İSİMLER-1 *Varlıklara verilişlerine göre isimler Özel isim, cins isim

İSİMLER-1
*Varlıklara verilişlerine göre isimler
Özel isim, cins isim
*Varlıkların sayısına göre isimler
Tekil isim, çoğul isim, topluluk ismi
*Varlıkların niteliğine göre isimler
Somut isim, soyut isim
*İsimlerin değişik görevlerde kullanılması
*İsimlerin genel özellikleri
*İsmin halleri ve öğe oluşu
Yalın, belirteme, yönelme, bulunma, çıkma durumu
*İsim tamlamaları
Belirtili is.tam., belirtisiz isim tam., takısız is.taml.,
zincirleme is.tam.
*Yapılarına göre isimler
Basit, türemi, bileşik isimler
Sınav sorularında ve dilbilgisi anlatımında
“tür, görev, tür ve görev” kelimeleri aynı şeyi ifade
eder. Türkçe’deki kelimelerin tür ve görev
yönünden özelliklerini aşağıdaki şekilde
gösterebiliriz:
TÜR VE GÖREV BAKIMINDAN KELİMELER
İSİM SOYLU KELİMELER
FİİL SOYLU KELİMELER
A. Tam Anlamı Olanlar
1. Fiil
1. Tek Başına Görev Üstlenenler
2. Fiilimsi
a) İsim (Ad)
a) İsim-fiiller (Ad-Eylem)
b) Zamir (Adıl)
b) Sıfat-Fiiller (Ortaç)
2. Başka Kelimelerle Birlikte Görev
Üstlenenler
c) Zarf-Fiiller (BağFiil,Ulaç)
c) Sıfat (Önad)
d) Zarf (Belirteç)
B. Tam Anlamı Olmayanlar
e) Edat (İlgeç)
f) Bağlaç
g) Ünlem
Yukarıdaki şekilden de anlaşılacağı gibi
Türkçe’de dokuz çeşit kelime vardır. Bunlardan
yedisi isim soylu, ikisi fiil soyludur.
İSİM (AD)
Varlıkları tanıtmak, onları öteki varlıklardan
ayırmak amacıyla kullanılan kelimelere isim denir.
Kısacası varlıklara ad olan kelimelere denir. Ev,
masa, akıl, yol, çocuk...
İsimler değişik özelliklerine göre gruplara
ayrılır:
A) Varlıklara verilişlerine göre isimler
1.Özel isimler: Dünyada tek olan, eşi, benzeri
bulunmayan varlıkların isimlerine özel isim denir.
Özel isimler cümle içinde büyük harfle başlar ve
özel isimlere getirilen çekim ekleri kesme işaretiyle
( ‘ ) belirtilir. Konya, İsmet, Han Duvarları,
Selçuklu Medresesi...
2.Cins İsimler: Aynı cinsten varlıkların ortak adına
cins isim denir. Kalem, ev, insan, kedi, okul...
B) Varlıkların sayısına göre isimler
1.Tekil İsimler: Varlıkların sayısının tek olduğunu
belirten isimlerdir. Ev, okul, öğrenci, yol...
2.Çoğul İsimler: Varlıkların sayısının birden fazla
olduğunu belirten isimlerdir. Tekil isimlerin sonuna
–lar / -ler çoğul ekleri getirilerek oluşur. Evler,
okullar, çocuklar...
3.Topluluk İsmi: Biçim bakımından tekil, anlam
yönünden düşünüldüğünde çoğul olan isimlerdir.
Topluluk isimleri parçaların birleşmesinden oluşan
bütünü ifade eder. Ordu, sürü, millet, bölük, ekip,
okul, sınıf, meclis..
Topluluk isimleri ayrıca –lar / -ler ekleriyle
çoğullanabilir. Okullar, ordular, sürüler...
Bazı isimler cümlede kullanılışlarına göre
bazen tekil bazen de topluluk ismi olabilir:
Okulun bahçesinde top oynadık. (Tekil isim)
Okul bu hafta sonu geziye gidecek. (Topluluk ismi)
C) Varlıkların niteliğine göre isimler
1.Somut İsimler (Madde isimleri) : Beş duyu
organımızdan herhangi biriyle algılayabildiğimiz
varlıkların isimlerine denir. Ses, hava, ışık, masa,
ev, koku..
2. Soyut İsimler (Mana ismi): Beş duyu
organımızdan herhangi biriyle algılayamadığımız;
fakat var olduğuna inandığımız varlıkların
isimlerine denir. Melek, akıl, özlem, düşünce,
üzüntü...
İsimlerin Değişik Görevlerde Kullanılması:
İsimler cümlede isim, sıfat, zarf, edat ve
bağlaç görevleriyle kullanabilirler:
Problemin cevabı doğru. Doğru cevapları söyledi.
Doğru konuş! Eve doğru yürüdüler.
İsim Sıfat
Zarf
Edat
İsimlerin Genel Özellikleri :
İsimleri, diğer kelime çeşitlerinden ayıran en
belirgin özellikler şunlardır:
a)
İsimler, isim çekim eklerini (hâl ekleri,
tamlama ekleri, iyelik ekleri, çoğul eki) alır.
b)
İsimlerden yapım ekleriyle yeni kelimeler
türetilebilir.
c)
İsim tamlaması kurar.
d)
Sıfat tamlamasında tamlanan olur.
e)
Bazı fiillerle bir araya gelerek birleşik fiiller
oluşturur.
f)
Cümlede her türlü öğe olabilir.
İsmin Hâlleri (Durumları) ve Öğe Oluşu
1. İsmin Yalın Hâli (Yalın Durumu) : Hiç ek
almayan veya durum ekleri dışındaki ekleri almış
olan isimler yalın durumdadır. Ev, evim, evler,
eviniz...
İsimler yalın haldeyken “özne, nesne, zarf
tümleci ve yüklem” olabilir:
Havalar soğudu. Ali defter aldı. Güzel konuşmak bir
sanattır. Akşam köye gittik.
Özne
B.siz Nesne
Yüklem
Zarf Tüm.
2. İsmin –i Hâli (Belirtme Durumu) : -ı, -i, -u, -ü
eklerini alan isimler bu duruma girer. Bu isimler
genellikle belirtili nesne olur. Defteri, okulu... Ali
kitabı aldı. (Belirtili nesne)
NOT : Türkçe’de dört çeşit –i (-ı, -u, -ü) eki vardır.
Bunları birbirine karıştırmamalıyız.
a)
Köyü güzelmiş (iyelik eki)
b)
Köyü gezdiler (hal eki)
c)
Ahmet’in köyü güzelmiş. (tamlama eki)
d)
Ört-ü, diz-i (fiilden isim yapma eki)
3. İsmin –e Hâli (Yönelme Durumu) : -a, -e eklerini
alan isimler bu duruma girer. Bu durumdaki
isimlere genellikle “kime, neye, nereye” soruları
sorulur. Dolaylı tümleç görevinde kullanılırlar.
Yarın köye gideceğiz. (Nereye? ) (Köye)
•
Bu ekleri alan kelimeler bazen zarf tümleci
olabilir : Akşama size geleceğiz. (Zarf tümleci)
•
Bu ek bazen “için” edatının yerini tutar. Bu
ayakkabıyı kızıma aldım. (Kızım için)
•
-a, -e ekleri alan kelimeler bazen söz
gruplarının içinde bulunabilir. Bu durumda adı
geçen kelimeler dolaylı tümleç olmaz. İçinde
bulunduğu söz grubuyla öğe olurlar. Çocuk göze
geldi. (Yüklem), Bu sene okula başlayan küçük
oğlumdur. (özne)
•
-e eki eklendiği kelimenin anlamını
değiştirerek yeni bir kelime yapar. Yani yapım eki
olur. Diz-e, yar-a, sap-a...
4. İsmin –de Hâli (Bulunma, Kalma Durumu) : -de,
-da, -te, -ta eklerini alan isimler bu gruba girer.
Bulunma, kalma anlamı taşır. Genellikle “kimde,
nede, nerede” soruları sorularına cevap vererek
dolaylı tümleç olur. Babamda hiç para yoktu.
(Kimde)
•
- de eki bazen yapım eki olarak da
kullanılabilir. Bu kelimeler bazen isim, bazen sıfat
görevini üstlenirler. Gözde oyuncu ( sıfat), Fatih
takımın gözdesiydi. (İsim)
•
- de ekini alan isimler bazen zarf tümleci
olur. Bayramda köye gideceğiz. (Zarf tümleci)
•
-de ekini alan kelimeler, bazen söz grupları
içinde yer alabilir. Bu kelimeler söz gruplarıyla
beraber öğe olur. Söylediklerin lafta kaldı. (yüklem)
5. İsmin –de Hâli (Çıkma, Ayrılma Durumu) : -den,
-dan, -ten, -tan eklerini alan isimler bu gruba girer.
Bu isimler genellikle “kimden, neden, nereden”
sorularına cevap vererek dolaylı tümleç olur.
Kitapları Ayşe’den aldık. (Kimden)
•
-den ekini alan isimler bazen zarf tümleci
olur. Sıkıntıdan her tarafı sivilce doldu. (Zarf
tümleci)
•
-den eki, bazen yapım eki olarak kullanılır.
Bu durumda ya sıfat ya da zarf görevi üstlenir.
Candan dost, toptan satış, içten davranış...
•
-den eki bazen belirtili isim
tamlamalarındaki tamlayan eki –ın, -in, -un, -ün ‘ün
yerini tutabilir. Çocukların biri ....Çocuklardan biri.
•
-den ekini alan kelimelerle ikilemeler
yapılabilir. Derinden derine sesler geliyor.
•
-den ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı
taşıyan sıfat öbekleri oluşturulabilir. Gülden kırmızı
yanak, Pamuktan beyaz eller...
İSİM TAMLAMALARI
İki veya daha fazla ismin, yeni bir anlam
meydana getirecek şekilde birlikte kullanılmasıyla
oluşan söz gruplarına isim tamlaması denir. Ad
takımı şeklinde de söylenebilir.
İsim tamlamalarında ilk isme tamlayan;
ikinci isme tamlanan denir. Bu kural iki isimden
oluşan tamlamalar için geçerlidir. İkiden fazla
isimden oluşan tamlamalarda genellikle son isim
tamlanan diğerleri tamlayan olur. Fakat bu kurala
uymayanlar da vardır.
Bahçenin duvarı.
Bahçenin duvarının
boyasının rengi.
Bizim okulun tahta kapısı
Tamlayan Tamlanan
T a m l a y a n
Tamlanan
Tamlayan Tamlanan
İsim tamlamalarının çeşitleri ve özellikleri
şöyledir:
1.
BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan –ın, -in, -un, -ün , tamlanan –ı, -i, -u, -ü
eklerinden birini alır. Tamlayan sesli harfle biterse –
n kaynaştırma harfi; tamlanan sesli harfle biterse –s
kaynaştırma harfi kullanılır. Bahçe-n-in kapı-s-ı
NOT :* “Su” ve “ne” kelimeleri bu kurala uymaz.
Örnek: Su-y-un tad-ı, ne-y-in tad-ı.
•
Zamirler tamlayan veya tamlanan olabilir.
Örnek: Bizim evimiz. Çocukların birkaçı...
•
Tamlanan isim sayı veya belirsizlik bildiren
bir kelime olursa, tamlayan eki –ın, -in, -un, -ün
yerine-den, -dan eki gelebilir. (Adamların
ikisi....Adamlardan ikisi)
•
Bazı belirtili isim tamlamaları, sıfat
tamlamasının ters çevrilmesiyle oluşur. (Taze
balık...Balığın tazesi)
•
Bazı b.isim tamlamalarında tamlayan ve
tamlanan yer değiştirir. (Çok verimlidir ovası
Konya’nın...) (Konya’nın ovası...)
2.
BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan, tamlama eklerini almaz. Tamlanan –ı, -i,
-u, -ü eklerini alır. Bahçe kapısı, gönül dostu...
•
Tamlayan somut veya soyut isim olabilir:
Kitap kabı, duygu yoğunluğu
•
Tamlanan somut, soyut isim veya isimleşmiş
olabilir: Masa örtüsü, gurbet düşüncesi, dünya
güzeli.(İsimleşmiş sıfat)
•
Tamlayan çoğul eki alabilir: Öğretmenler
odası...
•
“Kendi” kelimesi, belirtisiz isim
tamlamalarında tamlayan olabilir. Bunun dışındaki
zamirler belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ve
tamlanan olmaz.: Kendi evi...
•
İsim-fiiller tamlanan olabilir: Gece
yürüyüşü...
•
Bazı belirtisiz is.tamlamaları kendisinden
sonra gelen ismi niteler ve sıfat görevi kazanabilir:
Deniz mavisi gömlek....
•
Bazı belirtisiz isim tamlamalarında tamlama
eki günlük konuşmada düşebilir: Hatay
sokağı...Hatay sokak. Bu durumun yazıda
gösterilmesi yanlıştır. (Lokanta Bahar) veya (Bahar
Lokanta) yanlıştır. Doğrusu (Bahar Lokantası)
şeklinde olacaktır.
•
Bu tamlamalarda mecazlı anlatım
görülebilir: Laf salatası, ömür törpüsü...
•
Bazı belirtisiz isim tamlamaları kalıplaşarak
birleşik kelime olmuştur: Kuşadası, hanımeli..
•
Bazı belirtisiz isim tamlamalarının başına bir
sıfat gelebilir: Kırmızı kadın ceketi...
•
Bazen belirtisiz isim tamlamalarında sıfatın
başa gelmesi dil yanlışlığına yol açar: Devlet Eski
Bakanı (Doğru)... Eski Devlet Bakanı (Yanlış)
3 . TAKISIZ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan ve tamlanan, tamlama eklerini
almaz. Tamlayan, tamlananın hangi maddeden
yapıldığını veya neye benzediğini bildirir. Takısız
isim tamlamaları ile sıfat tamlamaları birbirine
karıştırılmamalıdır.
Takısız İsim Tamlaması
Tamlaması
Tahta çanta
Demir kapı
Demir yumruk
Badem göz
Çini vazo
Altın bilezik
4.
Sıfat
Güzel çanta
Büyük kapı
Sert yumruk
Siyah göz
süslü vazo
Burgulu bilezik
ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI
En azından üç isimden oluşan tamlamalara
denir. Dedemin dedesinin dedesi, Ayşe’nin
kardeşinin okul çantası.
NOT: Zincirleme tamlamayı oluşturan kelimelerden
en az biri sıfat görevinde kullanılıyorsa böyle
tamlamalara KARMA TAMLAMA denir. Karma
tamlamalar, isim tamlamalarının tamlayanı ile
tamlananı arasına bir sıfat girmesiyle oluşabildiği
gibi, iki sıfat tamlamasının birleşmesiyle de
oluşabilir. (Babamın eski ceketi)(Güzel Türkiye’nin
güzel çayı)
YAPILARINA GÖRE İSİMLER
1.
Basit İsimler: Hiç ek almayan veya yapım
ekleri dışındaki (hal ekleri, iyelik ekleri, tamlama
ekleri, çoğul ekleri) almış isimlere denir. Ev, evler,
evi, evim...
2.
Türemiş İsimler: İsim veya fiil köklerine,
çeşitli yapım ekleri getirilerek oluşan isimlere denir.
Gözlük, sevgi...
3.
Birleşik İsimler: İki veya daha fazla
kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan isimlere
denir. Türkçe’de birleşik isimler genellikle şu
yöntemlerle oluşur:
a)
İki ismin birleşmesiyle oluşur: (Tür
değişmez) . (Çanakkale, ayçiçeği, Kuşadası)
b)
İki fiilin birleşmesiyle oluşur: (Her iki
kelimenin türü değişir)(Dedikodu, biçerdöver)
c)
Bir isim bir fiilin birleşmesiyle oluşur:
(İkinci kelimenin türü değişir) (İmambayıldı,
gecekondu...)
d)
Bir fiil, bir ismin birleşmesiyle oluşur:
(Birinci kelimenin türü değişir) (Bilirkişi,
yazarkasa...)
e)
Bir sıfat, bir ismin birleşmesiyle oluşur: (Tür
değişmez. Çünkü sıfatlar da isim soylu
kelimelerdir.) (Ulukışla, Karaköy, Acıgöl...)