besinler

BESİNLER DERS NOTLARI KONU ANLATIMI
BESİN MADDELERİ
Canlılar tarafından tüketilen besin maddeleri değişik şekillerde gruplandırılabilir.
A. GÖREVİNE GÖRE BESİNLER
1. Enerji Verici Besinler
Bunlar, karbonhidratlar, yağlar ve proteinlerdir.
Açlık anında tüketim sırasına göre;
Karbonhidratlar  Yağlar  Proteinler olarak sıralanır.
Solunum kolaylığı sırasına göre;
Karbonhidratlar  Proteinler  Yağlar olarak sıralanır.
Sağladıkları enerji miktarına göre;
Yağlar  Proteinler  Karbonhidratlar olarak sıralanır.
2. Yapıcı ve Onarıcı Besinler
Canlının yıpranan kısımlarının tamirinde ve yeni hücre yapımında kullanılırlar. Bunlar; proteinler,
yağlar, karbonhidratlar, madensel maddeler ve su’dur.
3. Düzenleyici Besinler
Düzenleyici besin maddeleri, hücredeki metabolik olayların düzenlenmesinde rol oynar. Bunlar,
proteinler, madensel maddeler, vitaminler ve sudur.
B. YAPILARINA GÖRE BESİNLER
Organik besin maddeleri; proteinler, yağlar, karbonhidratlar ve vitaminlerdir.
İnorganik besin maddeleri; su ve madensel maddelerdir.
1. Karbonhidratlar
Karbonhidratlar, adından da anlaşılacağı gibi karbon (C), hidrojen (H) ve oksijen (O) atomlarından
meydana gelmiştir. Karbonhidratlar bütün canlı hücrelerde bulunur ve en önemli enerji kaynağıdır.
Genel formülleri (CnH2nOn) dir. Karbonhidratlar yapısındaki şeker sayısına göre değişik gruplara
ayrılabilirler.
a. Monosakkaritler: Sindirime uğramadan direkt olarak kana geçerler. Altı karbonlulara (heksozlar)
glikoz (üzüm şekeri), fruktoz (meyva şekeri) ve galaktoz (süt şekeri), beş karbonlulara (pentozlar) ise
riboz ve deoksiriboz örnek verilebilir.
Tablo : Disakkaritlerin Sentezi ve Özellikleri
b. Disakkaritler: İki monosakkaritin birbirleriyle glikozit bağı kurarak meydana getirdiği
karbonhidratlardır. Bu birleşme sırasında su açığa çıktığı için olayadehidrasyon sentezi de
denir. Disakkaritler ancak sindirilerek hücre zarından difüzyonla geçebilir.
c. Polisakkaritler: Çok sayıda glikozun dehidrasyon sentezi sonucu, glikozit bağları kurarak
birleşmesiyle oluşur.
Bir polisakkaritin yapısında kaç tane monosakkarit kullanılmışsa, reaksiyon sonucu bunun bir
eksiği kadar su açığa çıkar. Yani n – 1 molekül su açığa çıkar. Burada n, glikoz sayısıdır.
Polisakkaritler hidroliz edildiklerinde monosakkaritlere indirgenirler. Polisakkaritleri dört grupta
toplayabiliriz.
Depo Polisakkaritler
Nişasta : Bitkilerde karbonhidratların depo şeklidir. Suda çözünmez.
Glikojen : İnsanlarda ve hayvanlarda karbonhidratların depo şeklidir. Suda kısmen çözünür.
Yapısal Polisakkaritler
Selüloz : Bitki hücrelerinde hücre çeperinin yapısına katılır. Suda çözünmez.
Kitin : Eklem bacaklılar grubundaki hayvanların dış iskeletine ve birçok mantarın çeper
yapısına katılır.
Her dört polisakkarit de glikozun polimeri olduğu halde fiziksel ve kimyasal özellikleri farklıdır. Çünkü,
glikozların bağlanma biçimleri farklıdır.
2. Proteinler
Yapısında karbon (C), hidrojen (H), oksijen (O), azot (N) ve
bazılarında bunlara ek olarak kükürt (S) ve fosfor (P) da
bulunabilir.
Protein moleküllerinin yapısında en fazla 20 çeşit amino
asit bulunabilir.
Her bir amino asitte amino grubuyla (NH2) karboksil (COOH) grubu aynıdır. Amino asitlerde
radikal grup (R) farklıdır. Proteinler sentezlenirken amino asitler birbirlerine peptid bağlarıyla
bağlanırlar.
Her peptid bağına karşılık bir molekül su açığa çıkar. n tane amino asit kullanılırsa n–1 su molekülü
açığa çıkar.
Peptid bağı sayısı = su sayısı
3. Yağlar (Lipidler)
Yağlardan fosfolipidler, hücre zarının yapısına katılır. Steroidler zarların yapısına katıldığı gibi
metabolizmayı düzenlemede de görev yaparlar. Steroidler bazı vitamin ve hormonların
sentezinde kullanılır.
Hayvansal yağlar genellikle doymuş olup, katıdır. Bitkisel yağlar ise genellikle sıvı olup,
doymamıştır. Bitkisel yağlar yüksek ısı ve basınç altında hidrojenle doyurulursa katılaşırlar ve
margarinler oluşur.
Gliserol, üç molekül yağ asitiyle birleşerek nötral yağları meydana getirir.
4. Vitaminler
Vitaminler sindirilmezler ve doğrudan kana emilirler. Organik yapılı olmalarına karşın,
canlılarda enerji verici olarak kullanılmazlar. Genel özellikleri bakımından vitaminler iki grup
altında toplanabilir.
Yağda Eriyen Vitaminler : A, D, E ve K vitaminleridir. Bu grup vitaminlerin fazlası özellikle
karaciğerde depo edilir.
Suda Eriyen Vitaminler : B ve C vitaminleridir. Bu grup vitaminlerin fazlası depo edilmez,
dışarıya atılır.
5. Madensel Tuzlar (Mineraller)
Organizmada az da olsa 15 kadar mineral maddeye mutlaka ihtiyaç duyulur. Mineral maddelerin
vücut içindeki görevlerini üç ana başlık altında toplayabiliriz.
1. Vücut içindeki birçok enzimin ve hemoglobin gibi moleküllerin yapısına katılırlar. Bunlar,
demir (Fe) ve fosfor (P) gibi elementlerdir.
2. Kemiklerin ve dişlerin normal olarak gelişmesini sağlarlar. Bunlar için gerekli olan
madensel maddeler, kalsiyum (Ca), fosfor (P) ve mağnezyum (Mg) dur.
3. Vücut ve hücre sıvısının osmotik basıncını düzenlerler. Bunlardan hücre içi sıvıda
sodyum (Na), klor (Cl), hücre dışı sıvıda potasyum (K), mağnezyum (Mg) ve fosfor (P)
bulunur.
6. Su
Vücudumuzun en fazla ihtiyaç duyduğu maddelerden biridir. Kimyasal reaksiyonlar sulu bir
ortamda gerçekleşir. Su iyi bir çözücü olduğu için besinlerin sindiriminde, emilmesinde,
taşınmasında ve artıkların atılmasında kullanılır. Vücut ısısının fazlası yine su ile atılır.
HÜCREDE MADDE GEÇİŞİ
Hücre zarının en önemli özelliği, canlı ve seçici – geçirgen olmasıdır.
1. Difüzyon (Yayılma)
Madde moleküllerinin çok yoğun olduğu ortamdan az
yoğun olduğu ortama doğru yayılmalarıdır. Difüzyon
sırasında enerji harcanmaz ve canlılık şart değildir.
Bazı durumlarda difüzyona uğrayacak madde bir
taşıyıcı proteinle hücreye alınabilir. Buna ise
kolaylaştırılmış difüzyon denir.
Şekil: Sıvıların Sıvıdaki Difüzyonu
2. Osmoz (Suyun Difüzyonu)
Suyun seçici geçirgen bir zardan difüzyonuna denir. Osmozda da enerji harcanmaz ve canlılık
şart değildir. Ancak seçici geçirgen zar bulunmak zorundadır.
Şekil : Osmoz Deneyi
Diyaliz: Suda çözünmüş maddelerden bazılarının yarı geçirgen zardan
difüzyonuna diyaliz denir.
Osmotik Olaylar
a. Hipertonik Ortam (Yoğun Ortam): Bir hücre kendisinden daha yoğun ortama koyulursa su
kaybederek büzülür. Bu olaya “plazmoliz” denir.
b. Hipotonik Ortam (Az yoğun Ortam): Plazmoliz olmuş yada normal bir hücreyi kendisinden
daha seyreltik bir çözeltiye koyarsak su alarak şişer. Bu olaya“deplazmoliz” denir.
c. İzotonik Ortam (Denge Ortamı): Hücre izotonik ortama koyulursa dengeli bir madde alışverişi
olur.
Şekil : Zardan Madde Geçiş Yolları
Hücreler çok seyreltik ortamlara ya da saf suya konulursa aşırı miktarda su alarak gerilirler. Bu
gerilme sonucunda oluşan basınçla hayvan hücreleri patlar. Bunahemoliz denir.
Osmotik Kuvvetler
a. Osmotik Basınç: Hücre içindeki çözünmüş maddelerin hücre zarına yaptığı basınçtır.
b. Turgor Basıncı: Hücre içindeki suyun hücre zarına yaptığı basınçtır.
c. Emme Kuvveti: Osmotik basınçtan turgor basıncının çıkarılmasıyla elde edilen pozitif
kuvvettir.
E.K = O.B – T.B şeklinde hesaplanır.
3. Aktif Taşıma
Maddelerin az yoğun ortamdan çok yoğun ortama taşınmasına denir. Aktif taşıma ancak canlı
hücrelerde gerçekleşir. Çünkü ATP harcanır ve enzimler iş görür.
Şekil : Aktif Taşımayla Madde Atılması
Bu olayda, taşınacak maddelerin porlardan sığabilecek kadar küçük olması gerekir. İyonların
çoğu yoğun ortamdan az yoğun ortama aktif olarak geçer.
4. Endositoz ve Ekzositoz
Bu olaylarda da enerji harcanır. Her iki olay hayvan hücrelerinde görülmesine karşılık, bitki
hücrelerinde endositoz görülmez.
Endositoz, pordan geçemeyecek kadar büyük moleküllerin hücre içerisine alınmasıdır. Alınan
madde sıvı ise pinositoz, katı ise fagositoz adını alır.
Ekzositoz, hücre içerisinde oluşturulan enzim, hormon, çeşitli proteinler, bitkilerde reçine ve
eterik yağlar, hayvanlarda mukus ve diğer büyük moleküllü salgı maddelerinin golgi yardımıyla,
küçük kesecikler halinde taşınarak dışarı atılmalarına denir.