Eğitim Ekonomisi ve Planlama
advertisement
Eğitim Ekonomisi ve Planlama Erdal Gümüş Mehmet Şişman Doç. Dr. Erdal Gümüş - Prof. Dr. Mehmet Şişman EĞİTİM EKONOMİSİ VE PLANLAMASI ISBN 978-605-364-325-8 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2012 Dizgi-Grafik Tasarım: A. Resul Kaymakçı Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara-0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: [email protected] Doç. Dr. Erdal Gümüş 1969 yılında Erzurum/Şenkaya’da doğdu. 1993 yılında Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü’nden mezun oldu. 1993-1994 yılları arasında Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genele Müdürlüğü’nde çalıştı. Yarışma sınavı ile Milli Eğitim Bakanlığı’ndan aldığı dil ve lisansüstü eğitim bursu ile 1995 yılında Amerika Birleşik Devletleri’ne gitti. 1997 yılında Murray Eyalet Üniversitesi’nde ekonomi dalında yüksek lisansını tamamladı. 2001 yılında da Oklahoma Eyalet Üniversitesi’nde ekonomi dalında doktora derecesini alarak yurda döndü. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye Bölümü’nde 2002 yılında araştırma görevlisi, 2004 yılında yardımcı doçent olarak çalışmalarını sürdüren yazar, 2009 yılında doçent unvanını almış olup aynı üniversitede halen öğretim üyesi olarak görevini sürdürmektedir. Sosyal güvenlik ekonomisi, sağlık ekonomisi, suç ve ekonomi ilişkisi, vergi kaçırma, maliye politikası-borçlanma ilişkisi gibi konularda yayımlanmış bilimsel eserleri bulunan yazar, Benefit-Cost Analysis of Turkish Social Security System adlı kitabı, Maliye Politikası I kitabında bölüm yazarlığı bulunmaktadır. Yazarın ulusal ve uluslar arası düzeyde çeşitli bilimsel toplantı ve kongrelerde sunulmuş bildirileri bulunmaktadır. Yazar, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi’nin editörü olarak görev yapmakta, ayrıca alanıyla ilgili ulusal ve uluslarası düzeydeki çeşitli akademik dergilerde hakemlik yapmakta, lisans ve lisansüstü düzeyde dersler vermekte ve alanıyla ilgili araştırma ve yayım faaliyetlerini sürdürmektedir. Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN İlkokul, ortaokul ve lise eğitimini Eskişehir’de tamamladıktan sonra 1976 yılında Erzurum’da Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nden mezun oldu. 1976–1986 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı çeşitli ortaöğretim kurumlarında ve Eskişehir Eğitim Enstitüsü’nde toplam on yıl öğretmenlik yaptı. Eğitim Yönetimi, Teftişi, Planlaması ve Ekonomisi Anabilim Dalında, 1986 yılında Anadolu Üniversitesi’nde yüksek lisansını; 1993 yılında da Hacettepe Üniversitesi’nde doktorasını tamamladı. Aynı anabilim dalında 1997’de doçent, 2003 yılında profesör oldu. 1986–1995 yılları arasında Anadolu Üniversitesi’nde görev yapan yazar, 1995 yılında Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü’ne atandı. Bu üniversitede Eğitim Fakültesi’nin kuruluş çalışmalarını yürüttü ve 1998 yılında Eğitim Fakültesi’ne atandı. 2003–2005 yılları arasında Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak görev yapan yazar, Mart 2012 tarihinden itibaren YÖK Yürütme Kurulu Üyeliğine seçildiğinden Eskişehir Osmangazi Üniversitesi’nden ayrılmış olup, halen YÖK Yürütme Kurulu Üyesi olarak görevine devam etmektedir. Eğitimle ilgili ulusal ve uluslararası çeşitli dergilerde yayımlanmış makaleleri bulunan yazar, Örgüt Kültürü, Örgütler ve Kültürler, Öğretim Liderliği, Eğitimde Mükemmellik Arayışı, Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi, Öğretmenliğe Giriş kitaplarının yanında Eğitimde Toplam Kalite Yönetimi, Eğitim ve Okul Yöneticiliği El Kitabı, Bir İnsan Olarak Okul Müdürü, Okul Törenleri adlı kitapların ortak yazarları, Sınıf Yönetimi adlı kitabın da editörleri arasında yer almaktadır. Ayrıca yazarın ulusal ve uluslararası düzeyde çeşitli bilimsel toplantı ve kongrelerde sunulmuş bildirileri bulunmaktadır. Yazar, alanıyla ilgili ulusal ve uluslararası düzeydeki çeşitli akademik dergilerde hakemlik yapmakta, lisans ve lisansüstü düzeyde dersler vermekte ve alanıyla ilgili araştırma ve yayım faaliyetlerini sürdürmektedir. ÖNSÖZ Eğitim, çeşitli yönlerden ele alınarak analiz edilebilen bir kavram olup bu kitapta eğitimle ekonomi ve planlama kavramları arasındaki ilişkiler inceleme konusu yapılmıştır. Kitapta eğitim hizmetlerinin üretimiyle eğitimin çıktılarına, daha çok ekonomik açıdan yaklaşılmıştır. Böylece bir ekonomideki eğitim hizmetleri, yatırım, üretim ve tüketim özellikleri açısından ele alınarak bunların söz konusu ekonomideki fiziki ve beşeri sermaye birikimindeki rolü, ekonomik büyüme ve kalkınmaya etkileri analiz edilmiştir. Bir toplumda eğitim talep eden her birey, aldığı eğitimle kendi beşeri sermayesini artırmak için yatırım yapmış olur. Bu yatırım, aynı zamanda ekonominin üretim kapasitesini artırıcı bir etki de meydana getirir. Dolayısıyla bir toplumda insanların eğitimi, o toplumda ekonominin büyüme potansiyelini, ücret düzeyini, işsizlik oranını belirlerken aynı zamanda sosyal barışa da katkı sağlar. Bu nedenle bir ülkede gerekli eğitim yatırımlarının yapılması, bütün vatandaşlara yüksek kalitede nitelikli eğitim hizmetlerinin ve öğrenme fırsatlarının sunulması, eğitimle sosyal hareketliliğin ve sosyal adaletin sağlanması, son derece önemli konulardır. Eğitim ekonomisi, ülkemizde iki disiplinin kesişme noktasında yer alır. Bir taraftan bu konu eğitim fakültelerinde eğitim yönetimi, teftişi, planlaması ve ekonomisi anabilim dalı kapsamında bir çalışma alanı ve ders olarak yer alırken diğer taraftan da iktisat bölümlerinde bir araştırma konusu ve çoğunlukla da seçmeli bir ders olarak yer almaktadır. Ayrıca maliye bölümü programlarında kamu ekonomisi içinde eğitim ekonomisine de yer verilmektedir. Disiplinler arası bir araştırma konusu olmasından dolayı eğitim ekonomisi ve planlaması çalışmaları, yeterli düzeyde bir ilgi görmemiştir. Bu alanda yazılan Türkçe kitap, araştırma ve makalelerin sayısı da oldukça sınırlı kalmış olup elinizdeki kitap bu ihtiyacı kısmen karşılamak amacıyla yeni bir bakış açısıyla kaleme alınmıştır. Planlama, Türkçe bir sözcük olmamakla birlikte gündelik yaşamda olduğu kadar bireysel, kurumsal ve örgütsel yaşamda sıklıkla kullanılan bir sözcüktür. Son on yıllarda özel sektörde olduğu kadar kamu sektörü, kamu yönetimi, eğitim ve okul yönetimi alanlarında da bu kavram stratejik planlama biçiminde sıklıkla kullanılmaya başlanmıştır. Gündelik yaşamımızda bazı işlerimizi planlama ihtiyacı duyduğumuz gibi ülkeler ve işletmeler de gelecekle ilgili bazı planlamalar yapma ihtiyacı duyar ve bağlı olarak planlar yaparlar. Bu planlama konularından biri de hiç kuşkusuz eğitimdir. Ulusal düzeyde merkezi planlama çalışmaları, 20. yüzyılın ilk yarısında, önce sosyalist ülkelerde gündeme gelir. Yüzyılın ikinci yarısında ise Batılı ülkelerde ve Türkiye’de önem kazanır. 1960’lı yıllarda UNESCO içinde, gelişmekte olan ülkelerde çeşitli alanda destek sağlamak üzere Uluslararası Eğitim Planlaması Enstitüsü kurulduğu gibi aynı yıllarda Türkiye’de de Devlet Planlama Teşkilatı (DPT ) kurulur. Yine bu yıllarda ABD’de bir grup akademisyenin kurduğu Uluslararası Eğitim Planlaması Derneği, her yıl düzenlediği uluslararası akademik toplantılarla konuyu gündemde tutmaya çalışmaktadır. Türkiye’de 2011’de göreve başlayan 61. Hükümette yer alan yeni bakanlıklardan biri de Kalkınma Bakanlığı adı altında DPT’nin dönüştürülmesiyle kuruldu. Dolayısıyla ulusal düzeyde planlama çalışmaları da artık bu bakanlık uhdesinde yer almaktadır. Makro ve mikro düzeylerde; ulusal, bölgesel ve kurumsal/örgütsel düzeylerde çeşitli planlama çalışmaları söz konusu olup bunlardan biri de eğitim planlamasıdır. Eğitim planlaması çalışmaları, genelde eğitim yönetimi kapsamında düşünülmekle birlikte gerek kurumsal, gerekse ulusal düzeyde eğitim planlaması ve eğitim planlamacılığı, ayrı bir uzmanlık alanı olarak kabul görmektedir. Her ne kadar dünyada merkeziyetçi planlama çalışmaları, stratejik planlama konusunun öne çıkmasıyla kısmen gözden düşmüşse de merkezi planlamadan bütünüyle vazgeçmek mümkün değildir. Ülkeler için son derece önemli ve stratejik olan eğitim konusunda eğitim planlaması çalışmaları, ulusal, bölgesel ve kurumsal düzeylerde bir gerekliliktir. Eğitim ekonomisi ve planlaması alanında bir ders kitabını kaleme alırken elbette bu alanda önceden yazılmış pek çok kitaptan ve kaynaktan yararlanılmıştır. Özellikle de Elchanan Cohn’un “The Economics of Education” kitabı bu konuda temel referanslardan biri olarak göz önünde bulundurulmuştur. Bu kitap, eğitim ekonomisi ve eğitim planlaması konularına ilgi duyan okuyucularla, bilhassa bu alanlarda lisans üstü çalışmalar yapanlar için giriş niteliğinde bir kitap olarak düşünülmüştür. Kitabın okuyucu kitlesi dikkate alınarak konuların teknik ayrıntılarına pek yer verilmemiş; basit gösterim, şekil ve grafiklerle açıklanmasına özen gösterilmiştir. Her bölümün sonunda yararlanılan kaynaklarla okuyucular için ileri okumalar için kaynaklara yer verilmiş olup özellikle lisansüstü öğrencilerin ve araştırmacıların söz konusu kaynaklara yönelmeleri salık verilmiştir. Kitabın okuyuculara yararlı olmasını dileriz. Kitabın basımını gerçekleştiren Pegem Akademi Yayınevine de teşekkür ederiz. Erdal GÜMÜŞ Mehmet ŞİŞMAN Eskişehir, Ekim 2012 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Eğitim Ekonomisine Giriş Temel Kavramlar Ekonomi ya da İktisat Bilimi .......................................................................................................... 2 Ekonomi Biliminin Alt Alanları ..................................................................................................... 3 Pozitif ve Normatif İktisat .............................................................................................................. 3 Kıtlık Sorunu ve Ekonomi .............................................................................................................. 4 Alternatif Maliyet .............................................................................................................................. 4 Üretim Faktörleri ............................................................................................................................... 5 İşgücü ......................................................................................................................................... 5 Sermaye...................................................................................................................................... 5 Toprak ......................................................................................................................................... 6 Müteşebbis................................................................................................................................ 6 Üretim İmkânları Eğrisi ................................................................................................................... 6 İşbölümü ve Gönüllü Ticaret ........................................................................................................ 8 Piyasa Mekanizması ......................................................................................................................... 9 Piyasa Yapıları..................................................................................................................................... 9 Karar Birimleri ..................................................................................................................................10 Talep Kavramı ..................................................................................................................................11 Arz Kavramı.......................................................................................................................................12 Piyasa Dengesi.................................................................................................................................14 Eğitim ve Ekonomi .........................................................................................................................16 Eğitim Ekonomisi ve Kamu Ekonomisi ...................................................................................19 Temel Ekonomik Sorunlar ...........................................................................................................19 Ekonomik Sistemler .......................................................................................................................21 Piyasa Ekonomisi...................................................................................................................22 Sosyalist Ekonomi .................................................................................................................22 Karma Ekonomi .....................................................................................................................23 Devletin Ekonomik Fonksiyonu ................................................................................................23 Piyasa Başarısızlığı ..........................................................................................................................24 Devletin Başarısızlığı .....................................................................................................................24 Araştırma Soruları...........................................................................................................................25 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar .........................................................................25 2. BÖLÜM Beşeri Sermaye ve Eğitim Eğitim ve İstihdam .........................................................................................................................27 Eğitim ve Gelir Dağılımı................................................................................................................31 Beşeri Sermayenin Değeri ...........................................................................................................32 Üretim Maliyeti Yaklaşımı ............................................................................................................32 Kazançların Kapitalizasyonu Yaklaşımı ...................................................................................32 Eğitimin Yararları .............................................................................................................................33 Eğitim ve Beşeri Sermaye ............................................................................................................35 Emek Piyasası ...................................................................................................................................35 Ücret Farklılıkları .............................................................................................................................36 Ücret Farklılığının Ortadan Kaldırılması .................................................................................36 İşgücünün Hareketliliği ................................................................................................................37 Ücret Farklılığının Nedenleri .......................................................................................................38 İşgücünün Kalitesi ................................................................................................................38 Kişisel Tercihler .......................................................................................................................39 Bölgeler Arası Yer Değiştirmenin Zorluğu....................................................................39 Meslekler Arası Geçişin Zorluğu ......................................................................................40 İşgücü Ayrımcılığı .................................................................................................................40 Kurumsal Engeller.................................................................................................................40 Beşeri Sermaye Kavramı...............................................................................................................41 Beşeri Sermaye Teorisi ..................................................................................................................42 Beşeri Sermaye Yatırımı ................................................................................................................44 Eleme Hipotezi ................................................................................................................................46 İkili Emek Piyasaları Yaklaşımı ....................................................................................................47 Kuyruk Hipotezi...............................................................................................................................48 Devletin Eğitimdeki Rolü .............................................................................................................48 Küçüklerin Korunması .........................................................................................................49 Dışsal Etkiler ............................................................................................................................49 Demokrasiye Katkı................................................................................................................50 Fırsat Eşitliği ............................................................................................................................50 Ortak Değerler .......................................................................................................................50 Eğitimin Ekonomik Büyümeye Etkisi .............................................................................51 Araştırma Soruları...........................................................................................................................51 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar .........................................................................51 3. BÖLÜM Eğitimin Getirileri Kazanç, Getiri, Gelir ve Fayda Kavramları ...............................................................................53 Eğitimin Tüketim ve Yatırım Özelliği ........................................................................................54 Eğitimin Bireysel Getirileri ...........................................................................................................55 Eğitimin Sosyal Getirileri ..............................................................................................................56 Dışsallık Kavramı ve Eğitimin Dışsallıkları ..............................................................................58 Eğitimin Diğer Yararları.................................................................................................................64 Eğitimin Bir Hizmet veya Mal Olması ......................................................................................64 Eğitimin Yararlarının Ölçülmesi .................................................................................................65 Basit Korelasyon Yaklaşımı ...................................................................................................65 Artık Öğe Yaklaşımı .................................................................................................................65 Eğitimin Doğrudan Getirileri ...............................................................................................65 Eğitimin Dolaylı Getirileri ......................................................................................................66 Eğitimin Getirileri Üzerine Yapılan Çalışmalar ......................................................................66 Araştırma Soruları...........................................................................................................................68 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar .........................................................................68 4. BÖLÜM Eğitimin Maliyeti ve Finansmanı Eğitimin Maliyeti .............................................................................................................................71 Toplam Maliyet ................................................................................................................................72 Ortalama Maliyet ............................................................................................................................72 Doğrudan Maliyet ..........................................................................................................................72 Dolaylı Maliyet .................................................................................................................................72 Marjinal Maliyet ..............................................................................................................................73 Sabit ve Değişken Maliyetler ......................................................................................................73 Eğitimin Maliyetini Etkileyen Faktörler ...................................................................................75 Eğitimin Finansmanı......................................................................................................................75 Eğitimde Finansmanın Önemi ...................................................................................................76 Eğitimin Finansmanında Devletin Rolü ..................................................................................76 Eğitimde Başlıca Finansman Türleri .........................................................................................77 Vergiler ........................................................................................................................................77 Harçlar .........................................................................................................................................78 Kredi ve Burslar.........................................................................................................................78 Türkiye’de Eğitimin Finansmanında Tarihi Gelişim .............................................................78 Cumhuriyet Döneminde Eğitim Finansmanı ........................................................................79 x Eği m Ekonomisi ve Planlaması Planlı Kalkınma Döneminde Eğitim Finansmanı .................................................................79 Günümüzde Eğitimin Finansmanı............................................................................................80 Türkiye’de İlköğretimin Finansmanı.........................................................................................83 İlköğretim Bina ve Tesisleri ..........................................................................................................85 Türkiye’de Ortaöğretimin Finansmanı ....................................................................................86 Türkiye’de Yükseköğretimin Finansmanı................................................................................94 Eğitim Harcamalarında Uluslararası Karşılaştırma ..............................................................94 Araştırma Soruları...........................................................................................................................96 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar .........................................................................96 5. BÖLÜM Eğitim Yatırmları ve Fayda-Maliyet Analizi Eğitim Yatırımları.............................................................................................................................97 Fayda-Maliyet Analizi ....................................................................................................................99 Net Bugünkü Değer Yöntemi ................................................................................................. 100 Alıştırma .......................................................................................................................................... 103 İçsel Getiri Haddi Yöntemi ........................................................................................................ 104 Fayda Maliyet Oranı Yöntemi .................................................................................................. 105 Eğitimin Getirileri Üzerine Yapılan Çalışmalar ................................................................... 105 Araştırma Soruları........................................................................................................................ 108 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar .............................................................. 109 6. BÖLÜM Ekonomik Büyüme ve Kalkınmada Eğitimin Rolü Eğitim, Ekonomik Büyüme ve Kalkınma ............................................................................. 111 Ekonomik Büyüme ...................................................................................................................... 113 Büyüme Oranı ve Hesaplanması ............................................................................................ 114 Ekonomik Kalkınma .................................................................................................................... 117 İnsani Gelişme Endeksi .............................................................................................................. 119 Diğer İnsani Gelişme Endeksleri............................................................................................. 122 Ekonomik Büyümenin Kaynakları ......................................................................................... 124 Toplam Üretim Fonksiyonu...................................................................................................... 124 Ekonomik Büyüme Literatüründen Bazı Örnekler ........................................................... 127 Araştırma Soruları........................................................................................................................ 128 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar ...................................................................... 128 İçindekiler xi 7. BÖLÜM Eğitimin Üretim ve Maliyet Fonksiyonları Eğitimin Üretim Fonksiyonu .................................................................................................... 131 Eğitim Üretimi Fonksiyonu....................................................................................................... 136 Eğitim Hizmetlerinin Üretiminde Gerekli Olan Girdiler ................................................. 137 1. Öğrencinin Niteliğine Bağlı Girdiler .......................................................................... 137 2. Okula Bağlı Girdiler .......................................................................................................... 137 3. Dışsal Girdiler ..................................................................................................................... 139 Eğitimin Çıktıları........................................................................................................................... 139 Maliyet Fonksiyonu ..................................................................................................................... 141 Araştırma Soruları........................................................................................................................ 144 Yararlanılan ve Yararlanılanılabilecek Kaynaklar .............................................................. 145 8. BÖLÜM Eğitim Planlaması Planlama Kavramı........................................................................................................................ 147 Ekonomik Planlama .................................................................................................................... 148 Eğitim Planlaması ........................................................................................................................ 148 Devletin Planlama Görevi ......................................................................................................... 149 Beş Yıllık Kalkınma Planları ....................................................................................................... 149 Türkiye’de 1960’dan Önce Eğitim Planlamaları ................................................................. 150 Milli Eğitim Şuraları ..................................................................................................................... 151 Devlet Planlama Teşkilatı-Kalkınma Bakanlığı .................................................................. 152 Türkiye’de Kalkınma Planlarının Teorik Temelleri ............................................................. 153 Türkiye’de 1960’dan Sonra Eğitim Planlaması ................................................................... 155 Kalkınma Planlarında Eğitimde Temel Hedefler .............................................................. 155 Avrupa Birliği Sürecinde Eğitim Planlaması ....................................................................... 164 İlde Eğitim Planlanması Çalışmaları ..................................................................................... 165 Okulda Eğitim Planlaması......................................................................................................... 167 Eğitim Planlaması Sürecinin Unsurları ................................................................................. 168 Eğitim İstatistikleri....................................................................................................................... 170 Eğitime Tahsis Edilen Kaynaklar ............................................................................................. 171 Eğitim Sektöründe İnsan Kaynakları..................................................................................... 171 Araştırma Soruları........................................................................................................................ 171 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar ...................................................................... 172 xii Eği m Ekonomisi ve Planlaması 9. BÖLÜM Eğitimde Stratejik Planlama Geleneksel Planlamadan Stratejik Planlamaya ................................................................. 175 Stratejik Planlama ....................................................................................................................... 176 Stratejik Planlamanın Gerekliliği ............................................................................................ 178 Kamuda ve Eğitimde Stratejik Planlama ............................................................................ 180 Eğitim Kurumlarında Stratejik Planlama ............................................................................. 183 Okulda Stratejik Planlama Süreci ........................................................................................... 184 Örgütler Yönünden Geleneksel Planlama ve Stratejik Planlama ................................ 185 Okulda Stratejik Planlama Süreci ........................................................................................... 186 Stratejik Planlamada Örgütsel Öğeler.................................................................................. 187 Türkiye’de Planlı Okul Gelişimi Çalışmaları ......................................................................... 189 Okul ve Toplum Merkezli Stratejik Planlama .................................................................... 190 Dünyada Eğitim Planlamacılığı: Sonuç ve Değerlendirme ........................................... 193 Araştırma Soruları........................................................................................................................ 195 Yararlanılan ve Yararlanılabilecek Kaynaklar ...................................................................... 195 1. BÖLÜM Eğitim Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar1 Bölümün Amacı1 Bu bölümde, ekonomi biliminin bazı temel kavramları ele alınarak okuyucuların, söz konusu temel ekonomik kavramları ve ekonomik sistemin işleyiş mekanizmasını kavramaları amaçlanmıştır. Ayrıca bu bölümde, iktisat biliminin konusu, ortaya çıkışı, alt dalları, teorik ve politik açıdan ne anlam ifade ettiği, kıtlık sorunu ve üretim faktörleri, fırsat maliyeti gibi temel kavramların yanı sıra üretim imkânları eğrisi ve gelir harcama döngüleri ile basit ekonomik model çerçevesinde bir ekonominin işleyişi hakkında temel bilgiler verilmiştir. Kavramların tanımlarıyla birlikte temel ekonomik modeller ve kavramlar arasındaki bazı temel ilişkiler üzerinde de durulmuştur. Son olarak bu bölümde, piyasa mekanizması, piyasa yapıları, ekonomik sistemler ve temel ekonomik sorunlar yer almıştır. Devletin ekonomide üstlendiği fonksiyonların neler olduğuna ilişkin farklı görüşlere de kısaca değinilmiştir. 1 Bu bölüm Erdal Gümüş tarafından yazılmıştır. 2 Eği m Ekonomisi ve Planlaması Giriş Ekonomi ya da İktisat Bilimi “Ekonomi” kelimesi, Yunanca’da “evi idare eden” anlamına gelmektedir. İlk bakışta “ekonomi” ve “evi idare eden” arasında doğrudan bir bağlantı kurmak güç olabilir. Ancak bu ikisinin pek çok ortak yönü vardır. Evi idare eden birinin ya da “aile reisinin” pek çok konuda karar vermesi gerekir. Ailede yapılması gereken işlerin kimler tarafından ne kadarının yapılacağını, beklenmedik şekilde ortaya çıkan yeni işlerin kimler tarafından takip edileceği gibi pek çok konuda kararların verilmesi gerekir. Aile reisinin, aileyle ilgili kararlar verirken, aile üyelerinin kabiliyetlerini, güçlerini ve isteklerini de dikkate alması gerekir. Aynı şekilde, bir toplumun ya da bir ekonominin karar vermesi gereken pek çok konusu vardır. Bir toplum veya ülke, hangi mal ve hizmetlerin kimler tarafından üretileceği, bu mal ve hizmetlerin kimler için üretileceği, çalışanların oluşan gelirlerden ne kadar pay alacakları, çalışmayanların ya da yoksulların sorunlarının kimler tarafından ne şekilde çözüleceği gibi konuların karara bağlanması gerekir. Bütün bu sorulara verilecek cevaplar, o toplumun kaynaklarının bileşimi ve miktarı ile sınırlı olmaktadır. Diğer yandan yapısal-işlevsel açıdan yaklaşıldığında geleneksel toplumda aile, diğer işlevlerinin yanında aynı zamanda ekonomik işleve de sahip olup bir takım üretim etkinliklerinin gerçekleştirildiği bir üretim birimi olagelmiştir. Ancak giderek modern toplumlarda aile, ekonomik işlevlerini başka kurum ve birimlere terk ederek bir tüketim birimine dönüşmektedir. Bir toplumun sahip olduğu kaynakları yönetmek son derece önemli bir konudur. Çünkü bir toplumda var olan kaynaklar nispeten sınırlıdır. Ancak bir toplumun ihtiyaçları sınırsız denecek kadar fazladır. Bundan dolayı sınırlı veya kıt kaynakların en gerekli ve en iyi şekilde yönetilerek en fazla ihtiyaç giderecek bir yöntemle kullanımının sağlanması gerekir. Bir aile reisinin sınırlı imkânları ile aile üyelerinin ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için gösterdiği çabayı, bir ülke söz konusu olduğunda da ekonomik sistem üstlenmiş olmaktadır. Bu nedenle ekonomi veya iktisat bilimi, kısaca “bir toplumun kıt kaynaklarını yönetme bilimi” olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla iktisat, aynı zamanda bir karar verme bilimidir. Bu bilim dalını sistemli bir şekilde ilk defa ele alıp inceleyen, 1776 yılında yayımlanan Milletlerin Zenginliği adlı eseriyle tanınan, bu nedenle de bu bilim dalının kurucusu ya da babası olarak bilinen ünlü İngiliz iktisatçı Adam Smith (1723–1790) olmuştur. Eği m Ekonomisine Giriş: Temel Kavramlar 3 Ekonomi Biliminin Alt Alanları İktisadın incelediği konular çok çeşitlidir. Bu nedenle değişik faktörlere göre, bu alanla ilgili farklı sınıflamalar yapılabilir. En genel anlamda iktisat, mikro iktisat ve makro iktisat olmak üzere iki alt ana alana ayrılır. Mikro iktisat, ekonomide faaliyet gösteren karar birimlerini, tüketici ve firmaların ekonomik karar ve davranışlarını inceleme konusu yapmaktadır. Bir tüketicinin amaç fonksiyonu nedir? Firma teorisi nedir? Firmalar kâr maksimizasyonunu neden amaç edinirler? Bu amaçların gerçekleşmesinde hangi faktörler rol almaktadır? gibi konu ve sorular mikro iktisadın ilgi alanına girmekte olup bu alan bireysel karar birimlerinin davranışlarını inceler. Makro iktisat ise ekonomiyi bir bütün olarak ele alarak istihdam, milli gelir, toplam üretim, fiyatlar genel düzeyi, ekonomik büyüme gibi konuları inceler. İktisat ile ilgili başka bir sınıflandırma, inceleme konuları esas alınarak yapılabilmektedir. Buna göre bir sınıflama yapıldığında ekonomi içinde, çalışma ekonomisi, eğitim ekonomisi, kamu ekonomisi, şehir ekonomisi, yönetim ekonomisi, üretim ekonomisi, Avrupa Birliği ekonomisi, bölgesel ekonomi, doğal kaynaklar ekonomisi, çevre ekonomisi gibi alt alanlar yer alır. Bu alanlar, ele aldıkları konular esas alınarak sınıflandırılmıştır. Bu alt disiplinlerin her birinin ya mikro iktisadın ya da makro iktisadın inceleme alanlarına girdiğini, bazılarının ise konusu gereği her iki disiplini de belli bir şekilde ilgilendirdiği görülmektedir. Örneğin, üretim ekonomisi bütünüyle mikro iktisadın bir alt alanı iken, eğitim ekonomisi, hem mikro iktisadın ve hem de makro iktisadın alt alanı olarak görülebilir. Bireysel eğitim talebi mikro iktisadın konusunu oluştururken, ulusal eğitim politikası söz konusu olduğunda makro iktisat kapsamında değerlendirilebilir. Pozitif ve Normatif İktisat İktisat biliminin temelde belirtilmesi gereken iki fonksiyonu vardır. Birincisi, iktisadi olayları sebep-sonuç ilişkileri içinde, bilimsel temellere dayalı bir şekilde incelemektir. Buna pozitif iktisat da denir. Örneğin, bir tüketicinin gelir seviyesi yükseldiğinde talep ettiği mal ve hizmet miktarı değişir mi? Değişirse, hangi yönde değişir? Dolayısıyla pozitif iktisat, olayların ve insanların karar ve davranışlarını objektif bir şekilde ele alıp inceler, değer yargıları içermez. Konular, bilimsel araçlar ve veriler çerçevesinde analiz edilir. Normatif iktisat ise, ekonominin daha iyi nasıl olacağını araştırmakta olup değer yargılarını içeren sübjektif bir yaklaşım sergiler. Burada daha çok iktisat politikaları şekillenmektedir. Hangi politikaların ne şekilde değiştirilmesi halinde, 4 Eği m Ekonomisi ve Planlaması nasıl bir sonuca varılacağı öngörüleri ifade edilmektedir. Örneğin aynı ekonomik amaca ulaşmak üzere farklı siyasal partiler farklı politikalar önerirler. İşte bu politikaların her biri, ait oldukları siyasal partilerin benimsedikleri değer yargılarını da içerdiklerinden farklılıklar gösterir. Kıtlık Sorunu ve Ekonomi Ekonomi biliminin temelini “kıtlık” sorunu oluşturmaktadır. Kıtlık, günlük kullanımda ifade edilen kıtlığa konu olan mal ve hizmetlerin piyasada bulunmamasının ötesinde, farklı bir anlam taşır. Ekonomistler, kıtlık kavramı ile toplumu oluşturan bütün bireylerin ihtiyaçlarını aynı anda karşılayacak kadar kaynak bulunmamasını ifade ederler. Dolayısıyla insan ihtiyaçları karşısında her zaman daha az bulunan kaynakların kullanım alternatifleri oluşmaktadır. O halde, ancak bir bedel ödenerek elde edilebilen mal ve hizmetler, kıt olarak tanımlanmakta ve bunlara ekonomik mal ve hizmet adı verilmektedir. Otomobil, süt, ayakkabı ve benzeri ürünler bu türdendir. Hava, güneş ışığı gibi doğada bol miktarda bulunan kaynaklar ise bir bedel ödenmeden kullanılan mal ve hizmetler olup serbest mal olarak tanımlanır. İnsanlar, ancak ihtiyaçlarının bir kısmını karşılayabileceklerinden eldeki sınırlı kaynakların faydalarını maksimize eden ihtiyaçları için kullanmayı yeğlerler. İşte ekonomi bilimi bu noktada devreye girer. Sınırsız ihtiyaçlar ile sınırlı kaynaklar arasında oluşan bu dengesizlik, ekonomi biliminin var olmasına neden olmuştur. Kıt kaynakların var olduğu bir dünyada her birey mevcut kaynaklarından en yüksek verimi almak için bir arayışa girer. Bu arayış, kaynakların alternatif kullanım alanlarını belirlemeyi sağlar. Bu da alternatifler arasında seçim veya tercih yapma gereğini ortaya çıkarır. Alternatif Maliyet İhtiyaçların sınırsız, kaynakların ise sınırlı olması, insanları değişik alternatifler arasından seçim yapmaya zorlar. Örneğin, cebinde bir miktar harçlığı bulunan bir öğrenci, sinemaya gitme, kitap satın alma, bir dersin notlarını fotokopiden satın alma veya bir müzeyi gezme gibi pek çok alternatif oluşturabilir. Sınırlı olan harçlığı ile bu seçeneklerden sadece birini gerçekleştirebileceğini varsayalım. Bu durumda yapılması gereken iş, bu seçenekleri en çok istenenden en az istenene doğru sıralamaktır. Oluşan sıralamanın yukarıdaki sıralama ile aynı olduğu düşünüldüğünde öğrenci sinemaya gitmeyi tercih etmekte olup bunun alternatifi ya da fırsat maliyeti ise kitap almaktan vazgeçmesidir. Çünkü bir tercih sıralamasında her zaman ikinci sırada bulunan, birinci tercihin alternatifidir. Görüldüğü üzere seçilen veya tercih edilen alternatifin maliyeti, seçiminden vazgeçilen alternatiftir. Seçim konusu, tüketim, üretim ya da yatırım gibi çok değişik eylemler olabilir.
