uluslar arası kuruluşlar ve antlaşmalar

ULUSLARARASI KURULUŞLAR VE ANTLAŞMALAR
I. AVRUPA BİRLİĞİ (European Union-EU)
* 18 Nisan 1951’de Paris Antlaşması ile 6 Avrupa ülkesi (Belçika, Almanya,
Fransa, İtalya, Hollanda ve Lüksemburg) Avrupa Kömür ve Çelik topluluğunu
kurmuştur. Böylelikle AB yolundaki ilk adım atılmıştır.
* 1957 de Roma’da imzalanan antlaşma ile Avrupa Ekonomik Topluluğu
(AET=Bu günkü adıyla AB) kurulmuştur. 1958 de yürürlüğe girmiştir. AET’nin nihai
hedefi Avrupa’nın siyasal bütünlüğe ulaşmasıdır. Bunun içinde ilk olarak ortak pazar
ve gümrük birliği kurulması öngörülmüştür. Üye devletlerarasındaki gümrük birliği 1
Temmuz 1968’de gerçekleşmiştir. Türkiye 1 Ocak 1996 tarihi itibariyle sanayi
ürünleri ve işlenmiş tarım ürünleriyle gümrük birliğine girmiştir.
* 1 Temmuz 1967 tarihinde Avrupa Kömür ve Çelik Birliği, AET, Avrupa Atom
Enerjisi (EURATOM) birleşerek Avrupa Topluluğunu (AT) oluşturdular.
* 10 Aralık1991 de Hollanda’nın Maastricht şehrinde imzalanan antlaşma ile
Avrupa’da siyasi ve ekonomik birlik (AB) oluşturulmuştur.
* Avrupa Birliğini üç temeli bulunmaktadır. Maastricht Antlaşması ile belirlenen
bu temellerin birincisi Topluluk boyutudur ve Birlik vatandaşlığı, ortak politikalar ile
Ekonomik ve Parasal Birlik konularını kapsar. İkinci temel, Ortak Dış ve Güvenlik
Politikasıdır. Üçüncü temel ise adalet ve içişlerinde işbirliğidir.
I.
II.
III.
IV.
V.
* Üye sayısı şu anda 25’tir.Sonradan katılan ülkeler;
Genişleme: İngiltere, İrlanda, Danimarka:1973
Genişleme: Yunanistan:1981
Genişleme: İspanya, Portekiz:1986
Genişleme: Avusturya, İsveç, Finlandiya:1995
Genişleme: Polonya, Macaristan, Litvanya, Letonya, Estonya, Slovakya, Çek
Cumhuriyeti, Slovenya, Malta, Kıbrıs Rum Kesimi:2004 (En çok katılım 10 ülke
ile)
Türkiye – AB İlişkileri







1959; ortaklık antlaşması için AET’ye başvuruda bulunmuştur.
1963; Türkiye ile AET’yi Gümrük Birliğine götürecek ‘Ortaklık Antlaşması
(Ankara Antlaşması)’ imzalandı. Buna göre 5 yıllık bir ‘Hazırlık Dönemi’, 12 yıllık bir
‘Geçiş Dönemi’nden sonra ‘tam üyelik’ için başvurabilecekti.
1973; Katma Protokolün yürürlüğe girmesiyle geçiş dönemi başlamıştır.
1987; tam üyelik başvurusunda bulunuldu.
1996; AB ile Türkiye arasında gümrük birliği oluşturuldu.
1999; Helsinki’de gerçekleştirilen Avrupa Konseyi Zirve Toplantısında Türkiye’ye
adaylık statüsü tanındı.
3 Ekim 2005; AB ile müzakerelere başlandı.
Avrupa Birliğinin Temel Organları
A. Komisyon: Birliğin hükümet gibi çalışan organıdır. Bu organ uluslararası ilişkilerde
Birliği temsil eder ve karalarını oy çokluğu ile alır. Avrupa Parlamentosuna karşı
sorumludur. Brüksel’de bulunur.
- 64 -
B. Avrupa Parlamentosu: Birliğin tek demokratik organıdır.732 milletvekilinden
C.
D.
E.
F.
G.
oluşur. Milletvekilleri ülkelerini değil Bağlı oldukları siyasal eğilimi temsil ederler. 5
yılda bir yapılan seçimlerle göreve gelirler. Daha çok yama değil de danışma meclisi
gibi çalışırlar. Fransa’nın Strazburg kentinde toplanan Parlamentonun sekretaryası
Lüksemburg’dadır.
Bakanlar Konseyi: İlke olarak üye dışişleri bakanlarından oluşan Konsey yüksek
karar organıdır. AB yapısını ilgilendiren her sorunu karara bağlayıp politikaları
saptamakla görevlidir.
Avrupa Konseyi: Üye ülke hükümet ve/veya başkanlarından oluşan bu kurum
1974 yılında oluşturulmuştur. Konsey bir tür Zirve Konferansı gibi çalışır. Yılda iki
kez toplanarak dış politika, ortak savunma, yeni üye katılımları gibi konularda karar
alır.
Avrupa Birliği Konseyi Genel Sekreteri: İlk genel sekreter olarak Javier Solona
Madariga seçilmiştir.
Adalet Divanı: Birliğin yargı organıdır. Karaları bağlayıcıdır ve temyiz imkânı
bulunmamaktadır.
Sayıştay: 15 üyesi Bakanlar Konseyi tarafından seçilir. Birlik gelir ve giderlerine
ilişkin raporları Komisyona sunmakla görevlidir.
Önemli:
 1955 yılında kabul edilen bayrak 1986 yılından itibaren AB’ye uyarlanmış ve
Beethoven’in 9. Senfonisi 1972 yılında Avrupa marşı olarak kabul edilmiştir.
 AB’nin genel merkezi Belçika’nın başkenti Brüksel’dir. Parlamento merkezi






Strazburg ve Lüksemburg’dadır. Adalet Divanı merkezi ise Lüksemburg’dur.
AB 1 Ocak 1993’te Tek Pazar’a geçmiştir.
AB’ye üye olma kriterleri Kopenhag kriterleridir.(1993)
AB’nin Nisan 2006 itibariyle 20 resmi dili vardır.
AB’nin fikir babası John Monnet’tir.
Avrupa para birim EURO 1999 yılında yürürlüğe, 1 Ocak 2002’de de dolaşıma
girmiştir. Üye ülkelerden İngiltere, Danimarka ve İsveç EURO ya geçmemişlerdir.
Aday ülkeler; Türkiye, Bulgaristan, Romanya ve Hırvatistan’dır.
II. AVRUPA KONSEYİ (Council Of Europe-CE)
5 Mayıs 1949 tarihinde Londra’da imzalanan bir antlaşma ile kurulmuştur.
Siyasal nitelikli bir örgüttür. II. Dünya savaşı sonrasında Avrupa’da bütünlüğün ve
barışın sağlanması için kurulmuştur.
Kurucu 10 devlet şunlardır; Belçika, Danimarka, .Fransa, Hollanda, İngiltere,
İsveç, İrlanda, İtalya, Lüksemburg ve Norveç’tir.
Örgütün Organları; Bakanlar komitesi, Parlamenterler Meclisi ve Sekreterliktir.
Örgüt 1967 yılında Yunanistan’la ve 171 ile 1981 yıllarında Türkiye ile ilgili
krizler yaşamıştır.
Önemli:

Avrupa Konseyi çerçevesinde imzalanan 1950 tarihli Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi (Türkiye 1950 de imzaladı ve 1954’te de onaylamıştır) 1 Kasım 1998’de
yürürlüğe giren 11 nolu protokol ile değiştirilmiştir. Bu değişikliğe göre; Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesi isimli bir mahkeme kurmaktadır. Sözleşmede tanınan hak
ve hürriyetleri, sözleşmeyi imzalayan bir devlet tarafından ihlal edilen kişiler, bu
devlete karşı, bu mahkemeye “bireysel başvuru” denen bir usulle başvurabilir.
- 65 -


Yalnız kişinin mahkeme açabilmesi için kendi ülkesinde hakkını araması
gerekmektedir. Kişi olumsuz karar sonrasında 6 ay içinde yazılı olarak
Strazburg’ta bulunan Avrupa insan hakları mahkemesine başvurmalıdır. Bu
mahkemenin müeyyidesi tazminat ödemekten ibarettir. Yani başka türlü yaptırım
gücü bulunmamaktadır.
Örgütün 41 üyesi vardır. Türkiye 1950 de üye olmuştur.
Özel statüdeki ülke Beyaz Rusya’dır. İsrail ise gözlemcidir.
III. BATI AVRUPA BİRLİĞİ (Western Europan Union-WEU)
17 Mart 1948 tarihinde imzalanan “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel İşbirliği ve
Ortak Savunma Antlaşması” ile Belçika, Fransa, Lüksemburg, Hollanda ve İngiltere
arasında “Batı Birliği” ya da imzalandığı şehrin adı ile anılan “Brüksel Antlaşması”
örgütü biçimlerinde anılan bir yapı oluşturulmuştur.
Bu örgüt, NATO’nun kurulmasına hizmet etmekle birlikte, NATO’nun kuruluşu ile
de işlerliğini kaybetmiştir. Örgüt merkezi Belçika’nın başkenti Brüksel’dir.
Türkiye’nin Batı Avrupa Birliği’ne tam üyelik arzusu, onun Avrupa Birliği’ne tam
üyelik konusunda izlediği politikanın bir uzantısıdır. Türkiye kendisine tanınan ortak
üyelik statüsünü geçici bir statü olarak görmekte ve tam üyelik için girişimlerini
sürdürmektedir.
IV. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖRGÜTÜ (United Nations-UN)
İkinci Dünya Savaşı’nın sonunda, uluslararası barış, güvenlik ve işbirliği için
devletlerin birleşmesi, dünyada barış ve güvenliği korumak, hak eşitliği ve kendi
kaderini belirleme ilkeleri temelinde ülkeler arasında dostluk ilişkilerini geliştirmek,
ekonomik, sosyal, kültürel ve insani sorunları çözmede uluslar arası işbirliği sağlamak
amacıyla Ekim 1945’te kurulan uluslar arası örgüt. Örgütün merkezi New York’tur.
Kurucu ülkeler; ABD, SSCB, İngiltere ve Çin’dir (Türkiye’de kurucu ülkeler
arasındadır.)
Veto yetkisi olan ülkeler; ABD, SSCB, İngiltere, Fransa ve Çin’dir. Şu anda
örgütün üye sayısı 191’dir.
Temel organları; Genel Kurul, Güvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey,
Vesayet Konseyi, Uluslar arası Adalet Divanı ve Sekretaryadır.
 Uluslararası Adalet Divanı: BM’nin üye devletlerarasındaki uyuşmazlıkları,
örgüt içi hukuksal sorunları, uzmanlık kuruluşlarının danışma faaliyetlerini çözüme
kavuşturmakla görevli organdır. Bu nedenle kişisel başvuru yolu kapalıdır. Merkezi
Lahey’dir. 9 yıl için seçilen 15 yargıçtan oluşur.

 Sekreterlik: BM Örgütü’nün faaliyetlerini düzenleyen ve yöneten organdır. Son
dönem sekreterleri; Bhoutros Gali (Mısır, 1992–96), Kofi Annan (Gana, 1996-)

 Birleşmiş Milletler Örgütü’ne Bağlı Uzmanlık Kuruluşları: Gıda ve Tarım
Örgütü, Uluslar arası İmar ve Kalkınma Bankası, Uluslar arası Sivil Havacılık Örgütü,
Uluslararası Tarımsal Gelişme Fonu, Uluslararası Çalışma Örgütü, Uluslar arası
Denizcilik Örgütü, Uluslar arası Para Fonu, Uluslararası Telekomünikasyon Örgütü,
Uluslararası Eğitim, Bilim ve Kültür örgütü, Uluslararası Posta Birliği, Dünya Sağlık
Örgütü, Dünya Bilgi İşlem Örgütü, Dünya Meteoroloji Örgütü, Birleşmiş Milletler
Kapital Geliştirme Fonu. Örgütün 189 üyesi vardır. Örgüt merkezi İsviçre’nin Cenevre
şehrindedir.
- 66 -
a) Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu(UNICEF): 6 Ekim 1953 tarihli karar
ile kurulmuştur. Örgütün kuruluş amacı, özellikle azgelişmiş ülkelerde çocuk sağlığı ile
ilgili hizmetlerin gelişmesini ve bu ülkelerdeki çocukların gelişim olanaklarının artmasını
sağlamaktır. Örgütün merkezi New York’tur.
b) Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO): 14
Aralık 1946’da BM’ye bağlı bir uzmanlık kuruluşudur. UNESCO’nun amacı, üye ülkeler
arasında eğitim, bilim, haberleşme ve kültür alanlarında işbirliğini geliştirerek
uluslararası barışa hizmet etmektir. Örgüt merkezi Fransa’nın başkenti Paris’tedir.
c) Dünya Sağlık Örgütü (WHO): 1948 yılında kurulmuştur. Örgütün
amacı, dünyadaki sağlık koşullarını iyileştirilmesi ve salgın hastalıkların önlenmesi
yolunda faaliyetler yürütmektir. 191 üyesi vardır. Merkezi İsviçre’nin Cenevre
kentindedir. Türkiye 1947 yılında üye olmuştur. WHO Avrupa’da “21. Yüzyılda Herkese
Sağlık” (HFA21) adlı bölgesel anlayış ile yürütülmektedir.
d) Dünya Ticaret Örgütü (WTO): Uluslararası Ticareti Örgütü (ITO) ve
Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlaşması’nın (GATT) yerini alan uluslararası
kuruluştur. 1994’te Marakeş’te 113 devlet arasında imzalanmıştır. 1995’te faaliyetlerine
başlayan Dünya Ticaret Örgütü, Dünya ticaretinin liberalleştirilmesi misyonunu
yüklenmiş ve bu çerçevede ticari görüşmelere bir forum oluşturmak, ticari
anlaşmazlıklara çözüm getirmek amaçlarını benimsemiştir. Örgütün merkezi İsviçre’nin
Cenevre kentindedir.
e) Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO): 1919 yılında kurulan örgüt
1946’da BM’ye bağlanmıştır. Amacı, işçilerin yaşam ve çalışma koşullarının
iyileştirilmesini ve sosyal güvenlik anlayışının yaygınlaştırılmasıdır. ILO’nun Türkiye’de
gerçekleştirdiği Mevcut Teknik İşbirliği Programı çerçevesinde yer alan IPEC
Programı (Çocuk işçiliğinin Sona erdirilmesi Uluslararası Programı) 12 Eylül 2006
tarihine kadar geçerlidir. Örgüt merkezi İsviçre’nin Cenevre kentindedir.
f) Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü(FAO): 1946 yılında
Kanada’da kurulmuştur. Örgütün amacı; doğal kaynakların geliştirilmesi ve tahılların
depolanması gibi konularda danışmanlık yapar. Türkiye 1947 yılında üye olmuştur
g) Uluslararası Para Fonu(IMF): Uluslararası finans kuruluşudur.1945
yılında kurulan örgüt şu amaçları taşır; 1- Uluslararası para sorunlarında ülkeler arası
işbirliği sağlamak. 2-Ulusal para değerlerinde denge sağlamak ve kambiyo indirimlerini
önlemek. 3- Üyeler arasında çok taraflı bir ödemeler sistemi kurmak ve döviz
sınırlamalarını en aza indirmektir. 4- Ödemeler bilânçosu açık veren ülkelere kısa süreli
mali yardımda bulunmaktır. 178 üyesi vardır. Merkezi Washington’dur. Türkiye 1947
yılında IMF’ye üye olmuştur ve ilk kez 1948 yılında IMF ile anlaşma yapmak
durumunda kalmıştır. Daha sonra her 3 yılda bir bu antlaşmalar yenilenmiştir. 2004
yılında da Türkiye hala IMF’nin ekonomi politikalarını uygulamaktadır. IMF’nin en
yetkili organı Guvernörler Kuruludur.(Üye ülkelerin Maliye Bakanları’ndan ya da
Merkez Bankası Başkanları’ndan Oluşur). Türkiye ile IMF ile ilişkilerinde Hazine
- 67 -
Müsteşarlığı temsil etmektedir. IMF’nin para birimi SDR’dir. SDR ancak hesaptan
hesaba aktarılan ve fiziki bir varlığı olmayan bir hesap birimidir.
h) Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası(Dünya Bankası-IBRD):
1945 yılında kurulmuştur. Türkiye 1947 yılında üye olmuştur. BM’ye bağlı çok yönlü bir
finansman kuruluşudur. Banka, ilke olarak “Proje Kredisi” verir. Dünya Bankasından
kredi alabilmek için önce, kabul edilebilir projeler hazırlamak gerekir. Sadece üye
devletlere kredi vermez, bu devletlerin resmi kurumlarına ya da özel sektör
kuruluşlarına devlet güvencesi ile kredi verir. IMF ile bağlı kuruluşlardır. Fakat IMF,
uluslararası mali düzeni sağlamak Dünya Bankası ise uluslararası kalkınma konularına
yönelik faaliyetlerde bulunmak üzere kurulmuşlardır. Dünya bankasından kredi almak
isteyen bir ülke IMF’ye üye olmak zorundadır.
V. KUZEY ATLANTİK ANTLAŞMASI (North Atlantic Treaty Organization-NATO)
4 Nisan 1949’da 10 Batı Avrupa ülkesi ile Amerika Birleşik Devletleri ve
Kanada’nın katılımı sonucu, toplam 12 ülkenin imzaladıkları bir antlaşma ile
kurulmuştur.1952 yılında Türkiye ve Yunanistan, 1982 yılında da İspanya örgüte üye
olmuşlardır. Şu an 26 ülke NATO üyesidir. Örgütün merkezi Brüksel’dir. En yüksek
organı Askeri Komite’dir.
II. Dünya Savaşı sonrasında Batılı ülkeler ile Sovyetler Birliği arasındaki
anlaşmazlıkların bir uzantısı olarak kurulmuştur. Türkiye 18 Şubat 1952 tarihinde
resmen girmiştir. Türkiye’nin 1950 yılında girdiği Kore Savaşı NATO’ya girmesini
kolaylaştırmıştır.
1991’de Sovyetler Birliğini’nin çökmesi ile NATO’nun tehdit unsuru ortadan
kalktı. Böylece, Sovyet tehdidine karşı kurulmuş olan NATO’nun işlevi sona erdi; fakat
hala varlığını genişleterek sürdürmektedir.
Fransa, dünya şartlarının değiştiğini ileri sürerek 1996’da NATO’nun askeri
kanadından ayrıldı. Benzer bir durum Kıbrıs sorunu sonrasında Yunanistan’la yaşandı
ancak 1980’den sonra eski statüsüne döndü.
VI. AVRUPA SERBEST TİCARET BÖLGESİ (EFTA)
Ocak 1960’da İsveç’in başkenti Stockholm’de imzalanan antlaşma ile AET’ye
katılmayan İngiltere Norveç, Danimarka, Avusturya, Portekiz, İzlanda ve İsviçre
tarafından kuruldu. Bir iktisadi birleşme modeli olarak serbest ticaret bölgesine
dayanır. AT’nin NATO ile yakından ilişkisine karşılık; EFTA’nın tarafsız statüsü geçmişte
birleşmeyi önlemişti. Bu sıkıntı soğuk savaşın sona ermesinden sonra ortadan kalktı.
EFTA ile AT arasında Ekim 1991 tarihinde “EFTA-AT Ekonomik Birlik Antlaşması”
imzalandı. 1995’te Norveç, İsviçre ve Liectenstein EFTA devletleri olarak kaldılar.
Serbest ticaret bölgeleri içindeki en büyük ve en önemli olanıdır.
VII. EKONOMİK İŞBİRLİĞİ VE KALKINMA ÖRGÜTÜ (OECD)
Üye devletlerin ekonomik ve sosyal politikalarını düzenlemek ve görüşmek için
forum sağlayan 24 sanayileşmiş ülkenin 1961’de kurduğu uluslar arası örgüt Merkezi
Paris’tir. Marshall Planı’nı uygulamak için 1948’de kurulmuş olan OEEC’nin yerini aldı.
OECD, Yedi sanayileşmiş ülkeler grubunun (G-7’ler) yıllık ekonomik zirvelerinin
hazırlanmasında önemli bir rol oynar ve üye ülkelerin ekonomik performansı ile ilgili
- 68 -
raporlar sunar.1990’da yeniden yapılanma ve kalkınma için Avrupa Bankası’nı kurdu.
Üçüncü Dünya için OECD, Kuzey-Güney ayrımında Kuzey’i temsil eder. Avrupa’da bazı
eleştirmenler, OECD’yi sadece kendi bencil çıkarlarıyla ilgilenen zengin adamlar kulübü
olarak suçlamaktadırlar.
VIII. PETROL İHRAÇ EDEN ÜLKELER ÖRGÜTÜ (OPEC)
Petrol üreten devletlerin fiyat ve arz politikalarını düzenlemek için 1960’da
kuruldu. Başlangıçta beş petrol üreticisi ve ihracatçısı ülkenin (Venezüella, Suudi
Arabistan, İran, Irak ve Kuveyt) kurduğu bir örgüttü. Sonra başka devletlerde katıldı:
Katar, Endonezya, Libya, Abu Dabi, Cezayir, Nijerya, Gabon ve Ekvator. Tunus BAE)
Merkezi Kuveyt’tedir.
IX. ULUSLARARASI AF ÖRGÜTÜ (AI)
1961 yılında İngiliz avukat Peter Benenson tarafından insanlığa hizmet amacı ile
Londra’da kurulan siyaset dışı bir örgüttür. Örgüt tüm dünyada düşüncelerinden dolayı
mahkum edilmiş olanların serbest bırakılmasını, tüm siyasi tutukluların açık ve adil bir
biçimde yargılanmasını, işkenceyi ve ölüm cezalarını kaldırmayı amaçlar. Devlet
yetkililerine mektup ile başvurur. BM’de temsil edilen örgüt, 1978 yılına Nobel Barış
Ödülü’nü aldı.
X. AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI (AGİT-OSCE)
Eski Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’nın yeni adı. AGİT, 1973–75 bir dizi
uluslararası konferansların sonunda, bağlayıcı nitelikte olmayan bir ‘Nihai Senet’in
imzalanmasıyla 1975’te Helsinki’de kuruldu.
Bu senet, Avrupa’da II. Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkan sınırları ‘değişmez’
olarak kabul etmekte ve temel özgürlüklere saygı göstermelerini, bilim, kültür ve başka
alanlarda işbirliği yapmalarını öngörmekteydi.
17–19 Kasım 1999’da AGİT’in Altıncı zirvesinde Türkiye ev sahipliği yaptı. AGİT
İstanbul Zirvesi, üye 54 ülkenin devlet ya da hükümet başkanları düzeyinde temsil
edildikleri için, 20. yüzyılın son zirvesi’ olarak kabul edildi ve ayrıca Türkiye’nin
Cumhuriyet tarihi boyunca yapılmış en büyük uluslararası organizasyonu özelliğiyle
tarihe geçti. Bu zirvede Bakü-Ceyhan boru hattı ve Türkmenistan doğal gazı ile ilgili bir
dizi antlaşma yapıldı.
XI. VARŞOVA PAKTI (WTO)
Siyasal ve askeri nitelikli uluslararası örgütlenme şeklidir. NATO’ya karşı bir
güvenlik ve işbirliğini amaçlamıştır. Arnavutluk, Doğu Almanya, Bulgaristan,
Macaristan, Polonya, Romanya, Çekoslovakya ve Yugoslavya ile SSCB arasında ikili
antlaşmalar yapılmıştır. 1990 AGİK ve AKKUM liderler zirvesinde kararlaştırılması
üzerine 1991 yılında feshedilmiştir.
XII. AKKA (AKKUM Avrupa Konvansiyonel Kuvvet Antlaşması–1990)
En geniş kapsamlı silahsızlanma antlaşması. Avrupa'da konvansiyonel kuvvetlerin
sınırlandırılmasına ilişkin NATO'nun on altı ve Varşova Paktı'nın Demokratik Almanya'yı
da kapsayan yedi ülkesinin Viyana'da yaptıkları görüşmeler.
1987 Aralık ayında ABD ile SSCB arasında imzalanan orta menzilli nükleer füzelerin
karşılıklı olarak imha edilmesini öngören INF Antlaşması (Orta Menzilli Nükleer Silahların
Sınırlandırılması Antlaşması) gündeme konvansiyonel silahların indirimini de getirdi. Bu
alandaki çalışmaların iki ülke yerine 'pakt' arasında yapılması öngörüldü. "AKKUM" diye
adlandırılan görüşmeler başladı. Bu görüşmeler sonucunda Avrupa Konvansiyonel Kuvvet
Antlaşması (AKKA) 19 Kasım 1990 tarihinde yirmi iki ülkenin lideri tarafından Paris'te
imzalandı. Türkiye adına Cumhurbaşkanı Turgut Özal ve Başbakan Yıldırım Akbulut
- 69 -
imzaladı. Antlaşma ülkeler için öngörülen sayısal sınırlan ve hukuki yükümlülükler
belirledi. Buna göre, tavanlar NATO ve Varşova Paktı için tank ve toplarda 20.000 olarak
saptanırken, zırhlı savaş araçlarında 30.000, savaş uçaklarında 6800, saldın
helikopterlerinde 2000 rakamında anlaşıldı. Bu çerçevede Türkiye'nin elinde Güneydoğu
Anadolu'yu kapsayan uygulama içinde 279 tank, 3120 zırhlı savaş aracı, 3523 top, 750
savaş uçağı bulunacaktır. Bu havanların dışında eldeki silahlar ise antlaşmaya göre imha
edilecektir. Öngörülen indirimler iki pakta da "asimetrik" biçimde uygulanacağı için
Varşova Paktı saptanan tavanlar çerçevesinde silah düzeyini NATO'ya eşitlemek amacı ile
daha çok imha işlemi gerçekleştirecektir. Antlaşmanın getirdiği en önemli unsur, iki pakta
birbirlerinin silah miktar ve yerlerini etkin biçimde denetleme imkânı vermesidir.
XIII. BAĞDAT PAKTI
Bölgesel nitelikli siyasal ve askeri nitelikli bir örgüttür. 1955 yılında, Türkiye,
Irak, İran, Pakistan ve İngiltere arasında Orta Doğu’da gelişen Sovyet nüfuzunu
engellemek için kurulmuştur. Arap Birliği’ne üye ülkelerden gelen tepkiler nedeniyle
başarısız olmuştur.
XIV. MERKEZİ ANTLAŞMA ÖRGÜTÜ (CENTO)
Bölgesel nitelikli siyasal ve askeri nitelikli bir örgüttür. Türkiye ile Irak arasında
24 Şubat 1955
Tarihinde imzalan antlaşma ile kurulan ve daha sonra İran, Pakistan, İngiltere ve
ABD’nin de gözlemci olarak katılımı ile gelişen Bağdat Paktı’nın devamı
niteliğindedir.1959’da Irak’ın çekilmesiyle CENTO adını almıştır. 1979 İran devrimi
sonrasında örgüt faaliyetlerine son vermiştir. Örgütün merkezi Ankara’da
bulunmaktaydı.
XV. EKONOMİK İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ (ECO)
Türkiye, İran ve Pakistan arasında kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği Teşkilatı(RCD)
nın yerine 1985’te oluşturulan örgüttür. Kuruluşun çalışmaları arasında ortak sanayi
yatırımları yapılması, tercihli ticaret sisteminin oluşturulması, yatırım bankası kurulması
ve haberleşme-ulaşım alalarında işbirliğinin geliştirilmesi ile turizmde ve kültürel
ilişkilerde yakınlaşma sağlanması yer almaktadır. Örgüt üyeleri; Afganistan
Azerbaycan, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Pakistan, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan
ve Özbekistan’dır. KKTC ortak üye statüsündedir. Örgüt merkezi İran’ın başkenti
Tahran’dır.
XVI. BAĞIMSIZ DEVLETLER TOPLULUĞU (CIS)
SSCB’nin dağılması ile ortaya çıkan devletlerin oluşturdukları ekonomik, siyasal
ve bölgesel örgütlenmeye verilen addır. 8 Aralık 1991 yılında on beş Sovyet
Cumhuriyetinden on tanesin aralarında imzaladıkları “Misk Anlaşması” ile kurulmuştur.
Örgüt üyeleri; Ermenistan, Azerbaycan, Beyaz Rusya Gürcistan, Kazakistan,
Kırgızistan, Moldova, Rusya Federasyonu, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan ve
Ukrayna’dır.
XVII. KARADENİZ EKONOMİK İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ (KEİB)
Bölgesel ekonomik örgütlenmedir. Türkiye önderliğinde 25 Haziran 1992 yılında
imzalanan KEİB anlaşması ile kurulmuştur. 1990 yılında yapılan Ankara’da yapılan
toplantıda kurulmasına karar verilen örgütün amacı bölgesel ticari ilişkileri, ulaşım ve
iletişim olanaklarını geliştirmek, Karadeniz’in ortak kullanım koşullarını belirlemek ve
bölgesel yatırım bankası kurmaktır. Örgüt üyeleri; Arnavutluk, Ermenistan,
Azerbaycan, Bulgaristan, Gürcistan, Yunanistan, Moldova, Romanya, Rusya, Türkiye
ve Ukrayna’dır. Örgüt merkezi İstanbul’da bulunmaktadır. KEİ’nin finansal birimi,
- 70 -
Karadeniz Ticaret ve Kalkınma Bankası’dır. Bu banka Yunanistan’ın Selanik şehrinde
kurulmuştur. KEİ’nin en yüksek karar organı, üye ülkelerin Dışişleri Bakanları
Toplantısıdır.
XVIII. İSLAM KONFERANSI ÖRGÜTÜ PARLAMENTO BİRLİĞİ (İKÖPAB)
TBMM’nin de üye olduğu 145 parlamentodan oluşan Parlamentolar arası Birlik
(IPU) bünyesinde İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) üyesi ülkelerin ortaya attıkları bir fikir
sonucu oluşmuş gruptur. 1999 yılında Tahran’da toplanan Kurucular Konferansı’na
Türkiye’nin de aralarında bulunduğu 44 kurucu ülke katılmıştır. Kısa bir süre
önce bu konferansa dâhil ülkeler KKTC’yi tanıdıklarını ilan etmişlerdir. Bu tanıma tek
tek ülkeler bazında değil, konferans adınadır. Merkezi Tahran’dır.
ULUSLARARASI ÇEŞİTLİ KAVRAMLAR VE ÖNEMLİ OLAYLAR

















Gümrük Birliği: Üye ülkeler arasındaki tarife ve kota sınırlamalarını kaldırarak,
yalnızca mal ve hizmetler için ortak piyasa yaratılması düşüncesi ile oluşturulan
birliklerdir. Serbest ticaret bölgelerine göre daha geniş kapsamlıdır.
Ekonomik Topluluk: Üye ülkelerin, tek bir para sistemi ve merkez bankası ile
birleştirilmiş bir mali sistem ve ortak dış ticaret politikalarını yürüttüğü birliklerdir.
Serbest Bölge: Üyeleri arasında ticareti kısıtlayan veya engelleyen tarife ve kota
gibi sınırların ortadan kaldırıldığı ve üye ülkelerin birlik dışında kalanlara karşı ortak
bir tarife uygulama yükümlülüğünün olmadığı birleşme türüdür.
İntifada: Filistin halkının 1987 yılında İsrail’e karşı başlattığı taşlı sopalı protesto
eylemidir. Bu eylemler uluslararası kamuoyunun dikkatini bu soruna çekmeyi
başarmıştır.( Yaşasın Filistin…)
ETA: İspanya’nın Bask bölgesinin bağımsızlığı için mücadele eden örgüte verilen
isimdir.
IRA: Kuzey İrlanda’da İngiliz yönetimine karşı siyasal ve askeri mücadele veren
örgüttür.
G–5: Almanya, Fransa, Japonya, İngiltere ve ABD
G–7: G–5 grubu ile Kanada ve İtalya
G–10: G–7 grubu ile Belçika, İsviçre ve Hollanda
D–8: Endonezya, İran, Malezya, Mısır, Nijerya, Pakistan ve Türkiye tarafından
1996’da oluşturulmuştur.
Nordik Konseyi: 1952 yılında Kuzey ülkelerinden Danimarka, İzlanda, Norveç ve
İsveç tarafından kurulmuştur. Kuzey ülkeleri arasında bir gümrük birliği
oluşturmasını amaçlar.
LAFTA: Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesidir. Arjantin, Brezilya, Şili gibi Latin
Amerikan Ülkerleri tarafından 1961 yılında kurulmuştur.
NAFTA: ABD, Kanada ve Meksika arasında 1993’te imzalanmıştır ve bu bölgede bir
serbest ticaret bölgesi oluşturmayı amaçlamaktadır.
IBD: İslam Kalkınma Bankası adıyla bilinir. 1975 yılında resmen faaliyete geçmiştir.
Türkiye kurucu üyeleri arasındadır.
EPU: Avrupa Ödemeler Birliği olarak bilinir. 1950’de kuruldu. Türkiye 1957’de
katılmıştır.
BIS: Uluslararası Ödemeler Bankası adıyla bilinir. Merkez bankaları arası işbirliği
teşvik ve koylaştırmayı amaçlar.
ASDB: Asya Kalkınma Bankası olarak bilinir. 1966 yılında kurulmuştur. Türkiye’de
üyedir.
- 71 -









COMECON: OEEC ve Marshall Planına bir tepki olarak Sovyetler Birliği tarafından
kurulan bir ekonomik örgüt. Gerçekte Doğu Avrupa'nın Sovyet uydu devletlerinden
oluşmuştur.
Marshall Planı: Doğu Avrupa ülkelerinde SSCB’nin desteği ile komünist partiler
iktidarı ele geçirirken Batı Avrupa ülkelerinde de komünistlerin güçlenmesi ABD’yi
kaygılandırmıştır. Bu değerlendirme çerçevesinde ABD Dışişleri Bakanı General
Marshall 1947’de yaptığı bir konuşmada, gereksinimler belirlendiği takdirde ABD’nin
Avrupa devletlerine yardım yapılabileceğini açıklamıştır.1948 yılında Ankara’da
yapılan bir antlaşma ile Türkiye’de yardım kapsamına alınmıştır. Siyasal açıdan
Truman Doktrini’nin bir uzantısı olan bu yardımların hemen hemen tümü, mal,
özellikle de askeri araç ve gereç biçiminde yapılmıştır. Sonradan yapılan
değerlendirmelerde yardımların bağımlılığı arttırmak amaçlı olduğu saptanmıştır.
Demir Perde: II. Dünya savaşı sırasında ve sonrasında Batılıların, SSCB ve Doğu
Bloğu ülkeleri nitelemek için kullandıkları terimdir.
Prestroika: Rusçada 'yeniden yapılanma' demektir. Sovyet politikasında, 1986'dan
itibaren başlatılan ve sonunda Sovyetler Birliği'nin dağılmasına yol açan geniş çaplı
politik ve ekonomik reformlar. Kişisel teşebbüslere daha çok yer verilmesi ve piyasa
ekonomisinde belirli değişikliklerin yapılması (örneğin, üretimin daha çok talebe göre
ayarlanması) gibi reformları içermekteydi ve bu özelliğiyle Stalinist merkezi planlama
sistemini reddetti. 1986'da Sovyet lideri Gorbaçov tarafından yazılan 'Prestroika'
kitabıyla ortaya kondu. Gorbaçov kitabıyla, Sovyet yönetiminin aksayan yönlerini sert
şekilde eleştirdi ve onu toplumun eleştirisine açtı.
Glasnost: Rusçada "açıklık" demektir. Eski Sovyet lideri Mihail Gorbaçov'un Sovyet
yaşamının değişik yönlerini liberalleştirme politikası. Örneğin, daha fazla söz ve
haberleşme özgürlüğü, Batılı ülkelerle ilişki yollarını açmak gibi. Bu politikayla, ayrıcalıklı
ve kapalı bir bürokratik elitler grubu tarafından yönetilen Sovyet toplumunda, genç ve
yetenekli kişilerin yönetici durumuna geçmeleri amaçlanıyordu. Aynı zamanda, açık bir
bilgilendirme politikası demekti ve bu sayede hükümetin verdiği kararların halkın bütün
kesimleri için anlaşılabilir kılınması mümkün olacaktı. 1986'da ortaya kondu ve aynı yıl
Sovyet Hükümeti tarafından kabul edildi.
Kadife İhtilali: Bu ifade, Çekoslovakya'daki komünist yönetimin barışçı bir şekilde
sona ermesini tanımlamak için Vaclav HAVEL tarafından kullanıldı.
Çernobil Kazası: Nisan 1986'da, Dünyanın ilk büyük nükleer faciası Sovyetler
Birliği'nde Ukrayna'nın merkezi Kiev'in 140 km kuzeyindeki, baraj gölü kıyısındaki
Çernobil Nükleer Santrali'nde meydana geldi.
Irangate (1986): İran-Irak Savaşı sırasında ABD'nin İran'a gizlice yaptığı silah
satışının ortaya çıkmasıyla başlayan skandal. İran İslam Devrimi ve Rehineler Olayı
sonucu İran ve ABD ilişkileri gerginleşmiş bu, ABD'nin İran'la diplomatik ilişkilerini
kesmesine kadar varmıştır.
Berlin Duvarı ve Almanya’nın Birleşmesi : 1961–1989 yıllan arasında Berlin
şehrini Batı ve Doğu diye ikiye bölen engele 'Utanç Duvarı' denmekteydi. Berlin Duvarı
Soğuk Savaş'ın bir simgesi haline geldi. Duvar, Doğu Almanya'da komünizmin çöküşünü gösteren ve Almanya'nın birleşmesine yol açan 1989 Doğu Almanya
ihtilallerinden sonra birdenbire yıkıldı. II. Dünya Savaşı'nın galibi dört müttefik ülke
İngiltere, Fransa, ABD, SSCB ile 2+4 olarak bilinen ve Berlin Duvarı'nın tamamen
yıkılmasını öngören 3 Ekim 1990'da imzalanan "Birleşme Antlaşması" ile iki Almanya
resmen birleşti. Birleşme, Doğu Almanya'nın Batı Almanya'nın çatısı altına girmesiyle
gerçekleştiği için Demokratik Almanya Cumhuriyeti bütün kurumlarıyla kalktı. Aralık
1990'da yapılan ilk ortak seçimlerle de Birleşik Alman Parlamentosu oluştu. Parlamento
- 72 -






daha sonra aldığı bir kararla birleşik Almanya'nın başkentinin Berlin olmasına karar
verdi.
Körfez Savaşı (1991): Irak yönetimi, 17 Temmuz 1990'da Kuveyt ve Birleşik Arap
Emirliklerini aşın petrol üretmek ve petrol fiyatlarının düşmesine yol açarak 'ekonomik
sabotaj yapmakla' suçladı. Bu durumu sürdürmeleri halinde de her iki ülkeye karşı
kuvvet kullanacağını açıkladı. Ayrıca, Kuveyt'i kendi topraklan üzerinde petrol kuyuları
açmakla suçladı. 2 Ağustos 1990'da Irak birlikleri tanklar desteğinde Kuveyt sınırını
aşarak küçük çatışmalardan sonra Emirliği işgal etti. ABD Başkanı George Bush işgali
şiddetle kınarken, ABD'nin Irak'a ekonomik ambargo karan aldığını açıkladı. Beyaz
Saray'dan 'Kuveyt'i kurtarmayı amaçlayan Çöl Fırtınası harekâtı başlamıştır' denildi
ve ABD bombardıman uçakları Irak ve Kuveyt'teki askerî ve stratejik hedeflere bomba
yağdırmaya başladı. Amerikan CNN televizyonu savaşı ilk andan itibaren naklen
yayınladı. Irak'ı destekleyenler sadece Filistin Kurtuluşu Örgütü (FKÖ) ve Ürdün
oldu. 17 Ocak'ta başlayan hava ve füze saldırılarıyla Müttefik güçler Irak'ın hava
savunma sistemini çökertti ve kara gücünün yüzde 30'unu yok etti. Savaş sırasında
Irak hava gücünün büyük kısmı, tahribattan korunmak için İran'a geçti. 24 Şubat'ta
'Çöl Kılıcı' denilen kara saldırısı sadece 4 gün sürdü ve Irak teslim oldu. 25 Şubat'ta
da Irak, Kuveyt'ten çekilmeyi kabul etti ve 28 Şubat'ta ateşkes imzalandı. Bu şekilde
Irak kendi topraklarında 36. paralelin kuzeyi ile 32. paralelin güneyine uçak ve ağır
silah geçirmeme yükümlülüğüne girmiş ve Mayıs 1991’de 36. paralelin kuzeyini
kontrol etmek üzere “Çekiç Güç” kurulmuştur.
Çekiç Güç: Temmuz 1991 tarihinde kurulan ve amacı Saddam Hüseyin'in muhtemel
saldırılarına karşı Kuzey Irak'ın halkına güvenliği sağlamak için "Huzur Operasyonu2"nin uygulama birliği olan hava kuvveti. Türkiye'de İncirlik ve Pirinçlik'te konuşlanmış
77 uçak ve helikopterden ve Amerikan-İngiliz-Fransız-Türk 1862 kişilik personelden
oluşmaktadır. Kuzey Irak'taki Zaho'da da bir irtibat merkezi bulunmaktadır. Bu gücün
görev süresi TBMM tarafından 6 aylık süreler halinde birçok kez uzatılmıştır.
Baas Hareketi: Temelde Arap Milliyetçiliğine dayanan radikal akımın ismidir. 1943
yılında Michel Eflak ve Salah el-Bitar tarafından Şam’da kurulmuştur.
Barış Gücü: Barışın tehlikeye düştüğü ya da bozulduğu durumlarda, BM Güvenlik
Konseyi’ne bağlı olarak görev yapmak üzere üye ülkelerin kendi kararları ile BM
emrine verdikleri askeri birliklere verilen isimdir. Kosova Barış Gücü ve
Afganistan’daki ISAAF gibi…
Abhazya Sorunu: Bu sorun Abhazya özerk bölgesinin Gürcistan’dan ayrılması talebi ile
ortaya çıkmıştır.
Düyun-u Umimiye: Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Dönemi’nde, alınan dış
borçlara ve bu borçları ödemek amacı ile oluşturulan kuruma verilen isimdir. 19.
yüzyılın ikinci yarısından itibaren dış borçlar, yatırım alanı arayan Avrupa
sermayesinin özendirmesi ve bazı yenilikler için harcamalar nedeni ile hızla
artmıştır. 1854-1874 arasında 15 kez dış borç alınmıştır.
- 73 -