23 ŞUBAT SPOT 6- Elektrikle Çalışmalarda İş Sağlığı ve

ELEKTRİKLE ÇALIŞMALARDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
Elektrik, (-) negatif yük sahibi elektronların ve iyonların hareketi sonucu oluşan yük akımıdır.
Akım:İletkenden birim zamanda geçen elektrik yüküdür. Elektronlar (-)’den (+) ya doğru akar.
Elektrik Akımı: Elektronlar negatif (-) 'den pozitif (+) yönüne doğru hareket etmesine denir. Birimi
“Amper” dir.
Akım şiddeti (Amper): Bir elektrik devresinden saniyede akan elektron miktarıdır. Bu yer
değiştirme güç kaynağı içinde (-)'den (+)'ya doğru, devre içinde ise (+)'dan (-)'ye doğru olur. Buna
elektron akışı (akım) denir.
Gerilim farkı (Volt): Bir devrenin iki ucu (iki kutbu) arasındaki elektron sayısı farkıdır.
Direnç (Ohm): Basit olarak elektrik akımına karşı gösterilen zorluktur.
Güç (Watt): Elektrikli alıcıların çalışmaları sırasında harcadıkları enerjidir.
Elektrikte gerilim ölçen aletlere voltmetre denir. Analog ve dijital olmak üzere iki tipi vardır.
Voltmetre elektrik devrelerine paralel olarak bağlanır. Yani devrenin iki ucu arasındaki potansiyel
fark ölçüleceğinden bağlantı paralel yapılmalıdır, Voltmetreler ölçme amacıyla bağlandıkları devrede
önemli bir değişiklik yapmamalı ve ölçme yaparken fazla güç sarfiyatı olmamalıdır.
Akımlar "Doğru Akım" (DC) ve "Alternatif Akım" (AC) olarak ikiye ayrılır
Doğru akım
Zamana bağlı olarak yönü ve şiddeti değişmeyen akıma doğru akım denir. Doğru
akım genelde elektronik devrelerde kullanılır. En ideal doğru akım en sabit olanıdır.
En sabit doğru akım kaynakları da pillerdir. Birde evimizdeki alternatif akımı doğru
akıma dönüştüren doğrultmaçlar vardır. Bunların da daha sabit olması için DC
kaynağa Regüle Devresi eklenir.
Alternatif (değişken) Akım
Zamana bağlı olarak yönü ve şiddeti değişen akıma alternatif akım denir. Alternatif
akım büyük elektrik devrelerinde ve yüksek güçlü elektrik motorlarında kullanılır.
Evlerimizdeki elektrik alternatif akım sınıfına girer. Buzdolabı, çamaşır makinesi,
bulaşık makinesi, aspiratör ve vantilatörler direk alternatif akımla çalışırlar.
Televizyon, müzik seti ve video gibi cihazlar ise bu alternatif akımı doğru akıma
çevirerek kullanırlar.
ÖZEL NOTLAR
Statik elektrik oluşabilecek durumlar ile statik elektriğe karşı alınacak tedbirler şunlardır:
 Parlayıcı ve patlayıcı maddelerin bulunduğu yerler ile bu maddelerin yakınındaki yerlerde
statik elektrik yüklerinin meydana gelmesine karşı nemlendirme, topraklama ve iyonizasyon
gibi uygun tedbirler alınmalıdır. Statik elektriği iletmeyen malzemelerin kullanılmasından
mümkün olduğu kadar kaçınılmalıdır.
 Sıvı parlayıcı ve patlayıcı maddelerin çok büyük akma hızları ile doldurulup
boşaltılmalarından, sıçramalı ve yüksek basınçla doldurulmalarından kaçınılmalıdır
 Parlayıcı sıvıların konulduğu bütün depolar, boru donanımları ve boru bağlantıları statik
elektriğe karşı uygun şekilde topraklanmalıdır. Depoların parlayıcı sıvılarla doldurulması ve
boşaltılmasında araç ile depo arasında topraklama hattı bağlantısı yapılmalı ve statik elektriğe
karşı tedbirler alınmalıdır.






Lastik tekerlekler üzerinde hareket eden tankerler yüklü oldukları statik elektrikten tamamen
arındırılmadıkça dolum yerlerine sokulmamalıdır.
Öğütülerek toz haline getirilmiş maddelerin pnömatik konveyörlerle taşındığı hallerde, statik
elektriğe karşı konveyörün metal boruları bütün hat boyunca birbirine iletken bağlantılı
olmalı ve topraklanmalı, titan, alüminyum ve magnezyum ince tozlarının taşındığı yerlere
statik elektrik dedektörleri veya benzeri uygun tertibat konulmalıdır.
Statik elektik birikmelerine karşı, gerekli yeriere statik elektrik yük gidericileri ve
nötralizatörler konulmalı veya uygun diğer tedbirler alınmalıdır,
Tabanca boyası yapılan tesislerde boyanacak veya verniklenecek metal parçalar, boyama
hücrelerinin bütün metal kısımları ile davlumbazlar, kaplar, emme tertibatı ve boya
tabancaları uygun şekilde topraklanmış olmalıdır.
Sentetik akaryakıt kapları iletken maddelerle kaplanmalı, metal boyalarla boyama ya da
iletken ağ geçirme işlemleri uygulanmalı yahut bu cins kaplar toprak içine yerleştirilmelidir.
Sentetik kaplara iletken yüzeyler kazandırılması halinde bu yüzeyler doldurma ve
boşaltmadan önce topraklanmalıdır.
Akaryakıt depolama tankları akaryakıt doldurulduktan sonra ilgili standartlara uygun olarak
gerekli bir süre dinlendirilmelidir.
Elektrik kazalarında etkili faktörler özetle şunlardır:












Tehlikeli akımın cinsi (doğru akım veya alternatif akım)
Etkileyen gerilimin büyüklüğü
Akım büyüklüğü ve şiddeti
Akım şiddetinin yönü ve izlediği yol
Akım alternatif ise frekansı
Akımın etki yaptığı süre
Akımı taşıyan bağlantılar
Elektrik devresinde izole edilmemiş noktaların bulunması
Kaza sırasında vücudun gösterdiği diren
Devre topraktan tamamlanmış ise toprağın kuru ve ıslak olma durumu
Ellerin kuru, ıslak, terli veya nasırlı olması
Akım kaynağı ile kazalı arasında akımı engelleyici maddelerin bulunması
Elektrik çarpmasından korumak için genel olarak kullanılabilecek düzenler şunlardır:
 Koruyucu yalıtma
 Üzerinde durulan yerin yalıtılması
 Küçük gerilim kullanma
 Topraklama
Elektrik kabloları gerilim değerine uygun olarak yalıtılmalı ve bu kablolarla bunların bağlantı ve
kontrol tertibatı dış etkilere karşı uygun şekilde korunmalıdır. Kaynak tesisleri, tavlama ve eritme
ocakları ile elektroliz tesisleri gibi elektrokimyasal tesislerde teknik bakımdan veya işletme
bakımından dokunmaya karşı koruma yapılamazsa, çalışma zemininin yalıtılması, yalıtkan ayakkabı
kullandırılması ve yalıtkan aygıtlar verilmesi gibi tedbirler alınmalıdır. Ayrıca, tesisin uygun
yerlerine gerekli ikaz levhaları asılarak çalışanlar uyarılmalıdır. Yalıtılan çalışma zemininin izolasyon
direnci ölçülerek uygunluğu tespit edilmelidir.
Fişler, aynı tesiste kullanılan farklı gerilimler için kullanılan prizlere sokulmayacak yapı ve özellikte
olmalıdır. Ara fiş ve priz düzenlerinin yalıtkan düzenekleri uygun şekilde korunmalıdır. Kırık ve
çatlak fiş ve prizler kullanılmamalıdır. Fiş ve priz sisteminde topraklama kontak elemanları, akım
kontak elemanlarından önce bağlantıyı sağlamalıdır.
Transformatör, kondansatör ve benzerlerinin konulduğu işyerlerinin yeteri kadar havalandırılması
sağlanmalı ve duvarları ile kapıları yangına dayanıklı olmalıdır. Transformatör, kondansatör ve
benzerleri, şarj kalıntılarını önleyecek şekilde bağlanmış ve kontrol edilmiş olmalı ve bu teçhizatın
bulunduğunu bildiren ve bunlara dokunulmadan önce alınması gereken tedbirleri açıklayan
levhalar uygun yerlere konmalıdır. İşyerine konacak hava soğutmalı transformatörleri yanabilir
malzemelerden yeteri kadar uzakta bulunmalı veya yanabilir maddelerden, ısı geçirmeyen ve
yanmayan bir bölme ile ayrılmış ya da uygun şekilde kapatılmış olmalıdır.
Transformatörler ve kondansatör merkezlerindeki diğer yüksek gerilim cihazları, parmaklıklı veya
kafes telli kapılar ile kapalı özel hücrelere yerleştirilmiş olmalıdır. Yüksek gerilim hücrelerinde
yalıtılmış tabure, kauçuk eldivenler, neon lambalı ıstankalar, manevra çubuğu, yangın söndürme
cihazları, topraklama ve kısa devre teçhizatı ile manevra talimatı hariç tabela vb.
bulundurulmalıdır.
Yüksek gerilim tesislerinde çalışmaya başlamadan önce aşağıdaki tedbirler alınmalıdır:
 İşe başlamadan görev emri ve çalışma izni formu düzenlenmeli ve çalışma yapılacak tesisin
özelikleri çalışanlara bildirilmelidir.
 Yüksek gerilim tesislerinde enerji kesme ve yeniden enerji verme işlemleri bir tutanakla kayıt
altına alınmalı ve bu tutanak işyerinde bulundurulmalıdır.
 Üzerinde çalışma yapılacak teçhizatı gerilimsiz bırakmak için kesiciler ve ayırıcılar açılmalıdır.
 Birden fazla kaynaktan beslenen elektrik tesisatında, kablo veya hava hatları üzerinde
onarıma girişilmeden önce akım her yönden kesilmelidir.
 Elektrik şebekelerinin bakım, onarım ve yenileme işlerine başlamadan önce, bu şebekelerden
beslenen tüketicilerde jeneratör bağlı olup olmadığı araştırılmalı ve ters besleme olup
olmadığı tespit edilmelidir. Ayrıca, bu jeneratörlerde enversör şalter bulunmalıdır.
 Kesici ve ayırıcının her fazının açık olduğu gözle ve araç ile teker teker kontrol edilmelidir.
 Kesici ve ayırıcılar açık durumda kilitlenmelidir.
 Kesme cihazları ve kumanda tertibatı üzerine ikaz levhası aşılmalıdır.
 Kilitleme tertibatı mevcut değilse, kesici ve ayırıcının yanında bir nöbetçi bulunmalıdır.
 Çalışma yerinde gerilim yokluğu kontrol edilmelidir.
 Bir enerji hattında bakım ve onarım çalışması yapılacağında, bu hattı kesen başka bir enerji
hattının bulunup bulunmadığı araştırılıp tespit edilmelidir. Mevcut olduğu takdirde, çalışma
yapılan hattı etkileyip gerilim altında bırakma tehlikesine karşı gerekli tedbirler alındıktan
sonra çalışmaya başlanmalıdır.
 Onarılacak hava hatlarının her iki tarafı devreden çıkarıldıktan sonra çalışma yerinde gerilim
yokluğu tespit edilmeli, gerilim yokluğu tespit edildikten sonra çalışma yerinin yakınında ve
çalışma yerini besleyebilen bütün kollar üzerinde topraklama ve kısa devre işlemleri
yapılmalıdır. Çalışma süresince kısa devre ve topraklama tedbiri kaldırılmamalıdır.
 Topraklama ve kısa devre işlerinde yalıtkan eldiven, baret, yalıtkan ayakkabı, yalıtkan halı
veya tabure ile yalıtkan ıstankalar kullanılmalıdır.
 Çalışma yeri, gerektiğinde levha, bayrak, flama ve bariyerler gibi işaretlerle
sınırlandırılmalıdır.
İşçi Sağlığı ve iş Güvenliği Tüzüğü'nün 125. maddesine göre; gerilim altındaki elektrik tesis ve
cihazlarında çıkan yangınlarda karbondioksitli, bikarbonat tozlu veya benzeri etkili diğer tiplerde
yangın söndürme cihazları, gerilim değeri ve tesis ile söndürme cihazları arasındaki uzaklıklara ait
aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurularak kullanılacaktır.
15 kV'a kadar gerilimli tesislerde :1 metre
15-35 kV'a kadar gerilimli tesislerde: 2 metre
35 kV'dan yukarı gerilimli tesislerde : 3 metre
Metallerde Elektrik Akımı: Katı iletken metal, hareketli veya serbest elektronlara sahiptir.
Bu elektronlar metalin kristal yapısına bağlıdırlar, fakat herhangi bir atoma bağlı değillerdir.
Herhangi bir dış elektriksel alan uygulamadan bile bu elektronlar ısı enerjisinden dolayı rastgele
hareket ederler. Fakat normalde bir metaldeki net akım sıfırdır.
Elektrolitlerde Elektirik Akımı: Elektrolitler içlerinde elektrik akımını mümkün kılacak serbest iyonlar
bulunduran maddelerdir. Elektrokimyasal hücreler bir elektrolit ve bu elektrolide yerleştirilmiş
elektrotlardan oluşur. Bu hücreler kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine çevirmek (pil) yada elektrik
enerjisi kullanarak bir kimyasal tepkimeyi gerçekleştirmek için (elektroliz) kullanılırlar.
Elektrik akımı galvonometre ile ölçülür.
Doğru Akım: Zamana bağlı olarak yönü ve şiddeti değişmeyen akıma denir. Genelde elektronik
devrelerde kullanılır. En ideal doğru akım en sabit olanıdır. En sabit doğru akım kaynakları da pillerdir.
Alternatif Akım: Zamana bağlı olarak yönü ve şiddeti değişen akıma denir. Büyük elektrik evrelerinde
ve yüksek güçlü elektrik motorlarında kullanılır. Evlerimizdeki elektrik, alternatif akım sınıfına girer.
Buzdolabı, çamaşır makinesi, alternatif akımla çalışırlar. Televizyonlarda alternatif akımı doğru akıma
çevirerek kullanırlar.
Küçük Gerilim: Anma gerilimi 50 Volt’a kadar olan gerilim değeridir.
Tehlikeli Gerilim: Etkin değeri alternatif akımda 50 Volt’un doğru akımda 120 Volt’ un üstünde
olan, yüksek gerilimde ise, hata süresine bağlı olarak değişen gerilimdir.
Alçak Gerilim: Etkin değeri 1000 Volt ya da 1000 Volt’ un altında olan fazlar arası gerilimdir.
Yüksek Gerilim: Etkin değeri 1000 Volt’ un üzerindeki fazlar arası gerilimdir.
Frekans(Hz): Birim zamandaki salınım sayısıdır.
Elektrik Akımının İnsan Vücudundaki etkileri
1. Alçak gerilim değerlerinde iletim yolu dolaşım sistemi yani kalp üzerinden(şok) meydana gelir.
2. Yüksek gerilimlerde vücuda uygulanan elektriksel alan şiddetinin daha fazla olması nedeniyle
dolaşım sistemi dışındaki birçok organ da iletken hale gelir.
3. Özellikle iletim yolunda bulunan deri dokusunun direnç etkisi nedeniyle aşırı ısı doku yanmasına
neden olur
4. İnsan vücudu toplam direnci 2500 ohm alınıp, insan için tehlikesiz akım 20 mA alınırsa 50 voltluk
bir temas gerilimi sınır değer olarak kabul edilebilir. Bu nedenle 50 voltun üzerindeki şebeke (50 Hz)
gerilimi tehlikeli gerilim olarak kabul edilir.
İnsan vücudundan geçen 50 Hz’ lik alternatif akımın farklı şiddetlerinin fizyolojik etkileri:
Akım şiddeti Fizyolojik belirtisi .
– 0.01 mA Akımın hissedilme sınırı, elde gıdıklanma
– 1-5 mA Elde uyuşma, el ve kol hareketinin zorlaşması
– 5-15 mA Elde, kolda kramp başlaması, tansiyon yükselmesi
– 15-25 mA Kasılmalar artar, ancak kalp etkilenmez
– 25-80 mA Tahammül edilebilir akım şiddetidir
– 80-100 mA Kalpte fibrilasyon meydana gelir, şuur kaybolur
Çalışanları Elektrik Çarpmasından Korumak
1. Koruyucu yalıtma: Normalde gerilim altında olmayan ancak yalıtım hatası sonucu elektriklenebilen
parçaların izoleli yapılmasıdır Elektrik işlerinde kullanılan penseler, karga burunlar, tornavidalar ve vb.
2. Üzerinde durulan yerin yalıtılması: Yerleri değişmeyen sabit elektrikli makine ve araçlarla, elektrik
panolarının taban alanına tahta ızgara, lastik paspas vb. konulmak suretiyle yapılan bir korunma
önlemidir.
3. Küçük gerilim kullanma: Elektrikli araçların 42 voltluk gerilimle çalıştırılmasıdır. Bu korunma
önlemi yapılan elektrikli araçları ayrıca topraklamaya gerek yoktur. Kazan içinde veya dar ve iletken
kısımları bulunan yerlerle, ıslak yerlerde, alternatif akım ile çalışan lambalarda küçük gerilim
kullanılmalı.
4. Sıfırlama: Elektrikli makine ve araçların gövde kısımlarının (yani şaselerinin) nötr iletkenine
bağlanmasıdır. Ancak nötr hattına doğrudan doğruya bağlamak için en az 10 mm². kesitinde bakir
iletken kullanılması zorunlu.
5. Topraklama: Elektrik enerjisinin kullanıldığı yerlerde, üzerinde akım taşıyabilecek madeni
kısımların toprak ile yapılan elektriksel bağlantı düzenine topraklama denir. Topraklama bakir veya
alüminyumdan yapılmış olmalı, Direnci 10 ohm‘ dan büyüklere ek topraklama levhası konur.
Radyoaktif paratonerlerin direnci 5 ohm küçük olur.
6. Kacak akım rölesi :Tüketici devrede, gelen ve giden akımların birbirlerine eşit olmadığı durumlarda,
devreyi otomatik olarak kesen bir koruma cihazıdır. Kacak akım rölesinde toprak hattına da gerek
yoktur.
Elektrik İle İlgili Fen Adamlarının Yetkileri
Elk. İç tesisi plan, proje
Elk. iç tesisi yapım
İşletme ve bakım
hazırlanması ve imzalanması işleri işleri
işleri
50 KW
150 KW 400V
1500 KW 35 KV
1. Grup
2. Grup
30 KW
125 KW 400V
1000 KW 35 KV
3. Grup
16 W
75 KW 400V
500 KW 400 V
1. Elektrik tesislerindeki kesiciler, ayırıcılar her türlü havada devreyi tam ve güvenli biçimde ayırmış
olmalı
2. Kısa devre ve topraklama işlemi çalışma yerinin en yakın kısımları üzerinde ve her iki ucunda
yapılmalı
3. Açık hava elektrik tesisleri en az 180 santimetre yükseklikteki duvar veya tel kafes çitle çevrilmiş
olmalı, ikaz levhaları takılmalı, giriş kapıları kilitli olmalıdır.
4. Elektrik şebekelerinin bakım, onarım, yenileme işlerine başlamadan önce, bu şebekelerden
beslenen tüketicilerde jeneratör bağlı olup olmadığı araştırılmalı, ters besleme olup olmadığı tespit
edilmelidir. Jeneratörlerde enversör şalter bulunmalıdır. Jeneratör ile şebekeyi ayıran elemana
Enversör şalter denir.
5. Alternatif veya doğru akım devrelerinde kullanılan sigortalar kapalı bir tablo içine monte edilmeli,
değeri 32 amper’ in üstünde olan sigortalar en az bir şalter veya anahtarla kontrol altına alınmalıdır
6. Gerilim altındaki kısımların dokunmaya karşı gerilimi 50 Volttan yukarı olan alternatif veya 120 Volt
’ tan yukarı olan doğru akımlı bölümleri devreleri yalıtılmış olmalı
7. Statik elektriğe karşı, gerekli yerlere statik elektrik yük gidericileri ve nötralizatörler konulmalı
8. Parlayıcı, patlayıcı tehlikeli ve zararlı maddeler bulunan yerlerde, aydınlatma devresi de dahil
olmak üzere elektrik tesisatı bir yılı geçmeyen sürelerde ehliyetli elemanlar tarafından kontrol ve
bakıma tabi tutulmalı.
9. Topraklama tesisatı periyodik olarak en az yılda bir, yer değiştirebilen işletme elemanları için altı
ayda bir defa yetkili teknik elemanlar tarafından muayene ve ölçümleri yapılmalıdır.
10. Elektrik üretim, iletim ve dağıtım tesislerinin topraklama tesisatı, hatlar hariç 2 yılda bir, enerji
nakil ve dağıtım hatlarının topraklamaları ise en geç 5 yılda bir muayene ve denetlemeye tabi
tutulmalı, kaydedilmeli.
11. Paratonerler ve yıldırıma karşı alınan diğer koruyucu tertibat en az yılda 1 defa ehliyetli
elektrikçiye kontrol ettirilmeli, düzenlenen belge işyerinde bulundurulmalıdır
12. İnşaat şantiyeleri ile açık çalışma yerlerinde kullanılan elektrikli el aletleri küçük gerilim veya 1/1
oranlı, güvenlik transformatöründen elde edilen gerilimle çalıştırılmalı veya özel imal edilmiş çift
yalıtkanlı olmalıdır.
13. Güvenlik transformatörü kullanılması halinde çıkış devresine yalnız 1 adet elektrikli el aleti
bağlanmalıdır
14. Alçak, Yüksek Gerilim arasındaki sınır gerilim değeri 1000 V ,Tehlikeli Gerilimin alt sınır değeri 50 V
15. Parlayıcı, patlayıcı ve yanıcı maddelerin imal edildiği, işlendiği veya depolandığı yerler, su
depoları gibi yüksek yerler, yıldırıma yıldırımlık tesisatı ile, hava hatları uygun kapasitedeki
parafudr ile korunacaktır.
16. Son yıllarda büyük kullanım alanı bulmuş olan yeni bir kesici tipi olan, açma sırasında ark üzerine
Sabit basınçlı gaz üflenerek arkı söndürülen, yanmayan, Dielektrik dayanımı yüksek ve zehirsiz olan
gaz SF6
17. Alçak gerilim tesislerinde dolaylı dokunmaya karşı önemli ve en çok uygulanan, hata akımı ile
faaliyete geçen devre elemanları ile sağlanan koruma yöntemi Beslemenin otomatik olarak kesilmesi
yöntemidir.
18. 250-450 kV gerilime yaklaşma mesafesi 3,5 m dir.
19. Yer altı kablolarında yapılacak bir işlemde, elektrik kesilmesinden hemen sonra Kapasitif
boşaltmayı temin için, üzerinde çalışılması gereken kabloların bütün iletkenleri kısa devre edilmeli ve
topraklanmalıdır
20. Sabit olmayan tesislerde topraklama kontrolü 6 ayda bir yapılmalıdır
21. Havai hat ağaç direklerinde yapılacak çalışmalara başlanmadan önce izolatör sıkı bağları
çözülmelidir.
ELEKTRİK İÇ TESİSLERİNDE GÜVENLİK
Fiş-Priz Sistemleri:
 Fişler, aynı tesiste kullanılan farklı gerilimler için kullanılan prizlere sokulmayacak yapı ve
özellikte olmalıdır.
 Ara fiş-priz düzenlerinin yalıtkan düzenekleri uygun şekilde korunmalıdır. Kırık ve çatlak fişprizler kullanılmamalıdır.
 Fiş ve priz sisteminde topraklama kontak elemanları akım kontak elemanlarından önce
bağlantıyı sağlamalıdır.
Sigortalar:
Alternatif veya doğru akım devrelerinde kullanılan sigortalar kapalı bir tablo içine
monte edilmeli, değeri 32 amper’ in üstünde olan sigortalar en az bir şalter veya
anahtarla kontrol altına alınmalıdır. Bu şalter ve anahtarla akım kesilmeden tablo
kutusu kapağı açılmamalı ve bu kapak kapanmadan akım verilmemelidir. Yüksek
kesme güçlü şalterle enerji verilmesi sırasında şalter patlaması riskine karşı gerekli
tedbirler alınmalıdır.
Gerilim altındaki bölümler:
Gerilim altındaki kısımların dokunmaya karşı gerilimi 50 Volt’tan yukarı olan alternatif
veya 120 Volt’ tan yukarı olan doğru akımlı bölümleri devreleri yalıtılmış olmalı ya da
doğrudan doğruya dokunmaya karşı korunmuş olmalıdır.