Prokaryotik Hücre Yapısı ve Fonksiyonları

advertisement
Prokaryotik Hücre Yapısı ve
Fonksiyonları
4. Bölüm
Prokaryotik hücre yapısı
• Prokaryotik ve ökaryotik hücreler kimyasal
kompozisyon ve kimyasal reaksiyonları açısından
birbirine benzer
• Prokaryotik hücre duvarının ana elemanı olan
peptidoglikan yapı ökaryotik hücrelerde bulunmaz
• Prokaryotik hücrelerde zarla çevrili bir çekirdek
bulunmaz
• Prokaryotik hücreler binari fizyon ile çoğalır
• Ökaryotik hücreler mitoz ile çoğalır
Prokaryotik ve Ökaryotik Hücrelerin
Karşılaştırılması
Boyut, Şekil ve Diziliş
kok – küresel
diplokok
streptokok
Stafilokok
tetrat
sarsinya
Boyut, Şekil ve Diziliş
Boyut, Şekil ve Diziliş
Boyut, Şekil ve Diziliş
• Spiral bakteriler
spiroketler – esnek
heliks
• pleomorfik– farklı
şekillerde olabilen
bakteriler
•En büyük
boyut –
50 μm
çap
• En küçük
boyut–
0.3 μm
çap
Figure 3.3
Prokaryotik Hücre Yapısı
Figure 3.4
Fonksiyon
Hareket organeli
Kimyasal bileşimi
Protein
Seks pilusları
Konjugasyon sırasında DNA transferine aracılık eder
Protein
Pili
Yüzeye yapışma, fagositozdan koruma
Protein
Kapsül (includes "slime
layers" and glycocalyx)
Yüzeye yapışma; fagositozdan koruma ; besinlerin depolanması, nem
kaybının engellenmesi
Genellikle polisakkarit; bazen polipeptit
Gram-positif bakteri
Hücreyi ozmotik liziz den korur , hücreye belirgin bir şekil verir
Peptidoglikan (murein) teikoik asitten oluşur
Gram-negatif bakteri
Peptidoglycan Hücreyi ozmotik liziz den korur , hücreye belirgin bir
şekil verir ; LPS ve proteinin farklı fonksiyonları vardır
Peptidoglikan (murein) fosfolipit tabakası ile sarılı
Plazma zarı
Seçici geçirgen; çözeltilerin transportu enerji üretimi; enzim
sistemlerinin yerleştiği yer
Fosfolipit ve protein
Ribozomlar
protein sentezi
RNA ve protein
Koful
Besin deposu ve bazı ek fonksiyonlar
Çok çeşitli; karbonhidrat, lipit, protein veya inorganik
Kromozom
Hücrenin genetik materyali
DNA
Plazmit
Ekstra genetik materyal
DNA
Yapı
Flagella
Pili
Hücre duvarı
Stoplazma Zarı (Plazma Membranı)
• Lipit ve proteinlerden meydana gelir
– Lipidler iki tabaka halindedir
– Proteinler lipit tabakası içine gömülmüştür
• Çok fonksiyonlu, asimetrik, esnek,
yapıdadır
Figure 3.7
Stoplazma zarının yapısı
Membran lipitleri
• polar uçlar
– Su ile etkileşir
– hidrofilik
• Polar olmayan uçlar
– Suda çözünmez
– hidrofobik
Figure 3.5
Membran proteinleri
• perifer proteinler
– Membran ile ilişkisi olan serbest proteinlerdir
ve kolaylıkla taşınabilir
• integral proteinler
– Membrana gömülü vaziyettedirler ve kolay
kolay hareket etmezler
Stoplazma Zarının Fonksiyonları
• Hücreyi çevresinden ayırır
• Seçici geçirgendir
– Bazı moleküllerin hücreden giriş ve çıkışına
izin verir
– transport sistemi moleküllerin hareketine
olanak sağlar
Diğer fonksiyonları…
• Önemli metabolik prosesler burada
meydana gelir
• Membran üzerinde bulunan özel reseptör
molekülleri çevresindeki kimyasalları saptar
ve cevap oluşturur
Membrana bağlı sistemler
• mezozom
– Plazma membranının içeriye doğru
kıvrılmasıyla oluşan yapılardır
• Görevleri:
– Hücre bölünmesi sırasında hücre duvarının yapılması
– Kromozom replikasyonu ve dağıtımı
– Salgı oluşturma
Stoplazma
• Çekirdek ve membran
arasında kalan kısımdır
• Ribozom ve kofulları
bulundurur
• Bir çok protein formu
bulundurur
Figure 3.10
Depo maddeleri
• Hücrede organik ve inorganik maddelerin
depolandığı yerlerdir
• Bazıları tek tabakalı bir membranla
çevrilmiştir
– Bu membranlar bileşim olarak farklılık gösterir
– Bazıları proteinlerden bazıları da lipitlerden
meydana gelmiştir
Organik depo maddeleri
• glikojen
– Glikoz birimlerinden oluşmuş polimerlerdir.
Karbonhidrat depo maddeleridir.
• poly-β-hydroxybutyrate (PHB)
– β-hydroxybutyrate polimerleri. Aerobik
solunum yapan bazı bakterilerde yetersiz
oksijen de depolanır. Yağ benzeri maddelerdir.
Organik kofullar
• siyanofisin granulleri
– Eşit miktarda arjinin ve aspartik asit içeren
büyük polipeptitlerdir. Siyanobakteriler
biriktirir. N kaynağıdır.
• karboksizom
– ribulose-1,5,-bisphosphate carboxylase enzimi
ihtiva eder. Ototroflarda görülür.
Organik kofullar
• Gaz vokülleri
– siyanobakterler ve bazı su
kökenli prokaryotlarda bulunur
– Hücreye batmama özelliği
verir
– İçi boş silindirik yapılardan
oluşmuştur
Figure 3.12a
Figure 3.12b
İnorganik depo maddeleri
• polifosfat granülleri
– volutin granulleri ve metakromatik granüller olarak da
adlandırılırlar
– lineer fosfat polimerleridirler
• sülfür granülleri
• magnetozomlar
– Magnetit formunda demir içerir
– Manyetik alanda hücrenin yönlendirilmesinde kullanılır
Ribozomlar
• protein ve RNA içeren kompleks yapılardır
• Protein sentezinde görev alırlar
• Ökaryotik ribozomlardan küçüktürler
– prokaryotik ribozomlar ⇒ 70S
– ökaryotik ribozomlar ⇒ 80S
• S = Svedburg unit
Nükleotit
• Düzensiz şekle
sahiptir
• Kromozomların
yerleştiği alandır
– genellikle 1/hücre
• Membranla çevrili
değildir
Aktif çoğalan
hücrelerde,
nükleotitler
görülmektedir;
Burada aktif
olarak
kopyalanan
DNA’lar
bulunmaktadır
Figure 3.14
Plazmidler
• Genellikle küçük, kapalı dairesel yapıda
DNA molekülleridir
• Kromozomlardan bağımsız olarak bulunur
ve çoğalırlar
• Çoğalma için gerekli değildirler
• Özel avantajlar sağlayan genler taşırlar (ör.,
ilaç dirençliliği)
Prokaryotik hücre duvarı
• Plazma membranının
dışını saran sağlam bir
yapıdır
Hücre Duvarının Fonksiyonları
•
•
•
•
Hücreye karakteristik şeklini verir
Hücreyi ozmotik lizizden korur
Hücreye patojenite kazandırır
Hücreyi zehirli maddelerden korur
Bakteri hücre duvarı
• Gram boyama uygulamasına göre bakteriler
iki büyük gruba bölünürler.
– gram-pozitif bakteriler mor renge boyanırlar
– gram-negatif bakteriler pembe renge boyanırlar
• Boyamada oluşan reaksiyonlar hücre
duvarının yapısıyla ilgilidir
Figure 3.15
Periplazmik boşluk
• Plazma membranı ile hücre duvarı(gram
pozitif bakterilerde) veya plazma membranı
ile lipopolisakkarit tabaka (gram negatif
bakterilerde) arasında bulunan boşluktur
• Hücre metabolizmasında aktiftir
• Sindirim enzimleri ve transport proteinleri
içerir
Periplazmik enzimler
• Gram negatif bakterilerde periplazmda
bulunurlar
• Bazı fonksiyonları
–
–
–
–
Besin eldesinde
Elektron taşınmasında
Peptidoglikan sentezinde
Toksik bileşiklerin modifikasyonunda
Ekzoenzimler
• Gram pozitif bakterilerde salgılanır
• Gram negatif bakterilerde bulunan
periplazmik enzimlerle benzer özelliklere
sahiptir
Peptidoglikan yapı
• Hem gram pozitif hem de gram negatif
bakterilerin önemli bir bileşenidir
• Peptidoglikan alt birimlerinden oluşmuş bir
polisakkarittir
• İki şeker ihtiva eder
– N-acetylglucosamine
– N-acetylmuramic acid
Proteinlerde
gözlemlenmey
en bazı
aminoasitler
Figure 3.16
Figure 3.18
Figure 3.19
Gram-Pozitif hücre duvarı
• Birincil yapısı
peptidogliklandır
• Aynı zamanda bol
miktarda teikoik asit
içerir
Figure 3.20
Figure 3.21
teikoik asit
• gliserol polimerleri
veya Fosfat grupları ile birleşik
Ribitolden oluşur
Figure 3.22
Gram-Negatif hücre duvarı
• Dış membran ile sarılmış ince bir
peptidoglikan tabakası içerir
• Dış membran lipitler, lipoproteinler ve
lipopolisakkarit’ten (LPS) oluşur
• teikoik asit içermez
Figure 3.23
Önemli Bağlantılar
• Braun lipoproteinleri dış zarı peptidoglikana
bağlar
• Yapışma yüzeyleri (adhesion)
– Plazma membran ile dış zar arasında direk
temas sağlayan yerlerdir
Lipopolisakkaritler (LPSs)
• Üç kısımdan meydana gelir
– lipit A
– Polisakkarit gövde
– O antijen
Figure 3.25
LPS’lerin Önemi
• Konakçının savunma sisteminden
korunmasını sağlar (O antijen)
• Hücre yüzeyinde negatif yükün oluşmasını
sağlar (polisakkarit gövde)
• Dış zarın stabilitesine yardımcı olur (lipit
A)
• ekzotosin (lipit A) olarak etki eder
Dış zarın diğer fonksiyonları
• Porin proteinleri ve transport proteinleri
sayesinde plazma membranından daha
geçirgendir
– Porin proteinleri küçük moleküllerin geçmesi
için (600-700 dalton) kanal görevi görür
Hücre duvarı ve ozmotik
muhafaza
• ozmoz
– suyun seçici geçirgen zardan seyreltik
solüsyonlardan daha konsantre solüsyonlara
doğru hareket etmesidir
– Hücreler genellikle hipotonik çözeltiler içinde
bulunur
[solute]hücre dışı < [solute]hücre içi
Hücre Duvarı ve Ozmotik
Muhafaza
• Ozmotik liziz
– Hücre hipotonik bir solüsyon içindeyken
meydana gelir
– Suyun hücre içine hareketi ozmotik basınçtan
dolayı hücrenin şişmesine ve patlamasına neden
olur
• Hücre duvarı hücreyi ozmotik lizize karşı
korur
Plazmoliziz’e hücre duvarı karşı
koyamaz
• plazmoliziz
– Hücre hipertonik bir solüsyon içindeyken
meydana gelir
[solute]outside cell > [solute]inside cell
– Suyun hücre dışına hareketi stoplazmanın hücre
dışına akmasına neden olur
Plazmoliziz ve ozmotik liziz’in
önemi
• Plazmoliziz
– Gıda muhafaza da yararlıdır
– Kurutulmuş ve şekerli gıdalar gibi
• Ozmotik liziz
– lizozim ve penisilin hücreyi bu şekilde etkiler
Figure 3.26
•protoplast – hücre duvarı tamamen ortadan kalkar
•sferoplast – hücre duvarının bir kısmı kalır
Arke hücre duvarı
• Peptidoglikan yoktur
• proteinler, glikoproteinler, veya
polisakkaritlerden oluşur
Hücre duvarı üzerindeki
bileşenler
Kapsüller, Kaygan tabaka ve STabakaları
• Hücre duvarının üzerini kaplayan maddelerdir
– kapsül
• Genellikle polisakkaritlerden meydana gelir
• Hücreden uzaklaştırılması çok zordur
– Kaygan tabaka
• Kapsüle benzer ancak kapsüle göre rahatlıkla hücreden
uzaklaştırılabilir
Kapsüller, Kaygan tabaka ve STabakaları
• S-tabakaları
– Protein veya glikoprotein tabakalarından
oluşmuş düzenli bir yapısı vardır
– Arke’larda plazma membranı dışında bulunan
tek yapıdır
Kapsüller, Kaygan tabaka ve STabakalarının Fonksiyonları
• Konakçının savunma sistemine karşı
koruma sağlar (ör., fagositoz)
• Olumsuz çevre koşullarına karşı direnç
sağlar (ör., kuruluk)
• Yüzeye yapışmasını sağlar
Kapsüller, Kaygan tabaka ve STabakalarının Fonksiyonları
• Viral enfeksiyonlara karşı korur
• Çevrede bulunan kimyasallara karşı hücreyi
korur (ör., deterjanlar)
• Kayan bakterilerde hareketi sağlar
• Osmotik strese karşı korur
Pili ve Fimbria
• fimbriae (s., fimbria)
– kısa, ince,
• 1,000adet/hücre ‘ye kadar sayıda olabilir
– Hücrenin bulunduğu yüzeye yapışmasını sağlar
• seks pili ( pilus)
– Fimbriya’ya benzer ondan daha uzundur daha kalındır
vedaha az sayıdadır. (1-10/hücre)
– Konjugasyonda genetik materyalin aktarılmasını sağlar
Flagella ve Hareket
Flagellanın Yerleşimi
•
•
•
•
•
monotrik – tek flagellum
polar flagellum – hücre ucunda flagellum
amfitrik – her bir hücre ucunda bir flagellum
lofotrik – bir veya iki uçta çok sayıda flagella
peritrik – hücrenin tüm yüzeyine yayılmış şekilde
Figure 3.33
Figure 3.34
Flagelle Hareketinin
Mekanizması
• Flagella bir pervane gibi hareket eder
– genellikle, saat yönünün tersine dairesel hareket
ile ileriye doğru hareket meydana gelir
– genellikle, saat yönündeki dairesel hareket ile
takla hareketi oluşur
Figure 3.35
Figure 3.36
Diğer Hareket Çeşitleri
• spiroketler
• Kayarak hareket
– Hücre katı yüzeyde hareket eder
– Bir hareket organeli yoktur
Kemotaksis
• Yararlı şeylere doğru hareket etme veya
zararlı şeylerden uzaklaşmadır
• yararlı ve zararlı nesnelerin konsantrasyonu
hücrenin yüzeyinde bulunan
kemoreseptörler tarafından saptanır
Figure 3.37
Figure 3.38
Kemotaksis’in Mekanizması
• Karışık fakat hızlı
– cevap 20 milisaniyeden daha az sürede
verilir
• Proteinlerde konformasyonel
değişiklikler meydana gelir
• proteinlerin fosforilasyonu ve
metilasyonu gerçekleşir
Bakteriyal Endosporlar
• Bazı bakterilerde oluşur
• Uyku formu
• Birçok çevresel etmene karşı dirençli
–
–
–
–
Sıcaklık
Radyasyon
Kimyasallar
Kuruma
endospore
sporangium
Figure 3.40
Figure 3.41
Endosporu dirençli kılan özellik
nedir
• Kalsiyum (dipikolinik asit ile kompleks
oluşturmuş)
• Asitte çözünebilen , DNA-binding proteins
• dehydrated core
• Spor kılıfı
• DNA Tamirini Sağlayan Enzimler
Spor oluşumu
• besinin yetersizliği ve çevresel faktörlerde
gelişimi olumsuz etkileyen değişiklikler ile
spor oluşumu başlar
• Çok aşamalı karmaşık bir işlemdir
Figure 3.43
Çimlenme
• Endosporun aktif
vejetatif hücre
formuna
dönüşmesi
• Çok aşamalı
karmaşık bir
işlemdir
Figure 3.44
Download