251 sayfa
advertisement
Paradigma’n›n Gündemindekiler Kant, Saf Akl›n Elefltirisi N. Berdyaev, Ruh ve Özgürlük G. Steiner, Babil’den Sonra: Dilin ve Tercümenin Boyutlar› Joseph Rouse, Bilgi ve ‹ktidar/Bilimin Politik Felsefesine Do¤ru M. Sheikh, ‹slâm Felsefesi Terimleri Sözlü¤ü Hugh J. Silverman, Tekstüaliteler S. Priest, Zihin Felsefesine Girifl S. Z. Hünler, Spinoza’n›n Hayat› W. T. Jones, Bat› Felsefesi Tarihi (III, IV ve V. Cilt) Dermot Moran, Fenomenolojiye Girifl Osmanl› Sosyal ve Ekonomik Tarihi Prof. Dr. Mehmet Ali Ünal Osmanl› Sosyal ve Ekonomik Tarihi Prof. Dr. Mehmet Ali Ünal Editör Ekrem Ayy›ld›z Bu kitab›n yay›n haklar› Paradigma Yay›nc›l›k’a aittir; hiçbir bölümü yay›nc›n›n izni olmaks›z›n fotokopi ve kompüter dahil hiçbir elektronik ya da mekanik araçla yeniden üretilemez, ço¤alt›lamaz ve yay›nlanamaz. Gözden Geçirilmifl 3. Bask›, Paradigma, ‹stanbul, Kas›m 2013 Dizgi-Mizanpaj Hülya Aflk›n-Bilen Kapak Bak›fl Grafik Bask› Emre Matbaa Mücellit San. Tic. Ltd. fiti. Davutpafla Cad. Güven San. Sit. C Blok K.1 No. 271 Topkap›/‹stanbul Sertifika No: 27170 Tel: (0 212) 612 04 93 ISBN: 978-975-7819-85-1 Paradigma Tarih Serisi: 1 PARAD‹GMA YAYINCILIK Alemdar Mah. Ticarethane Sok. Üçp›nar Han› No: 21/1 – 34110 Ca¤alo¤lu/‹STANBUL Tel: (0 212) 528 19 28 Faks: (0 212) 526 81 52 www. paradigmakitap.com [email protected] Osmanl› Sosyal ve Ekonomik Tarihi Prof. Dr. Mehmet Ali Ünal ‹stanbul 2013 Prof. Dr. Mehmet Ali ÜNAL: 1958 Y›l›nda Denizli iline ba¤l› Buldan ilçesinde do¤du. 1980 y›l›nda Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Co¤rafya Fakültesi Genel Türk Tarihi Kürsüsü’nden mezun oldu. 1984 y›l›nda Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Yüksek lisans yapt›. 1983 y›l›nda F›rat Üniversitesi’nde Araflt›rma Görevlisi olarak ifle bafllad›. 1987 y›l›nda F›rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde “XVI. Yüzy›lda Harput Sanca¤›” adl› teziyle doktor unvan›n› ald›. 1987 y›l›nda Ondokuz May›s Üniversitesi E¤itim Fakültesi’ne Yard›mc› Doçent olarak atand›. 1989 y›l›nda ayn› üniversitede Yeniça¤ Tarihi Anabilim Dal›’nda Doçent oldu. 1993 y›l›nda Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne atand›. 1995 y›l›nda ayn› üniversitede, Fen-Edebiyat Fakültesi Yeniça¤ Tarihi Anabilim Dal›nda profesör oldu. Halen Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ö¤retim üyesi olan Mehmet Ali Ünal’›n bas›lm›fl olan 11 kitab› ve 80’den fazla bilimsel makalesi bulunmaktad›r. Evli ve 3 çocuk babas›d›r. Eserleri: 1. XVI. Yüzy›lda Harput Sanca¤› (1518-1566), Ankara 1989, Türk Tarih Kurumu Yay›n›. 2. Osmanl› Vergi Düzeni (Defter-i Muktesid), Ankara 1996, Fakülte Kitabevi. 3. Son Vak’anüvis Abdurrahman fieref Efendi Tarihi, Ankara 1996, Türk Tarih Kurumu Yay›n›. 4. Türk ‹nk›lab› Tarihi ve Atatürk ‹lkeleri, Ankara, 2004, Adres Yay›nlar›. 5. Tarihçi Gözüyle Olaylar ve Türkiye, Isparta 1998, 2. bask›, Kardelen Kitabevi. 6. Osmanl› Devri Üzerine Makaleler Araflt›rmalar, Isparta 2008, Fakülte Kitabevi 7. XVI. Yüzy›lda Çemiflgezek Sanca¤›, Ankara 1999, Türk Tarih Kurumu Yay›n›. 8. Mühimme Defteri 44, ‹zmir 1995, Akademi Kitabevi. 9. Osmanl› Müesseseleri Tarihi, Isparta 2007, 7. bask›, Fakülte Kitabevi. 10. Osmanl› Devrinde Sinop, Isparta 2008, Fakülte Kitabevi. 11. Osmanl› Tarih Sözlü¤ü, ‹stanbul 2011, Paradigma Yay›nc›l›k. 12. Osmanl› Sosyal ve Ekonomik Tarihi, ‹stanbul 2012, Paradigma Yay›nc›l›k. ‹çindekiler K›saltmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII Önsöz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV Birinci Bölüm Osmanl› Devrinde Sosyal Yap› A. YERLEfi‹M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1- Köyler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2- fiehir ve Kasabalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Osmanl› fiehrinin Ortak Fizikî Özellikleri . . . . . . . . . . . . . . b) fiehrin ‹dâresi ve Belediye Hizmetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Mahalle Birimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) fiehir Halk› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3- Yaylaklar, K›fllaklar ve Konar-Göçerler . . . . . . . . . . . . . . . 1 3 4 4 8 9 13 16 B. NÜFUS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1- K›rsal Alandaki Nüfus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2- Kent Nüfusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 23 24 C. OSMANLI TOPLUMUNDA SOSYAL TABAKALAfiMA, SOSYAL HAREKETL‹L‹K VE SOSYAL DAYANIfiMA . . . 25 1- Sosyal Tabakalaflma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Askerî S›n›f . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Büyük Tüccarlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Orta Dereceli Devlet Memurlar› ile Âyân ve Eflrâf . . . . . . . . d) Esnâf ve Zanaatkârlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Re’âyâ (Çiftçiler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f) ‹flçiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g) Köleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 27 30 31 32 33 36 37 2- Sosyal Hareketlilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 3- Sosyal Dayan›flma ve Vak›flar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Ç. OSMANLI TOPLUMUNDA A‹LE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1- Müslümanlarda Evlilik ve Aile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Niflanl›l›k (Namzedlik) ve Evlenme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Dü¤ün . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Evin Geçimi ve Çocuklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ç) Boflanma ve Hulle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 47 48 51 52 52 2- Gayrimüslimlerde Evlilik ve Aile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 D. OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U’NDA D‹N . . . . . . . . . . . . . 55 1- Müslümanlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 2- Gayrimüslimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Rumlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Ermeniler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Katolik Latinler ve Levantenler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ç) Yahudiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3- Millet Sistemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4- Müslüman Mezhepleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Sünnî Mezhepler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Sünnî Olmayan Mezhepler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5- Tarîkatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6- Dinî Zümreler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Seyyidler ve fierifler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) fieyhler ve Dervifller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Ulemâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 57 59 60 60 61 63 63 63 65 68 68 70 70 ‹kinci Bölüm Osmanl› Devrinde Ekonomi A. OSMANLI EKONOM‹S‹N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ . . . . . 71 B. EKONOM‹K Z‹HN‹YET VE ANLAYIfi . . . . . . . . . . . . . . . . . 1- Provizyonizm (‹afleci Yaklafl›m) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2- Tradisyonalizm (Gelenekçilik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3- Fiskalizm (Gelircilik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Ekonominin objektif flartlar›ndan do¤an zorluklar: . . . . . . . . b) Ekonominin subjektif flartlar›ndan do¤an zorluklar: . . . . . . . 75 75 79 82 83 83 C. AVRUPA MERKANT‹L‹ZM‹ VE OSMANLILAR . . . . . . . . 86 Ç. TOPRAK VE Z‹RAÎ ÜRET‹M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 1- Toprak ve Tasarruf fiekli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Reâyâ Çiftlikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Ba¤ ve Ba¤çeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Zeminler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ç) Hassa Çiftlikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Ümerâ ve Âyân Çiftlikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Mezraalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 91 94 95 96 96 97 2- Zirâî Üretim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Hububat Üretimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Çeltik Zirâati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Sanayi Bitkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ç) Ba¤c›l›k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Meyvecilik ve Sebzecilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 99 101 102 103 104 3- Hayvanc›l›k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Koyun ve Keçi Yetifltiricili¤i ve Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . b) At Yetifltiricili¤i ve Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) S›¤›r Yetifltiricili¤i ve Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 106 107 107 D. SANAY‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 1- A¤›r Sanayi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Top Dökümhaneleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Silah Atölyeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Baruthaneler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ç) Tersaneler ve Gemi Sanayi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2- Tekstil/Dokuma Sanayi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 109 110 110 111 111 3- Deri Sanayi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 4- G›da Sanayii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 5- Kullan›m Eflyalar› ‹malât› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 E. ESNAF TEfiK‹LATI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 1234- Osmanl› Esnaf Teflkilât›n›n Kökeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . Esnaf Teflkilat›n›n Yap›s› ve ‹flleyifli . . . . . . . . . . . . . . . . . . Esnaf›n Ekonomideki Rolü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gedik Sistemi ve Esnaf Düzeninin Çöküflü . . . . . . . . . . . 118 119 123 128 F. T‹CARET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 1- Ticaret ve Ticaret Yollar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) ‹pek ve Baharat yollar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. ‹pek yolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Baharat Yolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Osmanl›-Avrupa Ticaret Yollar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Co¤rafî Keflifler ve Ticaretin Okyanuslara Kaymas› . . . . . . . 132 132 132 133 135 137 2- Osmanl› Fiyat Politikas› (Narh) ve Fiyat Hareketleri . . . . 142 a) Osmanl› Fiyat Politikas› (Narh) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 b) Fiyat Hareketleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 3- Kentler ve Ulafl›m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 4- Uluslararas› Ticaret, Büyük Tüccarlar ve Kapitülasyonlar . 152 a) Uluslararas› Ticaret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 b) Büyük Tüccarlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 c) Kapitülasyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 5- ‹ç Ticaret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Kredi, Para Vak›flar› ve Faiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) fiehirleraras› ve Bölgeleraras› Ticaret . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Bölgesel Ticaret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 164 168 170 6- Ticaret Mekânlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Bedestenler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Çarfl›lar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Ticaret Hanlar› ve Kapanlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ç) Pazar Yerleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 172 173 173 173 7- ‹thalat ve ‹hracat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 a) ‹thalat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 b) ‹hracat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 G. TÜKET‹M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 1- G›da Maddeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 2- Giyim Kuflam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 3- Kullan›m Eflyalar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 H. MAL‹YE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 1- Maliye Teflkilat› ve Bütçe Sistemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 a) Defterdâr ve Bâb-› defteri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 b) Bütçe Sistemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 2- Osmanl› Para Sistemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Darphaneler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Sikke Ta¤fliflleri ve Osmanl› Paras›n›n Tarihî Seyri . . . . . . . c) Gümüfl Paralar: Akçe ve Gurufl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ç) Bak›r Paralar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Alt›n Paralar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 185 187 193 196 197 3- D›fl Hazine ve Gelir Kaynaklar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Vergiler ve Mukâtaalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Gümrük Gelirleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. D›fl Gümrükler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. ‹ç Gümrükler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Madenler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ç) Ba¤l› Devletlerin Ödedikleri Vergiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Ganimetler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Müsâdere Gelirleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f) ‹ç Borçlanma (Eshâm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 199 200 203 204 206 208 209 209 212 4- ‹ç Hazine ve Gelir Kaynaklar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 5- Devlet Gelirlerinin Toplanmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) ‹ltizâm Usûlü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Emânet Usûlü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Malikâne Sistemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ç) Dirlik Usûlü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 216 218 221 222 6- Devletin Giderleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Personel Giderleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Askerî Harcamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Bay›nd›rl›k Giderleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ç) E¤itim ve Sa¤l›k Giderleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 222 222 223 223 I. 19. YÜZYILDA OSMANLI EKONOM‹S‹ . . . . . . . . . . . . . . . . 224 1- Avrupa’da Sanayi Devrimi ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na Etkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2- 19. Yüzy›lda Osmanl› Sanayii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3- 1838 Serbest Ticaret Antlaflmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4- 19. Yüzy›lda Osmanl› D›fl Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5- D›fl Borçlanma ve Düyûn-› Umûmiye . . . . . . . . . . . . . . . . 224 228 230 233 235 Biibliyografya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 K›saltmalar çev. der. D‹A ed. EI Evliya Çelebi : : : : : : haz. : Hububat Meselesi : ‹.Ü. ‹Ü‹FM ‹A O. ‹. S. Ü. TTK Ün. Ünal, Harput : : : : : : : : Ünal, Çemiflgezek : Çeviren. Derleyen Diyanet ‹slam Ansiklopedisi. Editör Encyclopedia of Islam ikinci bask›. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 1-10 c., (Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Da¤l› neflri) ‹stanbul 19992006. Haz›rlayan Lütfi Güçer, XVI-XVII. As›rlarda Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nda Hububat Meselesi ve Hububattan Al›nan Vergiler, ‹stanbul 1964. ‹stanbul Üniversitesi. ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›. ‹slam Ansiklopedisi (MEB) Osmanl› ‹mparatorlu¤u Selçuk Üniversitesi Türk Tarih Kongresi Üniversitesi XVI. Yüzy›lda Harput Sanca¤› (1518-1566), Ankara 1989. Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzy›lda Çemiflgezek Sanca¤› (1518-1566), Ankara 1999. Mehmet Ali Ünal, Osmanl› Devrinde Sinop, Isparta 2008. Vak›flar Dergisi Ünal, Sinop : VD : vd. : ve devam›. Önsöz Bu kitab› 1990’l› y›llarda bas›lan Osmanl› Müesseseleri Tarihi adl› kitab›mla birlikte tasarlam›flt›m. Baz› k›s›mlar› yazm›flt›m fakat araya baflka projeler ve beklenmedik olaylar girdi¤i için yar›m kalm›flt›. Tamamlamak bugüne nasip oldu. Bu kitab› haz›rlamaktan maksad›m tarih bölümlerinde Osmanl› Sosyal ve Ekonomik Tarihi ad› alt›nda okutulan dersler için üniversite ö¤rencilerine yard›mc› olmakt›r. Osmanl› sosyal ve ekonomik tarihi ile ilgili pek çok çal›flma bulunmaktad›r. Halil ‹nalc›k, Suraiya Faroqhi, Donald Quataert, Bruce McGowan taraf›ndan yaz›lan ve Osmanl› ‹mparatorlu¤unun Ekonomik ve Sosyal Tarihi ad›yla çevrilen ve iki cilt olarak bas›lan eserde konuyla ilgili çok yetkin ve güzel makaleler bulunmaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda bu çal›flmada istifade etti¤imiz ve dipnotlarda ve bibliyografyada belirtti¤imiz daha birçok çal›flma mevcuttur. Ancak bunlar daha çok ihtisas erbab›na hitap etmektedir. Lisans ö¤rencisinin bütün bu çal›flmalar› temin edip okumas› ve incelemesi mümkün de¤ildir. Bu sebeple bu kitapta Osmanl› sosyal ve ekonomik tarihinin temel meselelerini tarih bölümü ö¤rencilerinin ve herhangi bir ayd›n›n okuyup anlayabilece¤i seviyede ortaya koymaya çal›flt›m. Ancak zaman›n s›n›rl› olmas› ve 2012-2013 ö¤retim y›l›na yetifltirmek kayg›s› yüzünden baz› bölümler arzu etti¤im seviyede güzel olmad›. Osmanl› sosyal ve ekonomik tarihi üzerinde çal›flmalar henüz tamamlanmam›flt›r. Birçok üniversitede, pek çok araflt›rmac› sosyal ve ekonomik tarih üzerine tezler haz›rlamakta, makaleler ve kitaplar yazmaktad›rlar. Dolay›s›yla bu konuda nihai söz söylenmifl de¤ildir. Yeni çal›flmalar›n baz› görüfl ve kanaatleri de¤ifltirmesi beklenebilir. Bu konudaki yeni bilgileri e¤er mümkün olursa kitab›n sonraki bask›lar›na ilave etmek arzusunday›m. Ayr›ca gelen elefltiriler do¤rultusunda düzeltmeler yapmak da mümkün olabilecektir. Kitab›m› okuyan meslektafllar›m ve üniversite ö¤rencilerinin, eksiklikleri ve elefltirilerini e-posta adresime yazmalar›n› istirham ederim. Bu kitab› haz›rlarken müsveddeyi okuyup elefltiren ve birçok eksi¤ine dikkati çeken Y. Doç. Dr. Selim Karahasano¤lu ve Doç. Dr. Behset Karaca’ya çok teflekkür ederim. Ayr›ca kendilerine zaman ay›ramad›¤›m için bana k›zan ve bazen sitem eden eflim Gülümser’e ve k›z›m Gülnihal’e sab›rlar›ndan dolay› müteflekkirim. Mehmet Ali Ünal [email protected] A¤ustos 2012 Denizli Birinci Bölüm Osmanl› Devrinde Sosyal Yap› A. YERLEfi‹M Bilindi¤i gibi Türkler Anadolu’ya iki büyük dalga halinde gelmifllerdir. Birinci dalga Malazgirt zaferinden sonrad›r. ‹kinci dalga ise 13. yüzy›ldaki Mo¤ol istilas› sonucudur. Bu iki dalga ile Anadolu’ya gelen Türkmenlerin say›s›n›n 6-7 milyon civar›nda oldu¤u söylenebilir. Anadolu’daki yerli nüfusun da bu civarda oldu¤unu tahmin ediyoruz. Osmanl›lar da Selçuklular gibi bir iskân siyaseti takip ederek Anadolu ve Rumeli’de planl› bir yerleflim politikas› uygulam›fllard›r. Anadolu beyliklerini ve bilhassa Karamano¤ullar›na ba¤l› Türkmen boylar›n› parçalara ay›rarak Bat› Anadolu’da ve Rumeli’de yerlefltirmifllerdir. Rumeli’de ilk planl› iskân› bafllatan I. Murad olmufltur. ‹skân politikas›nda dervifllerin önemli rolleri vard›r. Osmanl› hükümdarlar› dervifllerin çeflitli yerlerde zaviyeler açmalar›n› desteklemifllerdir. Dervifller bulunduklar› yörenin ‹slamlaflmas›nda ve flenlendirilmesinde büyük hizmetlerde bulunmufllard›r1. ‹skân ve yerlefltirme amac›yla takip edilen politikalardan birisi de 1 Barkan, “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Bir ‹skân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vak›flar ve Temlikler”, VD, II, (1942), 279-304, 305-353. 2 Osmanl› Sosyal ve Ekonomik Tarihi sürgündür. Devlet Türkmenler, köylüler ve flehirliler gibi çeflitli unsurlar› yeni feth olunan ülkelere sürgün eder ve bu zümrelere bir müddet vergi muafiyeti tan›rd›. Sürgünde gönüllülük esas olmakla beraber, gönüllüler yetersiz olursa cebren sürgün yap›l›rd›. Bazen de cezaland›rma maksad›yla da sürgünler yap›l›rd›2. Türkmen nüfusun büyük k›sm› köylere yerleflmifltir. Önemli bir k›sm› ise konar-göçer hayat› yaflamaktad›r. Ancak Maveraünnehir ve Horasan yöresinden gelen flehirli zümrelerin de Anadolu’nun ve Rumeli’nin muhtelif flehirlerine yerlefltikleri bilinmektedir. Türkmenlerin yeni kurduklar› köylerin adlar› tamamen Türkçedir. Rum ve Ermeni eski yerleflim merkezlerine yerleflenler ya bu köylere Türkçe adlar vermifller ya da eski ad›n› Türkçelefltirmifllerdir. Sabestia, Sivas’a; ‹konium Konya’ya; Antiyohya Antakya’ya dönüflmüfltür. Geliapolis, ‹neapoli, Tripolis gibi isimler ise Gelibolu, ‹nebolu, Tirebolu fleklini alm›fllard›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ana hatlar›yla üç yerleflim tipi dikkati çeker. Bunlar nüfusun büyük k›sm›n›n yaflad›¤› k›rsal alandaki köyler, hayvanc›l›kla geçinen konar-göçerlerin yaflad›¤› yaylak ve k›fllaklar, hizmet sektörünün geliflmifl oldu¤u flehirlerdir. Birbirinden çok farkl› iklimlerin hüküm sürdü¤ü genifl imparatorlukta co¤rafyan›n tayin etti¤i yine birbirinden çok farkl› yüzey flekillerinde de¤iflik yerleflim biçimlerinin ortaya ç›km›fl olmas› tabiidir. Anayol güzergâhlar›nda ticaretin getirdi¤i canl›l›k sebebiyle büyük flehirlerin ortaya ç›kmas›na mukabil iç bölgelerde nefs denilen küçük kasabalar görülmektedir. Zirâatle u¤raflan köy nüfuslar› çok kalabal›k de¤ildir. Ancak nüfusun büyük ço¤unlu¤u k›rsal alanda yaflamaktad›r. Bunlara otla¤› bol yaylalarda sürüler halindeki hayvanlar›n›n peflinde koflan konar-göçer gruplar da dâhildir. fiimdi bunlar› s›ras›yla görelim. 2 Barkan, “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Bir ‹skân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler, ‹Ü‹FM, c. XI, ‹stanbul 1949-1950, 56-78. Osmanl› Devrinde Sosyal Yap› 3 1- Köyler Osmanl› devrinde köyler genellikle bir veya iki mahalleden olufluyordu. Dolay›s›yla köy halk› birbirini tan›rd›. Köyler çok defa belli bir inanca mensup insanlardan olufluyordu. Yani köy halk› ya müslim ya da gayrimüslimdi. ‹ki unsurun bir arada yaflad›¤› köy pek azd›3. Bunlar da gayrimüslim nüfusun zamanla ihtida etmesi sonucu meydana gelmiflti4. Anadolu’ya gelen Türkler ya gayrimüslimlerin boflaltt›klar› köylere yerleflmifller ya da yeni köyler kurmufllard›r. Gayrimüslimler belirli merkez köylerde toplanm›fllard›r. Nitekim gayrimüslim köyleri say›ca az olmas›na karfl›l›k nüfusça daha kalabal›kt›rlar. Bilhassa 13. yüzy›lda ikinci dalga ile gelen Türkmenleri Selçuklu hükümdarlar› daha çok Bat› Anadolu’da iskân ettiklerinden bu bölge Orta Anadolu’ya nazaran k›sa zamanda Türkleflmifltir5. Köy halk› tar›m ve hayvanc›l›kla u¤rafl›yordu. A¤›rl›kl› olarak yetifltirilen ürün hububat idi. Çünkü hububat halk›n temel besin kayna¤› oldu¤u gibi ordular›n iaflesinde kullan›ld›¤›ndan dolay› devlet için de stratejik bir ürün idi6. Köyler çay›rlar, harman yeri, su kaynaklar› ve özellikle otlaklar gibi ortak kullan›m yerlerine sahipti. Köylüler köyün arazisini ve tarlalar›n› d›flar›dan hayvan otlatmaya gelenlere karfl› kolektif bir flekilde hareket ederek korurlard›. Her köyün belirli bir arazisi vard›. Buna o köyün örüsü denirdi7. Köylünün elinde az say›da hayvan bulunurdu. Bu sebeple bunlar› topluca otlatmak için bir çoban veya s›¤›rtmaç tutarlard›. Köyün sürüsü o köyün örüsü içerisindeki mera ve çay›rlarda otlard›. S›n›r afl›ld›¤› takdirde komflu köylerle otlak ve mera kavgalar› bafllard›. Köylerin s›n›rlar› kad› taraf›ndan belir3 4 5 6 7 Mesela 1566 y›l›nda Harput sanca¤›nda 182 müslim, 38 gayrimüslim köye karfl›l›k iki unsurun birlikte yaflad›¤› kar›fl›k köy say›s› sadece 9’du (Ünal, Harput, 67); 1541 tarihinde Çemiflgezek sanca¤›nda 206 müslim ve 145 gayrimüslim köye karfl›l›k sadece 11 kar›fl›k köy vard› (Ünal, Çemiflgezek, 65). Buna karfl›l›k 1560 tahririne göre Sinop kazâs›nda 235 müslim, 1 gayrimüslim ve 23 kar›fl›k köy vard› (Ünal, Sinop, 116). Bu hususta bkz. Ünal, Sinop, 131. Ö. Lûtfi Barkan, “Tarihî Demografi Araflt›rmalar›”, Türkiyat Mecmuas›, XII, 11. Hububat›n stratejik önemi konusunda bkz. Lütfi Güçer, Hububat Meselesi, 38-41. Örü için bkz. Ünal, Osmanl› Tarih Sözlü¤ü, ‹stanbul 2011, 534.
