küçük, Cevdet, (1988). “Abdülhamid II”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ans›klopedisi, ‹stanbul, I,216-224. Lewis, Bernard, (2008). Modern Türkiye’nin Do¤uflu, (Çeviren: Bo¤aç Babür Turna) Ankara. Macfie, A. L., (2003). Osmanl›n›n Son Y›llar› 1908-1923, ‹stanbul. Mufassal Osmanl› Tarihi V, (1963). ‹stanbul. Palmer, Alan, (1992). Son Üç Yüz Y›l Osmanl› ‹mparatorlu¤u (Bir Çöküflün Tarihi), ‹stanbul. Qataert, Donald, (2005). The Ottoman Empire 17001922, Cambridge. Ramsaur, E. E., (1982). Jöntürkler ve 1908 ‹htilâli, (Çev. Nuran Yavuz), ‹stanbul. Said Pafla, (2011). II. Abdülhamid’in ‹lk Mabeyn Feriki E¤inli Said Pafla’n›n Hat›rat› I-II, (Haz›rlayan: Davut Erkan), ‹stanbul. Tanör, Bülent, (2000). Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri, ‹stanbul. Tunaya, Tar›k Zafer, (1988). Türkiye’de Siyasal Pariler I, ‹stanbul. Uçarol, Rifat, (2010). Siyasi Tarih (1789-2010), ‹stanbul. 8 OSMANLI TAR‹H‹ (1876-1918) Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; I. Dünya Savafl›’n›n ç›k›fl sebeplerini tart›flabilecek, Osmanl› Devleti’nin bu savaflta yer almas›n› çözümleyebilecek, Osmanl› Ordusunun nerelerde ve hangi flartlarda savaflt›¤›n› aç›klayabilecek, Savafl›n sonuçlar›n› irdeleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • ‹tilaf Devletleri • ‹ttifak Devletleri • Tarafs›zl›k • Ma¤lubiyet • Cepheler ‹çindekiler Osmanl› Tarihi (1876-1918) ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› • DÜNYA SAVAfiI • OSMANLI DEVLET‹N‹N SAVAfiTI⁄I CEPHELER • I. DÜNYA SAVAfiININ SONU ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› DÜNYA SAVAfiI I. Dünya Savafl›’na Giden Yol 19. yüzy›l›n bafllar›nda Avrupa’da Napolyon Savafllar›n›n yaflatt›¤› tahribat›n, tekrarlanmamas› için 1815 Viyana Kongresinde oluflturulan güçler dengesi sistemi ile Avrupa, dolay›s›yla da dünya yüzy›l boyunca genel bir savafltan korundu. 19. asr›n ikinci yar›s›nda ise Alman ve ‹talyan birliklerinin ayr› ayr› kurulmas› ile Viyana kongresinde oluflturulan Avrupa güçler dengesi sars›nt› geçirdi. Bir taraftan Frans›z ihtilalinin etkileri ile Avrupa’da milliyetçilik ak›mlar›n›n imparatorluklar› tehdit etmesi; di¤er taraftan da Almanya’n›n k›sa zamanda Avrupa’n›n en geliflmifl ekonomik ve askeri güç haline gelerek, Sedan savafl›nda (1870-71) Fransa’y› yenmesi, Avrupa’da kurulu denge sistemini bozmufltur. Baflka bir ifade ile büyük devletlerin jeopolitik ve ekonomik alanlarda bitmek bilmeyen ihtiraslar› ve dünyay› paylafl›m arzular› Avrupa’daki siyasi iliflkileri iyice gerginlefltirmifl ve eski ittifaklar çözülerek yeni bloklaflmalar›n kurulmas›na neden olmufltur. Devletlerin milli ç›karlar›na göre de¤iflim göstermekle birlikte; genel olarak bir tarafta Almanya’n›n, di¤er tarafta da Fransa ve ‹ngiltere’nin bafl›n› çektikleri ittifaklar oluflmaya bafllad›. Alman-Frans›z çekiflmelerinin meydana getirdi¤i istikrars›zl›k neticesinde Almanya, Avusturya-Macaristan ve Rusya aras›nda Üç ‹mparator Ligi kuruldu. Ancak Rusya’n›n Balkanlarda Slavlar üzerindeki panslavist aray›fllar› ve onlara egemen olma politikalar› blo¤un bir süre sonra çözülmesine neden oldu. Ard›ndan Almanya ve Avusturya-Macaristan aras›nda, Rusya’ya karfl› yeni bir ittifak imzaland›. Zira Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤unda önemli ölçüde slav kökenliler yaflamakta idi ve Rusya’n›n politikalar› bu ülkeyi tehdit ediyordu. Ayr›ca ünlü devlet adam› Bismark sonras› Almanya’n›n Rusya’ya karfl› politikalar› da de¤iflmiflti. Bu yeni ittifaka bir süre sonra ‹talya’n›n kat›l›m› ile Almanya, Avusturya-Macaristan ve ‹talya üçlü ittifak›na dönüfltü (1882). Bu geliflmeyi de¤erlendiren Fransa ise, Almanya’ya karfl› Rusya ile bir askeri ittifak imzalad› (1894). Ard›ndan ‹ngiltere 1904’te Fransa ile 1907’de de Rusya ile ikili anlaflmalar imzalayarak I.Dünya Savafl›na giden yolda ‹tilaf Devletleri blo¤unu oluflturdular. ‹ngiltere ve Fransa bu politikalar› ile muhtemel bir harpte Rusya’n›n insan kaynaklar›n› kullanabilmek u¤runa, Türk bo¤azlar›n› Rusya’n›n ihtiraslar›na terk ettiler. ‹ngiliz ve Frans›z diplomatlar muhtemel bir savaflta Rusya’n›n ‹stanbul ve bo¤azlara hâkim olmas›na raz› olabilece¤ini Ruslara ifade ettiler. Çünkü ‹ngiliz ve 180 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Frans›z politikac›lar› art›k Osmanl› Devletinin hayat›n› tamamlam›fl ve miras›n›n paylafl›lma zaman›n›n geldi¤i görüflünde idiler. Di¤er taraftan, bütün zaafiyetine ra¤men 20. yüzy›l›n bafl›nda Avrupal› devletlerin sömürgelefltiremedikleri tek ülke Osmanl› Devleti idi. Özellikle bu günkü Ortado¤u topraklar›n›n Osmanl› kontrolünde olmas› bat›l› sömürgeci devletlerin ekonomik ç›karlar›na ters düflüyordu. Bu topraklar hem sömürgelerinin geçifl yollar› üzerinde idi ve hem de Petrol baflta olmak üzere pek çok hammadde kaynaklar›na sahipti. Ayr›ca ekonomide kömürün önemi nisbi olarak azalm›fl ve yerini p e t r o l almaya bafllam›flt›. Nitekim yukar›da sözü edilen ‹tilaf oluflumunun temelinde yatan bu anlay›fltan dolay›, tarih boyunca ‹ngiliz ve Frans›zlar ile iyi ve dostane iliflkiler gelifltiren Osmanl› Devleti k›sa zamanda yaln›zl›¤a terk edildi. Bu blok karfl›s›nda ise Almanya, Avusturya-Macaristan ve ‹talya ittifak› bulunuyordu. Ancak ‹talya bu ittifak› sürdürmekte tereddütlü idi. Muhtemel bir savaflta hangi blokta yer alaca¤›na henüz karar vermemiflti. Ayn› flekilde stratejik önemlerine binaen kendilerine yap›lan ittifak önerileri karfl›s›nda Balkan ülkeleri de karars›z idiler. Osmanl› Devleti’nin ‹ttifak Aray›fl› Bu itilaf ve ittifaklar içindeki tüm hesaplar Osmanl› Devleti üzerinde dü¤ümleniyordu. Bunun fark›nda olan Osmanl› Devleti de denge siyaseti takip edip, mümkün oldu¤unca herhangi bir blo¤un yan›nda yer almamaya çal›fl›yordu. Buna ra¤men 1882’de M›s›r’› iflgal eden ‹ngiltere baflta olmak üzere -Almanya hariç- Avrupa devletlerinin Osmanl› co¤rafyas› üzerindeki siyasi emellerini uygulamaya koyan ve uluslararas› politikalar›n konusu haline getiren yaklafl›mlar›, 1887’den sonra ‹ngiltere’ye karfl› Osmanl›-Alman yak›nlaflmas›na sebep oldu. Hiç flüphesiz bunda Osmanl› Devletinin iktisadi ve mali aray›fllar› da etkili olmufltu. Nitekim bu tarihten sonra Almanya’ya Ba¤dat demiryolu imtiyaz› verildi¤i gibi, Osmanl› ordusu ve silah sistemi de Almanlar ile yap›lan askeri iflbirli¤i ile yenilendi. II. Meflrutiyet’in 1908’de ilan›n›n ard›ndan ‹ttihat ve Terakki Partisi hükümetleri dünya ahvalini yeniden de¤erlendirmifllerdir. Kendilerini ‹ngiliz-Frans›z ittifaklar›na yak›n hissetmekle birlikte, bafllang›çta tarafs›zl›k veya yaln›zl›k diye ifade edilebilecek bir politika takip etmifllerdi. Ancak k›sa zamanda Bosna Hersek’›n Avusturya taraf›ndan ilhak›, Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› ilan› ve ‹talya’n›n Trablusgarb’› iflgal etmesi ‹ttihatç›lar› yeni aray›fllara itmifltir. ‹ngiltere ve Fransa ile ittifak kurmak için teflebbüslerde bulundular ise de sonuç vermemifltir. Ard›ndan patlayan Balkan Savafllar›nda (1912-13) bu blo¤un Osmanl› karfl›t› politikalar› Osmanl› Devletini adeta Almanya-Avusturya ittifak›na zorlam›flt›r. Hatta savafltan k›sa bir süre önce ‹ttihatç›lar, ‹ngiltere’nin arzusu do¤rultusunda, Almanya’y› da rahats›z edecek flekilde ‹ngilizler ile Mart 1913 ve Haziran 1914’te, Dicle-F›rat nehirlerinde tafl›mac›l›k, Basra Körfezi ve Arap Yar›madas›nda s›n›r düzenlemelerini ihtiva eden anlaflmalar yaparak iki ülke aras›ndaki sorunlar› çözme yolunda ad›m atm›fllar ise de ‹tilaf devletleri bu jestleri görmemezlikten gelmifllerdir. Bu da dünya savafl› arifesinde Osmanl› Devletini alternatifsiz b›rakarak ittifak devletlerine yak›nlaflt›rm›flt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 1 Osmanl› Devleti SIRA neden S‹ZDE ‹tilaf blo¤una al›nmad›? Almanya’n›n Öne Ç›k›fl› D Ü fi ÜYüzy›l›n NEL‹M Almanya, XIX. sonu, XX. Yüzy›l›n bafl›nda demir ve çelik üretimi baflta olmak üzere elektrik, makine ve kimya sektöründe önemli geliflmeler gerçeklefltirdi. S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 181 8. Ünite - ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› Modern dönem iktisadi kalk›nma sürecinde önemli rol oynayan demiryolu alt yap›s›n›n gelifltirilmesi konusunda di¤er Avrupa ülkelerini geçti. Almanya 1914 y›l›nda çelik üretiminde ‹ngiltere çelik üretiminin iki kat›na ç›km›flt›. Bu üretim patlamas› Almaya ve ‹ngiltere aras›nda sömürge aray›fl›n› bir baflka ifade ile hammadde ve pazar rekabetini had safhaya ulaflt›rd›. Fransa, Almanya’ya kapt›rd›¤› kömür havzas› Alsace Lorraine bölgesinin kayb›n› hazmedemiyordu. Ayn› flekilde tarihi boyunca s›cak denizlere inme hayalini kuran Rusya, Almanya’n›n yükseliflinden rahats›zl›k hissediyordu. Zira Alman politikalar›n›, hem Balkanlarda Slavlar üzerinde egemenlik kurmas›na ve hem de ekonomisinin geliflmesine büyük katk› sa¤layacak, hatta kendisini gerçek bir imparatorluk haline dönüfltürecek olan Türk bo¤azlar›n› ele geçirmesine engel olarak görüyordu. ‹talya ise, Akdeniz havzas›na hâkim olup bir nevi Roma ‹mparatorlu¤unu yeniden kurma hayalinde idi. Resim 8.1 Kaynak: Martin Gilbert, The Routledge Atlas od the First World War, London 1994. Savafltan Önce Osmanl› Devleti Osmanl›-Alman ortakl›¤›nda yap›lan Ba¤dat Demiryolu Osmanl› Devleti’nin Savafla Girifli Avrupa’da çeflitli siyasi emellerden ve ç›kar çat›flmalar›ndan do¤an bloklaflmalar yukar›daki Avrupal› güçleri birbirine karfl› düflmanca tav›r almaya yöneltip I. Dünya Savafl›n›n efli¤ine getirdi. Savafl için sadece bir k›v›lc›ma ihtiyaç vard›. O da Avusturya-Macaristan veliahd›n›n Saraybosna’da bir S›rpl› genç taraf›ndan 28 Haziran 1914’te öldürülmesiyle ortaya ç›kt›. Bu vahim olay üzerine 28 Temmuz 1914’te Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u S›rbistan’a savafl ilan etti. Zaten uzun zamandan beri iliflkileri gergin olan Avrupa devletleri k›sa süre içinde kendilerini savafl›n içinde buldu ve savafl 3 A¤ustos 1914’ten itibaren bütün Avrupa’y› sard›. Ayn› gün ‹talyanlar üçlü ittifak› terk ederek tarafs›zl›klar›n› ilan ettiler. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 182 S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Osmanl› Tarihi (1876-1918) S O R U D ‹ K K ile A T kar›s›n›n öldürülmesinin, baflta ‹mparator Fransz Josef olmak üzere Prens Ferdinand Avusturya-Macaristan yöneticilerini çok üzdü¤ü söylenemez. Çünkü kimse saray kurallar›na uymaktanSIRA hofllanmayan, uçar› prensin ileride tahta yak›flaca¤›n› düflünmüyordu. Üstelik S‹ZDE kimsenin elinde, Ferdinand’› öldüren Prençip’in S›rbistan yetkilileri ya da görevlilerinin bilgisi ve onay› ile bu ifle giriflti¤i yolunda bir kan›t, ortal›kta bu yönde bir belirti yoktu. AMAÇLARIMIZ Ama olay› duyar duymaz Avusturya-Macaristan’› yönetenler, S›rbistan’› yola getirmek için arad›klar› f›rsat›n ç›kt›¤›n› düflündüler. (Haluk Ulman: 1972, 205) N N K ‹ ifade T A Pedildi¤i gibi XX. Yüzy›lda Osmanl› Devletinin paylafl›lmas› Bat› Yukar›da diplomasisinin ana konusu haline gelmiflti. Osmanl› devletinin bugünkü Ortado¤u bölgesindeki topraklar› ‹ngiltere ve Fransa’n›n ilgi alan›nda; ‹stanbul bo¤azlar› hatT E Rusya’n›n; L E V ‹ Z Y O N Antalya ve ‹zmir, ‹talya’n›n ilgi alan›nda bulunmaktayd›. Alta Akdeniz manya ve Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤unun ise Balkan Savafl› sonras›ndaki politikalar›nda Osmanl› topraklar› üzerinde siyasi emellerden ziyade ekonomik ç›kar ve imtiyaz aray›fllar› vard›. ‹NTERNET Osmanl› Devletinin sahip oldu¤u stratejik özellikleri dikkate alan ve savaflta Halifeli¤in nüfuzunu da itilaf devletleri aleyhine kullanmay› hedefleyen Alman ‹mparatorlu¤u,M Osmanl› hükümetine bir ittifak teklif etti. Esas›nda Osmanl› hükümet AKALE adamlar› aras›nda bu konuda bir fikir birli¤i yoktu. Almanya’n›n taraf›nda olmak isteyenler ve tarafs›z kalmak arzusunda olanlar vard›. Ancak askeri erkân ve özellikle Enver Pafla ve taraftarlar› Almanlar ile ittifak› zorunlu görmekte idiler. Nitekim onlar›n istekleri do¤rultusunda savafl›n bütün Avrupa’y› sard›¤› günün arifesinde, 2 A¤ustos 1914’te Almanya ile gizli bir ittifak anlaflmas› imzaland› ve 27 A¤ustos’ta onaylanarak yürürlü¤e girdi. Osmanl› Devletinin Savaflta Tarafs›z Kalma Çabalar› Almanya’n›n Rusya’ya savafl ilan›ndan bir gün sonra imzalanan bu anlaflman›n ikinci maddesine göre, Osmanl› Devletinin art›k müttefiki olan Almanya saf›nda Rusya’ya karfl› savafla girmesi gerekiyordu. Osmanl› Devleti buna binaen ülkede seferberlik ilan etmekle beraber, dünyaya silahl› tarafs›z kalaca¤›n› da aç›klad›. Bu süreçte de Osmanl› Devleti yöneticileri, ‹ngiltere, Fransa ve Rusya temsilcileri ile yapt›klar› görüflmelerde, Osmanl› Devletinin ba¤›ms›zl›¤›n› ve toprak bütünlü¤ünü garanti alt›na alacak münferit anlaflmalar›n imzalanmas› halinde tarafs›zl›¤›n korunabilece¤ini belirterek, anlaflma çareleri aram›fllard›r. Ancak bu teflebbüsleri sonuç vermemifl, ilgili devletler Osmanl› Devletinin toprak bütünlü¤ünü ve ba¤›ms›zl›¤›n› garanti edecek hiçbir anlaflmaya yanaflmam›fllard›r. Bu durumda Osmanl› Devleti Almanya ile daha da yak›nlaflmak durumunda kalm›flt›r. Savafl›n sürdü¤ü Akdeniz’de ‹ngiliz donanmas› önünden kaçan Goeben ve Breslav adl› iki Alman savafl gemisi 10 A¤ustos’ta Çanakkale Bo¤az›’ndan geçme talebinde bulundu. Söz konusu gemiler için girifl izni Enver Pafla taraf›ndan verildi. Osmanl› Devleti bu durumu dünyaya bir senaryo ile aç›klamak zorunda kald›. Osmanl› Devleti savafltan önce ‹ngiltere’ye iki adet savafl gemisi siparifl etmiflti. ‹ngiltere, savafl ç›k›nca, paras› peflin ödenen ve inflas› tamamlan›p Sultan Osman ve Refladiye diye isimlendirilen savafl gemilerini uluslar aras› hukuka ayk›r› olarak teslim etmedi. Osmanl› hükümeti de ‹ngiltere’nin bu hukuksuz davran›fl›na mukabil, Çanakkale’den girifl yapan bu iki savafl gemisini Almanya’dan sat›n ald›¤›n› aç›klad›. Ard›ndan gemilerin adlar› Yavuz Sultan Selim ve Midilli olarak de¤ifltirildi, bordas›na Türk bayra¤› çekildi ve mürettebat›na da Osmanl› üniformas› giydirildi. Bu 183 8. Ünite - ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› asl›nda bir aç›dan Osmanl› Devletinin tarafs›zl›¤›n› da koruma çabas› idi. Ancak bu tarafs›zl›¤›n› daha fazla koruyamad›. 15 A¤ustos’ta ise Osmanl› donanmas›n›n bafl›na, Goeben (Yavuz) gemisi ile gelen Tümamiral Wilhelm Souchon getirildi. Bu durum, Almanlar›n Osmanl› ordusundaki nüfuzunu pekifltirdi¤i gibi k›sa zamanda tezgâhlad›klar› Karadeniz olay› ile Osmanl› Devletini vaktinden evvel harbe sürükledi. Almanlar Türk ayd›nlar› ve askerler aras›nda savafla bir an evvel girilmesi konusunda yo¤un propagandalar yapmakta idiler. Hatta Osmanl› Devletinin eski gücünü ancak bu yolla kazanabilece¤ini ileri sürmekteydiler. Ayr›ca Rusya’n›n Avusturya’y› yenmesi halinde ‹stanbul’un tehlikeye girece¤ini ve Almanya’n›n tek bafl›na Rusya’y› durduramayaca¤› tehdidini de dile getiriyorlard›. Bu arada Almanya’n›n Avrupa Cephesinde Marne savafl›n› kaybetmesi Osmanl› Genel Kurmay›n› endiflelendirdi. Osmanl› askerleri aras›nda eksiklerin tamamlanmas› için savafla girmeden bir y›l daha beklenmesi gerekti¤ini savunanlar ortaya ç›kt›. Bunlar aras›nda Sofya ateflemiliteri olan Yarbay Mustafa Kemal de vard›. Almanlar bu endifleyi hissederek Osmanl› Devletini bir an önce savafla zorlamak için 27 Ekim 1914’de Enver Pafla’n›n da muvafakatini alarak Amiral Souchon komutas›nda Osmanl› donanmas›n› Karadeniz’e ç›kartt›lar. Osmanl› donanmas› 2829 Ekim 1914 gecesi Ruslar›n Sivastopol ve Odessa limanlar›n› topa tutmufl ve iki Rus gemisini de bat›rm›flt›r. Böylece Osmanl› Devleti, Almanya’n›n yan›nda I. Dünya Harbine fiilen girmifl oldu. Bu olaylar›n ard›ndan 2 Kas›m’da Rusya, 5 Kas›m’da ‹ngiltere ve Fransa Osmanl› Devletine resmen savafl ilan etmifl, Osmanl› Devleti de 11 Kas›m’da ayn› devletlere savafl açarak, 23 Kas›m’da bütün Müslümanlar› kutsal cihada ça¤›rm›flt›r. Resim 8.2 Birinci Dünya Savafl›nda ‹ttifak devletlerini sembolize eden propaganda kartpostal› Kaynak: http://wowturkey.co m/forum/viewtopic. php?t=1159 Avrupa Cephelerinde Durum Veliahd›n›n öldürülmesi akabinde Avusturya, 28 Temmuz’da seferberlik ve S›rbistan’a savafl ilan etti. 2 A¤ustos’ta Almanlar savafl ilan› gere¤i duymadan Belçika’y› iflgal edip, akabinde savafl› sürdürerek merkezde Nancy, Metz, Verdun üçgenine kadar vararak durmufllard›. Ayn› gün Alman-Rus savafl› da bafllad›. 3 A¤ustos’ta Almanlar Frans›zlara da savafl ilan etti. 29 A¤ustosta ise Hindenburg komutas›ndaki 8. Alman ordusu do¤u Prusya’ya yönelip Tanenberg’te bir Rus ordusunu imha 184 Osmanl› Tarihi (1876-1918) edip, di¤erlerini de geri püskürttü. Almanlar ancak 10 Eylül’de Paris’in kuzey do¤usundaki Marne nehri üzerinde durdurulabildi. Fakat ayn› cephede savafllar devam ediyordu. Asl›nda bu geliflmeye ra¤men, bir ucu Kuzey deniz sahiline di¤er ucu da tarafs›z ‹sviçre s›n›r›na dayanan Bat› cephesi savafllar›nda uzun süreli¤ine genifl ölçüde bir askeri harekât›n yap›lmas› hiçbir taraf için mümkün görünmüyordu. Do¤u cephesinde ise; Buda s›n›r› (Almanya-Rusya) dört nehir boyunca Karpatlar’a kadar aç›k bir flekilde tespit edilmiflti. Fakat mühimmat› yetersiz olan Ruslar›n bu durumu korumas› flüpheli görünüyordu. Güney Cephesi, yani S›rbistan, Avusturyal›lar aleyhine büyük de¤iflikli¤e sahne olmufltu. S›rplar›n beklenmedik bir darbesi ile Avusturya ordusu Tuna nehrinin kuzeyine at›lm›flt›. Dolay›s›yla Osmanl› Devleti savafla girmeden önce savaflta durum ‹ttifak devletlerinin aleyhinde gözüküyordu. OSMANLI DEVLET‹N‹N SAVAfiTI⁄I CEPHELER Osmanl› Ordusu savafl öncesinde Balkan yenilgisinde sorumlulu¤u bulunan yafll› mektepli subaylar› tasfiye etti. Harbiye Naz›r› Enver Pafla’n›n insiyatifi ile 1914 bafl›nda 1.100 kadar subay ordudan emekliye sevk edilmifl ve genç subaylar›n önü aç›lm›flt›r. Orduda yeniden yap›lanmaya gidilmifltir. Bütün bunlara ra¤men Osmanl› Harbiye bütçesi 1911’de genel bütçenin yüzde 24,8 iken 1914’te bu oran yüzde 17,6’ya gerilemiflti. Bütçedeki fark kalk›nma yat›r›mlar›na ayr›ld›¤› ve kalk›nm›fl toplum sayesinde güçlü bir ordu olabilece¤i konusunda bilinçlenme olarak yorumlanm›flt›r. Osmanl› gazetelerinin “harb-i umumi” dedi¤i ve ABD’nin savafla kat›lmas›ndan sonra Cihan Harbi olarak isimlendirilen tarihin kaydetti¤i o zamana kadarki en büyük savafl›n taraflar› aras›nda hem nüfus hem de asker gücü bak›m›ndan büyük dengesizlik vard›. ‹tilaf devletlerinin toplam nüfusu, sömürgeleri dahil, 1 milyar› bulurken ‹ttifak Devletlerinin toplam nüfusu ancak 170 milyon kadard›r. Silah alt›na al›nan asker say›s› ise ‹tilaf Devletleri (Rusya 12 milyon, ‹ngiltere 8 milyon 900 bin, Fransa 8 milyon 400 bin, ‹talya 5 milyon 600 bin, ABD 4 milyon 750 bin, Japonya 800 bin, S›rbistan 800 bin, Romanya 750 bin, Belçika 300 bin, Yunanistan 250 bin, Portekiz 100 bin, Karada¤ 50 bin) toplam 42 milyon 700 bin kifli. ‹ttifak Devletlerinin silah alt›na ald›¤› asker say›s› ise (Almanya 11 milyon, Avusturya Macaristan 7 milyon 800 bin, Osmanl› Devleti 2 milyon 900 bin, Bulgaristan 1 milyon 200 bin) toplam 22 milyon 900 bin civar›ndad›r. Dünya tarihinde ilk defa bu kadar çok devlet ve millet birbiri ile savafla giriyor ve toplam 65 milyon asker üç k›tan›n karalar›nda, denizlerinde ve havada 4 y›l boyunca mücadele edeceklerdir. Bu “harb-i umumi” içinde Osmanl› Devleti on cephede savaflmak zorunda kald›. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 2 Osmanl› Devleti SIRA hangi S‹ZDE flartlarda savafla girmifltir? Kafkas Cephesi D Ü fi Ü N E L ‹ M Rusya Sivastopol ve Odessa olaylar›n›n ard›ndan 1 Kas›m’da 1914 tarihinde savafl ilan etmeden Kafkaslarda sald›r›ya geçti. Rusya’n›n bu ilk sald›r›lar› mevcudu 200 S O R Osmanl› U bine yak›n olan ordusu taraf›ndan baflar› ile durdurulmufl ve karfl› harekâta geçilmiflti. Rus kuvvetlerinin bölgede yetersiz olmas› baflkumandan vekili Enver Pafla’ya Kafkaslar› zapt etme ümidi verdi. Kafkasya’y› alarak Orta-Asya Türk D‹KKAT dünyas› ile temasa geçmek, hatta Hindistan’a kadar ilerlemek gibi stratejik ancak var olan imkânlara nispetle hayalci düflünceler ile Bo¤azlar ve Trakya’da tutulma- N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 8. Ünite - ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› s› gereken kuvvetlerin bir k›sm› bu cepheye kayd›r›lm›flt›r. Böylece bafllayan Sar›kam›fl taarruzundan büyük zayiatla ç›km›fl olan 3.Ordu Osmanl› s›n›rlar›n›n 8-10 km gerisine “Azab fiark” s›rtlar›na çekilmifl ve savunma durumuna geçmiflti. Ancak Baflkumandan Vekili Enver Pafla Alman Baflkumandanl›¤›n›n da etkisi ile müttefiklerin Avrupa cephelerindeki yükünü hafifletmek maksad›yla Do¤u Cephesinde Rus kuvvetlerini imha için harekâta karar verdi. K›fl flartlar›n› göz önüne alarak harekât›n bahara b›rak›lmas›n› öneren 3.Ordu kumandan› Hasan ‹zzet Pafla’y› görevinden al›p 3.Ordu komutanl›¤›n› kendi üstlendi. 22 Aral›k 1914-15 Ocak 1915 tarihleri aras›nda cereyan eden Sar›kam›fl muharebelerinde Türk ordusu so¤uk k›fl flartlar›nda 2-3 bin metre yükseklikteki da¤l›k arazide donarak yok olmufltur. Türk ordusunun kayb› 60 bin Rus ordusunun kayb› ise 32 bin civar›ndad›r. Üçüncü Ordu uzun bir zaman için taarruz yetene¤ini kaybetmiflti. Bu yüzden 5. Kuvve-i seferiye ile takviye edildi ancak yeterli olamad›. 1915 Nisan sonlar›nda Ruslar, Erzurum’u ele geçirmek için Tortum ve Malazgirt bölgelerinden ileri harekâta geçtiler. Bu s›rada Van bölgesindeki Ermeniler ayaklanarak Türk ordusunu cephe gerisinden vurmaya ve lojistik destek alma imkân ve kabiliyetini önlemeye çal›fl›yorlard›. Bunda da baflar›l› olmufllard›r. (Bkz. Ermeni Meselesi) 27 Nisan-12 May›s 1915 tarihlerinde I. Tortum, 10-12 Haziran 1915 günlerinde ise II.Tortum Muharebelerinde Türk ordusu Ruslara karfl› baflar›l› savunma savafl› vermifller ancak güneyde Malazgirt bölgesindeki Rus ilerleyifli durdurulamam›fl 11 May›s’ta Malazgirt 16 May›s’ta da Van Ruslar›n eline geçmifltir. 1915 y›l› sonu itibariyle Kafkas cephesindeki Rus ordusu 700 bine ç›karken 3. Türk ordusu 64 bin kiflilik bir kuvvet ile 300 km’lik cepheyi savunmak durumundayd›. 1 Ocak 1916’da cephenin ortas›ndan taarruza geçen Ruslar Köprüköy-Erzurum hatt›nda kanl› vuruflmalar sonunda 17 fiubat 1916 günü Erzurum’u ele geçirdiler. Ertesi gün Mufl düfltü. 1916 y›l› içinde Do¤u Anadolu Bölgesinde iflgallerini geniflleten Ruslar 1917 y›l›nda Trabzon ve Erzincan’› ald›lar. Tirebolu-Kemah-Ki¤›SIRA S‹ZDE Bitlis hatt›na kadar ilerlediler fakat yapt›klar› ileri harekât kanl› bir flekilde Türk ordusunca durduruldu. Rusya’da meydana gelen Ekim 1917 Bolflevik Devrimi ile Ruslar savafltan çekilme karar› ald›lar ve 16 Aral›k 1917 ErzincanDMütarekesi ile RusÜ fi Ü N E L ‹ M lar Do¤u Anadolu Bölgesinden çekilmeyi kabul ettiler. 3 Mart 1918’de Sovyetler Birli¤i ile imzalanan Brest Litovsk Antlaflmas›yla Do¤u Anadolu hukuken de OsS O R U manl› Devletine iade olundu. D ‹ K K lehine AT Kafkas ‹slam Ordusu: Kafkas Cephesinde 1918 y›l›nda Osmanl› Devletinin geliflmeler olmaya devam etti. 28 May›s 1918’de Mehmet Emin Resulzade liderli¤inde Azerbaycan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Ancak Bakü ve civar›nda Azerbaycanl› Türklere yönelik Ermeni SIRA S‹ZDE Taflnak ve Bolflevik sald›r›lar› yafland›. Bunun üzerine 4 Haziran 1918’de Azerbaycan Cumhuriyeti ile Osmanl› Devleti aras›nda dostluk antlaflmas› imzaland›. Bu anlaflmaya dayanaAMAÇLARIMIZ rak Azerbaycan, Kafkaslarda yaflanan Türk ve Müslümanlara yönelik sald›r›lar›n durulmas› için Osmanl› Devletinden yard›m talep etti. Osmanl› Devleti müttefiki Almanlar›n karfl› ç›kmas›na ra¤men Kafkas ‹slam Ordusu ad›yla yeni bir ordu kurdu ve bafl›na Enver Pa‹ T A Pbölgedeki 10 fla’n›n kardefli Nuri Pafla getirildi. Kafkasya’ya hareket eden Osmanl›K Ordusu Haziran 1918’de Gence’ye Müslüman Türk ahalinin sevgi gösterileri ile girdi. 27 Haziran’da 30 bin kiflilik Bolflevik-Ermeni ordusu ile Karameryam-Gökçay karayolu boyunca L E V ‹ Z Y Oyönelen N çarp›flan Kafkas ‹slam Ordusu, düflman› yenip çekilmesini sa¤lad›.T EBakü’ye Türk ordusu, 15 Eylül 1918’de Bakü’yü Ermeni ve Rus iflgalinden kurtar›p flehre girdi. Azerbaycan’› ba¤›ms›zl›¤›na kavuflturan Kafkas ‹slam Ordusu 1130 flehit vermifltir. Kafkas ‹slam Ordusu Ekim 1918’de Da¤›stan’a da bir birlik göndererek buras›n› da ‹ N Osmanl› T E R N E T topraklar›- N N MAKALE 185 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE 186 Osmanl› Tarihi (1876-1918) na katm›flt›r. Mondros Mütarekesinden sonra Kafkas ‹slam Ordusu Bakü’den çekilmifl ancak baflta komutan Nuri Pafla olmak üzere pek çok subay ve asker Azerbaycan Cumhuriyeti hizmetinde kalm›flt›r. Savafl’ta Ermeni ‹syan›: Sevk ve ‹skân Kanunu Osmanl› Devleti Kafkas Cephesinde Ruslarla Çanakkale Cephesinde ‹ngiltere ve Fransa ile ölüm kal›m mücadelesine girmifl iken bu durumu f›rsat olarak görüp de¤erlendirmek isteyen çevreler vard›. Bunlar›n bafl›nda Ermeni örgütleri gelmekteydi. Çok say›da Osmanl› vatandafl› Ermeni savafl öncesi veya s›ras›nda Rusya’ya geçip gönüllü askeri birlikler oluflturdular. Baflta Do¤u Anadolu olmak üzere Anadolu’nun hemen her yan›nda örgütlü bir flekilde harekete geçip çete faaliyetlerinde bulundular koordineli isyan hareketlerine girifltiler. Osmanl› Devleti’nin seferberlik ilan etmesinden k›sa süre sonra A¤ustos 1914’te Zeytun’da isyan ç›km›flt›r. K›sa süre içerisinde Anadolu’nun birçok yerinde olaylar bafllam›fl, yap›lan aramalarda ele geçen silah ve cephane miktar› Ermeni komitelerinin uzun süredir bir isyana haz›rland›¤›n› göstermifltir. Zeytun ve Marafl bölgesinde olaylar›n bitmemesi üzerine bölgede incelemelerde bulunan Marafl Mutasarr›f› Mümtaz Bey’in raporu neticesinde bu bölgedeki Ermeniler Mart 1915’te Konya bölgesine tehcir edildiler (göç ettirildiler). Bir süre sonra, Konya civar›nda da toplu olarak bulunmalar› mahzurlu bulundu¤undan Osmanl› siyasi s›n›rlar› içinde bulunan Suriye’nin kuzeyine tehcir edilmifller ve böylece göç ve iskân süreci fiilen bafllam›flt›r. Osmanl› Devleti’nin savafla girmesinden sonra Aral›k 1914’te Osmanl› ordusunun bafllatt›¤› Sar›kam›fl Harekât› baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Rus ordusunun ilerlemesiyle beraber komitelerin faaliyetleri artm›fl, Van flehrinde Ermenilerin isyan etmesiyle flehir Rus ordusunun eline geçmifl ve Ruslar flehre Ermeni vali tayin etmifllerdir. Ülke çap›nda bat› bölgeleri dâhil yaflanan olaylar ve ordunun tehdit alt›nda kalmas› üzerine Osmanl› Hükümeti, Ermeni komitelerinin faaliyetlerini önlemek amac›yla baz› tedbirler alma yoluna gitmifltir. 24 Nisan 1915’te yay›nlanan bir genelgeyle H›nçak, Taflnak ve benzeri Ermeni komitelerinin kapat›lmas›, evraklar›na el konulmas› komite liderlerinin ve zararl› faaliyetleri bilinen Ermenilerin tutuklanmas› ve bunlardan bulunduklar› yerlerde kalmalar› sak›ncal› görülenlerin uygun yerlerde toplanmalar› talimat› verilmifltir. Bu çerçevede ‹stanbul’da 235 kifli tutuklanm›fl ve Çank›r› ile Ankara’n›n Ayafl ilçelerine sürgüne gönderilmifllerdir. Yurt çap›ndaki tutuklamalarla sürgüne gönderilenlerin say›s› birkaç yüz kifliye ulaflm›flt›r. 24 Nisan 1915 tutuklamalar› esnas›nda çat›flma ve ölüm olay› olmam›flt›r. Do¤u Anadolu’da insiyatifin Rus ordusuna geçti¤i, bat›da ise Çanakkale savafl›n›n en kritik günlerinin yafland›¤› ve bizzat Anadolu’nun büyük tehlike içinde oldu¤u bu dönemde Ermeni komitelerinin lider kadrolar›n›n tutuklanmas›, muhtemel bir genel isyan›n etkisiz ve lidersiz kalmas›n› sa¤lam›flt›r. Osmanl› Hükümeti’nin ald›¤› tedbirler olaylar› önlemeye yetmemifltir. 2 May›s 1915’de Baflkumandanl›ktan Dahiliye Nezareti’ne gönderilen bir yaz›da, Van gölü ve etraf›ndaki olaylar hakk›nda bilgi verilmekte ve buradaki Ermenilerin bir baflka yere sevk edilmesi teklif edilmekteydi. Asayifli ve cephelerde savaflan Türk askerlerinin güvenli¤ini sa¤lamak için 27 May›s 1915 tarihinde geçici sevk ve iskân kanunu (tehcir kanunu) ç›kar›lm›fl ve asl›nda bir süre önce fiilen bafllam›fl olan tehcir ifllemi kanuna ba¤lanm›flt›r. Toplam 4 maddelik ve k›saca tehcir kanunu olarak bilinen geçici sevk ve iskân kanunu flöyleydi; 8. Ünite - ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› • Savafl esnas›nda ordu, kolordu ve f›rka kumandanlar› ve vekilleri ve müstakil mevki kumandanlar›, ahali taraf›ndan herhangi bir suretle hükümetin emirlerine, memleket savunmas›na, asayiflin muhafazas›na iliflkin icraatlara muhalefet silahla sald›r› ve mukavemet görürlerse en sert flekilde cezaland›rmaya yetkili ve zorunludurlar. • Ordu ve Müstakil Kolordu ve F›rka Kumandanlar› askerî icaplar gere¤i veya casusluk ve h›yanetlerini hissettikleri köyler ve kasabalar ahalisini tek tek veya toplu olarak baflka yerlere sevk ve iskân edebilirler. • Bu kanun yay›nland›¤› tarihten itibaren geçerlidir. • Bu kanunun hükümlerinin yürürlülü¤ünden Baflkumandanl›k Vekili ve Harbiye Naz›r› sorumludur. Bu kanunla özet olarak casusluk ve h›yanetleri hissedilen köyler ve kasabalar halk› tek tek veya toplu olarak baflka yerlere sevk ve iskân edilebilecekti. Kanunda dikkat çeken husus bir unsurun ad›n›n geçmemesidir. Her ne kadar, Ermeni komitelerinin faaliyetleri ve isyanlar sevk ve iskân kanununun haz›rlanmas›nda etken olsa da, özellikle Ermeni unsuru için ç›kar›lm›fl de¤ildir. Nitekim tehcir edilen Ermeniler d›fl›nda Rumlardan, Hicaz bölgesinde Araplardan ve Filistin sahilindeki Yahudilerden tehcir edilenler de olmufltur. Sevk ve iskân kanununun uygulanmas›nda güvenli¤in tehdit edilmesi esas al›nm›flt›r. 30 May›s 1915 tarihli ve 15 maddelik bir talimatnamede Ermenilerin iskân ve iafle meselesi düzenlenmekteydi. Buna göre özetle, nakledilen Ermeniler tafl›nabilir mallar›n› yanlar›nda götürebilecekler, iskân yerlerinde yeni köyler tesis edilecek, her aileye ihtiyaçlar› oran›nda arazi verilecek, tar›mla u¤raflanlara ve zanaatkârlara gerekli alet edevat temin edilecekti. Ermenilerin sevki esnas›nda her türlü güvenli¤in sa¤lanmas› kamu görevlilerince sa¤lanacakt›. Ermenilerin geride b›rakt›klar› mallar› koruma alt›na al›nmaktayd›. Sevk ifllemi öncelikle Do¤u Anadolu’da savafl bölgesinde gerçekleflmifltir. Daha sonra Bat› bölgelerinden de sevk yap›lm›flt›r. Ermenilerin tehciri, Osmanl› siyasî s›n›rlar› içinde yer alan bugünkü Suriye ve Irak’›n kuzey bölgelerine yap›lm›flt›r. Türk ordusunda asker olarak hizmet eden Ermenilerin aileleri bulunduklar› vilayet dâhilinde yer de¤ifltirmifller ve güney bölgelerine sevk edilmemifllerdir. Ayr›ca, memur, milletvekili aileleri, hasta, sakat kifliler ve hizmetine ihtiyaç duyulanlar ilk anda sevk edilmemifllerdir. Tehcir ifllemi 1917 y›l›na kadar devam etmifl, bu tarihten sonra sevk olmam›flt›r. Osmanl› Devleti’nin güney bölgelerinde (Suriye ve Irak’›n kuzeyi) yaklafl›k 500.000 Ermeni iskân edilmifltir. Anadolu içinde yer de¤ifltiren Ermeni vatandafllar da olmufltur. Sonuçta, yurt d›fl›na gidenlerle beraber yaklafl›k 700.000-800.000 kifli sevk iflleminden etkilenmifltir. Tehcirde hayat›n› kaybeden Ermeniler için en önemli ölüm sebebi salg›n hastal›klar olmufltur. Ayr›ca, ola ç›kan Ermeni kafilelerine ya¤ma ve gasp amaçl› çete sald›r›lar› da söz konusu olmufltur. Baz› aksakl›klar›n yaflanmas› ve Ermenilerin can ve mal güvenli¤ini sa¤lamakla yükümlü baz› görevlilerin ihmal ve suiistimalde bulunmalar› ve ferdî suçlar›n yaflanmas› neticesinde Hükümet 1915 sonbahar›nda Soruflturma Heyetleri görevlendirmifl ve ard›ndan Divan-› Harb’ler oluflturulmufltur. Burada yarg›lanan 1.667 kifliden baz›lar› idam cezas› al›rken, pek çok kifli de suçunun a¤›rl›¤›na göre hapis, iflten ç›karma vs. gibi cezalar alm›flt›r. 1915-1916 yarg›lamalar› olarak bilinen bu süreç, Osmanl› Hükümetinin vatandafllar›n›n mal ve canlar›n› korumak ve sevkin sorunsuz gerçekleflmesi hususundaki yaklafl›m ve samimiyetini göstermektedir. 187 188 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Birinci Dünya Savafl› olaylar›nda firar ederek Kafkasya’ya giden ve burada hayat›n› kaybedenler de dâhil 250.000-300.000 kadar Ermeni kayb› oldu¤unu söylemek SIRA S‹ZDE mümkündür. Savafl esnas›nda kuflkusuz en büyük s›k›nt›y› siviller yaflam›fllard›r. Bu SIRA S‹ZDE durum, özellikle Do¤u Anadolu Müslümanlar› için de geçerlidir. Savafl y›llar›nda ve daha sonraD ÜMilli döneminde yüz binlerce Müslüman komite sald›r›lar› nefi Ü N EMücadele L‹M ticesinde göç etmek zorunda kalm›fl ve hayatlar›n› kaybetmifllerdir. Unutulmamal›D Ü fi Ü N E L ‹ M d›r ki; 1915 y›l›nda yaflanan tehcir, savafl esnas›ndaki isyan, komite faaliyetleri, ülke S O R U güvenli¤i ve bütünlü¤ünün tehdit edilmesi üzerine gerçekleflmifltir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U S O R U ‹KKAT Savafl öncesiDMüslüman nüfusun en az dörtte biri muhacir olmufltur. Savafl›n son günlerinde haz›rlananD bir raporda Müslüman s›¤›nmac› say›s› 868.962 olarak verilmifltir. Yine, ya‹KKAT p›lan bir de¤erlendirmede Do¤u Anadolu’dan baflka bir yere giden Müslüman muhacirleSIRA S‹ZDE rin yar›dan fazlas›n›n öldü¤ü tahmin edilmifltir. (McCarthy: 1998, 265-266.) Ayr›ca, arfliv SIRA S‹ZDE belgelerine dayan›larak yap›lan bir araflt›rmada 1914-1921 y›llar› aras›nda 7 y›ll›k süreçAMAÇLARIMIZ sald›r›lar› neticesinde 518.105 Müslüman›n öldü¤ü vurgulanm›flte Ermeni komitelerinin t›r. (Ermeniler Taraf›ndan Yap›lan Katliâm Belgeleri (1914-1919), Ankara 2001; ErAMAÇLARIMIZ meniler Taraf›ndan Yap›lan Katliâm Belgeleri (1919-1921), Ankara 2001.) D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P N N N N Ayn› y›llardaK Do¤u Müslümanlar›n›n durumlar› hakk›nda daha genifl bilgi için flu ‹ T AAnadolu P kitab› okuyunuz. Tuncay Ö¤ün, Unutulmufl Bir Göç Trajedisi: Vilâyât-› fiarkiyye Mültecileri T E L EAnkara V ‹ Z Y O N2004. (1915-1923), K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Kafkaslarda Haziran 1918’de kurulan Ermenistan, Mondros Mütarekesi’ni kendisi için bir‹ Nf›rsat olarak görmüfl ve Do¤u Anadolu’da faaliyete geçmiflti. XV. KolorTERNET SIRA S‹ZDE du Komutan› Kaz›m Karabekir Pafla’n›n 1920 sonbahar›nda icra etti¤i Do¤u hare‹NTERNET kât›yla Ermeni hükümeti bar›fl istemek zorunda kalm›fl ve 3 Aral›k 1920 tarihli Gümrü Antlaflmas› ile Do¤u bölgesi büyük ölçüde güvence alt›na al›nm›flt›r. D ÜMfiAÜKNAELLE‹ M Mondros Mütarekesi’nden sonra, sevk edilen Ermenilerden bir bölümü AnadoMAKALE lu’ya eski yerlerine dönerlerken bir bölümü de baflta Fransa olmak üzere Avrupa, S O R U Amerika ve Rusya’ya göç etmifllerdir. Birinci Dünya Savafl›’nda birçok Ermeni, Rus ordusunda görev yapm›flt›. Mondros Mütarekesi’nden sonra Anadolu’nun güney bölgelerine Dgelen ‹ K K A TFrans›z ordusunda da birçok Ermeni bulunmaktayd›. ‹tilaf Devletleri nezdinde sürekli temasta olan Ermeni komiteleri, Do¤u Anadolu’da bir Ermenistan oluflturulmas› için faaliyette bulundular ve neticede 10 A¤ustos 1920’de SIRA S‹ZDE imzalanan Sevr antlaflmas› ka¤›t üzerinde bu imkân› sa¤lad›. Bu antlaflman›n 88-93. maddeleri Türkiye’de bir Ermenistan oluflturulmas› hususunu içermekteydi. Bununla beraber TBMM, Sevr antlaflmas›n› tan›mad› ve Millî Mücadele’de elde edilen AMAÇLARIMIZ baflar› Sevr antlaflmas›n›n gerçeklefltirilmesini önledi. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE ‹NTERNET DMÜAfiKÜANLEEL ‹ M MAKALE S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ hakk›nda T A P Ermeni Tehciri daha fazla bilgi için flu kitab› okuyunuz: Bülent Bakar, Ermeni Tehciri, Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›n›, Ankara 2009. K ‹ T A P T ESIRA L E V ‹S‹ZDE ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U MAKALE D‹KKAT K ‹ T A P 3 T ESIRA L E V ‹S‹ZDE Z Y O Namac› hakk›nda nas›l bir de¤erlendirme yapars›n›z? Ermeni komitelerinin Çanakkale Cephesi D Ü fi Ü N E L ‹ M Tarih boyunca dünyan›n en önemli geçit yerlerinden biri olan Çanakkale ve ‹stan‹NTERNET bul Bo¤azlar› I. Dünya harbinin de kilit noktalar› idi. Hatta bo¤azlar, daha savafl O R U y›llarda bile Avrupal› güçler aras›nda en çok konuflulan ve kibafllamadan Sönceki me ait olaca¤› konusunda uzun diplomatik pazarl›klar yap›lan stratejik bölgelerdi. MAKALE D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 8. Ünite - ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› Bu yüzden Çanakkale’de bir cephe açma fikri, henüz Osmanl› Devleti savafla girmeden önce, A¤ustos 1914’te ‹ngiliz Deniz Bakan› Churchill taraf›ndan Savafl Konseyi’nde gündeme getirilmifl ve komutanlar›n bir rapor ve plan haz›rlamalar› istenmifltir. Asl›nda bu düflünce Churchill’in gençli¤inden beri kafas›nda olan ve zaman zaman da resmi gayri resmi yaz›lar›na tafl›d›¤› bir hayali idi. fiark meselesinin gündeme geldi¤i tarihten itibaren bat›l› devletlerin bo¤azlar üzerindeki siyasi emelleri bir tarafa, bu son Çanakkale seferi ile elde edilmek istenen hedefler flunlard›; Bo¤azlar ve ‹stanbul’un al›nmas›yla Osmanl› Devleti ikiye bölünmek suretiyle saf d›fl› edilecekti böylece müttefiklerden ayr›lacakt›. Üçlü ittifak›n (Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanl› Devleti) Balt›k-Bo¤azlar-Basra eksenindeki jeostratejik kufla¤›n›n Bo¤azlar-Basra kanad›ndan kopar›larak, Alman blo¤u tek bafl›na orta Avrupa’da s›k›flt›r›lacakt›. Böylece tarafs›zl›klar›n› korumakta olan Balkan Devletleri, ‹tilaf devletleri (Fransa, ‹ngiltere, Rusya) saflar›na çekilecek ve Tuna nehri yolu aç›lacakt›. Ayr›ca Kafkas Cephesi’nde Rusya karfl›s›ndaki Türk kuvvetlerinin bir k›sm›n›n bu cepheden çekilmesi sa¤lanarak, Rusya’n›n rahatlamas› da amaçlanm›flt›. Bo¤azlar›n aç›lmas›yla Rus ordusuna daha çabuk ve daha rahat flekilde malzeme ak›fl› sa¤lanacak, durma noktas›na gelmifl olan Rus ticareti canland›r›lacakt›. Rusya’n›n ihraç edemez hale geldi¤i Rus bu¤day›n›n ihrac›n›n sa¤lanmas›yla Bat› ülkelerindeki bu¤day fiyatlar› makul bir seviyeye çekilecek ve yiyecek s›k›nt›s› önlenecekti. Öte yandan, Rusya d›fl›ndaki itilaf devletleri, Rusya’ya verdikleri taahhüdün aksine bo¤azlar›n Rusya’n›n kontrolüne geçmesinden de endifle duymaktayd›lar. Bu cepheyi bir an önce açarak Rusya’dan önce bo¤azlara yerleflmek istiyorlard›. Asl›nda ayn› kayg› Ruslarda da vard›. Onlar da bu cephenin aç›lmas›n› desteklemelerine ra¤men, kendisinden önce müttefiklerinin bo¤azlar› ve ‹stanbul’u ele geçirmelerinden de endifle duyuyordu. Çanakkale cephesinin as›l mimarlar› olan ‹ngiliz ve Frans›zlar›n ana hedefi, Akdeniz’in stratejik güvenli¤ini garanti alt›na almak idi. Bu ana sebeplerin d›fl›nda hiç flüphesiz tali/ikincil sebepler de vard›. Bunlar aras›nda, Rus baflkomutanl›¤›n›n yard›m talebine h›zl› cevap vermek; Trakya ve civar›nda bulunan büyük Türk birliklerinin y›¤›naklar›n› Balkanlar istikametinde kullan›lmas›n› engellemek; ‹slam âleminde itilaf devletlerine karfl› kutsal savafl (cihad) ilan eden Hilafet’in itibarini sarsarak, sömürgelerindeki Müslüman tebaalar›n› sindirmek say›labilir. Osmanl›lar›n Süveyfl kanal›na yapacaklar› sald›r›y› ‹ngilizlerin haber alm›fl olmalar›n›n da Çanakkale cephesinin aç›lmas›nda etkisinin oldu¤u söylenebilir. Balkan harplerinden büyük kay›plarla ç›kan ve mukavemet zaaf› gösteren Osmanl› ordusunun Çanakkale’de devrin en büyük ve güçlü donanmas›na karfl› direnemeyece¤i öngörüsü de ‹tilaf devletlerini cesaretlendiriyordu. Nitekim bütün bu sebepler birleflti¤inde ‹tilaf devletleri için Çanakkale’de bir cephe açmak kaç›n›lmaz olmufltu. Bat›l› kaynaklarda “Gelibolu Savafllar›”, yerli kaynaklarda “Çanakkale Muharebeleri” diye an›lan savafllar, Kas›m 1914-0cak 1916 tarihleri aras›nda iflte bu cephede gerçekleflmifltir. Deniz Muharebeleri: Çanakkale Muharebeleri ‹ngiliz ve Frans›z gemilerinden oluflan ‹tilaf donanmas›n›n resmen Osmanl› Devletine savafl ilan etmeden 3 Kas›m 1914’te Bo¤az tabyalar›n› bombalamalar›yla bafllam›flt›r. ‹kinci sald›r›; 19 fiubat 1915’te Kumkale ve Seddülbahir tabyalar›n› bombalamalar›yla bafllad›. Sabah saat 08.30’da 8 gemiden oluflan filo 16 bin metre mesafeden bafllayan bombard›man› bir saat kadar sürmüfl ve Türk topçusunun karfl› at›fllar› sonunda geri çekilmek zo- 189 190 Osmanl› Tarihi (1876-1918) runda kalm›fllard›r. Üçüncü sald›r›; 25 fiubatta sabah saatlerinde yine Bo¤az tabyalar›na ‹ngiliz Frans›z ortak taarruzu olarak bafllay›p akflam 17.30’a kadar devam etti. 26 fiubattan 18 Mart’a kadar deniz muharebeleri devam etti. 1-7 Mart tarihlerinde ise geceleri de harekât devam etti. ‹tilaf donanma gemileri, bombard›man yapt›ktan sonra Anadolu sahilindeki toplar›n etkisiz kald›¤› Erenköy koyu önünde manevra yap›p geri dönüyorlard›. Bu durumu de¤erlendiren Çanakkale Müstahkem Mevki Kumandan› Cevat Pafla bu bofllu¤un doldurulmas› görevini bizzat Yüzbafl› Tophaneli Hakk› Bey’e verdi. Hakk› Bey’in kumandas›ndaki Nusret may›n gemisi 7-8 Mart gecesi sabaha karfl› sisli bir havada elde mevcut 26 may›n› yüz metre aral›klar ile bo¤az›n 4.5m derinli¤ine döfledi. Bu may›nlar di¤er on s›ra may›n hatt› gibi iki yaka aras›nda diklemesine bir hat fleklinde de¤il, Erenköy Koyunu kapamak için k›y›ya paralel olarak döflendi. Bu may›nlarla Bo¤azdaki may›n hatt› 11’e ç›km›flt›. Nitekim 18 Mart’ta yap›lacak harekâtta düflman donanmas›n›n kaderini bu may›nlar belirleyecekti. 18 Mart 1915 sabah› erken saatlerde Bozcada do¤rultusuna gönderilen Osmanl› keflif uça¤› ile düflman gemilerinin Bo¤aza do¤ru seyretmekte olduklar› belirlendi. Saat 10’a do¤ru 10 düflman savafl gemisi iki kademe halinde bo¤aza yaklafl›yordu. Saat 10.30’da 1. ‹ngiliz tümeni Agamemnon k›lavuzlu¤unda bo¤azdan içeri girerek “A savafl hatt›”nda yerlerini ald›. Sa¤ yandan ilerleyen Triumph muharebe gemisi saat 11.15’te Anadolu k›y›s›nda Halileli s›rtlar›ndaki obüs bataryalar›m›z› atefl alt›na almaya bafllad›. Buna ‹ntepe’deki Türk bataryalar› karfl›l›k veriyordu. “A Savafl Hatt›”nda bat›dan do¤uya do¤ru s›rayla; Queen Elizabeth, Agamemnon, Lord Nelson ve Inflexible yerlerini al›rken, Prince George muharebe gemisi de sol yandan Rumeli k›y›s›na yaklaflarak bu k›y›daki bataryalar›m›z› atefl alt›na ald›. Bu s›rada 3. Tümen’e mensup 4 Frans›z muharebe gemisi de bat›dan do¤uya do¤ru Goulois, Charlemagne, Bouvet, Suffren olmak üzere 16.000 yarda mesafede “B Hatt›nda” yerlerini ald›lar. Birleflik Filonun hedefleri flöyle belirlenmiflti. Queen Elizabeth; Anadolu Hamidiye Bataryas›n›, Agamemnon; Rumeli Mecidiye Tabyas›n›, Lord Nelson; Namazgâh Tabyas›’n› Inflexible de Rumeli Tabyas›n› atefl alt›na alacakt›. Bu s›rada Merkez Tabyalar› menzil yetersizli¤inden atefl edemiyorlard›. ‹lk yar›m saatlik bombard›manlarda Bileflik Filonun etkili ve baflar›l› oldu¤u izlenimi do¤mufltu. Frans›z 3.Tümenine saat 12.00’de “B Savafl Hatt›nda” yer almas› emredildi. Türk mevzilerinde Obüs bataryalar›n›n hedefinde 4 büyük gemi vard›. Nitekim Numune A¤›r Topçu Taburu’nca saat 11.50’de atefl alt›na al›nan Agamemnon, 12 isabet ald›. A¤›r hasara u¤rayan gemi, Türk topçusunun ateflinden kurtulmak için 360 derece dönüfl yapmaya çal›fl›yordu. Goulois ve Charlemagne muharebe gemileri “A Hatt›n›n” solundan Bouvet ve Suffren muharebe gemileri “A Hatt›n›n” sa¤›ndan geçip yerlerine ilerlerken Türk topçusu Inflexible’› ard arda vurdu ve muharebe d›fl› b›rakt›. Saat 13’te ise Rumeli ve Mecidiye tabyalar› savafl hatt›na yeni giren Goulois ve Charlemagne’› atefl alt›na ald›. Bu atefle Dardanos bataryalar› da kat›ld› ve büyük yararl›l›klar gösterdi. 18 Mart 1915 Saat 13.20’de bir di¤er Frans›z gemisi Bouvet de Anadolu Hamidiye Bataryas› taraf›ndan atefl alt›na al›nd›. Gemiler büyük yara almaya bafllad›. Goulois, bafl taraf›ndan yara ald›, Suffren ise ald›¤› hasar ile bo¤az d›fl›na do¤ru uzaklafl›p muharebeden çekilmek zorunda kald›, isabet almas›na ra¤men muharebeye devam eden Bouvet ise Anadolu Hamidiye bataryas›ndan at›lan mermilerle cephaneli¤i havaya uçmufl ve 18 Mart’›n ilk batan gemisi olmufltur. Ayr›ca Goulois da saat 15.30’da bafl› suya gömülmüfl halde idi. 8. Ünite - ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› Amiral de Robeck, Türk topçusunun etkili at›fllar› yüzünden gerideki 2. tümene “A Hatt›nda” hasara u¤rayan Frans›z gemilerinin yerini alma emrini verdi. Saat 14.40’da 2. tümen 3. tümenin yerini ald›. 2. tümenin dört gemisinden biri olan Vangeance, Anadolu Hamidiye ve Namazgâh tabyalar›n›; Ocean, Rumeli Hamidiye tabyas›n› bombard›mana bafllad›lar. Namazgâh tabyas›nda büyük yang›n ç›kt›. Anadolu Hamidiyesinin karfl› at›fllar› Irresistible’› hedef al›yordu ki Amiral, 2. tümene Türk ateflinden korunmak için mesafeyi açma emri verdi. Ancak Irresistible tam bu s›rada bir may›na çarparak su almaya bafllad›. Gemi personeli güçlükle Queen Elizabeth’e al›n›p gemi terk edildi. Bo¤aza giren may›n arama-tarama gemileri “A Savafl Hatt›” hizas›nda birkaç may›n› etkisiz hale getirdiler. Ama bu Birleflik filonun kötü gidiflini durduramad›. Inflexible saat 16.05’te may›na çarparak su almaya bafllad› ve kendisini Bo¤azdan zor ç›kartt›. May›ndan temizlendi¤i san›lan bölgede kay›p verilmesi üzerine Amiral de Robeck önce öndeki gemilere sonra saat 17.50’de tüm filoya genel çekilme emri vermek zorunda kald›. Çekilmek de kurtulufl de¤ildi; nitekim Türk topçusunun etkili at›fllar›ndan kaçmaya çal›flan Ocean 18.05’te may›na çarpt› üstelik topçu ateflinden de isabet alan gemi dümen dairesinin su almas›yla terk edildi. Düflman filosu Irresistible ve Ocean’› karanl›k bast›ktan sonra gelip kurtarmay› planlam›fl idi. Filonun Kurmay baflkan› Irresistible’› kurtaramasa bile Türklerin eline geçmemesi için bat›rmak ve Ocean’› kurtarmak için onlar›n yan›na geldi¤inde her ikisinin de Türk topçusu taraf›ndan bat›r›ld›¤›n› gördü. Sonuç olarak; Bo¤aza giren ve fliddetli top at›fllar›yla tabyalar› bombard›man eden ‹ngiliz-Frans›z Birleflik filosu, Çanakkale Bo¤az›n›n iki yakas›ndan aç›lan karfl› at›fllarla ve Erenköy koyuna dökülen may›nlar›n etkisiyle mevcutlar›n›n yüzde 35’ini kaybedip çekilmek zorunda kald›lar. Manevralar s›ras›nda may›nlara çarpan Bouvet, Océan, Irrésistible savafl gemileriyle iki muhrip ve yedi may›n arama gemisi batt›. Gaulois ve Inflexible da dâhil yedi z›rhl› gemi görev yapamaz hale geldi. Yedi buçuk saat süren deniz muharebesi Türk ordusunun kesin zaferiyle sonuçlanm›fl, düflman Türk ileri may›n hatlar›na dahi ulaflamam›flt›. Bu sald›r›y› baflar›l› bir flekilde püskürten Çanakkale Mevki Kumandan› Cevad Pafla’ya “18 Mart Kahraman›”, Padiflah Sultan V. Mehmed Reflad’a da gazi unvan› verildi. Bu savafllarda meydana gelen insan kayb› ise Türk taraf›nda 26 flehit, 53 yaral› iken; düflman taraf›nda 800 ölü olarak tespit edilmiflti Kara Muharebeleri: Çanakkale Bo¤az›n› geçemeyen ‹tilaf devletleri büyük itibar kaybetmifllerdi. O güne kadar yenilgi görmeyen ‹ngiliz-Frans›z donanmas› büyük yara ald›. Çanakkale’yi geçip ‹stanbul’u ele geçirme karar›ndan vazgeçmeyen ‹tilaf devletleri bunu denizden baflaramay›nca 25 Nisan 1915’te Seddülbahir ve Ar›burnu bölgesine asker ç›kartarak çok kanl› kara muharebelerini bafllatt›lar. ‹ngilizFrans›z kuvvetleri yan›nda Avustralya-Yeni Zelanda (ANZAK) birlikleri de kara muharebelerine kat›ld›lar. 19.Tümen Komutan› Yarbay Mustafa Kemal, 25 Nisan günkü ç›kartmada kolordu ve ordu kumandanlar›n›n emirlerini beklemeden büyük bir öngörü ile 57. Alay’› harekete geçirerek Conkbay›r› ve Kocaçimen tepelerine do¤ru yaklaflmakta olan Anzak Kolordusu’nu geri püskürttü. Bu muharebede askerlerine flu ünlü emrini verdi; “ben size taarruzu emretmiyorum ölmeyi emrediyorum”. Ordunun yedek kuvvetini oluflturan 19.Tümen komutan› olarak insiyatif almay›p emir beklemifl olsa idi Çanakkale savunmas› daha o gün delinebilir düflman ‹stanbul’a gitmek için yol bulabilirdi. 191 192 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE Osmanl› Tarihi (1876-1918) 28 Nisan’da I.Kitre, 6 May›s’ta II. Kitre ve 7-8 A¤ustos Anafartalar muharebelerinde Mehmetçi¤in gösterdi¤i direnç karfl›s›nda ‹tilaf güçleri geri çekilmek ve k›y› fleridinde tutunmak zorunda kald›lar. 10 A¤ustos 1915’te Conkbay›r› Taarruzunda bir flarapnel parças› Mustafa Kemal’in gö¤sündeki saate isabet etmifl ve saati parçalam›flt›r. Ar›burnu, Anafartalar ve Conkbay›r› muharebelerinde Mustafa Kemal’in göstermifl oldu¤u baflar› hem savafl›n hem de Türk milletinin kaderini etkiledi. Mustafa Kemal Çanakkale muharebeleri boyunca gösterdi¤i üstün baflar›dan dolay› 5 May›s 1915’te Yarbayl›ktan Albayl›¤a, 1 Eylül 1915’te gümüfl liyakat madalyas›na, 17 Ocak 1916’da Alt›n liyakat madalyas›na, 1 fiubat 1916’da ‹kinci rütbeden Osmanî Niflan›na ve 1 Nisan 1916’da Tu¤generalli¤e yükseltildi. Çanakkale kara muharebelerinde ald›¤› baflar›lar Mustafa Kemal Pafla’y› Milli Mücadele’nin önderli¤ine haz›rlad›. 265 gün devam eden Çanakkale kara muharebeleri çok yak›n mesafedeki siperlerde geceli gündüzlü gö¤üs gö¤se çarp›flmalar›n yafland›¤› her iki taraf için de kanl› bir savaflt›. Çanakkaleyi karadan da geçemeyece¤ini anlayan ‹tilaf kuvvetleri 8/9 Ocak 1916’da Seddülbahir’den adeta kaçarak sessizce çekildiler. Her konuda kendilerine pay ç›karmay› bilen ‹tilaf kuvvetleri bu yenilgi ve kaç›fllar›n› da “baflar›l› çekilifl” olarak ilan ettiler. Bir y›l› aflk›n sürede devam eden muharebelerde her iki taraftan da büyük insan kay›plar› verildi. ‹tilaf Devletleri, Çanakkale’ye 410.000 ‹ngiliz, 79.000 Frans›z olmak üzere yar›m milyona yak›n asker göndermifllerdir. Çanakkale’ye savafl müddetince kat›lan Türk birliklerinin say›s› ise 500.000’e yak›nd›r. ‹ngiltere’nin kayb› 43.000’i ölü olmak üzere 205.000 olmufltur. Savafla kat›lan Frans›zlar›n zayiat› 49.000’dir. Bu rakamlar hâlâ sabitleflmifl rakamlar de¤ildir. Özellikle Frans›z ve ‹ngilizler sömürgelerinden getirdikleri askerlerden oluflan kay›plar› aç›klamad›¤› için bu rakamlar›n daha fazla olma ihtimali yüksektir. Türk taraf› için verilen flehit, yaSIRA S‹ZDE ral›, kay›p ve hastal›k say›lar›nda da bir tak›m farkl›l›klar bulunmaktad›r. Ancak Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Baflkanl›¤›’n›n belgelenen tespitlerine göre “Türklerin kara muharebelerinde 57.084, deniz muharebelerinde 179 D Ü fi Ü N Ezayiat›; L‹M olmak üzere toplam 57.263 flehittir. Geri kalan› ise yaral›, kay›p ve esirlerle hava de¤iflimi, hastahaneye gönderilenler ve çeflitli hastal›klardan ölenler olmak üzere S O R U toplam 211.000 ile 218.000 aras›ndad›r.” D ‹ K K AKald›r›lmas›: T Kapitülasyonlar›n Osmanl› Devleti’nde XVI. As›rdan buyana yabanc›lara tan›nm›fl imtiyazlar, zaman içinde iktisadi, siyasi ve toplumsal s›k›nt›lara sebep oluyordu. Savafl ortam›n› de¤erlendiren SIRA S‹ZDE ‹ttihat Terakki Hükümeti 8 Eylül 1914’teki toplant›s›nda kapitülasyonlar› kald›rd›¤›n› ve bütün devletlerinin vatandafllar› için dünyada geçerli olan hukuk kurallar›n›n uygulanmas›n› kabul etti. Sultan V.Mehmet Reflat taraf›ndan onaylanan karar yaAMAÇLARIMIZ banc› elçiliklere bir nota ile duyuruldu. Yabanc› devletler fliddetle karfl› ç›kmalar›na ra¤men Osmanl› Devleti karar› tek tarafl› olarak uygulad›. I.Dünya Savafl›’n›n sonunda ‹stanbul’a gelen iflgal kuvvetlerinin ilk icraatlar›ndan biri Kapitülasyonlar›n kald›r›lmas›n› tan›‹ T A P oldu. Sevr Antlaflmas›nda da geniflletilerek yer alan Kapitülasyonlar mad›klar›n›Kbildirmek 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Antlaflmas›yla tamamen ortadan kalkt›. N N TELEV‹ZYON Irak Cephesi ‹ngilizler savafltan önce asker y›¤maya bafllad›¤› bu cephede Hint Deniz Yolunun güvenli¤ini sa¤lamak ve petrol bölgelerini kontrolleri alt›na almak istiyorlard›. Nitekim Osmanl› savafl ilan›ndan önce 23 Ekim 1914’te Bahreyn adas›na ‹ N T E R Devletine NET asker ç›kard›lar. Savafl ilan ettikten 17 gün sonra Basra’y› iflgale bafllad›lar. 9 AraMAKALE 193 8. Ünite - ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› l›k’ta ise stratejik bir mevki olan Kurna’y› ele geçirerek harekâta ara verdiler. Osmanl› genelkurmay› ise bölgeye genifl bir asker yollama plan›n› uygulama amac›ndayd›. Bu kuvvetlerin büyük k›sm›n› gönüllü afliretlerden Nas›riye bölgesinde toplayarak, ikinci derecedeki kuvvetlerle de ‹ngilizleri Dicle ve Karun vadilerinde tutmaya çal›fl›yordu. 28 Eylül 1915’te I.Kutülammare Savafl›’n› ‹ngilizler kazand› ve Türk kuvvetleri, Ba¤dat’›n hemen güneyindeki Selman›pak mevziine çekilmek zorunda kald›. Bu s›rada Türk kuvvetleri Suriye’den gönderilen birliklerle desteklendi. ‹ngilizler 22 Ekim 1915 sabah› iki koldan taarruza geçti. Ancak baflar›l› olamay›p 150 km geri çekilerek Kutulammare mevziine geri döndüler. Bu defa ‹ngilizleri Türk ordusu takip etti ve 5 Aral›k 1915 tarihinden itibaren ‹ngiliz mevzilerini kuflatt›. 4,5 ay sürecek olan bu kuflatmay› ‹ngilizler k›rmak için büyük çaba gösterip 23 bin kifli zayiat verdiler. Ama baflaramad›lar. Nihayet 29 Nisan 1916 günü ‹ngiliz General Townshend ve kuvvetleri kay›ts›z flarts›z teslim oldu. 5 general, 481 subay, 13.300 er Irak Umum Komutan› Halil Pafla’n›n baflar›s›yla teslim al›nd›. Irak’ta durum Kafkas cephesinin bozulmas› üzerine Ruslar›n bölgeye gelmesiyle de¤iflti. Türk ordusu güneyde ‹ngilizlerle Kuzeyde ise Musul’u almak isteyen Ruslarla çarp›flmak zorunda kald›. Ruslar, Revandiz’de durduruldular fakat ‹ngilizler’in 11 Mart 1917’de Ba¤dat’› almalar› önlenemedi. Ard›ndan Musul’u almak için harekete geçen ‹ngilizler 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesine kadar bunu baflaramad›lar. Ateflkes ilan edildikten sonra ateflkes hükümlerine ayk›r› olarak Musul’u 3 Kas›m 1918’de iflgal ettiler. Ancak bu hukuksuz iflgal Misak-› Milli karar› ile tan›nmad›¤› dünyaya ilan edilmifl ve yeni Türkiye Cumhuriyeti de 1926 y›l›na kadar Musul’un Türkiye’de kalmas› için diplomatik mücadelesini sürdürmüfltür. Halil Pafla’n›n Kutulammare’de kazand›¤› zafer özellikle ‹ngiliz tarihi bak›m›ndan çok önemlidir. Çünkü böyle bir hezimet “1783’teki Yorktown ile 1942 y›l›ndaki Singapur aras›nda Britanya ‹mparatorluk birliklerinin yaflad›¤› en büyük kitlesel teslim olufllar›yd›” (Erickson: 2003, 213) Resim 8.3 Savaflta Osmanl› Devletinin Do¤u (Kafkas) ve Güney Cepheleri. Kaynak: www.kisabilgiler.net /cografla/5788 Süveyfl Kanal› (Sina) Cephesi ‹ngilizlerin asker, mühimmat ve malzeme sevk›yat›nda can damar› olan Süveyfl Kanal› savafl s›ras›nda Osmanl› Devletinin öncelikli hedefleri aras›nda idi. Bu kanal›n ele geçirilerek M›s›r’›n geri al›nmas› hedeflenmifl idi. Böylece ‹ngilizler, Osmanl› Arap vilayetlerinde ilerleyemeyecek, Hindistan ile de irtibat› büyük ölçüde kopa- 194 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Cemal Pafla: (1881-1922) 1890’lar›n sonunda Genelkurmay harekât dairesinde, 1901 Kurmay Binbafl›, 1908 ‹ttihat ve Terakki Üyesi, 1912 Çatalca’da ihtiyat piyade tümen komutan› olarak savaflt›. 1914 Bahriye Naz›r› ve Suriye -Filistin’de 4.Ordu Komutan› oldu. 1918’de ‹ttihat ve Terakki’nin di¤er liderleriyle yurtd›fl›na ç›kt›. 1922’de Tiflis’te Ermeni teröristlerce öldürüldü. cakt›. Bu da Hindistan, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi ülkelerden asker getirmesini zorlaflt›racakt›. Almanlar da bu cephenin aç›larak ‹ngilizlerin meflgul edilmesi fikrinde idi. Ancak Kanala taarruz edebilmek için yaklafl›k 200 km. geniflli¤indeki Sina çölünü aflmak, sonra da kanal› geçmek gerekiyordu. ‹ngilizler Çanakkale bo¤az›nda y›¤›nak yapmaya bafllad›ktan sonra Osmanl› Devleti 4.Ordu Komutanl›¤›na Bahriye Naz›r› Cemal Pafla’y› atad›. Cemal Pafla, taarruz görevini 8.Kolorduya verdi. 14-15 Ocak 1915 gecesi Birüssebi’deki merkezlerinden 3 kol halinde ayr›lan Osmanl› kuvvetleri 2-3 fiubat’ta Kanal› Timsah göl ile Ac› Göl aras›ndaki bölgeden geçmeye çal›flt›lar. Kanal› geçmeyi baflaran 500-600 kiflilik bir kuvvetle s›n›rl› kald›. Bu kuvvetler ‹ngilizler taraf›ndan flehit ve esir edildiler. Kanala yaklaflan di¤er kuvvetler fliddetli atefl muharebesine girdilerse de bir netice al›namad›. Muharebe meydan›nda bulunan Cemal Pafla birliklerini geri çekti. Uzun süren haz›rl›klar takviyeler yap›l›rken ‹ngilizler fierif Hüseyin isyan›n› 5 Haziran 1916’da bafllatmalar› üzerine kuvvetlerin bir k›sm› Hicaz’a kayd›r›lm›fl kalan 20 bin kiflilik Türk, Alman ve Avusturya askerleri Alman Albay Von Kress komutas›nda 16 Temmuz 1916 tarihinde harekete geçti, art›k hedef Süveyfl’i geçmek de¤il Kanal›n do¤u k›sm›n› ele geçirmek idi. 4-5 A¤ustos 1916’da Romani’deki ‹ngiliz birliklerine sald›rd›. ‹lk gün Türk kuvvetleri baflar›l› olurken ertesi gün üstünlük ‹ngilizlere geçmifl ve Türk kuvvetler geri çekilmifllerdir. II. Kanal harekât›nda Türkler 4 bin ‹ngilizler ise 1130 kadar zayiat vermifllerdir. Türk zayiat›n›n önemli k›sm› ‹ngilizlere esir düflenlerdir. Filistin-Suriye Cephesi Osmanl› ordusunun Kanal harekât›nda baflar›s›z kalmas› üzerine ‹ngilizler karfl› taarruz haz›rl›klar›na geçtiler. Türk ordusu Gazze-Birüssebi hatt›na çekildi. ‹ngilizler 26 Mart 1917’de sald›r›ya geçip Gazze’yi kuflatt›lar. Türk kuvvetlerin s›k› müdafaas› ve yard›ma gelen yeni kuvvetler dolay›s›yla 4 bin kay›p vererek çekilmek zorunda kald›lar. Takviye alan ‹ngilizler ikinci kere Gazze’ye 17 Nisan 1917’de sald›rd›lar. Donanma toplar›na ve 8 adet tanka ra¤men ‹ngilizler 2 gün içinde 6500 kay›p vererek çekildiler. Türklerin kayb› 2000 kadard›. ‹ngiliz kuvvetleri yaz bafl›ndan buyana General Allenby’nin komutas›nda yeni sald›r›ya haz›rland›. Türk kuvvetlerinin Sina’dan çekilmesinden sonra Arap isyan› geniflledi ve 1917 Temmuzunda Akabe liman› Arap isyanc›lar›n eline geçti. Bu tarihten sonra isyanc› Araplarla ‹ngilizler ortak savaflmaya bafllad›lar. ‹ngiliz kuvvetleri 31 Ekim 1917’de üçüncü Gazze sald›r›s›na geçtiler. Avustralyal› süvari birliklerinin hücumu ile Birüssebi savunma hatt› yar›ld› ve ayn› gün Birüssebi ‹ngilizlerin eline geçti. Aral›ks›z devam eden sald›r›lar karfl›s›nda Türkler geri çekilerek Kudüs-Yafa hatt›n› oluflturdular ancak ‹ngilizleri burada da tutmak mümkün olmad›. 17 Kas›m 1917’de Yafa, 8 Aral›k 1917’de ise Kudüs düfltü. Türk birlikleri Kudüs’ün kuzeyine çekildi. 21 fiubat’ta Eriha iflgal oldu. ‹zleyen aylarda fieria cephesinde sonuçsuz çat›flmalar oldu. Suriye cephesinde son Türk-‹ngiliz meydan muharebesi 19 Eylül 1918’de Nablus’ta yap›ld› ve ‹ngilizler kazand›. 7.Ordu Komutan› Mustafa Kemal Pafla düflman süvarisini Bisan’da durdurdu. Bu geri çekilmekte olan Türk kuvvetlerine zaman kazand›rd›.1 Ekim 1918’de fiam, 6 Ekim’de Humus, 27 Ekim’de Halep düfltü. Liman von Sanders Y›ld›r›m Ordular› Komutanl›¤›n› Mustafa Kemal Pafla’ya b›rakarak Adana’ya geçti. Mustafa Kemal Pafla emrindeki befl piyade tümeni ile ‹skenderunCerabulus hatt›nda ‹ngilizleri durdurmaya çal›flt›. Bu hat ‹stiklal Harbinde de milli s›n›r olarak kabul edildi. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 195 8. Ünite - ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› S O R U ABD’nin Savafla Girmesi: ‹tilaf Devletleri, Rusya’n›n ihtilalle beraber savafltan D ‹ K K A T çekilmesi ile önemli ölçüde güç kayb›na u¤rad›lar. Bu kayb› telafi edebilmek için ABD’nin kendi saflar›nda savafla kat›lmas›n› istiyorlard›. Alman savafl gemilerinin ABD ticari gemilerini bat›rSIRA S‹ZDE malar› ABD’yi bafl›ndan beri yak›nl›k duydu¤u ‹tilaf Devletleri yan›nda 2 Nisan 1917’de savafla soktu. ABD’nin savafla kat›l›m› ‹ttifak devletleri için sonun bafllang›c› oldu¤unu söylememiz mümkündür. 26 Haziran 1917’de ise Yunanistan ‹tilaf Devletleri yan›nda savafla dâAMAÇLARIMIZ hil oldu. S O R U D‹KKAT N N Hicaz ve Yemen Cephesi K ‹ T A P Müslümanlar için kutsal bölge olan Hicaz’›n güvenli¤i Osmanl› Devleti ve Hilafetin meflruiyeti bak›m›ndan önemli bir konu idi. Bu hassasiyetten dolay› ‹ngiltere T Ekabileleri L E V ‹ Z Y O N Osmanl›bölge ile son 40-50 y›ld›r yak›ndan ilgilenme, bölgedeki etkin dan koparmaya çal›flmaktayd›. Nitekim Dünya Harbi bafllad›¤›nda fierif Hüseyin, ‹bn Suud gibi en etkin kabileler ‹ngilizlerle gizli bir tak›m anlaflmalar yapm›fllard›. Mekke fierifi Hüseyin, savafl bafllad›¤›nda Osmanl› Devletine ba¤l› kalaca¤›n› aç›k‹NTERNET lamas›na ra¤men 9-10 Haziran 1916’da fiilen isyan bafllam›flt›. ‹ngilizlerin teflvik ve destekleriyle bafllayan isyan Osmanl› kuvvetlerince kontrol alt›na al›nmaya çal›fl›lm›fl ancak düflmanlarla 10 cephede savaflan Osmanl› Devleti yeteri kadar bölgeye MAKALE destek gönderememifl ve 16 Haziran’da Cidde, 9 Temmuz Mekke, 22 Eylül 1916’da Taif’i ele geçirdi. Medine Komutan› Fahreddin Pafla, bütün imkâns›zl›klara ra¤men Medine’yi 2 y›l 7 ay müdafaa etti. ‹stanbul Hükümeti Medine’yi terk etmesini istedi¤inde Fahreddin Pafla’n›n cevab›; “Peygamberin kabrinin bulundu¤u Medine’deki Osmanl› bayra¤›n› kendi elimle indiremem” oldu. Mondros Mütarekesi imzalanmas›ndan sonra mütarekenin 16. Maddesi gere¤i Fahreddin Pafla’n›n direnifli b›rak›p teslim olmas› gerekiyordu ama o bunu reddetti. Osmanl› Devletinin teslim olmas›na ra¤men Fahreddin Pafla 72 gün daha Medine’yi savunmaya devam etti. Medine 13 Ocak 1919’da Fahreddin Pafla’n›n etkisiz hale getirilmesinden sonra teslim oldu. Fahreddin Pafla’n›n Peygamberimize ve onun flehrine gösterdi¤i ba¤l›l›k bütün ‹slam dünyas›nda takdir ve sempati uyand›rd›. Savafl s›ras›nda 7. Kolordu’nun birer tümeni Hicaz, Asir, San’a ve Hudeyde’de konuflland›r›lm›flt›. ‹mparatorlu¤un en uzak noktas›nda bulunan ve buraya ulaflacak kuvvetlerin geçmeleri gereken Irak, Filistin, Hicaz cephelerinde muharebelerin devam etmesi Yemen cephesine yeteri kadar yard›m gönderilmesine imkân vermedi. Ancak Yemen’de ‹mam Yahya yerlilerden oluflturdu¤u kuvvetlerle Osmanl›lara ba¤l› kald› ve savafl›n sonuna kadar Ordu ile birlikte savaflt›. Osmanl› kuvvetleri Yemen’i I. Dünya Savafl› sonuna kadar savundular. Mondros Mütarekesi gere¤i Asir bölgesindeki birlikler 19 Ocak 1919’da ‹ngilizlerle yap›lan bir protokolle teslim oldu. Yemen’deki Osmanl› birlikleri de ayn› tarihlerde silahlar›n› teslim etti. Yemen’deki Türk askerleri ve sivil memurlar 5 kademede buradan al›narak ‹ngiliz esir kamplar›na götürüldüler. Bununla birlikte ‹mam Yahya’n›n yan›nda Yemen’de önemli miktarda Türk asker ve sivil aileler de kalarak, daha sonra kurulan Yemen idaresinde önemli katk›lar sa¤lad›lar. Trablusgarp (Libya) Cephesi 1912’de kapand›¤› san›lan Libya cephesinde yerel direniflçilerin ‹talyanlara karfl› mücadelesi devam etmifltir. Osmanl› Devletinin cihad ilan etmesi üzerine ise çat›flmalar artm›fl ve ‹talyanlar 1915 Ocak ay›nda Fizan’dan Temmuz’da da iç bölgelerden tamamen temizlenmiflti. ‹talyanlar k›y› bölgelerinde kald›lar. Libyal› Müslüman SIRA S‹ZDE Balfour Deklarasyonu: ‹ngiltere D›fliflleri Bakan› Arthur James Balfour, 2 AMAÇLARIMIZ Kas›m 1917’de uluslar aras› Siyonist hareketin önderlerinden Lord Rothschild’e bir mektup K ‹ T A P göndererek Filistin’de Yahudiler’e bir yurt kurulmas› çabalar›n› ‹ngiltere’nin T E Lbildirdi. E V ‹ Z Y Bu ON destekleyece¤ini deklarasyon ‹srail devletinin kurulmas› için uluslar aras› alanda çok önemli bir kilometre tafl› teflkil eder. Bkz. Melek F›rat, ‹ N T“Balfour ERNET Deklarasyonu”, Türk D›fl Politikas› Kurtulufl Savafl›ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, M A c.1 KALE ‹letiflim Yay. ‹stanbul 2001, s.203 Fahreddin Pafla(18681948): Medine Müdafii olarak tarihe geçen Fahrettin Pafla 1891de kurmay yüzbafl› olarak orduya kat›ld›, Balkan Harbinde, Edirne’nin geri al›n›fl›nda görev ald›. Dünya Harbi bafllad›¤›nda Musul da idi daha Medine’ye tayin oldu. Medine müdafaas›ndan sonra ‹ngilizlere esir düfltü ve Malta’ya sürüldü. 1921’de Malta’dan kurtulunca Ankara’ya gelip milli mücadeleye kat›ld›. TBMM’nin Kabil büyükelçili¤ine tayin oldu. Türk-Afgan dostlu¤unun geliflmesine katk›da bulundu. 1936’da emekli oldu.1948 y›l›nda bir tren yolculu¤unda Eskiflehir yak›nlar›nda vefat etti. Kabri ‹stanbul Afliyan mezarl›¤›ndad›r. 196 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Teflkilat-› Mahsusa: 1911’de kurulan Osmanl› karfl› istihbarat birimidir. Operasyon yapma yetkisi de olan Teflkilat-› Mahsusa, Balkan, Trablusgarp ve I.Dünya Harbinde önemli görevler ifa etmifl 1918’de ilga olmufl bir k›s›m mensubu Milli Mücadele’de de¤erli hizmetlerde bulunmufllard›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M KD Ü‹ fi ÜT NAE L P‹ M S O R U TELEV‹ZYON D‹KKAT ‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA AMAÇLARIMIZ MAKALE K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET MAKALE ‹ngilizlere karfl› ‹ran’da gayrinizamî harp yap›lm›flt›r. Özellikle 1918 y›l› A¤ustos ay›nda I.Kafkas ordusu Nahçivan, ‹ran Azerbaycan’› ve Tebriz’e girmifltir. Burada bulunan ‹ngiliz birlikleri ile Kaz›m Karabekir komutas›ndaki birlikler savaflm›fl ve SIRA S‹ZDE ‹ngilizleri yenmifllerdir. Kaz›m Karabekir Pafla “Tahran’› iflgal” etmek üzere emir almas›na ra¤men savafl›n sonu görüldü¤ü için Tahran’› iflgalden vazgeçip Mondros MütarekesiD öncesi ‹ran’› boflalt›p Nahçivan’a geldi. Ü fi Ü N E L ‹ birlikleriyle M S O R U Osmanl› Devleti savafl içinde müttefiklerine yard›m için askeri birlikler gönderip onlarla birlikte 1916-17 y›llar›nda savaflm›fllard›. Dolay›s›yla bu cepheler do¤rudan D ‹ K Kde¤ildi. AT kendi cepheleri Avrupa’da yer alan bu cepheler Galiçya, Romanya/Dobruca ve Makedonya cephelerinde müttefikleriyle birlikte Rusya, Romanya ve Fransa’ya karfl› mücadele etmifllerdir. Bu cephelerde toplam 115 bin kiflilik üç Türk koSIRA S‹ZDE lordusu 40 bin kay›p vermifltir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ‹ran Cephesi Avrupa Cepheleri S O R U SIRA S‹ZDE direniflçiler M›s›r’›n bat› s›n›r›nda bulunan ‹ngiliz birliklerine sald›rarak Sollum ve Seydi Barani flehirlerini boflaltmalar›n› sa¤lad›lar. Bu s›rada Osmanl› Hükümeti, 15 Ekim 1915’te Trablusgarp’› yeniden ilhak etti¤ini aç›klad› ve Sollum bölgesine Teflkilat-› Mahsusa birlikleriyle takviyeli bir piyade taburu gönderdi. Matruh’ta toplanan ‹ngiliz birliklerine taarruz edildi. Zuvara, Trablusgarp ve Hosm flehirlerinde muhasara alt›nda tutulan ‹talyanlar›n 1917 Ocak ve Nisan aylar›ndaki çemberden ç›kma taarruzlar› durduruldu. Nuri Pafla, 1917 Eylül’ünde karfl› taarruz yaparak ‹talyanlar›n kurtulma ümitleri kayboldu. Nuri Pafla’n›n Kafkas ‹slam Ordusu komutanl›¤›na atanmas›ndan sonra yerine fiehzade Osman Fuat Efendi Afrika Gruplar› Komutan› olarak 17 May›s 1918’de bölgeye geldi. 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi imzaland›¤›nda bölgedeki Türk subaylar teslim olmay› reddedip direnifle devam ettiler ve yerli liderlerden oluflan bir hükümet kurdular. ‹tilaf devletlerinin bask›s› sonunda Türk subay ve erler Mart 1919’dan itibaren bölgeyi terk etmeye bafllad›. N N 4 Savafl›n sonuçlar›n› tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ DKÜ fi‹ ÜTN EALve ‹ PM doyurucu bilgi için flu kitab› okuyunuz: Edward J. Erickson, Size ÖlBu konuda ayr›nt›l› meyi Emrediyorum! Birinci Dünya Savafl›’nda Osmanl› Ordusu, (Çev.Tanju Akad), ‹stanbul 2003. S O R U TELEV‹ZYON Savafl Sürerken Yap›lan Gizli Anlaflmalar D‹KKAT Rusya’da Bolflevik ‹htilali olup Çar devrilince eski yönetimin yapt›¤› gizli anlaflmalar 24 Kas›m 1917’de resmen aç›kland›. O güne kadar söylenti olan Osmanl› ülke‹SIRA N T E RS‹ZDE N E T dair kararlar gün yüzüne ç›kt›. sinin paylafl›ld›¤›na Bu gizli anlaflmalar›n ilki ‹stanbul Anlaflmas› olarak bilinmektedir. Çünkü bu anlaflma ‹ngiltere, Fransa ve Rusya aras›nda ‹stanbul’un kimin olaca¤› konusundaAMAÇLARIMIZ M1915’te A K A L E ‹ngiltere, 10 Nisan 1915’te de Fransa ‹stanbul ve Bo¤azlar›n d›r. 12 Mart Rusya’ya verilmesini kabul ettiklerini bildirmifllerdir. Bu noktada flu soru akla geliyor, neden ‹ngiltere ve Fransa hem de Çanakkale Bo¤az›n› geçmek için savafl›rlarK ‹ T A P ken ‹stanbul’u Ruslara b›rakmaya raz› olmufllard›r? Çünkü ‹ngiltere ve Fransa’n›n ‹stanbul’a yerleflmesinden daha fazla zarar görece¤ini düflünen Almanya, Rusya ile Bo¤azlar konusunda görüflmeler yapt›¤› ö¤renilmifltir. Almanya bu görüflmeleri yaE L E V ‹ Z Y O NDevletinin müttefikidir. parken deT Osmanl› N N ‹NTERNET MAKALE 8. Ünite - ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› Di¤er bir gizli anlaflma 26 Nisan 1915’de imzaland›¤› yerin ad›n› tafl›yan Londra Anlaflmas›’d›r. Buna göre ‹ngiltere ve Fransa taraf›ndan ‹talya’ya onlarla ittifak yapt›¤›ndan dolay› savafl›n sonunda Osmanl› topraklar›ndan, Oniki Ada, Trablusgarp ve Antalya bölgesi verilmifltir. ‹ngiltere ile Mekke fierifi Hüseyin aras›nda da 30 Ocak 1916 tarihinde gizli bir anlaflma yap›lm›flt›r. McMahon-fierif Hüseyin anlaflmas› olarak bilinen mutabakat ‹ngiltere’nin M›s›r yüksek komiseri McMahon ile Mekke Emiri Hüseyin aras›ndaki uzun pazarl›klar sonras›nda; fierif Hüseyin’in Osmanl› Devletine karfl› bir isyan bafllatmas› halinde Savafl sonras›nda kurulacak Arap Devletinin bafl›na geçmesi kabul ediliyordu. Bu Arap devletinin s›n›rlar› Lübnan hariç Suriye, Irak ve Arabistan’› içine al›yordu. Bu anlaflmaya güvenen fierif Hüseyin Haziran 1916’da isyan etti ve Ekim 1916’da kendisini Arabistan Kral› ilan etti. Gizli anlaflmalar›n en ünlüsü ise ‹ngiltere ile Fransa aras›nda yap›lan ve Rusya’n›n da onaylad›¤› Sykes-Picot Anlaflmas›d›r. 3 Ocak 1916’da ‹ngiltere ve Fransa taraf›ndan imzalanan 10-23 Ekim 1916 terhinde ise Rusya’n›n onay› ile kesin fleklini bu anlaflmaya göre, Adana, Antakya bölgesi, Suriye k›y›lar› ve Lübnan Fransa’ya, Musul hariç Irak ‹ngiltere’ye b›rak›lm›flt›. Bu iki devletin Rusya ile yapt›klar› Petrograt Protokolü ile Rusya’n›n pay›na Bo¤azlar bölgesine ek olarak Trabzon,’a kadar Do¤u Karadeniz k›y›lar›, Erzurum, Van ve Bitlis b›rak›ld›. Sykes-Picot anlaflmas›n› ö¤renen ‹talya kendi haklar›n› art›rmak istedi. Bunun üzerine ‹ngiltere, Fransa ve ‹talya aras›nda 19 Nisan 1917’de Saint-Jean de Maurienne Anlaflmas› imzaland›. Buna göre, Antalya, Konya, Ayd›n ve ‹zmir ‹talya’n›n pay› olarak kabul edildi. Anlaflman›n Rusya taraf›ndan da kabul edilmesi gerekiyordu. Ancak Rusya’daki ihtilal dolay›s›yla bu eksik kald›. Bu yüzden ‹ngiltere ve Fransa bu anlaflmay› geçerli saymad›lar. ‹tilaf Devletleri kendi aralar›nda Osmanl› topraklar›n› paylaflt›klar› bu gizli anlaflmalar, ABD’nin I. Dünya Savafl›na girerken aç›klad›¤› Wilson ‹lkeleri aras›nda yer alan Aç›k Diplomasi ile ters düflüyordu. Ancak ‹tilaf Devletleri savafl sonunda yaflanan iflgallerde bu gizli anlaflmalar esas al›nd›¤› söylenebilir. I. Dünya Savafl›n›n Sonu ‹tilaf devletlerinin 1918 yaz aylar›nda bafllatt›klar› taarruzlara ‹ttifak devletlerinin cevap verememesi savafl›n sonunu getirdi. Öncelikle Bulgaristan 29 Eylül’de ateflkesi kabul ederek savafl d›fl›na ç›kt›. Osmanl› Devleti Savaflta say›s›z kahramanl›klar, baflar›lar ve zaferler kazanm›fl olmas›na ra¤men Irak ve Suriye Cephesinin bozulmas›ndan ziyade General Milne komutas›ndaki ordunun Selanik’ten ç›k›p Bulgaristan’da ilerlemeleri ve Trakya’y› geçerek ‹stanbul’a inme ihtimalinin do¤mas› Devleti güç durumda b›rakm›fl ve mütareke istemek durumunda kalm›flt›r. Osmanl› Devleti’nde savafl›n sorumlusu olan ‹ttihat ve Terakki Partisi istifa edip yöneticileri ülkeyi terk etti. Yerine Ahmet ‹zzet Pafla hükümeti kuruldu. Bu hükümet mütareke yapmak için bütün yollar› denedi ve 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesini imzalayarak savafla son verdi. Ekim ay› içinde Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u parçaland›, Macarlar ve Çekler ba¤›ms›z Cumhuriyet kurduklar›n› ilan ettiler 3 Kas›m’da Avusturya silah b›rakmay› kabul etti. Ayn› gün Çekoslovakya ve Yugoslavya devletleri ilan edildi. 18 Kas›m’da ‹mparator devlet ifllerinden çekildi¤ini aç›klad› ve böylece Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u ve Habsburg Hanedan› tarihe kar›flm›fl oldu. Almanya ise A¤ustos ay›ndan bu yana bar›fl aray›fllar›nda bulunuyordu. 3 Ekim’deki mütareke teflebbüsü baflar›s›z olmufl 9 Kas›m’da Alman ‹mparatoru tahttan feragat etmifl, Cumhuriyet ilan edilmiflti. 11 Kas›m’da Al- 197 198 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON Osmanl› Tarihi (1876-1918) manya ile mütareke imzaland›. Savafl›n devam etti¤i y›llarda 1917’de de Rus ‹mparatorlu¤u çökmüfltü. Bu yüzden bu savafl bir noktada ‹mparatorluklar› tasfiye ederek son buldu. Osmanl› Devleti 2.500.000 kilometrekare toprakta 22 milyon nüfusa sahip olarak Dünya Harbine girmifl savafl›n sonunda 1.250.000 kilometrekare toprakta 10 milyon nüfusla kalm›flt›. Savafl boyunca silah alt›na al›nan asker say›s› 2.850.000 civar›ndad›r. Savafl sonunda muharebede ölen 305.000, hastal›ktan ölen 466.000, Yaral›-sakat kalan 303.000, savafl Esiri 200.000 kifli civar›nda. Firarilerle beraber toplam savafl kayb› 1.500.000 ile 1.700.000 aras›ndad›r. Savafl y›llar›nda ülkedeki enfSIRA S‹ZDE lasyon oran› yüzde 1.250 civar›ndad›r. ‹flgallerle beraber yüz binlerin göçü yaflanSIRA S‹ZDE m›fl ve korkunç sivil kay›plar söz konusu olmufltur. Ülkedeki sanayi altyap›s› kullan›lamaz Dhale gelmifltir. Böylece ‹tilaf Devletleri 4 y›ll›k savafl›n neticesinde muazÜ fi Ü N E L ‹ M zam bir zafer kazand›lar. Bundan sonra galib devletler kendilerine göre yenidünD Ü fi Ü N E L ‹ M ya düzeni kurmak için ünlü Paris Bar›fl Konferans›n› bafllat›p ma¤luplar› cezalanS O R U d›racak anlaflmalar haz›rlayacaklard›r. S O R U D ‹ K K A TOsmanl› Savafl›nda I. Dünya Ordusu’nu inceleyen Erickson flu de¤erlendirmeyi yap›yor: “Türk ordusuD her ne kadar a¤›r darbeler alm›fl ve afl›r› y›pranm›flsa da, 31 Ekim 1918 gü‹KKAT nü garnizonlar›nda de¤il hala sahadayd›. 25 piyade tümeni, 4 kale komutanl›¤› ve 3 geçici SIRA S‹ZDE piyade tümenine sahipti. Türk ordusunun komuta kontrol yap›s› ayaktayd› ve yaklafl›k bir SIRA S‹ZDE milyon asker ile muharebe operasyonlar› yapma yetene¤i vard›. Her ne kadar çok a¤›r kaAMAÇLARIMIZ y›plar vermiflse de anavatan› Anadolu’yu ve Ruslar›n Kafkas vilayetlerinin ço¤unu elinde tutuyordu. AMAÇLARIMIZ ‹ngilizler Türk ordusunun çöküntünün efli¤inde oldu¤unu düflünüyor, ama sonuna kadar savaflaca¤›ndan da kuflku duymuyorlard› (Erickson: 2003, 276) N N N N K ‹ T A P Savafl›n bir Kbaflka gözler önüne seren bir çal›flma oldu¤u için flu eseri okuyunuz: ‹ T Ayönünü P Cemalettin Taflk›ran, I.Dünya Savafl›’nda Türk Esirleri, Ana Ben Ölmedim, ‹stanbul TELEV‹ZYON 2001. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET ‹NTERNET ‹NTERNET MAKALE MAKALE MAKALE MAKALE 8. Ünite - ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› 199 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 I.Dünya Savafl›’n›n neden ç›kt›¤›n› aç›klayabilme Dünya 1815-1914 aras›nda bir dünya savafl› yaflamad›. Viyana Kongresi ile kurulan Avrupa Dengesi büyük ölçüde korundu. Ancak, ekonomik ç›kar ve sömürge çat›flmalar› Avrupa’da güvensizlik ortam› yaratm›fl bu da bloklaflmaya ve silahlanmaya yol açm›flt›r. Ayr›ca, Alman ekonomisinin güçlenmesi di¤er devletleri ileriye dönük korkuya sevk etmifltir. Almanya’n›n donanmas›n› kuvvetlendirmesi ‹ngiltere’yi Almanya karfl›s›nda müttefik bulmaya itmifl bu durum Fransa’y› Almanya’ya karfl›, Rusya’y› da Avusturya’ya karfl› daha sald›rgan yapm›fl bu da uluslar aras› krizleri ço¤altm›flt›r. Di¤er yandan Rusya’n›n Balkanlarda izledi¤i Panslavizm de savafl›n ç›kmas›na zemin haz›rlam›flt›r. Son olarak dönemin Avrupal› liderler yanl›fl politik ve askeri hesaplar da savafl›n patlamas›nda etkili olmufltur. Osmanl› Devleti’nin bu savaflta neden yer ald›¤›n› kavrayabilme Osmanl› Devleti san›lan›n aksine Alman sempatisi ya da emperyal duygularla Dünya savafl›na kat›lm›fl de¤ildir. Bloklaflan dünya h›zla silahlan›yordu. Balkan Savafl› s›ras›nda Osmanl› Devletine Avrupal› devletlerin tak›nd›¤› tav›r da Osmanl› devletini endiflelendirmifl idi. Buna ra¤men Osmanl› Devleti, ‹ngiltere, Fransa ve Rusya’ya askeri ittifak teklif etmifl kabul görmemifltir. Yaklaflan savaflta yaln›z kalmamak için Almanya ile mecburen ittifak yapm›flt›r. Dünya savafl› bafllad›ktan sonra da Osmanl› Devleti, bir süre tarafs›z kalm›fl ve bu durumunu korumak için ‹tilaf devletlerinden kendi toprak bütünlü¤ünün garanti edilmesini istemifl ancak bu garanti verilmemifltir. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Osmanl› ordusunun nerelerde ve hangi flartlarda savaflt›¤›n› tasavvur edebilme Yap›lan araflt›rmalar göstermifltir ki; Osmanl› ordusu girdi¤i her muharebeye say›sal bir dezavantajla girmifltir. Bu genellikle asker say›s›, topçu, cephane ve lojistik deste¤iydi. Bu durum göz önüne al›nd›¤›nda Osmanl› ordusunun muharebe etkinli¤i çok yüksektir. Yine muharebe birlikleri savaflç› ruhlar›, olumsuzluklar içinde dahi yüksek moralleri ve taktik yetenekleri ile dikkat çekmifllerdir. Yine ne kadar az imkâna sahip olursa olsun kendisini idame ettirebilme ve büyük bir kararl›l›k-dayan›kl›l›k ile harp ettikleri görülmüfltür. Osmanl› ordusunun bir di¤er özelli¤i çok h›zl› bir flekilde örgütlenebiliyor ve uyum içinde çal›flabiliyor olmalar›d›r. Savafl›n sonuçlar›n› irdeleyebilme Osmanl› Devleti 2.500.000 kilometrekare toprakta 22 milyon nüfusa sahip olarak Dünya Harbine girmifl savafl›n sonunda 1.250.000 kilometrekare toprakta 10 milyon nüfusla kalm›flt›. Savafl boyunca silah alt›na al›nan asker say›s› 2.850.000 civar›ndad›r. Savafl sonunda muharebede ölen 305.000, hastal›ktan ölen 466.000, Yaral›-sakat kalan 303.000, savafl Esiri 200.000 kifli civar›nda. Firarilerle beraber toplam savafl kayb› 1.500.000 ile 1.700.000 aras›ndad›r. Savafl y›llar›nda ülkedeki enflasyon oran› yüzde 1.250 civar›ndad›r. ‹flgallerle beraber yüz binlerin göçü yaflanm›fl ve korkunç sivil kay›plar söz konusu olmufltur. Ülkedeki sanayi altyap›s› kullan›lamaz hale gelmifltir. 200 Osmanl› Tarihi (1876-1918) Kendimizi S›nayal›m 1. Osmanl› Devleti afla¤›daki ülkelerden hangisine askeri ittifak kurma teklifinde bulunmam›flt›r? a. ‹ngiltere b. Fransa c. Rusya d. Almanya e. ‹talya 6. I.Dünya Savafl› içinde çeflitli cephelerde ve cephe gerisinde etkinlik gösteren Osmanl› gizli örgütünün ad› nedir? a. ‹ttihat ve Terakki b. Halaskar Zabitan c. Teflkilat-› Mahsusa d. Kuva-y› Milliye Cemiyet e. Fedayiler Cemiyeti 2. Günümüzde Bakü’deki flehitlikte yatan Osmanl› Ordusunun askerleri afla¤›dakilerden hangisinin askerleridir? a. I.Ordu b. II.Ordu c. Kafkas Ordusu d. Kafkas ‹slam Ordusu e. III.Ordu 7. I.Dünya Savafl›na komutan olarak kat›lan Osmanl› fiehzadesi kimdir? a. Osman Fuat Efendi b. Abdülmecid Efendi c. Ömer Faruk Efendi d. Selim Efendi e. Bahaddin Efendi 3. Irak Cephesinde 13 bin ‹ngiliz askerini 5 generali ile birlikte esir alan Türk komutan› kimdir? a. Nuri Pafla b. Halil Pafla c. Yakup fievki Pafla d. Ali ‹hsan Pafla e. Cemal Pafla 8. 24 Nisan 1915’te hangi olay yaflanm›flt›r? a. Ermeni Tehciri ç›kar›lm›flt›r. b. Ermeni örgütlerine bask›n yap›larak ele bafllar› tutuklanm›flt›r. c. Sevk Kanunu uygulamaya konulmufltur. d. ‹stanbul’da çat›flma yaflanm›flt›r. e. Dünya savafl› bafllam›flt›r. 4. Çanakkale Muharebelerinde “18 Mart Kahraman›” ünvan› kime verilmifltir? a. Mustafa Kemal Pafla b. Fevzi Pafla c. Cevat Pafla d. Kaz›m Karabekir e. Vehbi Pafla 9. Osmanl› Devleti’ne Do¤u Anadolu topraklar›n› kazand›ran bar›fl antlaflmas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Lozan Antlaflmas› b. Moskova Antlaflmas› c. Gümrü Antlaflmas› d. Brest Litovsk Antlaflmas› e. Kars Antlaflmas› 5. Mütareke flartlar›na ra¤men Medine’yi isyanc› Araplara ve ‹ngilizlere teslim etmeyen Türk komutan› kimdir? a. Cemal Pafla b. Enver Pafla c. Talat Pafla d. Fahreddin Pafla e. Mehmet Pafla 10. Afla¤›dakilerden hangisi, Osmanl› Devletinin paras›n› ödedi¤i halde ‹ngiltere taraf›ndan el konulan iki savafl gemisinin adlar›d›r? a. Genç Osman-Yavuz b. Genç Osman-Refladiye c. Refladiye-Yavuz d. Yavuz-Midilli e. Goben-Breslav 8. Ünite - ‹mparatorluklar›n Tasfiyesi: I. Dünya Savafl› 201 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. d 3. b 4. c 5. d 6. c 7. a 8. b 9. d 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin ‹ttifak Aray›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kafkas Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Irak Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çanakkale Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hicaz Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Libya Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Libya Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl’ta Ermeni ‹syan›: Sevk ve ‹skan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kafkas Cephesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Savaflta Tarafs›z Kalma Çabalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹ngiltere, Fransa ve Rusya kendi aralar›nda siyasi sorunlar› çözmüfl ve ortak hedeflere yönelmifllerdi. Ortak hedef ise Meriç nehrinden Basra’ya ve Yemen’e kadar bütün Ortado¤u dolay›s›yla endüstrinin yeni ham maddesi petrol denizinin üzerinde tek hakim konumda bulunan Osmanl› Devleti idi. Bu belirleyici gerçek dolay›s›yla Osmanl› Devleti itilaf Blokuna al›nmam›flt›r. S›ra Sizde 2 Osmanl› Devleti, mecburen Almanya ile askeri ittifak yapm›fl ancak yine de savaflta tarafs›z kalmak için ‹tilaf devletleriyle görüflmesini sürdürmüfl ancak talep etti¤i hiçbir güvenceyi alamam›flt›r. Öte yandan Almanya’n›n tehdide varan ›srarlar› neticesinde savafla girmekten baflka çaresi kalmam›flt›. S›ra Sizde 3 Ermeni komitelerinin amac› Anadolu’da bir Ermeni hükümeti kurmak ve bunu savafl ortam›nda kabul ettirmek idi. ‹tilaf devletlerinin Osmanl› devletine savafl açm›fl olmas›n› bu davalar› için büyük bir f›rsat olarak görmüfllerdi. Bu amaca ulaflmak için de silahl› terör ve toplu ayaklanma yöntemlerini benimsemifllerdi. S›ra Sizde 4 Osmanl› Devleti Savaflta say›s›z kahramanl›klar, baflar›lar ve zaferler kazanm›fl olmas›na ra¤men Irak ve Suriye Cephesinin bozulmas›ndan ziyade General Milne komutas›ndaki ordunun Selanik’ten ç›k›p Bulgaristan’da ilerlemeleri ve Trakya’y› geçerek ‹stanbul’a inme ihtimalinin do¤mas› Devleti güç durumda b›rakm›fl ve mütareke istemek durumunda kalm›flt›r. Bu ma¤lubiyet Osmanl› Devletini müttefiki imparatorluklar gibi tarihe gömülmesine sebep olacakt›r. 1911’den buyana devam eden Savafl, yüzbinlerce gencin kayb›na, ikiyüzbinden fazla askerimizin esir olmas›na, yüzlerce müslüman flehrinin harap olmas›na, Osmanl› ekonomisinin mahf›na, milyonlarca sivil insan›n yerlerinden yurtlar›ndan göç etmesine, yüzbinlerce insan›n salg›n hastal›klardan ölmesine ve yüzlerce y›ll›k vatan topraklar›n›n iflgal edilmesine sebep olmufltur. Yararlan›lan Kaynaklar Atatürk ve Türk ‹nk›lapTarihi, (2010). (Editör:Fatma Acun), Ankara Genel Kurmay Baflkanl›¤› ATASE Baflkanl›¤› (1978) Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, V. Cilt, Çanakkale Cephesi II, Ankara. Gilbert, Martin, (1994). The Routledge Atlas of the First World War, London. Özcan, Azmi, (2008). “Çanakkale Savafllar›n› Haz›rlayan Siyasi ve Jeopolitik Arka Plan” Çanakkale Tarihi IV, ‹stanbul. Taflk›ran, Cemalettin, (2001). I.Dünya Savafl›nda Türk Esirleri Ana Ben Ölmedim, ‹stanbul. Tuncoku, A. Mete, (1990). “‹ngiliz Gizli Belgelerinde 18 Mart Zaferi ve Çanakkale Muharebeleri” Çanakkale Muharebeleri 75 inci Y›l Arma¤an›, Genelkurmay ATESE Yay›nlar›, Ankara. Ulman A.Haluk, (1972) Birinci Dünya Savafl›na Giden Yol, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›, Ankara
