ÇANAKKALE SAVAŞININ İSTATİSTİKSEL ANALİZİ Burhan SAYILIR

ÇANAKKALE SAVAŞININ İSTATİSTİKSEL ANALİZİ
Burhan SAYILIR
Uluslararası savaşların dünya medeniyetine indirdiği en büyük darbe,
milyonlarca insan hayatının söndürülmesinden ibarettir. Genel savaş, özellikle
ekonomik üretimin temel dayanağı olan çalışma yaşındaki nüfusu kırıp geçirerek
savaşın tarafları olan ülkelerin nüfusunu azaltır. Üretim gücündeki bu azalış
ülkelerin zenginlik ve üretimlerini olumsuz bir şekilde sarsacağı gibi, normal nüfus
artışını da derinden etkileyecektir. Ekonomik bıkkınlık tarihte yaşanan bütün
savaşların en temel ortak özelliğidir1.
Genişlik, kapsam ve kullanılan savaş araçları bakımından geçmişteki hiçbir
savaşla karşılaştırılamayacak olan Birinci Dünya Savaşı sonunda, galip tarafta yer
alan Fransa, toplamış olduğu büyük zenginlikler ve varlıklarla, İngiltere ticaret
anlaşmalarını genişletmek ve yeni alanlar bulmakla, İtalya ülkesini yeniden
onarmakla, Rusya yeni rejimle birlikte endüstrileşmeyle bu savaştan büyük ölçüde
yararlandılar. Mağlup tarafta yer alan Almanya ise ağır antlaşmalara rağmen ülkenin
sanayileşmesi
ve
kalkınmasına
yönelik
çalışmalara
girişti2.
Osmanlı
İmparatorluğu’na gelince, daha Balkan Savaşları’nın ekonomik ve siyasi tahribatını
gideremeden girdiği bu genel savaş sonunda, buralarda uğradığı tahribatı
gideremediği gibi ülkesinin tamamen işgali ile karşı karşıya kalmıştı.
Birinci Dünya Savaşı’nda İtilâf Devletleri -42.188.810 kişi- ve İttifak
Devletleri’nin -22.850.000 kişi- savaş alanlarına gönderdikleri 65.038.810 askerin
yaşanan yoğun çarpışmalar sonunda 8.538.315’i ölü, 21.219.452’si yaralı, 7.750.919’u
esir veya kayıp olarak savaş alanlarını terk etmek zorunda kaldı. Böylece savaşa
katılan 65.038.810 askerin 37.508.686’sı -bu rakam toplam askerin % 57.6’sını
oluşturmaktadır- savaş dışı kaldı3.
İtilâf Devletleri’nin savaş alanlarına gönderdikleri 42.188.810 askerin
5.152.115’i savaş alanlarında öldü, 12.831.004’ü yaralandı, 4.121.090’ı esir veya kayıp
oldu. Diğer bir deyişle İtilâf Devletleri askerlerinin 22.104.209’unun -bu rakam İtilâf
Devletleri’nin toplam askerin yaklaşık % 53’ünü oluşturuyordu- savaş dışı kalmasına
engel olamadılar. Buna karşılık İttifak Devletleri’nin savaş alanlarına sevk ettikleri
22.850.000 askerden, 3.386.200’i öldü, 8.388.448’i yaralandı, 3.629.829’u esir veya
kayıp oldu. Böylece İttifak Devletleri de bu büyük savaşta 5.404.477 askerini -bu
mevcut askeri gücün % 67.4’ünü oluşturmaktaydı- savaş dışında kalmış olarak
buldular4.
Ülkeler
Silah
Altındaki
Toplam
İTİLAF DEVLETLERİ
Rusya
12.000.000
Fransa
8.410.000
Britanya
8.904.467
İtalya
5.615.000
A.B.D
4.355.000
Japonya
800.000
Romanya
750.000
Sırbistan
707.343
Belçika
267.000
Ölü
Yaralı
Esir/
Kayıp
Toplam
Zayiat
Genele
Oranı
(%)
1.700.000
1.357.800
908.371
650.000
126.000
300
335.706
45.000
13.716
4.950.000
4.266.000
2.090.212
947.000
234.300
907
120.000
133.148
44.686
2.500.000
537.000
191.652
600.000
4.500
3
80.000
152.958
34.659
9.150.000
6.160.800
3.190.235
2.197.000
364.800
1.210
535.706
331.103
93.061
76.3
76.3
35.8
39.1
8.2
0.2
71.4
46.8
34.9
Ratip Yüceuluğ, Savaş Sonu Nüfus Meseleleri, Ankara 1944, s. 14
Yüceuluğ, a.g.e., s. 14
3 www.spatacus.schoolnet.co.uk/FWWdeaths.htm
4 Aynı internet sitesi.
1
2
Yunanistan
230.000
Portekiz
100.000
Montenegro 50.000
Toplam
42.188.810
İTTİFAK DEVLETLERİ
Almanya
11.000.000
Avusturya/
7.800.000
Macaristan
Türkiye
2.850.000
Bulgaristan
1.200.000
Toplam
22.850.000
5.000
7.222
3.000
5.152.115
21.000
13.751
10.000
12.831.004
1.000
12.318
7.000
4.121.090
17.000
33.291
20.000
22.104.209
11.7
33.3
40.0
52.3
1.773.700
1.200.000
4.216.058
3.620.000
1.152.800
2.200.000
7.142.556
7.020.000
64.9
90.0
325.000
87.500
3.386.200
400.000
152.000
8.388.448
250.000
27.029
3.629.829
975.000
266.919
15.404.477
34.2
22.2
67.4
ANA
TOPLAM
8.538.315
21.219.452
7.750.919
37.508.686
57.6
65.038.810
Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı gibi, Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya, 20-44
yaş arasındaki erkek nüfusunun %16’sını, Fransa %16’sını, İngiltere %11’ini, İtalya %12’ini,
Avusturya-Macaristan %15’ini, Bulgaristan %7’sini, Rusya %15’ini, Romanya %44’ünü,
Sırbistan %7’sini, Belçika %5’ini, Yunanistan %2’sini, Türkiye %12’sini savaş
meydanlarında bırakmıştı.
Savaşta yer alan her devletin savaştan sonra karşılaşacağı nüfus problemi genel
hatlarıyla benzerlikler gösterir. Ancak nüfusun demografik kuram ve katılımına, üreme
durumuna ve savaş yıllarında uğrayacağı kayıpların önemine göre bazı özel karakteristikler de
gösterir. Savaş sonunda en büyük kayıp 20-44 yaş arasında gerçekleşir. Bu, geçmiş savaşlarda
da bu şekilde olmuştur. Yalnız bugünkü savaşları geçmiş savaşlardan ayıran en karakteristik
özellik, uçakların savaş aracı olarak gelişmesi, cephe gerilerinde savaşın dışında kalan birçok
suçsuz çocuk ve kadınlarla yaşlı nüfusun da büyük kayıplara uğramalarıdır5.
Üretim sınıfını oluşturan en önemli nüfus unsurunun azalması savaştan sonra, bütün
savaşan ülkelerde iş gücü gibi önemli bir meselenin çözülmesini ortaya çıkaracaktır. Çünkü
bir nüfus topluluğunun üretim potansiyeli, birikmiş zenginlik ve varlıklarıyla değil, yaşayan
sermayesiyle yani işçilerin sayısıyla ölçülmektedir. Diğer bir ifadeyle, zenginlik ve varlık
unsurları ile nüfus arasında karşılıklı ilişki bulunmaktadır. Savaşı takip edecek olan ilk savaş
yıllarında, işçi sınıfına, sayısı ile ters orantılı, yıkılmış ve yok olmuş zenginlik ve varlıkların
önemiyle doğru orantılı bir değer verilecektir. Diğer bir ifadeyle, onarılması ve yeniden
yapılması gereken işler karşısında işçilerin sayısı azalacağından, işçilik değeri artacaktır. Bu
da ülke ekonomisine ek bir maliyet getirecektir6.
Birinci Dünya Savaşı sonrası Çanakkale’de, Türklerle savaşan ülkelerin genel
cephelerin tamamında kaybettikleri asker sayıları ile bunlara bağlı muhtemel nüfus
kayıplarına baktığımızda da oldukça çarpıcı sonuçlar çıkmaktadır. Şöyle ki, savaşın etkilediği
nüfus kaybı ve savaşın getirdiği zorlukların doğurduğu etkenler neticesinde doğumların
azalmasından kaynaklanan nedenlerle Fransa 1.400.000, İngiltere 700.000 ve Türklerin
müttefiki olan Almanya 3.500.000’luk bir nüfus azalmasına maruz kalmışlardı.7 Türkler ise
bu genel savaş sonucunda cephedeki kayıplarının yanında aynı nedenlerle yaklaşık
1.000.000’luk bir nüfus kaybına uğradı.Bu devletlerden Almanya ve İngiltere demografik
kayıplarını yaklaşık 10 yıl, İtalya, 20-22 yıl sonra ulaşabilmişken Fransa, İkinci Dünya
Savaşı’na girerken henüz Birinci Dünya Savaşı’ndaki demografik yapısını düzeltememişti.
Türkler ise, 1877/1878 Savaşları ve Balkan Savaşları ile başlayan, Birinci Dünya Savaşı’yla
devam eden daha sonra da Birinci Dünya Savaşı sonucu ülkelerinin işgaline yönelik verdiği
Milli Mücadele nedeniyle, bu demografik kayıplarını telafi etmede diğer ülkelerden çok daha
fazla zorlanmıştır. Çanakkale Savaşları’nda savaşan askerlerin genel durumuna geçmeden
önce, savaşın ortaya koyduğu istatistikler ile ilgili de bazı noktalara değinmek gerekir. Türkler
savaş alanına kesin bir rakam olmamakla birlikte yaklaşık 500.000 asker sevk etti. Türkler bu
Yüceuluğ, a.g.e., s. 14
Aynı yer.
7 Yüceuluğ, a.g.e., s. 18
5
6
askeri gücünün % 50’sini savaşamayacak bir şekilde kaybetti. Buna karşılık İtilâf Devletleri,
489.000 askeri yarımadaya getirdi ve bu gücünün % 50’sini kaybetti 8. Bu rakamlara ilişkin
veriler aşağıdaki tabloda açıkça görülmektedir.9
Ülkeler
Silah
Altındaki
Toplam
Şehit
Yaralı
Esir/
Kayıp
Savaş
Dışı
Kalan
Toplam
Zayiat
Türkiye
Britanya
Fransa
Toplam
500.000
410.000
79.000
989.000
76.625
40.000
3.752
120.377
100.177
72.000
16.919
189.096
10.067
3.000
6.002
19.069
64.440
90.000
20.773
175.213
251.309
205.000
47.446
503.309
Ülkeler
Türkiye
Silah Altındaki
Toplam
A 2.850.000
Britanya
B
C
A
500.000
% 17.5
8.904.467
Fransa10
B
C
A
410.000
% 4.6
8.410.000
Ölü
Yaralı
Esir/ Kayıp
Zayiatın
Genele
Oranı
(%)
50.0
50.0
60.5
50.8
Toplam
Zayiat
975.000
325.000
400.000
250.000
76.625
% 23.5
908.371
100.177
% 25
2.090.212
10.067
%4
191.652
251.309
% 25.7
3.190.235
537.000
205.000
% 7.8
6.160.800
1.357.800
4.266.000
B 79.000
3.752
16.919
6.002
47.446
C % 0.9
%0.3
%0.4
%1.1
% 0.7
A: Birinci Dünya Savaşı B: Çanakkale Savaşı C: Çanakkale’nin I. Dünya Savaşı Oranı
Çanakkale Savaşları’nda hem İtilâf Devletleri’nin hem de İttifak Devletleri’nin
Çanakkale Savaşları’ndaki kayıplarının genel savaştaki kayıplarına da kısaca bakmak gerekir.
Buna göre, İtilâf Devletleri’nin Çanakkale Savaşları’nda kaybettiği asker oranı, genel savaş
içindeki kayıplarda İngiltere için yaklaşık % 8, Fransa için yaklaşık % 1’dir. Türklerin
Çanakkale Savaşları’ndaki kayıplarının oranı, genel savaştaki oranın yaklaşık % 26’sını
oluşturmaktadır. Tablo 4’de bu konuda aydınlatıcı veriler açık bir şekilde görünmektedir.
Sadece Çanakkale Savaşları’nın neden olduğu demografik kayba baktığımızda bile karşımıza
hiç de azımsanmayacak rakamlar çıkmaktadır. Genel savaşta mevcut askerlerinin %12’sini
cephelerde bırakan Türkler, bu genel oranın %25’ini Çanakkale cephesinde bıraktılar. Bu da
savaş dışı demografik yapıyı yaklaşık 350.000’lik bir oranda azalma olarak etkilemektedir.
H. Nevinson, The Dardanelles Campaign, London 1918, s.406.
Tablodaki veriler, www.spatacus.schoolnet.co.uk/FWWdeaths.htm adlı internet sitesinden
alınmıştır.
10 Charles Roux, a.g.e., s120
8
9
Çanakkale Savaşları’nda savaşa katılan tarafların kayıpları her zaman tartışma konusu
yapılmıştır. Yukarıda verilen verilere ek olarak değişik değişik yazarların konuya ilişkin
verdikleri rakamların bir araya getirilmesi ile aşağıdaki tablo toplanmıştır.
Yazar Adı
Kannengiesser11
Mühlman12
Kabish13
Pomiankowski14
Hiltman15
Sanders
16
Startz17
Lanne18
Rakamlar
Savaşa Katılanlar
Şehit-YaralıKayıp
Hastalıktan Ölen
Savaşa Katılanlar
Ölü
Ölü
Savaşa Katılanlar
Ölü
Yaralı
Kayıp
Hasta
Sava Kayılanlar
Ölü
Ölü
Yaralı
Ölü-Yaralı-Hasta
Ölü
Yaralı
Türkiye
849.000
165.371
İtilaf Devletleri
İngiltere
539.000
180.000
85.938
220.000
55.000
220.000
250.000
55.000
100.000
10.000
64.000
218.000
120.000
32.000
275.000
205.000
43.000
72.000
300.000
(25.04.191509.01.1916)
(11.12.1915
itibariyle)
66.000
66.000
42.000
251.000
120.000
120.000
31.389
Fransa
182.000
23.300
3.700
-
Tarihi
Birinci Dünya Savaşı’nın ekonomik yönüne de bakılacak olursa, büyük savaşın
demografik yapıdaki büyük tahribatının ekonomik alanda da gerçekleştiği göze çarpmaktadır.
Birinci Dünya Savaşı’nın daha ilk yılında savaşan ülkelerin uğramış oldukları maddi kayıp ve
yıkımlar, değerinin 46 milyar dolar –savaş harcamaları dışında- olduğu hesap edilmektedir19.
Aşağıdaki tabloda savaşa katılan ülkelerin savaş harcamaları hakkında yeterince aydınlatıcı
bilgiler verilmektedir. Bu etki aşağıdaki tabloda açık olarak görülmektedir20.
İtilâf Kuvvetleri
USA
Britanya
Fransa
Rusya
İtalya
Belçika
Romanya
Japonya
1914-1918 Aralığında Dolar Bazında Harcama
22.625.253.000
35.334.012.000
24.265.583.000
22.293.950.000
12.413.998.000
1.154.468.000
1.600.000.000
40.000.000
Kannengiesser Pasha, Galipoli, Gallipoli, Bedeutung und Verlauf der Kaempfe, Brlin 1927
Carl Mühlman, Çanakkale Savaşı, Çev. Sedat Ümran, Timaş Yayınları, İstanbul 1998, 120
13 Ramazan Çalık, “Çanakkale Muharebelerine Alman Bakışı”, Osmanlı Araştırmaları, XX (2000), s.
367
14 Aynı yer.
15 Aynı yer.
16 Aynı yer.
17 Aynı yer.
18 Aynı yer.
19 Yüceuluğ, a.g.e., s. 14
20 Tabloda verilen rakamlar, www. spartacus.co.uk/FWWcosts.htm adlı internet sitesinden alınmıştır.
11
12
Sırbistan
Yunanistan
Kanada
Avustralya
Yeni Zelanda
Hindistan
Güney Afrika
İngiliz Kolonileri
Diğerleri
Toplam Harcama
İttifak Devletleri
Almanya
Avusturya-Macaristan
Türkiye
Bulgaristan
Toplam Harcama
GENEL TOPLAM
399.400.000
270.000.000
1.665.576.000
1.423.208.000
378.750.000
601.279.000
300.000.000
125.000.000
500.000.000
125.690.477.000
1914-1918 Aralığında Dolar Bazında Harcama
37.775.000.000
20.622.960.000
1.430.000.000
815.200.000
60.643.160.000
186.333.637.000
Çanakkale Savşarı’nda hayatını kaybeden Türk askerlerinin yaşları ile de ilgili
yoğun çelişkiler ve tartışmalar vardır. Aşağıdaki grafik askerlerin yaşları ile ilgili genel bir
bilgi vermektedir. Grafikten de anlaşılacağı üzere, savaşta hayatını kaybeden Türk
askerlerinin %2’si 17-2, %33’ü 23-27, %40’ı 28-32, %25’i 33-42 yaşları arasındadır.
Askerlerin yaş dağılımlarına daha genel bakılacak olursa, savaşta Türk ordusunun
kaybettiği askerlerin %74’ünün 17 ile 32, %26’sının 33 ile 42 yaşları arasında olduğu
görülür. Bu da Türk halkının yetişmiş insan gücünün nasıl yok olduğunu açıkça gözler
önüne sermektedir.