ÜNİTE 2:

ÜNİTE 1
A-
:
MİTOZ
HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM
:
1-
Kromozom ve Özellikleri :
Hücre, hücre zarı, sitoplâzma ve çekirdek olarak üç kısımdan oluşur. Hücredeki yaşamsal
faaliyetleri yöneten, kontrol eden ve hücreye ait kalıtsal (genetik) bilgileri bulunduran yönetim
merkezi çekirdektir.
Çekirdek, çekirdek zarı, çekirdek öz suyu, çekirdekçik ve kromatin iplik olmak üzere dört
kısımdan oluşur. Hücredeki kalıtsal bilgilerin tamamı çekirdekteki kromatin ipliklerde bulunur.
(Kromatin iplikler aslında birer DNA molekülüdür sarmalıdır).
Kromatin iplikler hücre bölünmesinden önce kısalıp kalınlaşarak kromozomları
oluştururlar. Kromozomlar, hücredeki kalıtsal (genetik) bilgilerin tamamını taşıyan yapılardır.
Kromozomlar hücre bölünmesinden önce kendini kopyalayarak (eşleyerek) iki iplik oluşturur.
Oluşan ipliklerden her birine kromatit denir. Bir kromozom iki kromatitten oluşur.
Hücre bölünmesinde bir hücreden iki hücre oluşur. Kromozomların kendini kopyalaması
(eşlemesi) sonucu oluşan kromatitlerden her biri, hücre bölünmesi sonucu oluşan hücrelere geçer ve
hücreye geçen kromatitlere artık kromozom denir. Böylece bölünme sonucu oluşan hücreler aynı
kromozomu taşıdıkları için aynı kalıtsal (genetik) bilgilere sahip olurlar.
Canlıların sahip olduğu (canlı vücudunda bulunan) hücreler kromozom sayısına göre diploit
(2n) kromozomlu hücreler (vücut hücreleri) ve haploit (n) kromozomlu hücreler (üreme hücreleri)
olarak iki çeşittir.
Canlıların vücut özelliklerini belirleyen ve 2n kromozomlu olan hücrelere vücut hücreleri
veya diploit (2n) kromozomlu hücreler denir. İnsanların vücut hücrelerinde 2n=46 kromozom
bulunur.
Canlılarda üreme olayını gerçekleştiren ve n kromozomlu olan hücrelere üreme hücreleri
veya gametler veya haploit (n) kromozomlu hücreler denir. İnsanların üreme hücrelerinde (yani
sperm ve yumurta hücrelerinde) n=23 tane kromozom bulunur.
•
Her canlı türünde bulunan kromozom sayısı sabittir.
•
Her canlı türünde bulunan kromozomlar farklı kalıtsal (genetik) özellikler taşır.
•
Kromozom sayısı canlı türünü ya da canlının gelişmişliğini belirlemez. (Canlı türünü
ya da canlıların gelişmişliğini kromozom sayısı değil, kromozomların üzerinde
bulunan genler belirler).
•
Kromozom sayıları aynı olan canlılar farklı gelişmişlik düzeyine sahiptirler.
(Kromozomlar farklı kalıtsal (genetik) özellik taşıdığı için).
Çift Kromatit
(Kromozom)
İkinci Boğum
Protein Kılıf
Uydu
Kromomer
(Şişkinlik)
Matriks
Birinci Boğum
(Sentromer)
Kromatit
Kromatit
Çift Kromatit
(KROMOZOM)
KROMOZOMUN YAPISI
1
NOT : 1-
Bazı canlıların kromozom sayıları:
Canlı Türü
Solucan
Sirke Sineği
Sinek
Pirinç
Çekirge
Soğan
Güvercin
Mısır
Domates
SORU :
1234567891011121314151617-
Kromozom
Sayısı (2n)
2
8
12
12
14
16
16
20
24
Kromozom
Sayısı (2n)
Ayçiçeği
34
Kedi
38
Maymun
42
Buğday
42
İnsan
46
Kurt Bağrı Bitkisi
46
Moli Balığı
46
Erik
48
Patates
48
Canlı Türü
Canlı Türü
Keçi
İnek
At
Köpek
Deniz Yıldızı
Keçi
At Kuyruğu
Eğrelti Otu
Kromozom
Sayısı (2n)
60
60
64
78
94
100
216
500
Ünite giriş sayfasında (DK – 17) neler görülüyor?
Çocuk fotoğraflarında görülen benzerlik ve farklılıklar nelerdir?
Çocuk fotoğraflarında görülen benzerlik ve farklılıkların sebebi nedir?
Hücre çekirdeğinde görülen yapılar nelerdir?
Hücre çekirdeğinde görülen yapıların görevleri nelerdir?
Sınıf arkadaşlarınızın sizinle saç ve göz rengi, boy uzunluğu gibi fiziksel
özellikleri birbirine benziyor mu?
Fotoğraflardaki (DK – 17) aynı tür canlılar arasındaki benzerlikler ve
farklılıklar nelerdir?
Neden birbirine tıpatıp benzeyen ikizler gibi görünmüyoruz?
Bütün canlılar hücrelerden oluştuğuna göre, canlılar arasındaki bu
farklılığın sebebi ne olabilir? (Niçin farklı özelliklere sahiptirler?)
Fotoğrafta hücre çekirdeğinin içerisinde yer alan diğer yapıların
görevleri nedir?
Tek bir hücreyle başlayan canlının yaşam yolculuğu nasıl milyarlarca
hücreye ulaşabiliyor?
Kromozom nedir?
Kromozom hücrede nerede bulunur?
Kromozomun görevi nedir?
Kromozom olmasaydı ne olurdu?
Kromozom sayıları aynı olan canlıların birbirlerinden farklı olmalarının
nedeni nedir?
Kromozom sayıları ile canlıların gelişmişliği ve büyüklüğü arasında bir
ilişki var mıdır?
2
2-
Hücre Bölünmesi :
Bir hücreden yeni hücrelerin oluşmasına hücre bölünmesi denir. Hücre bölünmesi bütün
canlılarda görülen bir olaydır.
Hücre bölünmesi hücre çekirdeğinde başlar ve birbirini takip eden evrelerden (safhalardan)
oluşur. Yoğurdun mayalanması, bitkilerin büyümesi, tohumun çimlenmesi, yaraların iyileşmesi,
büyüme ve gelişme olayları hücre bölünmesi sayesinde gerçekleşir.
Hücre bölünmesi; mitoz bölünme ve mayoz bölünme olarak iki çeşittir.
a)
Hücre Bölünmesinin Nedeni
:
Hücrelerde yaşamsal faaliyetlerin sürdürülebilmesi için yapım (özümleme) ve yıkım
(yadımlama) olaylarının yani metabolik faaliyetlerin gerçekleşmesi gerekir. Hücrelerin yaşamsal
faaliyetlerini sürdürebilmesi için enerji gerekir ve bu enerjide besinlerden oksijen gazı sayesinde
elde edilir. (Besin ve oksijen gereklidir). Hücredeki yaşamsal faaliyetler sonucu da zararlı ve atık
maddeler (su, CO2, NH3, madensel tuzlar gibi) oluşur. Hücre içine besin ve oksijenin alınmasını ve
yaşamsal faaliyetler sonucu oluşan zararlı ve atık maddelerin hücre dışına atılması hücre zarı
sayesinde gerçekleşir.
Hücreler yaşamsal faaliyetlerini sürdürürken sürekli büyür. Hücrenin büyümesi demek hücre
zarının, sitoplâzmanın ve çekirdeğin büyümesi demektir. Fakat sitoplâzmanın (hacimce) büyümesi
hücre zarının (yüzeyce) büyümesinden daha fazla olur. Bir süre sonra hücre zarından madde giriş –
çıkışı zorlaşır ve çekirdeğin yöneteceği alan sınırlı olduğu için çekirdek hücreyi yönetemez.
(Yönetmekte güçlük çeker). Bu anda çekirdek bölünme emrini verir ve bölünme emri verildikten
sonra hücre bölünmesi engellenemez.
Bütün canlılarda hücre bölünmesi çekirdekte yer alan DNA molekülünün emri ile
gerçekleşir. Hücrenin bölünebilmesi için belli bir büyüklüğe (bölünebilme büyüklüğüne) ulaşması
gerekir.
b)
Hücre Bölünmesinin Amacı
:
Hücre bölünmesinin amacı canlılarda üremeyi ve büyümeyi sağlamaktır.
Canlılar hücre sayısına göre tek hücreli ve çok hücreli canlılar olarak iki grupta
incelenir.
Tek hücreli canlılarda hücre bölünmesinin amacı (hücre sayısını arttırarak)
çoğalmayı (üremeyi) sağlamaktır.
Çok hücreli canlılarda hücre bölünmesinin amacı (hücre sayısını arttırarak) doku,
organ ve sistemlerin büyüyüp gelişmesini, yıpranan dokuların onarılmasını, ölen hücrelerin
yerine yenilerinin yapılmasını sağlamaktır. Bazı çok hücreli canlılarda sperm ve yumurta
hücrelerinin oluşturulması hücre bölünmesi sayesinde sağlanır.
NOT : 1-
2-
345-
Hücre bölünmesinin nedeni çekirdek/sitoplâzma oranının veya hacim/yüzey oranının
bozulmasıdır. Hacim (sitoplâzma hacmi) r3 ile, yüzey (hücre zarı) r2 ile orantılı
olarak büyür.
Hücrede bölünme emri, çekirdekte yer alan DNA molekülü tarafından verilir.
DNA’nın emri dışında, kontrolsüz şekilde hücreler bölünürse kanserli dokular
oluşur.
Hücre, yüzeyi arttırmak, hacmi azaltmak için bölünür.
Hücre bölünebilme büyüklüğüne ulaştığında çekirdek bölünme emrini vermezse
hücre parçalanır.
Çok hücreli canlılarda hücre bölünmesi bazı hücrelerde hızlı, bazı hücrelerde yavaş
gerçekleşirken bazı hücrelerde belli bir dönemden (yaştan) sonra hiç bölünmezler.
İnsanlarda kan, deri, bağırsak hücreleri hızlı, kas hücreleri yavaş bölünürken sinir ve
retina hücreleri de belli bir yaştan sonra hiç bölünmezler.
3
DENEY 1 :
Hücre Bölünmesinin Kontrol Merkezi Çekirdektir Ve Hücrenin Bölünebilmesi
İçin Sitoplâzmanın Belli Bir Büyüklüğe Ulaşması Gerekir.
1-
Bir amip grubu, hiçbir işlem yapılmadan izlenmiş ve 4 ayda 65 kez
bölünmüştür.
2-
Bölünme büyüklüğüne ulaşmamış amibin sitoplâzması kesilmiş ve kesilen
sitoplâzma parçası ölmüş, çekirdekli kısım kendini tamir etmiş fakat bölünme
gerçekleşmemiştir.
Kesilen Sitoplâzma Ölür.
Çekirdekli Kısım
Kendini Tamir Eder
DENEY 2 :
3-
Bölünme büyüklüğüne ulaşan amip hiçbir etki yapılmadığında bölünmüştür.
4-
Bölünme büyüklüğüne ulaşmış amibin sitoplâzmasının bir kısmı kesilmiş ve
kesilen sitoplâzma ölmüştür. Geriye kalan çekirdekli kısım, kesilen
sitoplâzma parçasını tamamlamış ve bölünmüştür. Hücre, bölünme
büyüklüğüne ulaşınca verilen bölünme emri engellenememiştir.
Hücreye Ait Kalıtsal Bilgileri DNA (Çekirdek) Taşır.
1-
Bir hücreli düz şemsiyeli alg (su yosunu) ve parçalı şemsiyeli alg (su yosunu)
türünde deney yapılmıştır.
2-
Düz şemsiyeli alg, çekirdeğe yakın yerinden kesilmiş, çekirdekli kısım
kendini tamamlayıp düz şemsiyeli alg oluşturmuş, çekirdeksiz kısım
ölmüştür.
3-
Düz Şemsiye
Çekirdeksiz Şemsiye
Sap
Kendini Tamamlayamaz
Kesilen Yer
ve Ölür
Çekirdek
Çekirdekli Kısım Şemsiye
Kök
Yapar ve Yaşar
Parçalı şemsiyeli algden kesilen parça, düz şemsiyeli algin çekirdekli
parçasına aşılanmış ve sonuçta düz şemsiyeli alg oluşmuştur.
Parçalı Şemsiye
Kesilen Yer
Parçalı Şemsiyeli Alg
AŞI
Düz Şemsiyeli Algin
Düz Şemsiyeli Algin Çekirdeği
Çekirdekli Parçası
Düz Şemsiyeli Alg Oluşturur.
4
Mitoz Bölünme (Aynı Hücreler Oluşturan Bölünme) :
Bütün canlılarda 2n kromozomlu vücut hücrelerinde görülen ve bir hücreden iki hücre
oluşturan bölünme şekline mitoz bölünme denir.
Mitoz bölünme s
3-
a)
Mitoz Bölünmenin Özellikleri
:
1Bütün canlılarda görülür.
22n kromozomlu vücut hücrelerinde görülür.
32n kromozomlu bir hücreden 2n kromozomlu iki hücre oluşur.
4Bölünme sonucu oluşan iki hücre aynı kalıtsal bilgiye (DNA’ya) yani kromozom
yapısına sahiptir ve birbirinin tıpa tıp aynısıdır.
5Yaşam boyu devam eder. (Zigotun oluşumundan, ölüme kadar devam eder).
6Bölünme sonucu oluşan hücrelerin kromozom sayısı değişmez, sabit kalır.
7Tek hücrelilerde çoğalmayı, çok hücrelilerde büyümeyi, gelişmeyi, yıpranan
dokuların onarılmasını ve ölen hücrelerin yerine yenilerinin yapılmasını sağlar.
8Tür içinde çeşitlilik oluşturmadan (kalıtsal özellikleri değiştirmeden) türün devamını
sağlar.
9Mitoz bölünme başlamadan önce hücre bölünmeye hazırlık dönemi (interfaz) geçirir.
10Çekirdek bölünmesi (karyokinez) ve sitoplâzma bölünmesi (sitokinez) olarak iki
aşamada gerçekleşir.
b)
Mitoz Bölünmenin Aşamaları
:
Mitoz bölünme, birbirini takip eden çekirdek bölünmesi ve sitoplâzma bölünmesi
olarak iki aşamada gerçekleşir. Hücre bölünmeye başlamadan önce (iki mitoz bölünme
arasında) bölünmeye hazırlık dönemi geçirir. (Bu döneme interfaz denir. İnterfaz safhası,
mitoz bölünmenin safhalarından değildir).
Bölünmeye hazırlık döneminde (İnterfaz Döneminde)
:
1Hücre büyür ve bölünme büyüklüğüne ulaşır.
2Hücredeki kalıtsal (genetik) madde iki katına çıkar, (DNA yani) kromozomlar
kendini eşler, bir kromozomdan iki(kardeş = homolog) kromatit oluşur.
3Yaşamsal faaliyetler hızlanır. (ATP, mRNA, tRNA, rRNA, protein sentezi
gibi).
4Sentrozom kendini eşleyerek sentriolleri oluşturur. (Sentrioller kendini eşler).
1-
Çekirdek Bölünmesi (Karyokinez) :
Hücredeki, canlının kalıtsal özelliklerini taşıyan kalıtsal yapının yani
kromozomların (DNA’nın) ikiye ayrılmasını sağlayan bölünmeye çekirdek
bölünmesi denir. Çekirdek bölünmesi bitki ve hayvan hücrelerinde aynı
şekilde gerçekleşir.
Çekirdek bölünmesi birbirini takip eden (profaz, metafaz, anafaz,
telofaz olmak üzere) dört safhada (bölümde=dönemde=evrede) gerçekleşir.
I. Safha
12345-
(I-Profaz)
:
Kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak kromozomları
oluştururlar.
Kromozomlar (iki kromatitli yapı) boyuna bölünerek kardeş
(Homolog) kromatitleri oluşturur.
[Sentrioller zıt kutuplara çekilir ve aralarında iğ iplikleri
oluşur].
[Kromatitler birbirlerine bağlanır. Kromatitlerin birbirlerine
bağlandığı noktaya sentromer denir].
[Çekirdek zarı ve çekirdekçik erimeye başlar (kaybolur)].
5
II. Safha
12-
34III. Safha
123-
IV. Safha
123456-
(II-Metafaz) :
Kromozomlar, (sentromerlerinden iğ ipliklerine tutunur ve)
hücrenin ekvator düzlemine dizilirler.
Kromozomları oluşturan kromatitler ikiye ayrılır.
[Kromozomların sentromerleri ikiye bölünür ve kromatitler
birbirlerinden tamamen ayrılır].
[Ayrılan kromatitler sentromerlerinden iğ ipliklerine tutunur].
[Erimeye başlayan çekirdek zarı ve çekirdekçik kaybolur].
(III-Anafaz) :
(İğ iplikleri kısalır ve) Ayrılan (homolog=eş) kromatitler zıt
kutuplara çekilir.
Zıt kutuplara çekilen (kardeş) kromatitlere kromozom denir.
[Kardeş kromatitler (kromozomlar) kutuplara ulaştığı anda
anafaz tamamlanır][.
(IV-Telofaz) :
Zıt kutuplara çekilen kromozomlar (kromatitler) incelip
uzayarak kromatin iplikleri oluşturur.
Çekirdek bölünmesi tamamlanır ve aynı kalıtsal bilgiye sahip
yani aynı kromozomlara sahip iki çekirdek oluşur.
Sitoplâzma bölünmesi başlar.
[İğ iplikleri kaybolur].
[Çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur].
[Profazın tam tersi şeklinde gerçekleşir].
2-
Sitoplâzma Bölünmesi (Sitokinez) :
Sitoplâzmanın ikiye ayrılmasını sağlayan bölünmedir. Çekirdek
bölünmesi (telofazda) tamamlandıktan sonra sitoplâzma bölünmesi başlar.
Çekirdek bölünmesi bitki ve hayvan hücrelerinde aynı şekilde
gerçekleşirken sitoplâzma bölünmesi farklı şekilde gerçekleşir.
Hayvan hücrelerinde, sitoplâzma bölünmesi boğumlanma ile
gerçekleşir. Çekirdek bölünmesinin üçüncü (anafaz) evresinde hücre ortadan
boğumlanmaya başlar, (telofaz)dördüncü evrenin sonunda ise boğumlanma
tamamlanınca sitoplâzma bölünmesi tamamlanmış olur.
Bitki hücrelerinde sitoplâzma bölünmesi orta lamel (ara plak = ara
bölme = ekvatoral plak) oluşması sayesinde gerçekleşir. Çekirdek
bölünmesinin dördüncü (telofaz) evresi sonunda hücrenin orta kısmında orta
lamel oluşur, orta lamel kenarlara doğru uzar ve sitoplâzma bölünmesi
gerçekleşir. Sitoplâzma bölünmesi sonucu hücre zarı ve hücre çeperi oluşur.
(Orta lamel kalınlaşır, iki yanında hücre duvarı ve hücre zarı oluşur).
NOT : 123-
Mitoz bölünme sonucu hücre sayısı artar, kromozom sayısı sabit kalır.
Mitoz bölünme zigotun oluşumu ile başlar ve ölüme kadar devam eder.
Mitoz bölünmede çekirdek bölünmesinden sonra sitoplâzma bölünmesi
gerçekleşmezse çok çekirdekli hücreler oluşur. Çizgili kas hücreleri çok çekirdekli
hücrelerdir.
Mitoz bölünme sonucu oluşan hücreler ancak belli olgunluğa (bölünebilme
büyüklüğüne) ulaştıktan sonra tekrar mitoz bölünme gerçekleştirebilirler.
Mitoz bölünme sonucu oluşacak hücre sayısı 2n formülü ile bulunur. Bu formülde n,
bölünme sayısıdır.
Mitoz bölünme, eşeysiz üremenin temelini oluşturur.
456-
6
7-
8-
İnsanlarda mitoz bölünme farklı hızlarda gerçekleşir.
•
20 – 25 yaşlarına kadar, embriyo ve çocukluk döneminde mitoz bölünme hızlı
gerçekleşir. Mitoz bölünme sonucu üretilen hücre sayısı, ölen hücre
sayısından fazla olur ve bu nedenle bu yaşlara kadar büyüme gerçekleşebilir
•
40 – 45 yaşlarına kadar mitoz bölünme hızı azalır (yavaşlar). Mitoz bölünme
sonucu üretilen hücre sayısı ile ölen hücre sayısı birbirine yakındır ve bu
nedenle bu dönemlerde büyüme gerçekleşmez.
•
40 – 45 yaşlarından sonra mitoz bölünme hızı daha da azalır (yavaşlar). Mitoz
bölünme sonucu üretilen hücre sayısı, ölen hücre sayısından daha azdır. Bu
nedenle bu dönemlerde buruşukluk, yaralarda geç iyileşme, kamburluk, saç
beyazlaması, ciltte lekelenmeler oluşur.
Bitki ve hayvan hücrelerinde mitoz bölünmenin üç önemli farklılığı vardır. Bunlar;
1Bitki hücrelerinde sitoplâzma bölünmesi orta lamel oluşumu ile hayvan
hücrelerinde ise boğumlanma ile gerçekleşir.
2Hayvan hücrelerinde iğ ipliklerinin oluşmasını sentrioller, bitki hücrelerinde
ise kutup başlıkları saplar. (Kutup başlıkları, sitoplâzmadaki proteinlerden
oluşur).
3Hayvan hücrelerinde sentrozom eşlemesi görülürken bitki hücrelerinde
görülmez.
Sentrioller
Çekirdek
Çekirdekçik
Kromatin
İplik
2n
(İnterfaz)
2n
(Profaz)
1-
2n
(Anafaz)
2n
2n
(Telofaz)
Çekirdek Bölünmesi (Karyokinez) :
(Kromatitlerden anafazda kromozom oluşur).
2n
2-
2n
(Metafaz)
2n
Hayvan Hücrelerinde Sitoplâzma Bölünmesi (Sitokinez):
2n Kromozomlu 2 Hücre
2n
Orta Lamel
Ekvatoral Plak
Ara Bölme
Ara Plak
2-
2n
Bitki Hücrelerinde Sitoplâzma Bölünmesi (Sitokinez):
2n Kromozomlu 2 Hücre
7
SORU :
12345678910-
Düşüp yaralanıldığında nasıl bir süre sonra yaralar iyileşiyor?
Baharda dalları budanan ağaçların niçin yeni dalları oluşuyor?
Ağaçlar, kabuklarında oluşan yaraları kendi kendilerine kapatabilir mi?
Maya olarak kullanılan bir kaşık yoğurt bir litre sütün yoğurda
dönüşmesini nasıl sağlıyor?
Vücuda giren bir bakteri vücudu hastalandıracak kadar nasıl çoğalıyor?
Küçücük bir tohumdan metrelerce uzunluktaki bir ağaç nasıl oluşur?
Canlının üremesini ve büyümesini sağlayan nedir?
Hücre bölünmesi sırasında gerçekleşen olaylar nelerdir?
Bitki ve hayvan hücreleri aynı şekilde mi bölünür?
Mitoz nedir? Mitoz hangi hücrelerde gerçekleşir?
Üreme (Çoğalma) :
Bütün canlılar hücrelerden oluşma, beslenme, büyüme, gelişme, solunum yapma, boşaltım
yapma, hareket etme, irkilme, ölüm ve üreme (çoğalma) gibi ortak özelliklere sahiptir.
Bir canlının neslinin devam ettirebilmek için kendine benzeyen yeni canlılar oluşturmasına
üreme veya çoğalma denir. Üreme olayı;
•
Bütün canlılarda görülür.
•
Üreme hücreleri sayesinde gerçekleşir.
•
Canlının sahip olduğu genetik (kalıtsal) bilgilerin (özelliklerin) oğul döllere
aktarılmasını sağlar.
•
Canlının neslinin devam etmesini sağlar.
•
Üreme olayında canlının sahip olduğu genetik bilgiler, üreme hücrelerindeki
kromozomların üzerinde bulunan genler sayesinde oğul döllere aktarılır.
•
Üreme olayı, eşeysiz üreme ve eşeyli üreme olarak iki çeşittir.
4-
Eşeysiz Üreme
:
İlkel, basit yapılı canlılarda tek bir atadan yeni canlıların (bireylerin) oluşmasına eşeysiz
üreme denir. (Eşey yani üreme hücreleri olmadan gerçekleşen üremedir).
5-
a)
Eşeysiz Üremenin Özellikleri
123456789101112-
:
İlkel ve basit canlılarda görülür.
Tek bir ata vardır.
Erkek ve dişi birey yoktur.
Erkek ve dişi üreme hücresi yoktur.
Eşeysiz üremenin temelini mitoz bölünme oluşturur.
Mayoz bölünme görülmez.
Döllenme olayı görülmez.
Çok hızlı gerçekleşir (ve kısa zamanda çok sayıda birey oluşur).
Oluşan yavrular tıpa tıp atasına benzer ve atası ile aynı kalıtsal özelliğe (yani DNA
yapısına) sahiptir.
Oluşan yavrular bazen mutasyon sonucu atasına benzemeyebilir, bunun sonucunda
kalıtsal çeşitlilik (yeni canlı çeşitleri) oluşur.
Oluşan yavrular çevre şartlarına karşı dayanıksızdır.
Eşeysiz üreme çeşitleri şunlardır:
1Bölünerek Üreme.
2Tomurcuklanma İle Üreme
3Sporla Üreme.
4Vejetatif Üreme.
5Rejenerasyon İle Üreme.
8
b)
Eşeysiz Üreme Çeşitleri
1-
:
Bölünerek Üreme :
Tek hücreli bitki ve hayvanlarda görülür. Belirli büyüklüğe (bölünebilme
büyüklüğüne) ulaşan canlı enine veya boyuna (mitoz bölünme ile) bölünerek
birbirinin tıpa tıp aynısı olan yani aynı kalıtsal özelliklere sahip olan iki yavru (canlı)
oluşturur.
•
Bakteriler, mavi-yeşil algler (su yosunları), amip, öglena (kamçılı
hayvan), terliksi hayvan (paramesyum) bölünerek üreyen tek hücreli
canlılardır.
•
Paramesyum (terliksi hayvan) enine, öglena (kamçılı hayvan) boyuna,
amip ise enine veya boyuna bölünebilir.
Terliksi
Hayvanda
(Paramesyumda)
Enine
Bölünme
Kamçılı
Hayvanda
(Öglenada)
Boyuna
Bölünme
Amipte
Boyuna
Bölünme
Amipte
Enine
Bölünme
NOT : 1234-
Bölünerek üreme çok hızlı gerçekleşir.
Bakteriler 20 dakikada bir bölünürler. 3 saatte 1 bakteriden 512 tane bakteri oluşur.
(3sa = 180 dk » 180 : 20 = 9 kez bölünür. 2n = 29 = 512 tane).
Amip, 24 saatte bir bölünür.
Havuzların bir gecede su yosunu ile yeşil renk almasının sebebi, su yosunlarının çok
hızlı bir şekilde eşeysiz üreme gerçekleştirmesidir.
9
2-
Tomurcuklanma İle Üreme
:
Tek hücreli veya çok hücreli canlılarda (bitki ve hayvanlarda) görülür. Ata
(ana) canlının vücudunda küçük bir çıkıntı yani tomurcuk oluşur. Oluşan tomurcuk
gelişimini tamamlayarak yeni bir canlı oluşturur. Oluşan canlı bazen ata canlıdan
ayrılarak yaşamını sürdürür, bazen de ata canlıdan ayrılmayıp ata canlı ile birlikte
kolonileri oluşturarak yaşamını sürdürür.
•
Tek hücreli canlılardan bira mayası (maya mantarlarında) ve çan
hayvanında görülür.
•
Çok hücreli canlılardan deniz anası, süngerler, sölenterler (tatlı su
hidrası), polip, mercan ve ciğer otlarında görülür.
Bira Mayasında Tomurcuklanma İle Üreme
3-
Sporla Üreme (Sporlanma)
:
Olumsuz çevre şartlarına dayanabilen, üzeri sağlam bir örtüyle örtülü olan ve
üreme olayını gerçekleştiren özel hücrelere spor denir.
Sporla üreyen canlılar, üremenin gerçekleşeceği zaman sporları oluştururlar.
Oluşan sporlar olgunlaşınca su, rüzgar, insanlar, hayvanlar sayesinde etrafa yayılır ve
etrafa yayılan sporlar uygun koşullarda (su, ısı, oksijenin yeterli olması durumunda)
çimlenerek yeni canlıyı oluştururlar. Sporla üreyen canlılarda döl almaşı (döl
değişimi = metagenez) olayı görülür. Döl almaşı olayı, eşeyli ve eşeysiz üremenin
birbirini takip etmesi olayıdır.
•
Sporla üreyen canlıların vücut hücrelerinden biri sürekli mitoz
bölünmeler gerçekleştirerek çekirdek sayısını sürekli arttırır. Fakat
mitoz bölünme sırasında sitoplazma bölünmesi gerçekleşmez. Böylece
bir hücre içerisinde çok sayıda çekirdek oluşur. Çekirdeklerin
etrafında sitoplazma toplanır ve hücre zarı oluşur. Oluşan yapılardan
her birine spor denir.
•
Bakteriler, (küf veya maya) mantarlar, plazmodyum (sıtma mikrobu),
çiçeksiz bitkiler (eğrelti otu, karayosunu, atkuyruğu, kibrit otu, ciğer
otları), sporla üreyen canlılardır.
4-
Vejetatif Üreme
:
Yüksek yapılı gelişmiş bitkilerde görülen üreme şeklidir. Bitkilerden alınan
bir parçanın köklendirilerek bunlardan yeni bitkilerin oluşturulmasına vejetatif
üreme denir.
Vejetatif üreme; çelikle, yumru ile ve soğan ile üreme şeklinde
gerçekleşebilir.
•
Çelikle Üreme
:
Bazı bitkilerden kopan veya kesilen kök, gövde, dal, yaprak gibi
kısımlardan (parçalardan) yeni bitkinin oluşmasına çelikle üreme denir.
Çelikle üreme aşılama veya köklendirme ile gerçekleşir.
•
Asma, gül, kavak, söğüt dallarından veya kökünden yeni bitki
oluşur.
•
Çilek ve zambak (rizom) gövdelerinden yeni bir bitki oluşur.
10
•
5-
Afrika menekşesi ve gözyaşı bitkisi yapraklarından yeni bir
bitki oluşur.
•
Yumru İle Üreme :
Bazı bitkilerin besin depolayan yumru gövdelerinin üzerinde oluşan
yumruların çimlendirilerek yeni bitki oluşturmasıdır.
•
Patates ve yer elması yumru ile ürerler.
•
Soğan İle Üreme
:
Bazı bitkilerin besin depolayan yassı
çimlendirilerek yeni bir bitki oluşturmasıdır.
•
Soğan ve lale soğan ile ürerler.
(soğan)
gövdelerinin
Rejenerasyon İle Üreme :
Bir canlının yıpranan ve yaralanan kısımlarının onarılmasına rejenerasyon
denir. Rejenerasyonda canlı sayısı artmaz yeni rejenerasyon üreme değildir. İnsanda
yaraların iyileşmesi ve kesilen karaciğerin kendini tamamlaması, kertenkelenin
kopan kuyruğunu tamamlaması rejenerasyondur ama üreme değildir.
Bazı omurgasız hayvanların vücutlarından kopan her parçadan yeni bir canlı
oluşmasına rejenerasyon (yenilenme) ile üreme denir.
Rejenerasyon, ilkel canlılarda çoğalmayı, yüksek yapılı gelişmiş canlılarda
yaraların onarılmasını sağlar. Canlıların gelişmişliği ile rejenerasyon ters orantılıdır.
(İlkel canlılardaki rejenerasyonda çekirdekli parça kopmuşsa kopan parçadan yeni
canlı oluşur. Kopan parça çekirdeksiz ise bu parça kendini onarır fakat üreme
olmaz).
•
Denizyıldızı, toprak solucanı (halkalı solucan), yassı solucan
(planerya) da rejenerasyon ile üreme görülür.
Yassı Solucanda (Planeryada)
Kesilen Her Parçadan
Yassı Solucan (Planerya) Oluşur.
Deniz Yıldızında Kesilen
Her Parçadan Yeni Bir
Deniz Yıldızı Oluşur.
SORU :
123456-
Hangi canlılar tomurcuklanma ile çoğalıyor?
Hangi canlılar bölünerek çoğalıyor?
Deniz yıldızı ve kertenkele kopan parçalarını nasıl tamamlıyor?
Vejetatif üreme ile çoğalan bitkiler nelerdir?
Patates ve soğan tohumları toprağa ekildiğinde zamanla nasıl olgun bitki
haline gelir?
Kanser nedir?
11
6-
Kanser
:
Hücrede bölünme emri, çekirdek (çekirdekte yer alan DNA molekülü) tarafından verilir.
Çekirdeğin (DNA’nın) emri dışında, kontrolsüz ve normalden çok daha hızlı bir şekilde
bölünmesine kanser, bu şekilde bölünen hücrelere kanser hücreleri, dokulara da kanserli dokular
denir.
Sağlıklı vücut hücreleri (kas ve sinir hücreleri hariç) bölünebilme yeteneğine sahiptir. Her
hücrenin, hayatı boyunca belli bir bölünebilme sayısı vardır. Sağlıklı bir hücre gerektiği yerde
gerektiği kadar bölünür. Kanser hücreleri ise kontrolsüz bir şekilde bölünerek çoğalır ve birikerek
tümörleri (kitleleri) oluşturur. Tümörler çevrelerindeki normal dokuları sıkıştırabilir, bu dokuların
içine sızabilir ya da dokuları tahrip edebilir. Eğer kanser hücreleri oluştukları tümörden ayrılırsa,
kan ya da lenf dolaşımı aracılığı ile vücudun diğer bölgelerine gidebilir ve gittikleri yerlerde (tümör
kolonileri oluşturur ve) büyümeye devam eder. Kanser, bu şekilde vücudun diğer bölgelerine de
yayılır.
a)
Kanserin Oluşma Nedeni ve Kansere Neden Olan Faktörler :
Kanserin oluşa nedeni henüz kesin olarak bilinmemektedir.
Kansere yol açan faktörler iki grupta incelenir. Bunlardan biri hastaların yaşam
şekillerine, yaşa, cinsiyete ve aileden getirdikleri kalıtsal özelliklerine bağlı olarak değişir.
Bir diğeri ise çevresel faktörlerdir. Kanserlerin yaklaşık %80 – 90’ı çevresel faktörler
tarafından meydana gelir ve önlenebilir. Kalıtım yoluyla kanser meydana gelme olasılığı
çevresel faktörlere oranla çok daha azdır.
Kansere Neden Olan Çevresel Faktörler :
1ultraviyole ışınlar ve morötesi ışınlar.
(Güneş ışınlarının yeryüzüne dik ya da dike yakın açılarla geldiği saatlerde uzun süre
güneş altında kalındığında bu ışınları alma riski artar).
2X–ışınları.
(Aşırı dozda röntgen ışınına maruz kalma).
3Bazı kimyasal maddeler
(Katran, benzin, boya maddeleri, asbest).
4Hava kirliliği
5Radyasyona maruz kalma
6Kötü beslenme alışkanlığı
7Virüsler
b)
Kanser Tedavisi
:
Kanser için en iyi tedavi, erken teşhistir. Kanser tedavisinde kanserden
korkulmamalıdır. Hiç rahatsızlık duyulmasa da mutlaka yılda bir kez genel kontrolden
geçilmelidir. Erken teşhis konduğunda kanser tedavi edilebilir bir hastalıktır.
c)
Kanser Neden Öldürür (*) :
Kanser hastalarının çoğu, kalp hastalığı veya başka enfeksiyonlar gibi kanserle ilgisi
olmayan nedenlerden dolayı ölür. Tümörün bulunduğu bölge ve tümörün yayıldığı bölgenin
büyüklüğü ölümü direkt veya indirekt olarak etkileyen nedenlerdir. Ölümün temel nedeni,
beyin, akciğer, karaciğer gibi hayati önemi büyük olan organlarda tümör oluşması veya
tümörün bu organlara yayılmasıdır.
12