BOZKURT MAHALLESİ

VİOLA’NIN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ,
YETİŞTİRİLMESİ, HASTALIKLARI VE
EKONOMİK ÖNEMİ
BİTİRME ÖDEVİ
DANIŞMAN : Yrd. Doç. Dr. Ali İNCE
HAZIRLAYAN: Şule EVREN
ISPARTA-2002
1
T.C.
SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ
FEN – EDEBİYAT FAKÜLTESİ
BİYOLOJİ BÖLÜMÜ
BİTİRME ÖDEVİ
VİOLA’NIN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ, YETİŞTİRİLMESİ,
HASTALIKLARI VE EKONOMİK ÖNEMİ
DANIŞMAN
Yrd. Doç. Dr. Ali İNCE
HAZIRLAYAN
Şule EVREN
9411303004
ISPARTA-2002
2
TEŞEKKÜR
Bitirme ödevimin konusunun belirlenmesinde ve bu ödevi hazırlamamda
emeği geçen, Fen – Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyelerinden Sayın Hocam Yrd. Doç.
Dr. Ali İNCE’ye ayrıca İstanbul Orman Fakültesi’ndeki Peyzaj Mimarlığına,
araştırmam sırasındaki yardımlarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim.
Şule EVREN
i
İÇİNDEKİLER
TEŞEKKÜR .................................................................................................................. i
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ ii
1. GİRİŞ ....................................................................................................................... 1
2. VİOLA’NIN YAYILIŞ ALANLARI........................................................................ 2
3. VİOLA’NIN SİSTEMATİĞİ .................................................................................... 3
4. VİOLA’NIN MORFOLOJİSİ ................................................................................... 4
4.1. Bazı Viola Türlerinin Morfolojisi .................................................................... 4
4.1.1. Viola tricolor L. (Hercai Menekşesi) ......................................................... 4
4.1.2. Viola odorata L. (Kokulu Menekşe) .......................................................... 6
4.1.3. . Viola cornuta L. ...................................................................................... 6
5. VİOLA’LARIN YETİŞTİRİLMESİ ......................................................................... 7
6. VİOLA’YI ETKİLEYEN HASTALIKLAR ............................................................. 9
6.1. Viola Yaprağı Tatarcığı ..................................................................................... 9
6.2. Mantarlar ........................................................................................................... 9
7. VİOLA’NIN EKONOMİK ÖNEMİ ....................................................................... 11
7.1. Tıbbi Olarak Önemi ........................................................................................ 11
7.2. Süs Bitkisi Olarak Önemi ............................................................................... 11
8. KAYNAKLAR ...................................................................................................... 12
ŞEKİL LİSTESİ
Şekil 1. Viola tricolor ............................................................................................... 5
Şekil 2. Viola odorata .............................................................................................. 6
ii
1. GİRİŞ
Viola; (Virgil, Pliny ve diğerleri tarafından kullanılan Yunanca İon’dan türeme
eski bir Latin ismi).
Violaceae, yaklaşık 400 ana türden oluşan bir gruptur. Birçok yan ve alt grubu
vardır.
Bunlardan birkaç senelik olanlar genelde Kuzey ve Güney iklim bölgelerinde,
Güney Avrupa ve And Dağları’nda bazı türler ve hercai menekşesi grubuna ait bazı bir
ve (iki) 2 yıllıklar bulunmaktadır.
Botanik amaçlar için Viola grubu birçok bölüme ayrılmıştır. Bahçecilik amaçları
içen en önemli gruplar gerçek Viola’ları (örneğin; V. odorata, V. hirta, V. caina) ve
Melaniumları kapsayan Nominiumlardır.
Morfolojik olarak; yapraklar sapsız, kulakçık büyük ve parçalıdır. Çiçekler uzun
saplı, sarımsı veya açık mor renklidir, meyve üç köşeli ve tüysüz bir kapsül, kokulu ve
yavan lezzetlidir.
Bileşiminde; Saponinle, antosiyan ve flavon türevlerini taşır. Viola tricolor’ın
idrar söktürücü, yumuşatıcı ve kan temizleyici özellikleri vardır. Ayrıca deri
hastalıklarına karşı iyi gelir.
Hercai menekşeler güneşli yerleri severler, humusça zengin, iyi gübrelenmiş,
hafif killi veya kumlu bahçe topraklarında iyi gelişirler. Şubat sonundan Haziran’a
kadar çiçekli kalabilmektedirler.
İngiltere ve Batı Avrupa’da sıklıkla görülürler. Ülkemizde de park ve bahçe
çiçeği olarak yetiştirilmektedir (Baytop, 1963).
1
2. VİOLA’NIN YAYILIŞ ALANLARI
Bu cinsin 400’den fazla türü doğal olarak Kuzey Yarımküresi’nin ılıman
bölgelerinde, Afrika, Tropik ve Subtropik Kuzey Amerika, Güney Amerika, Güney
Amerika’nın dağlık bölgeleri (And dağları), Avustralya ve Yeni Zelanda’da yayılış
gösterirler.
Yetiştiği ortamlar, ekseriyetle gölgeli yerler; 0-1600m Belgrad ormanında,
ormanın hemen her tarafında, mesçerelerin altında, açıkta ve çalılar arasında bol ve
yaygın olarak, Kurt Kemeri civarı, Ayvend Bendi yakınında serpili olarak yayılış
gösterir (HealtLink.com.tr., 2000).
2
3. VİOLA’NIN SİSTEMATİĞİ
Bir senelik, otsu bir bitki olan Viola’nın sistematikteki yeri şöyledir:
Regnum;
Plantae
Divisio;
Spermatophyta
Subdivisio;
Angiospermae
Class;
Dicotyledoneae
Subclass;
Dilleniidae
Ordo;
Violales
Familya;
Violaceae
Genus;
Viola (Seçmen ve diğ., 1992).
3
4. VİOLA’NIN MORFOLOJİSİ
Çoğunlukla otsu, çalı, nadiren ağaç halinde odunsu bitkilerdir. 5 cinse dahil 400
kadar türü vardır; bunlardan bahçe ve sera bitkisi olarak yaygın bir şekilde kültürü
yapılan menekşe (Viola L.) türleridir. Yaprakları sarmal veya dipte toplanmıştır, ender
olarak karşılıklıdır; basit, tam kenarlı veya parçalı loplu veya dilimli-dişlidir;
kulakçıkları vardır.
Çiçekler tam (erselik) veya ender olarak 3 evcikli; tek tek veya salkım başak ve
demet halinde kurullar oluştururlar, saplarında bir çift küçük brakte taşırlar, çanak
yapraklarında 5 adet bulunur, serbest veya kısmen birleşmiştir, dökülmez, kalıcıdır.
Taç yaprakları 5 tanedir, en alttaki petal diğerlerinden daha büyüktür ve
mahmuzludur ve en alttaki 2 etamin, nektayum meydana getirerek mahmuz içine uzanır.
çiçek formülü K5 C5 A5 G(2-5) dir.
Çiçekler tek veya erdişi, zigomorf veya ışınsal simetrilidir. Pistil 1, ovaryum üst
durumlu, tek lokuluslu, 3-5 karpelli, ovul 1 anatrop Plesantasyon parietal. Meyve,
lokulusit kapsül ve bakka olmaktadır (Baytop, 1963).
4.1. Bazı Viola Türlerinin Morfolojisi
4.1.1. Viola tricolor L. (Hercai Menekşesi)
Türünün çiçek açma zamanında toplanıp, gölgede kurutulmuş toprak üstü
kısımlarıdır. Bu tür bir senelik, otsu bir bitki olup, boyu 10-23 cm olup, çaprazlamadan
elde edilen bir hibrittir. Çiçek rengi beyaz, sarı ve mordur (Şekil:1).
Lifli saplar üzerindeki terminal durumlar çiçekler geniş ve yuvarlaktır. Renkler
her bir hibritte farklıdır. Düzensiz taç yapraklar üzerindeki çıkıntılar temel bir ayırıcı
unsur olur. Yapraklar yuvarlak veya dikdörtgen olup, sapları uzundur. Dış görünüş,
gövde parçaları, köşeli, içleri boştur. Yapraklar sapsız, kulakçık büyük ve parçalıdır.
Çiçekler uzun saplı, sarımsı veya açık mor renklidir. Meyve hemen hemen 3 köşeli ve
tüysüz bir kapsülden ibarettir. Hafif kokulu ve yavan lezzetlidir. Çiçeklenme mevsimi
ilkbahar ve yaz ortalarıdır.
Makroskobik ve mikroskobik incelemelerde; gövde sarı-yeşil düzleştirilmiş ve
boylamasına çizgili, genişlik 5 mm olarak görülmektedir. Mikroskobik incelemede;
yaprak parçaları oldukça dalgalı epidermal hücreler, her iki yüzde de sık anomoktik
stomalar, bezli trikomlar bulunur.
4
Büyük kalsiyum oksalat kristal buketleri, korolla parçaları, dalgalı epidermal
hücreler görülür. Diğer isimleri; kalp, vahşi menekşe ve mavi violet olan hercai
menekşesi, çok hafif olmak kaydıyla, güneşli ortamları sever. Ayrıca Avrupa ve
Anadolu’da yabani olarak yetiştirildiği gibi birçok kültür formu, süs bitkisi olarak da
yetiştirilmektedir (Baytop, 1963).
l 1. Viola tricolor
5
4.1.2. Viola odorata L. (Kokulu Menekşe)
Violaceae familyasına ait 10-20 cm yükseklikteki, çok yıllık bir bitkidir. MartMayıs aylarında koyu mor renkli ve güzel kokulu çiçekler açar.
Ormanlarda, çalılıklarda ve ılık nehir yataklarında yetişirler. Çok yıllık 3-12 cm
boyunda stolonları olan otsu bitkilerdir. Çiçek, yaprak, kök kullanılmaktadır.
Kulakçıklar geniş, mızrak şeklindedir. Yaprak sapları ve ayanın alt ve üst yüzü
kısa tüylerle kaplıdır. Yaprakların ayası yuvarlak, tabanı yürek şeklindedir. Ucu küt,
kenarları dilimli dişlidir. Çiçekler mor renklidir. Tacın üst üç yaprağı birbirine
yaklaşmıştır. Kapsülleri olgunlaştığı zaman yerde uzanırlar.
Çiçek açma zamanı Nisan-Mayıs’tır. Gövdesiz, uzun sürünücü, stolonlar veren
bir bitkidir. İkinci yılda çiçek açar, çiçekler kokulu, mor, pembe ve beyaz olmaktadır.
Şekil 2’de viola odorata (kokulu menekşe) görülmektedir (Beyazoğlu, 1987).
Şekil 2. Viola odorata
4.1.3. . Viola cornuta L.
10-25 cm çok yıllık otsu bitkilerdir. Çiçekler uzun sapların ucunda, mor renkli
ve kokulu, alba’da çiçekler beyazken bir çoğunda viola mor renktedir. Atropurpurea’da
çiçekler koyu kırmızı, sarı renkli olmaktadır. 1 gramındaki tohum 900 tanedir.
Tohumlar 21 0C ve 12 günde çimlenir. Gölge yerleri sever ve bir yıllık yetiştirilir. Park
ve bahçe bitkisidir (Baytop, 1984).
6
5. VİOLA’LARIN YETİŞTİRİLMESİ
Botanik amaçlar için Viola grubu birçok bölüme ayrılmıştır. Bahçecilik amaçları
için en önemli gruplar gerçek Viola’ları (örneğin V. odorata, V. hirta, V. canina) ve
melaniuma’a gerçek menekşeler dahildir.
Viola’lar, örneğin ilk grubun türleri ormanlarda ve çalılarda, özellikle de eğimli
yerlerde, bahçelerde çalıların arasında ya da kayalı bahçelerde, gölgeli yerde iyi yetişir.
V. lanceolata, V. palustris, V. primulifola ve V. stagnina’nın da dahil olduğu
bazı türler ise otlaklarda ve bataklıklarda yetişir.
Menekşeler kayalıklı dağ yamaçları, tepeler, kaya üstleri gibi açıklık yerlerde
daha fazla bulunurlar. Örneğin; hercai menekşesi, ve V. arvensis’tir (Baytop, 1984).
Viola’lar kavanozlarda da yetiştirilebilir. Bunun için iyi kök almış çelikler Ekim
ayında seçilmeli ve uygun kavanoza yetiştirilmelidir. Gübre ikisi de eşit olacak şekilde
toprak ve yaprak küfünden oluşmalıdır, ayrıca bir parça keskin gümüş kum da
eklenmelidir. Kavanozu sıcaklığın 40-45 derece arası değişeceği bir yere koymalıdır.
Menekşelerin sıcaklığı sevmediği ve eğer sıcaklarlarsa, zayıflayacaklarını ve çiçek
vermeyeceklerini söylemekte yarar vardır.
Kış ayları sırasında bol hava, bol su almalı, güneş ışığı da yeteri kadar olmalıdır.
Viola’lar bölünmeyle, çelik metoduyla ve tohumlama ile çoğaltılabilir. Yaşlı
bitkilerin bölünmesi çiçek verme dönemi biter bitmez gerçeklenir ve bitkileri her
birinde 3 taç olacak şekilde bölünmesi tavsiye edilir.
Eğer çelikler çoğalma için kullanılıyorsa Nisan ayında ana bitkiden ayrılmalıdır.
Çelikler ana bitkiden alınabilir ve genelde üstlerinde birkaç ufak kökçük olur. Bunları
Mart ayında soğuk çerçeveye koymalı ve Nisan’ın sonunda yazlık mekanlara almalıyız.
Viola’ların hepsi yaprak küfü ya da gübre ile zenginleştirilmiş ve iyi sulanmış
güneş alan bölgelerde iyi yetişirler.
İlkbaharda (örneğin; Mart’ın sonu ya da Nisan’ın başı) ya da Sonbaharda (Ekim
ortalarında) bu tarihleri geçmeyecek şekilde dikilmelidir. Çiçek yatakları ve pencere
kenarları bunlar için uygundur. Diğer türlerin arasında zor yetişen V. pedata’da
bulunmaktadır. Yamaçta yetişebilir.
7
Bahçe menekşesinin ve benzerlerinin yayılması genelde çelik yöntemiyle yapılır.
Tercihe göre dipteki sürgünlerden 5,08 cm yüksekten alınır ve alınan kısmından
üstteki 2 yaprak dışındaki yapraklar alınmamalıdır.
Alınan kısımları iyice sulanmış kumlu toprağın içinde bulunduğu kavanoz ya da
kutulara dikilmeli ve bu kutuyu soğuk bir üretim çerçevesine koymalı ve her gün iyice
şırınga edilmelidir.
Eğer gerekiyorsa kök solana kadar güneş ışığından korumalıyız. Haziran ve
Temmuz’da ekilen çelikler Sonbaharda kök veren çelikler en iyi soğuk çerçevede
yetişirler çünkü genelde genç bitkiler çok iyi hava şartları olmazsa koruma olmadan kış
koşullarına dayanamazlar.
Tohum ekmek de oldukça fazla çiçeğin çıkmasına sebep olabilir. İlkbaharda
(Mart ya da Nisan’da) ılık bir evde bir kavanoz ya da kutunun içindeki iyice ıslatılmış
toprağa tohumları atmalı ve soğuk çerçeveye yerleştirmeliyiz. Biraz büyüdüklerinde
başka bir yere ekmeli ve serin koşullarda büyütülmelidir. Büyüdüklerinde ekilmelidir.
Buket şeklinde ya da halı şeklindeki birçok Viola, Örneğin; V. hirta, V. odorata, V.
eizanensis, V. hederaceu, ayrıca V. cornuta Eylül ayında dikkatli bir şekilde buketlere
ayrılarak büyütebilir (HealthLink com.tr., 2000).
8
6. VİOLA’YI ETKİLEYEN HASTALIKLAR
6.1. Viola Yaprağı Tatarcığı
Dasyneura affinis, genelde Avrupa’da yaygın olan bir ağaç uru. Britanya
adalarında yüksek seviyede bitki kaybına sebep oluyor. Saldırıya uğrayan bitkiler
bozuluyor, deforme oluyor, yapraklar kalınlaşıyor bu da yaprakların normal işlevini
yapmasını engelliyor.
Yaprakların içinde küçük, açık, pembe bacaksız kurtlar bulunabilir. Yetişkinler
çok minik olan sineklerdir.
Dişi tatarcık, yumurtalarını en genç yaprakların yuvarlanmış yaprak kenarlarına
bırakıyor ve yumurtlamadan 10 gün sonra zarar gören kısımlar seçilebilir.
Açık
renkteki ayaksız kurt yaprağın yuvarlatılmış kısmında bulunur ve tamamen büyüdüğü
zaman, etrafına koza örer. Ciddi saldırılarda çiçeklerde aynı şekilde zarar görür.
Bir senede birkaç nesil ürer ve kontrol tedbirlerinin zamanlamasını hesaplamak
kolay değildir. Bununla beraber DDT ya da BHC spreylenmesi sayesinde Mayıs’ın ya
da Temmuz’un başında ya da Ekim’in ortasında yumurtlayan dişiler yakalanabilir. Yani
sistematik böcek ilaçları larvalara karşı daha etkili olabilir.
Bitkilerde, yaralanma oluşur oluşmaz; yaralanan kısımları alıp yakmak ve
bitkileri nikotinle ilaçlamak tavsiye edilir.
Nikotin ilaçlaması sırasında nikotin buharının kıvrılmış yaprak kenarlarına iyice
girmesini sağlayabilmek için 65F sıcaklıkta bu işlem yapılmalıdır.
Bitkinin yeri değiştirilmeli ancak yer değiştirilmeden önce etkilenmiş kısımlar
alınmalıdır.
Toprağa herhangi bir işlem yapmak gereksizdir, çünkü tatarcık topraktan gelmez
(HealthLink.com.tr., 2000).
6.2. Mantarlar
Yaprakta noktalar oluşturan bir çok mantar viola’ları etkilemeye eğilimlidir.
Etkilenenler arasında Ascohyta viola, Phyllosticta viola, Ramularia lacteal ve Septoria
viola bulunur. Ayrıca Ramulae agrestis ve Cercospora türlerinde görülebilir. Ama bu
çiçeklerde hastalık ancak çiçekler çok sıkışık durduğunda, hava akışı sağlıklı bir şekilde
olmayıp nemli bir ortam olduğunda ortaya çıkar.
9
Çerçevelerdeki viola’lar bu tür saldırılardan iyi temizlik ve havalandırma ile
korunabilir. Ayrıca sık sık Bordeaux karışımı sıkmak da faydalı olur.
Thislaviopsis basico’nun sebep olduğu zarar, eğer toprak iyi değilse, az sulama
ve az engebe varsa ortaya çıkar. Aynı koşullar viola’ların Aphanomyces euteiches,
Myrothecium roridum, Phytophtora ve Rhisoctonia tarafından saldırıya uğramalarını da
sağlar. Tüm bu problemler uygun metodlarla çözülebilir.
Viola’ları etkileyen daha ciddi bir hastalık Urocystis viola’nın sebep olduğu
Smut mantarıdır ki, bu hastalıkta yapraklarda ve gövdede kavuk benzeri şişkinler
oluşturur ki, bu şişkinler daha sonra patlar ve sporları dağılarak toprağa bulaşır.
Etkilenen bitkiler şişkinlikler patlamadan yok edilmeli ve geri kalanlar da
Bordeaux karışımıyla spreylenmiştir. Çerçeve ve toprak, yeni bitkiler ekilmeden önce
Formalin ile temizlenmelidir.
Pas mantarı, Puccinia viola da zaman zaman Viola’lara saldırır ama ciddi bir
rahatsızlık olmaz.
Viola’larda yaprakların beneklenmesine neden olan virüs enfeksiyonu çiçeklerde
de beyaz çizgi ve izler yapar. Bu semptomları gösteren bitkiler acilen yok edilmeli ve
yeni saldırılara karşı spreyleme yoluyla tedbir alınmalıdır (HealthLink com.tr., 2000).
10
7. VİOLA’NIN EKONOMİK ÖNEMİ
7.1. Tıbbi Olarak Önemi
Menekşenin kullanılan kısımları çiçekli dalları ve kökleridir. Uçucu yağ, tanen,
flavon, salisilik asit, violin isimli bir alkoloid, glikozid, musilaj ve renkli maddeler
vardır. Köklerinde de saponin bulunur.
Ayrıca idrar söktürücü, yumuşatıcı, kan temizleyici etkilerine sahiptir. Deri
hastalıklarına karşı kullanılır.
Kullanış Şekli: İnfusyon (%10) günde 2-3 bardak içilir. Diğer isimler olarak
Benefşe, Menevşe olarak adlandırılır.
Aksiyon: Alteratif, antihipertensif, anti-patlayıcı, antihömatik afrodizyak,
diyaforetij, ekspektoran, laktasif, pursatif.
Geleneksel Kullanımı:
Akne, akut bronşit, artiris, aterosklerosis, bronşit, kılcaldamar hassasiyeti,
öksürük, dizanteri, egzama, ateşli soğuk algınlığı, baş ağrısı, hipertansiyon, impetigo,
iltihaplanma, bağırsak ülseri polirüa, romatizma, sinuste kan birikmesi, deri bozulması,
ekşi boğaz, sifilis, varikoz ülseri.
Bitkinin Alınımı ve Kullanımı: 3 günde 1 1/4 çay kaşığı doktorun tavsiyesine
uyularak, meyve suyu veya su ile birlikte yemek saatlerinde alınmalıdır.
7.2. Süs Bitkisi Olarak Önemi
Avrupa’da ve Anadolu’da yabani olarak bulunduğu gibi birçok kültür formu, süs
bitkisi olarak park ve bahçelerde, yol kenarlarında ve seralarda bol miktarda
yetiştirilmektedir. Viola ve çeşitli türleri, görünüş açısından zengin ve göz alıcı renk ve
güzelliklere sahiptir. Dünya pazarında, Viola’ların ithalat ve ihracat yönünde önemli bir
yeri bulunmaktadır (HealthLink com.tr., 2000).
11
8. KAYNAKLAR
1. Baytop, T., Türkiye’nin Tıbbi ve Zehirli Bitkileri, İstanbul Üniversitesi Yayınları,
Eczacılık Fakültesi Farmakognozi Kürsüsü, No: 1039, İstanbul, 1963.
2. Baytop, T., Türkiye’de Bitkilerle Tedavi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, No: 3255,
İstanbul, 1984.
3. Beyazoğlu, O., Tohumlu Bitkiler Sistematiği, Karadeniz Üniversitesi, Fen-Edebiyat
Fak. Yayınları, Trabzon, 1987.
4. Seçmen, Ö., Gemici, Y., Leblebici, E., Görk, G. Ve Bekat, L. Tohumlu Bitkiler
Sistematiği, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, 1992.
5. www.HealtLink.com.tr., 2000.
12