DEPREM NEDİR?? - Dokuz Eylül Üniversitesi

DEPREM NEDİR??
DEPREM ANINDA NE YAPILMASI GEREKİR??
Emre TİMUR
Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi
Jeofizik Mühendisliği Bölümü
GİRİŞ
Dünyanın oluşumundan beri, sismik yönden aktif bulunan bölgelerde depremlerin
ardışıklı olarak oluştuğu ve sonucundan da milyonlarca insanın ve barınakların yok
olduğu bilinmektedir.
Bilindiği gibi yurdumuz dünyanın en etkin deprem kuşaklarından birinin üzerinde
bulunmaktadır. Geçmişte yurdumuzda birçok yıkıcı depremler olduğu gibi, gelecekte
de sık sık oluşacak depremlerle büyük can ve mal kaybına uğrayacağımız bir
gerçektir.
Deprem Bölgeleri Haritası'na göre, yurdumuzun %92'sinin deprem bölgeleri
içerisinde olduğu, nüfusumuzun %95'inin deprem tehlikesi altında yaşadığı ve ayrıca
büyük sanayi merkezlerinin %98'i ve barajlarımızın %93'ünün deprem bölgesinde
bulunduğu bilinmektedir.
Son 58 yıl içerisinde depremlerden, 58.202 vatandaşımız hayatını kaybetmiş,
122.096 kişi yaralanmış ve yaklaşık olarak 411.465 bina yıkılmış veya ağır hasar
görmüştür. Sonuç olarak denilebilir ki, depremlerden her yıl ortalama 1.003
vatandaşımız ölmekte ve 7.094 bina yıkılmaktadır.
DEPREM NEDİR ?
Yerkabuğu içindeki kırılmalar nedeniyle ani olarak ortaya çıkan titreşimlerin dalgalar
halinde yayılarak geçtikleri ortamları ve yeryüzeyini sarsma olayına "DEPREM" denir.
Deprem, insanın hareketsiz kabul ettiği ve güvenle ayağını bastığı toprağın da
oynayacağını ve üzerinde bulunan tüm yapılarında hasar görüp, can kaybına uğrayacak
şekilde yıkılabileceklerini gösteren bir doğa olayıdır.
Depremin nasıl oluştuğunu, deprem dalgalarının yeryuvarı içinde ne şekilde
yayıldıklarını, ölçü aletleri ve yöntemlerini, kayıtların değerlendirilmesini ve deprem ile
ilgili diğer konuları inceleyen bilim dalına "SİSMOLOJİ" denir.
DEPREM ÇEŞİTLERİ
1. Tektonik Depremler: İç kuvvetlerin neden olduğu gerilimlerin boşalması ile
meydana gelen yer kabuğu hareketlerinin yol açtığı sarsıntılara Tektonik Depremler adı
verilir. Gerek şiddet gerekse etki alanı bakımından en önemli ve en yıkıcı olan
depremlerdir. Yeryüzünde olan depremlerin % 90'ı bu gruba girer. Türkiye'de olan
depremler de büyük çoğunlukla tektonik depremlerdir.
2. Volkanik Depremler: Bunlar volkanların püskürmesi sonucu oluşurlar. Yerin
derinliklerinde ergimiş maddenin yeryüzüne çıkışı sırasındaki fiziksel ve kimyasal
olaylar sonucunda oluşan gazların yapmış oldukları patlamalarla bu tür depremlerin
meydana geldiği bilinmektedir. Bunlar da yanardağlarla ilgili olduklarından yereldirler
ve önemli zarara neden olmazlar. Japonya ve İtalya'da oluşan depremlerin bir kısmı bu
gruba girmektedir. Türkiye'de aktif yanardağ olmadığı için bu tip depremler
olmamaktadır.
3. Çöküntü Depremleri: Bunlar yer altındaki boşlukların (mağara), kömür
ocaklarında galerilerin, tuz ve jipsli arazilerde erime sonucu oluşan boşlukları tavan
bloğunun çökmesi ile oluşurlar. Hissedilme alanları yerel olup enerjileri azdır fazla
zarar getirmezler. Özellikle karstik sahalarda görülürler. Ülkemizde en çok Akdeniz
Bölgesindeki karstik mağaraların tavan kısımlarının çökmesi ile meydana gelirler.
Dünyanın İç Yapısı
 Kabuk
 Kıtasal Kabuk (20-70 km)
 Okyanusal Kabuk (~6 km)
 Manto
 Üst Manto
 Alt Manto (660km - 2900
km)
 Çekirdek
 Dış Çekirdek (liquid)
 İç Çekirdek
Dünyanın iç Yapısı ve Düşey Kesiti
Kıtaların Oluşum Süreci
(a) Dünyadaki Levha Sınırları
(b) Dünyadaki Volkanlar ve Deprem Odakları
Depremler Nerelerde Meydana Gelir ?
Deprem herhangi yerde ve herhangi bir zamanda oluşabilir. Genel olarak depremlerin
kabuğu oluşturan levhaların sınırlarında oluştuğu söylenebilir. Dünyanın çeşitli yerlerinde
benzer nitelikte depremlerin tekrarlandığı gözlenmiştir ve bu kesimler hep levha
sınırlarıdır. Depremlerin yoğun olarak gözlendiği bölgeler yeryüzünde üç ana kuşak
oluşturur.
1. Pasifik Deprem Kuşağı: Şili'den kuzeye doğru Güney Amerika kıyıları, Orta
Amerika, Meksika, ABD'nin batı kıyıları ve Alaska'nın güneyinden Aleut Adaları,
Japonya, Filipinler, Yeni Gine, Güney Pasifik Adaları ve Yeni Zelanda'yı içine alan en
büyük deprem kuşağıdır. Yeryüzündeki depremlerin % 68'i bu kuşak üzerinde gerçekleşir.
2. Akdeniz Deprem Kuşağı: Endonezya'dan (Java-Sumatra) başlayıp Himalayalar
ve Akdeniz üzerinden Atlantik Okyanusu'na ulaşan kuşaktır. Yeryüzündeki depremlerin %
21'i bu kuşakta oluşur.
3. Atlantik Deprem Kuşağı: Bu kuşak Atlantik Okyanusu ortasında yer alan levha
sınırı (Atlantik Okyanus Sırtı) boyunca uzanır. Yeryüzündeki depremlerin % 11'i bu
kuşakta oluşur.
(a) Kıtasal Kabuk-Okyanusal Kabuk Çarpışması
(b) Okyanusal Kabuk-Okyanusal Kabuk Çarpışması
(c) Kıtasal Kabuk-Kıtasal Kabuk Çarpışması
DEPREM ANINDA NE YAPILMASI GEREKİR??
1-2 KATLI EV İÇİNDE DEPREM SIRASINDA DAVRANIŞ
İkinci kattan ya da üst katlardan zemin kata girmeyin. Çünkü
en çok hasar zemin katta olur.
Gazla ve elektrikle çalışan ev aletleri (soba, ve ocak gibi)
kapatın. Kapatamıyorsanız bunlara yakın olanlara
kapatmaya çalışmalarını söyleyin.
Fişleri prizden çekin, ocakları söndürün, eğer olanak varsa
ana musluğu kapatın ve ana sigortayı gevşetin.
Çıplak ayakla dolaşmayın yerdeki cam kırıkları ayağınızı
yaralayabilir.
Piyano, Dolap, Buzdolabı, Raf gibi birçok tehlikeli cisim
vardır. Bunlar kişilerin üzerlerine devrilip düşebilirler. En
tehlikelisi tavanın çökmesi ya da evin kendisinden
yıkılmasıdır.
Uykuda deprem olursa ve yataktan kalkmak güç olursa
şiltenin altına girin.
Masanın altına girin ve başınızı iki elinizle örtün.
Üzerinize düşen eşyadan korunursunuz.
Kapı ve pencereler açık tutulmalıdır. Kapı ve pencereler
depremde sıkışabilir ve dışarı çıkmak güçleşebilir.
Bebek ve yaşlıların güvenliklerinin sağlamaya çalışın.
Evinizi terk ederken eşyalardan çok canınızı düşünün.
Herşeyi bırakın çıkın.
Tuvalet ya da banyoda iseniz kendinizi aynadan ya da
raflardan düşebilecek eşyalardan koruyun. Genellikle tuvalet
ve banyo küçük hacimli olduğu için daha dayanıklı olabilir.
Banyoda iken başınızı yumuşak bir şeyle korumaya çalışın.
Banyo ve tuvalet küçük olduğu için daha güvenlidir ve orada
kalınması daha doğru olur.
1-2 KATLI EV İÇİNDE DEPREM SIRASINDA DAVRANIŞ
Eğer eviniz yıkılmıyorsa hemen dışarı
çıkmayın.Çünkü dışarıda kırılan pencere
camlarından düşen cam parçaları, çatı ya da
duvarlardan düşen kiremit, tuğla, ve sıva
parçaları olabilir.
Bulunduğunuz mahalleden uzaklaşmak, şehir
dışına çıkmak için arabanızı kullanmayın.
Çünkü bu tür çok sayıda araba olduğu için
trafik sıkışıklığı olur. Kurtarma ve yangın
söndürme
araçları
gereken
yerlere
ulaşamazlar.
Telefon acil durumlarda kullanılmalıdır.
Televizyon ve radyo dinleyerek deprem ile
ilgili bilgileri izleyin. Söylentilere itibar
etmeyin. Onları kesin bilgi olarak görmeyin.
Deprem sırasında radyo, telefon ve
televizyona göre daha kullanışlıdır.
APARTMAN İÇİNDE DEPREM DAVRANIŞI ( 3-5 KATLI BİNA)
Çok katlı apartmanlarda üst katlar alt katlara göre
daha çok sallanır.Bu binalar son yıllardaki deprem
yönetmeliği (1975 ve sonraki tarihli)'ne ve Fen
kurallarına göre yapılmışsa çökme tahlikesi yoktur.
Yapılacak davranışlar 1-2 katlı evlerdekinden farklı
değildir. Ancak çok katlı yapılara deprem açısından
gerekli özel davranışlarda vardır.
Yangın merdivenlerinin kapısını açık tutun.
Ortak tehlike çıkışının (koridordaki) kapısını açık
tutun.
Binayı boşaltırken asansörü kullanmayın.
Asansörde iseniz bütün düğmelere basın ve durduğu
ilk katta asansörden inin.
Birinci katta iseniz, kapıyı açamıyorsanız ve de zemin
katta yangın çıkmışsa zemin kata yatak vb. yumuşak
birşeyler attıktan sonra üstüne atlayın. Bu davranış
çok katlı yapıların üst katları için geçerli değildir.
ARABA KULLANIRKEN
Depremden sonra pek çok kişi arabasına atlayıp yola
çıkacaktır.Yoğun bir trafik sıkışıklığı olması
kaçınılmazdır.Kaza ve çarpmalara dikkat edin ve
önlemeye çalışın.İlk anda yavaş yavaş sağa yanaşıp
durun.
Yavaşlayın, sağa yanaşıp durun, motoru durdurun.
Kontak anahtarı yerinde kalsın, pencereleri kapatın ve
kapıları kilitlemeden çıkın.
Eğer otoyolda iseniz yolun kenarındaki aydınlatma
direklerine ve eğer varsa ses yalıtım duvarlarına
dikkat edin devrilebilir.
Tünel giriş ve çıkış yakınlarında durmayın buralarda
yamaç kaymaları ve kaya düşmeleri olabilir.
Radyodan yoldaki hasar ve diğer durumlar hakkında
bilgi almaya çalışın.
Büyük kamyon ve tankerlerden uzak durun.
Otoyolda araç sürerken yoldaki anormal durumları ve
yangınları cep telefonu ya da yol kenarındaki acil
telefon ile ilgililere haber verin.
BÜYÜK MARKET VE MAĞAZALARIN İÇİNDE
DEPREM DAVRANIŞI
Büyük kolonların yanında durmaya çalışın. Raflardan ve
dolaplardan uzak durun.
Yangın
çıkışlarına,
merdivenlere
merdivenlere koşmayın.
ve
yürüyen
Anonsları dinleyin. Mağaza güvenlik personelinin uyarı
ve önerilerini yerine getirin, onlara uyun dediklerini
yapın.
Satın aldığınız şeyleri bırakın ve dışarı çıkarken elleriniz
boş olsun.
DERE VE IRMAK KENARINDA DEPREM DAVRANIŞI
Yerin sesini ve titreşimlerini dinleyin ve izleyin.
Eğer dağlık bir arazide dik yamaçları olan küçük bir vadide
iseniz yamaçlardan toprak kayması ya da kaya düşmesi olabilir.
Dikkatli olun.
Nehrin kaynak tarafında baraj varsa yıkılabilir ve bir su baskını
olabilir, hemen nehre dik yönde yüksek yerlere çıkmaya
başlayın.
DENİZ KENARINDA VE RIHTIMDA DEPREM DAVRANIŞI
Küçük bir depremde bile Tsunami olabilir. Hemen yüksek
yerlere doğru gidilmelidir.
Deniz yanında yalıyar biçiminde yüksek bir yamaç varsa
hemen yüksek yerlere doğru gidin.
Tsunami'nin ilk dalgası geldikten sonra tehlikenin
geçtiğini sanmayın bazen ikinci dalga ilk dalgadan daha
büyük olabilir.
Radyodan Tsunami haberlerini dinleyip gerekenleri yapın.
ELEKTRİKLİ TREN VE OTOBÜSDE DEPREM DAVRANIŞI
Raflara konulmuş eşyalar düşebilir. Başınızı kollayın ve koruyun. Ellerinizle direklere ve
tutunacak yerlere sıkıca tutunun.
Tren ya da otobüs durunca sürücünün sözlerini dinleyin. Hemen dışarı çıkmaya çalışmayın.
Dışarı çıkınca ters yönden gelebilecek otobüs ya da trenlere dikkat edin.
KENTİN İŞ MERKEZİNDE SOKAKTA DEPREM
SIRASINDA DAVRANIŞI
En tehlikeli şeyler dökülen, kırılmış cam
parçaları, ilan levhalarıdır. Bunlar düşebilir.
Açıkta duran çay, kahve satan (parayla çalışan)
makinalar, ilan levhaları ve direkleri
devrilebilir. Buralardan uzaklaşın. Başınızı
koruyun. Geniş açık alanlara gidin ya da
güvenliğinden kuşku duymadığınız yapı varsa
içeri girin.
Geniş bir yol varsa ve trafik yoğun değilse
yolun ortasındaki refüje kaçın ve orada durun.
Elleriniz boşsa başınıza koyun ve koruyun Eğer
çanta, paket ve torba varsa başınıza koyun. Hiç
bir şey yoksa ellerinizi kullanın.
Yolun kenarında ağaçlar varsa altına girip
durun.
KENTİN İŞ MERKEZİNDE SOKAKTA DEPREM
SIRASINDA DAVRANIŞ
Raflara konulmuş eşyalar düşebilir. Başınızı kollayın ve koruyun, ellerinizle direklere ve tutunacak yerlere
sıkıca tutunun.
Metro durunca hemen dışarı herhangi bir anons yapılmadan çıkmayın; tren rayları üzerinde ya da
yakınında yüksek voltaj hatları vardır ve çok tehlikelidir. Ters yönden gelebilecek metro vagonuna dikkat
edin. Ters yönden tren gelmediğinden emin olun.
Elektrikler kesilmiş ise bir anda çok karanlık olacaktır. Kısa bir süre sonra acil durum ışıkları yanacaktır.
Hemen paniklemeyin.
Tren yöneticilerinin sözlerine uyun.
İstasyonda platformda tren beklerken deprem olursa düşen cisimlere dikkat edin ve kolonların yanında
bekleyin.
STADYUMDA DEPREM DAVRANIŞI
En tehlikeli durum tribünlerde panik olmasıdır.
Sakin olun, doğru karar vermek çok önemlidir.
En güvenli yer sahanın ortasıdır. Sahanın ortasına
gitmeye çalışın.
Anonsları dinleyin ve onlara uyun.
TİYATRO VE SİNEMALARDA DEPREM DAVRANIŞI
Gösteri sırasında salon çok karanlıktır. Panik
yapmayın. Güvenlik görevlilerine ve yetkililere
dikkat edin onları dinleyin.
Başınızı bir çanta ile koruyun, sıralar arasında
koltukların altına girebilecek biçimde durun.
Tavanda büyük bir aydınlatma armatürü veya
avize varsa bunların altından uzaklaşın.
Yangın çıkışına doğru hemen koşmayın.
Yönetici ve yetkililerin sözlerine uyun.
TREN İSTASYONUNDA DEPREM DAVRANIŞI
Deprem yolcuların çok olduğu saatlerde olursa panik
yaşanabilir. Panik yapmayın istasyon yöneticilerini dinleyip
onlara uyun.
Kendi kendinize birşey yapmaya çalışmayın, yetkililerin
sözlerine uyun.
İstasyondaki hoparlörde yapılan yayınları dinleyin, deprem
haberlerini alın.
Çocuk ve yaşlılara dikkat edip onları kollayın.
YAYA ÜST GEÇİDİNDE YA DA KÖPRÜ ÜSTÜNDE DEPREM DAVRANIŞI
Köprünün yıkılma ya da devrilme olasılığı olsa da
parmaklıklara tutunmak daha güvenlidir.
Parmaklıklara ve trabzanlara tutunun.
Sarsıntının bitmesini bekleyin.
Parmaklıklara tutunun sonra merdivenlerden inip uzaklaşın.
YERALTI ÇARŞISI YADA YAYA GEÇİDİ İÇİNDE DEPREM DAVRANIŞI
Yeraltı çarşısı ya da yaya geçidinde eğer yangın, gaz
sızıntısı ve su basması yoksa yer yüzeyinden daha
güvenlidir. Elektrik kesilirse panik yaşanabilir.
Vitrinlerden uzak durun.
Düşen cisimlere dikkat edin, kendinizi koruyun.
Elektrik kesilse bile Yangın çıkışı işaretleri yanık
kalabilir paniğe kapılmadan hareket edin.
Hemen çıkış merdivenlerine koşup yukarı çıkmaya
çalışmayın.
Eğer yangın olursa ağzınıza bir mendil ya da bir bez
tutun. Duvarların kenarlarında çömelmiş ya da yere
eğilmiş konumda bulunduğunuz yeri boşaltmaya çalışın.
Yeraltı çarşısı ya da geçidinin çıkışları vardır ve duvar
diplerinden giderek çıkışa kesinlikle varırsınız.
YÜKSEK YAPILARDA DEPREM DAVRANIŞI
Üst katlar alt katlara göre çok daha
fazla sallanır. Daha çok dikkatli
olmak gerekir.
Başınızı çanta, minder, kitap, klasör
gibi şeylerle koruyun. Dolap, kahve
makinası ve sebil gibi şeylerden
uzak, kolonlara yakın durun.
Masaya yakınsanız altına girin.
Asansörde
iseniz
bütün
düğmelere basın durduğu ilk
katta eğer kapısı sıkışmamış ise
asansörden inin.
Kaynaklar
www.deprem.gov.tr
www.e-cografya.com
Rifted Ocean Continent Boundaries. E.Banda, M.Torne and M.Talwani. NATO Asi
Series. Mathematical and Physical Sciences Vol.463
Plate Tectonics Ders Notları