chp parti müfettişlik raporlarına göre ikinci dünya savaşı yıllarında
advertisement
CHP PARTİ MÜFETTİŞLİK RAPORLARINA GÖRE İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA YOZGAT Caner YÜCE1 Mehmet KARAYAMAN Özet Millî Mücadelenin kazanılmasının ardından Cumhuriyet ilan edilmiş ve Türk halkı yeni bir yönetim tarzıyla tanışmıştır. 1923’te kurulan Cumhuriyet Halk Partisi, tek parti olarak, 1950 yılına kadar iktidarda kalmıştır. 1945’te çok partili hayata geçişle birlikte muhalefet partisi ile mücadele etmek zorunda kalan CHP, 1950’de yönetimi Demokrat Parti’ye devretmiştir. 1923-1950 yılları arasında CHP’nin tek parti olarak iktidar olması, beraberinde parti içi ve parti dışı denetim eksikliği, halkın istek ve şikâyetlerinin parti teşkilatına ve TBMM’ye taşınamaması gibi sorunları da gündeme getirmiştir. Bu sorunları aşmak, parti millet bütünleşmesini sağlamak, daha etkili çalışmalar yapmak, parti örgütlerini denetlemek amacıyla, CHP içerisinde parti müfettişlik kurumu oluşturulmuştur. 1923 yılında hazırlanan CHP Parti Nizamnamesi ile kurulan ve görevi, parti teşkilatı üzerinde denetim ve kontrolü sağlamak olan parti müfettişliği kurumu, 1935 yılında yapılan düzenleme ile daha etkin bir hâle getirilmiştir. Müfettişlere, bölgelerinde en az altı ay teftişte bulunma ve yılda iki kez teftiş raporu yazma zorunluluğu getirilmiştir. Müfettişler, hazırlamış oldukları raporları parti genel merkezine göndermişlerdir. Raporda belirtilen hususlar, CHP merkez teşkilatında yer alan bürolara havale olunarak, gereğinin yapılması sağlanmıştır. Bu çalışmada, II. Dünya Savaşı yıllarına ait Yozgat ili parti müfettişlik raporları incelenmiştir. Türkiye, savaşa girmemesine rağmen ekonomik ve sosyal yönden savaşın bütün sıkıntılarını çekmiş, savaşın etkilerini azaltmak için pek çok tedbir almıştır. Çalışmamızda, savaş yıllarının ve alınan tedbirlerin Yozgat iline yansımaları, ildeki parti örgütlenmesi, Halkevlerinin faaliyetlerini ortaya koymaya, eğitim, sağlık, ulaşım, spor, sanayi, ticaret, basın-yayın vb. konularda raporlara yansıyan sorunlar ve getirilen çözüm önerileri incelenmeye çalışılmıştır. Yozgat ve kazalarına ilişkin ortaya konulacak bilgiler ve yapılacak tespitlerle, Yozgat şehir tarihi üzerinde yapılacak çalışmalara küçük de olsa bir katkı sağlaması amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Yozgat, Müfettişlik, CHP, Halkevi, Parti Teşkilatı, Abstract Rough Forage Production Potential and its Importance for Animal Production in Yozgat Region After the winning of the war of independence , The Republic was declared and The Turkish community confronted with a new kind of governance. The Following this, the declaring of The Republic, The new Turkish Government met the single- party regime. The Republican People’s party, which was founded in 1923, came to power throughout 27 years and for the first time The Republican People’s party began to be criticized by opposing party with transition to a mutli -party system, and therefore the administration in 1950 was made over to The Social Democratic Party. The single- party regime both is the period in which reforms were made as a high intense and even took a long time that caused to tirednesses in The Republican People’s party . As a consequence of this fact caused to difficulties like that the country’s Uşak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana bilim Dalı, Doktora Öğrencisi,e-mail : [email protected] Metin Kopar, “CHP Teftiş Raporlarına Göre II. Dünya Savaşı Yıllarında Gaziantep”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.10, S.3, Gaziantep, 2011, s.1038-1039. 1 2 338 problems were carried to Turkish Grand National Assembly of Turkey, solving the problems by reaching to everyone including the smallest segments of society , and produce a more efficient and rapid solution. To overcome these problems that ensure the integration of party and community and make more efficient labours and in order to control of the party organizations, a party inspection agency was created within the Republican People’s party . Party inspectorship institution which had been constitued with the chp Party guidelines which had been prepared in 1923,was activated with the regulation done 1935.Inspectors were given responsibility to inspect at least 6 months and to write inspection report twice a year.Inspectors sent these reports to the party head Office.The matters which were stated in the report referred to the offices which were in chp central organization. In this study party inspection reports concerning to Yozgat were examined between the years of 1942-1944.In this period,which was very important fort he country in terms of difficult years and also this period’s being the most difficult time of the world war II,was put emphasis on party organisation in Yozgat and activities of community centers.Also this reports consist of imformation about education,health,transportation,sport,industry,trade and pres etc. İn Yozgat.In this study,trying to do comments and determinations related to Yozgat,it was aimed to contribute to the studies which was to do in the next about Yozgat. Keywords : Yozgat, Inspectorship, CHP, Community Centers, Party Organization 1. Giriş Millî Mücadelenin kazanılması ve Cumhuriyetin ilanından sonra çok sesli bir ortamın teşekkülü, yeni Türk Devleti kurucularının en önemli ideallerindendi. 1923 yılında Cumhuriyet ilan edilmiş ve “Cumhuriyet Halk Fırkası” kurulmuştur. 1924 ve 1930 yıllarında CHP dışında partiler kurulmuşsa da çok partili demokratik sisteme geçilememiş, partiler kısa süre sonra kapatılmıştır. CHP, 1923’ten 1950 yılına kadar 27 yıl boyunca ülkeyi tek parti olarak yönetmiştir. CHP, tek başına iktidarda bulunduğu dönemde kendi içinde bir denetim mekanizması kurma gereğini hissetmiştir. İttihat ve Terakki Partisi’nden örnek alınarak parti müfettişliği kurulmuş, vilayetler teftiş bölgelerine ayrılmış ve her birine, parti mensupları/milletvekilleri arasından, parti müfettişleri atanmıştır. CHP, 1925 yılında çıkardığı nizamname ile bütün ülkeyi 14 Parti Müfettişliği mıntıkasına ayırmıştır2. Geniş yetkilerle görevlendirilen müfettişler, taşrada partinin en büyük temsilcisi olarak örgütün tüm işlerinin kontrolü, denetimi, düzenlenmesiyle görevlendirilmiştir. 1935 yılında parti müfettişliği ile ilgili olarak yeni düzenlemeler yapılarak, müfettişlere tanınan yetkiler artırılmıştır3. 21 Haziran 1939 tarihinde hazırlanan CHP Parti Talimat-namesi’nde, “Parti teşkilatının sıkı denetim altında tutulması, merkezin rehberliği ile yönlendirilmesi” ön plana çıkmıştır. Müfettişlik mıntıkalarına genel merkez tarafından belirlenen ve milletvekili olan kişilerin müfettiş olarak atanması öngörülmüştür. Müfettişlerin, bir yıl içinde iki rapor hazırlayarak genel merkeze iletmeleri gerekmekteydi. Milletvekilleri, her yıl meclisin kapalı olduğu dönemler hariç, yılın 6 ayını müfettişlik mıntıkalarında geçirmek zorundaydı. Müfettişler bu süre içerisinde genel düzeni bozan, rejimi tehdit eden bir durumla karşılaşırsa veya istihbarat elde ederse, bölgenin en yüksek mülki amirine bilgi verecek ve genel merkezi durumdan haberdar edecekti. Parti müfettişlerinin nasıl belirleneceği, görevleri, nasıl çalışacakları CHP Teftiş Talimatnamesi madde 37-44 arasında belirlenmiştir. Ayrıntılı bilgi için bk. CHP Teftiş Talimatnamesi, Sümer Matbaası, Ankara, 1943, s.3. 3 339 Ayrıca müfettişler, bölgedeki kongre ve idare heyetlerine başkanlık edecek, yolsuzluk, parti dışı teşkilatlar hakkında elde ettiği bilgileri, raporlarında belirteceklerdi.4 Bütün bu yönleriyle değerlendirildiğinde CHP teftiş raporları, parti fikirlerinin merkezden başlayarak taşra teşkilatına yayılmasını, bunlara karşı oluşan veya oluşabilecek fikir, duygu ve kişileri tespit etmek amacı güdüyordu. Müfettişler, parti içi denetim açısından da önemli görevler yerine getirmiş, parti dışı oluşumlara karşı bir nevi istihbarat teşkilatı vazifesi görmüştür. 2. Yozgat CHP Parti Müfettişlik Raporları Yozgat iline ait CHP parti müfettişlik raporları, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde bulunmaktadır. Müfettişlik raporları başlığı altında tasnif edilen belgeler içerisinde, CHP parti il teşkilatları tarafından altı ayda bir hazırlanan ve genel merkeze gönderilen parti faaliyet raporları, halkevleri tarafından gönderilen faaliyet raporları, milletvekillerinin seçim bölgelerine yaptıkları seyahat neticesinde kaleme adlıkları raporlar ve CHP parti müfettişlerinin hazırlamış olduğu raporlar yer almaktadır. Çalışmamızda ağırlık olarak Yozgat parti müfettişleri ile Yozgat milletvekillerinin kaleme aldığı raporlar üzerinde durulacaktır. Yozgat ili, Sivas, Tokat, Amasya illeri ile birlikte bir müfettişlik mıntıkası olarak değerlendirilmiştir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla; 1935 yılında Trabzon Milletvekili Raif Karadeniz, 1941-1942 yıllarında Kastamonu Mebusu Hilmi Çoruk, 1944 yılında Ankara Milletvekili Hıfzı Oğuz Bekata, 1947 yılında Ankara Milletvekili Emin Halim Ergun ve 1948 yılında Balıkesir Milletvekili Muzaffer Akpınar, Yozgat parti müfettişi müfettiş olarak görev yapmıştır. Parti müfettişleri tarafından hazırlanan raporlar, birinci altı aylık dönem ve ikinci altı aylık dönemi kapsayacak şekilde, yılda iki defa yazılmıştır. Raporlar, müfettişlere verilen talimat doğrultusunda belirli konular üzerinde durularak düzenlenmiştir. Bu konular içerisinde parti teşkilatlarının durumu, üye sayısı, gelir-gider durumu, yıllık kongreleri, parti faaliyetleri, halkevlerinin durumu ve faaliyetleri, partililer arasındaki ilişkiler, bölgenin ekonomik durumu, eğitim seviyesi, okulların durumu, ulaşım sorunu, basın yayın faaliyeti gibi konular öne çıkmıştır. Parti müfettişlik raporları, teftiş yapılan il hakkında genel bir bilgi vererek başlamaktadır. CHP Yozgat Parti Müfettiş Kastamonu Milletvekili Hilmi Çoruk tarafından hazırlanan 30 Ocak 1942 tarihli raporda, Yozgat’ın 14.000 civarında bir nüfusa sahip olduğu, suyu ve havası güzel bir yer olduğu, kazalarındaki halkın genellikle çiftçilikle geçindiği, toprağın yetersiz olduğu bu nedenle de geçim sıkıntısı yaşandığı ifade edilmiştir. Yozgat halkı yardımsever, ahlaklı, kendi içinde örgütlü, eğitimli, irtica oluşumlarının yaşanmadığı, genellikle çiftçilikle meşgul olan, parti fikir ve ilkelerini benimsemiş kişiler olarak tanımlanmıştır. Bölgenin, sert iklim şartlarına sahip olduğu ifade edilmiştir. Raporlarda 1942 yılı kış mevsiminin oldukça sert geçtiği üzerinde durulmuş, bu nedenle hasat sezonunun sıkıntılı geçtiği ve alınan ürünün önemli miktarda azaldığı belirtilmiştir. Yine kış mevsiminin zorlukları nedeniyle parti toplantıları da yeteri kadar yapılamamıştır. 1943 yılı kış mevsimi de, bir önceki yıl gibi sert geçmiş, Osmanpaşa, Salmanlı, Nusaybeyli kaza ve nahiyeleri teftiş edilememiştir. Sorgun kazasına ulaşılamamış, toplantılar yapılamamıştır.5 3. Parti Üye Sayıları ve İdare Heyetleri Müfettişler, parti üye sayılarını yakından takip etmiş, üye kayıtlarının düzenli yapılıp yapılmadığı, aidatların vaktinde alınıp alınmadığı, makbuzlarının kesilip kesilmediği üzerinde önemle durmuşlardır. CHP Parti Müfettişi Kastamonu Milletvekili Hilmi Çoruh tarafından hazırlanan ve 1940-1941 yıllarına ait birinci teftiş raporunda CHP teşkilatına ait hesaplar incelendiğinde pek çok noksan görüldüğü, kayıtların ve 4 Hüseyin Çetin, “CHP Parti Müfettişlik Raporlarına Göre Tek Parti Döneminde Aydın”, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın, 2015, s.5-6. 5 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. 340 gelir-gider makbuzlarının düzenli bir şekilde tutulmadığı, demirbaş kayıtlarının eksik olduğu, bina sigorta bedellerinin geç ödendiğine dair ifade edilmiştir6. 1943 yılı raporunda en dikkat çekici noktalardan birisi de toplanan aidatlardır. 1942 yılında ortalama %25 civarında toplanan aidatlar bu dönemde %3’lere kadar düşmüştür. Ayrıca toplantılar düzenli olarak yapılamadığı, yapılan toplantılara da ilgi gösterilmediği, bu nedenle örgüt içinde iş bölümü yapılamadığı ifade edilmiştir. Genel merkeze bununla ilgili önlem alınması istenmiş, bunun nedeninin de harp nedeniyle tarım işlerine ağırlık verilmesi, ulaşım ve vasıta sıkıntıları olarak gösterilmiştir7 Tablo 1: Yozgat Merkez ve Kazalarında CHP Üye Sayıları Yozgat Kaza Merkez 1939 1940 I. Altı Aylık Dönem 1940 II. Altı Aylık Dönem 1945 13.141 13.141 13.141 11950 Akdağmadeni 10.572 10.600 10.574 11000 Boğazlıyan 12.172 12.172 14.023 27197 Sorgun 10.007 11.075 11.075 12.396 Kaynak: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. Tablo 2: 1941 Yılı Parti Müfettişlik Raporuna Göre Yozgat Merkez ve Kazalarındaki CHP Üyelerinin Kazalara Göre Dağılımı Parti Ocağı Sayısı Üye Sayısı Yozgat Merkez 56 3165 Yerköy nahiyesi 26 975 Musabey nahiyesi 38 2349 Salmanlı nahiyesi 31 1268 Akdağmadeni Merkez 78 4.392 Peyk nahiyesi 35 3.150 Hasbek nahiyesi 32 3.050 Boğazlıyan Merkez 84 2.962 Çayır Şeyh nahiyesi 26 3.629 Terzili nahiyesi 38 2762 Çandır nahiyesi 11 1670 Osmanpaşa nahiyesi 21 1121 Kızılcakoca nahiyesi 37 1130 Sorgun Merkez 59 4629 Kadı Şehri nahiyesi 30 970 Hacıköy nahiyesi 25 979 Mamure nahiyesi 33 1133 Emir İtibari nahiye 21 1631 Çavuşköy İtibari nahiye 23 1733 Kaynak: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. Müfettişlik raporlarında parti idare heyeti seçimi, kimlerden oluştuğu hakkında ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. Parti idare heyetindeki kişilerin meslekleri, eğitim seviyeleri, kişilikler vb. konularda da açıklayıcı bilgiler yer almaktadır. Örneğin Kastamonu Milletvekili Hilmi Çoruh tarafından hazırlanan 10 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. 6 7 341 Şubat 1941 tarihli teftiş raporunda Yozgat CHP il başkanı olan Nazım Kafaoğlu hakkında şu ifadelere yer verilmektedir; “Evvelki idare heyetinde reis vekili idi. Meclis-i Umumi azasındandır. Çapanoğlu İsyanı’nda yararlığı görülmüştür. Parti işlerinde mesaisi vardır. Meşrutiyet ilanından evvel mahkûm olmuş ise de Büyük Millet Meclisi tarafından iade-i hukuku memnun kararı almıştır. Hariçte bazı aleyhtarları vardır. Kuvve-i intihabiyesi mevcuttur. Hassastır. Çabuk münfail olur. Fakat feragat-ı nefis sahibidir. Ziraatla meşguldür”8. Raporlarda, parti idare heyeti üyelerinin isimleri de verilmiştir. Örneğin CHP Parti Müfettişi Kastamonu Milletvekili Hilmi Çoruh tarafından hazırlanan 10 Şubat 1941 tarihli teftiş raporunda Yozgat CHP İdare Heyetinin şu kişilerden oluştuğu ifade edilmiştir; -Başkan: Nazım Kafaoğlu, Meclis-i Umumi Azası’ndan -Aza: Kamil Erbek, Meclis-i Vilayet Encümen -Aza: Şevket Yasa, Meclis-i Umumi Azası’ndan -Fazlı Bilecen, Lise Muallimlerinden -Aza: Hüsnü Cingiz, Avukat -Mahmut Alpak, Tayyare Cemiyeti Muhasibi -Lütfi Özdener, Emekli Lise Muallimi -Ömer Uslu, Belediye Encümen Azası -Cevdet Gökçe, Ticaret Odası Azası’ndan9 Tablo3: Parti Müfettişlik Raporlarına Göre Yozgat Merkez ve Kazalarında CHP Parti İdare Heyeti Üyeleri Üye Sefer Eronat Eşref Ünal Ömer Evci Üye Üye Üye Üye Üye Bahri Bacan Yusuf Kan Osman Boğaz İhsan İpek Eşref Ünal Sefer Eronat Celal Tunus Memduh Şenol Sabri Yozgat Fahri Tan Hasan İpek Eşref Önal Memduh Şenol Osman Boğaz Mustafa Kızılok Çelebi İlhan Nuri Aral İhsan İpek Şevket Nizamoğlu Tayyip Araslı Mustafa Kızılok 1942 1941 1940 1945 1941 Yozgat Başkan 1942 1940 Yıl Eşref Önal Yusuf Kan Celal Aral Akdağ-madeni Necmi Ersoy Celal Tatlı Hasan Şen Feyzullah Şendoğan Sadullah Kayalar Necmi Ersoy İbrahim Önen Tevfik Köklü Salim Önal Sadullah Kayalar Necmettin Ersoy Yaşar Önen Tevfik Köklü Salim Önal Bahaettin Necmeddin Çölkesen Kaleli Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1. 8 9 342 Necmettin Kaleli Hasan Karaaslan Hasan Karaaslan Necati Erdoğan Hüseyin Batur Ahmet Akdağ Celal Tatlı Necmeddin Kaleli Hasan Karaaslan Mehmet Erol Sadettin Süer Şevket Okay Rifat Kozan Hüseyin Aksu Halim Ulutürk Şevket Kurtul Şevket Okay Mehmet Erol Haydar Kozan Rifat Kozan Nail Öztürk Mehmet Talas Şevki Kurtul Şevket Okay Hasan İçöz Eyüp Duygu Ahmet Karslı Seyit Ali Tunçer Mehmet Talas Şevki Kurtul Şevket Okay Nafiz Yücel Eyüp Duygu Rifat Kozan Şükrü Pala Mehmet Talas Şevki Kurtul Asım Bektaş Rıza Kayhan Salih Kayhan Mehmet Ersoy Osman Ünlü Hakkı Tüzüner 1941 Mehmet Akyol Rıza Kayhan Kani Sevik Asım Bektaş Kadir Çetin Yaşar Doğan Osman Ünlü 1942 Mehmet Akyol Rıza Kayhan Feyzullah Bektaş Salih Kayhan Kadir Çetin Yaşar Doğan Osman Ünlü 1945 Kadir Çetin Nazım Bektaş İbrahim Aktan Kamil Arıburnu Mehmet Aksoy İhsan Çetin Salih Bölükbaşı Boğazlıyan 1940 1945 1942 1941 1940 1945 Necmettin Ersoy Sorgun Kaynak: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.463.1. Parti faaliyetleri olarak genel Yozgat merkez ve kazaları üzerinde durulmuş, nahiye ve köylerdeki örgütlenmeler hakkında fazla bilgi verilmemiştir. Hilmi Çoruh tarafından hazırlanan 30 Ağustos 1940 tarihli 1940 yılı İkinci Teftiş Raporu’nda Boğazlıyan’a bağlı Çandır Nahiyesi parti idare heyeti hakkında şu bilgiler verilmektedir; Başkan: Abdülkadir İlbaş Aza: Mustafa Erdem Aza: Rıza Selçuk Aza. İsmail Türk Aza: Abdi Keçeli10 Müfettişler, parti ile devlet kurumları arasındaki işbirliği ve uyum üzerinde de durmuşlardır. CHP müfettişleri parti ve yerel devlet mekanizması arasındaki ilişkilere önem vermiştir. İlişkilerin samimi ve aynı yönde olması istenmiştir. Bu bağlamda Yozgat müfettişleri, ilişkileri genel olarak olumlu karşılamış, parti teşkilatı ile kaymakamların aynı amaçla hareket ettiğini belirtmişlerdir. Ancak Sorgun kazası teşkilatı ile kaymakam arasında bir uyumsuzluk olduğunu rapor etmiştir. Hatta kaymakamın parti işleriyle ilgilenmediği, Cumhuriyet Bayramı merasim programına parti teşkilatını davet etmediğini, Atatürk’ün ölüm yıldönümü etkinliklerine parti ve halkevini program dışında bırakmıştır. Buna karşın partinin 23 Nisan etkinliklerine katılmamak için pasif korunma adlı bir konferans tertip ettiği, şehirdeki diğer memurları bu konferansa çağırarak, partinin 23 Nisan programını sabote ettiğini bildirmiştir. Müfettişe göre bu durumun sorumlusu 10 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1. 343 kaymakam olup buna bir çözüm bulunması istenmiştir.11 4. Ekonomik Durum Raporlarda, halkın geçim kaynakları ve ekonomik sıkıntıları ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Yozgat bölgesinde temel geçim kaynağının tarım ve hayvancılık olduğu belirtilmiştir. Halkın en önemli ekonomik sorunlarının tarım ürünlerinin ıslahı, depolanması, tarım alet ve makinalarının eksikliği, Ziraat Bankası’nın her kazada şubesinin olmaması, meyve fidanlarının ıslah edilmemesi ve ziraat mektebinin bulunmaması olarak ifade edilmiştir. II. Dünya Savaşı’nın getirdiği ağır ekonomik sıkıntılar, raporlara da yansımış, benzin, gaz yağı, çimento, demir vb. ihtiyaçların karşılanmasında sıkıntı yaşandığı ifade edilmiştir. Yozgat Milletvekilleri Sırrı İçöz, Ahmet Sungur ve Salim Korkmaz tarafından 16.12.1942 tarihinde hazırlanan teftiş raporunda Yozgat Hükûmet konağı inşaatı ile ilgili olarak şu bilgilere yer verilmiştir; “Yozgat vilayet merkezinde dört sene evvel inşasına başlanılan hükûmet konağına yüz otuz bin lira sarf edilmek suretiyle zemin ve birinci katı inşa edilmiş, ahval-i hazıradan bahisle demir ve çimento yüzünden inşaat durmuş, bina üç senedir yağmur ve kışın havai tesiratı altında açıkta kalmıştır. Sadece üzerine inşa edilecek iki kattan yalnız bir kat için pek mühim olmayan demir ve çimentoya ihtiyaç hasıl olduğuna göre bu ihtiyacı karşılayacak miktar-ı kâfi demir ve çimento temin olunduğu takdirde binanın ikmali mümkün olacağı, aksi takdirde yüz otuz bin lira sarfıyla meydana getirilen bu inşaatın açıkta uzun zaman mukavemet edemeyeceği, muktezi demir ve çimentonun İktisat Vekaletinden temin buyrulmasına lüzum hasıl olduğunu arz ederiz”12. Aynı raporun devamında ihtiyaç duyulan malzemelerle ilgili olarak şunlar ifade edilmektedir; “Hariçten temin edilen gaz ve mümasili istihkak maddeleri fevkalade zamanın icabı olarak Yozgat’ta da ihtiyacı tazyik etmekte ise de bunlardan bilhassa çiftçinin zaruri ihtiyaçlarını teşkil eden demirin İktisat Vekaletince millî fabrikalarımızla vesair suretle temini lüzumunu ziraatın inkişafı bakımından bir zaruret hâlini almakta olduğunu arz ederim13.” 1945 yılı raporunda müfettiş tarafından ürünlerin toplanması ile ilgili bir aksaklığa vurgu yapılmıştır. Buna göre; Yozgat ve kazalarında hububat alımı için gönderilen memurların, işlerinde bazı suiistimal ve yolsuzluk yaptıkları, kazalardan toplanan hububatlar(ın) nakil sırasında kaçırılarak saklandığı, bu nedenle bu memurların evinin aranması gerektiği, aksi hâlde bu çiftçiler arasında adaletsizlik yarattığı ifade edilmiştir14. Yozgat bölgesinde en önemli geçim kaynağı tarım olduğu için halkın talepleri arasında kaza merkezlerine Ziraat Bankası şubelerinin açılması, Toprak Mahsulleri Ofisine ait depo yapılması, ziraat mektebi açılması, demiryolu güzergâhı üzerinde bulunan Midilliçoğlu çiftliğinde bir fidanlık kurulmasına yönelik istekler öne çıkmaktadır. Yozgat merkezindeki halk geçimini ticaretten sağlamaktadır. Şehirdeki halkın durumu köylüye göre daha iyidir. Ancak ulaşım sıkıntılarının bulunması halkı zor duruma düşürmektedir. Şehrin tren bağlantısı yoktur. Ancak Yozgat’ın 40 km güneyinden geçen Yerköy istasyonu vasıtasıyla tren bağlantısı kurulabilmektedir15. Yozgat’tan geçen Çorum yolu, Çerikli ve Sungurlu’ya nakledilmiş, Yozgat ticareti, Bu durumun Dâhiliye Nezaretine bildirilmesi üzerine bölgeye Mülkiye Müfettişi Seracettin Bey gönderilmiş ve inceleme yaptırılmıştır. Seracettin Bey durumu tetkik ettirtmiş, ancak kayda değer bir durum olmadığını tespit etmiştir. Bk.Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. 12 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 13 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 14 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 15 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 11 344 durma noktasına gelmiştir. Yerköy istasyonunun Yozgat’a bağlanması Yozgat’taki ekonomiyi canlandıracaktır. Yerköy ile Yozgat arasındaki nakliye belediye tarafından bir otobüs ve açık araba ile yapılmaktadır. Bu yolculuk yaşlı ve çocuklar için hem uzun hem de yorucudur. Yine ofis ambarlarındaki buğdayın nakli belediyeye ait otobüs ve 5 kamyon ile yapılmaktadır. Bu ulaşım ne halk ne de ürün için uygundur. Bu nedenle Ticaret Vekâleti tarafından otobüs, kamyon ve otomobil ihtiyacı karşılanmalıdır16. Yozgat’ta sanayi yetersiz olduğundan halk geçimini sağlayamamakta ve sürekli göç etmektedir. Fabrika yoktur. El tezgâhları ve evde yapılan imalat ile çok küçük bir kitle ilgilenmektedir. İktisat Vekâleti bu durumla yakından ilgilenmeli, halkı dokumacılığa sevk etmeli, kooperatif ve kurslar vasıtasıyla meslekler öğretmeli, el tezgâhları dağıtılarak üretim arttırılmalı ve Yozgat ekonomisi canlandırılmalıdır.17 1941 yılı Yozgat’taki çiftçiler için zor bir yıl olmuştur. Senelik ortalama 30-50 bin ton arasında buğday üretimi yapılmaktadır. Ancak 1941 yılı kış mevsimi kurak geçmiş, çiftçi alması gereken ürünü alamayarak büyük zarara uğramıştır. Toprak Mahsulleri Ofisine sadece 19.000 ton buğday tahakkuk ettirilmiş, bunun %80’i ofise teslim edilmiştir. Buna karşın fasulye, başta olmak üzere bakliyat üretimi fevkalade artmıştır. Ancak çiftçinin zaruri ihtiyaçlarından demir eksikliği çok fazla olup, bu ihtiyacı karşılamak için millî bir fabrikanın kurulması, ziraatın geliştirilmesi için zorunludur.18 1941 yılındaki karşılaşılan zorluklar üzerine çiftçinin Ziraat Bankasına olan borçları ertelenmiş ve acil tohumluk yardımı yapılmıştır. Alınan bu önlemler halkı rahatlatmış, CHP’ye karşı olan sempatiyi arttırmıştır.19 Müfettişe göre Yozgat tarımındaki en önemli sorunların başında ürün çeşitliliğinin olmaması gelmektedir. Bu nedenle kuraklığın etkisi çok büyük olup sıkıntılar yaratmaktadır. Yozgat’taki ekonomiyi daha dengeli hâle getirmek ve canlandırmak için şeker ve mensucat fabrikası kurulması tavsiye edilmiştir. Yine sulama kanalları yapılarak verimin artırılabileceği ileri sürülmüştür.20 Toprak mahsulleri vergisi tatbikinde sorunlar yaşanmaktadır. Kaymakam ve mal müdürü vergilerde keyfî tutumlar sergilemekte, muhtarlar köylüyü rencide edici davranışlarda bulunmaktadır. Muhtarlar kendilerini vergi memuru yerine koymakta ve köylülerin itirazlarını dikkate almamaktadırlar.21 Yozgat’taki düğün ve sünnet merasimleri sosyal çöküntülere yol açmaktadır. Düğünlerde kız tarafının erkek tarafından aldığı paralar ve düğün masrafları çok fazla olup, erkek tarafı bu masraflara yetişememektedir. Çare olarak tarla ve hayvanlarını satmakta yine de isteklere cevap verememektedir. Bu nedenle kız kaçırmalar, kavgalar olmakta, bazen kavgalar ölümlerle sonuçlanabilmektedir. Bu durumun önüne geçmek için “55 Sayılı Men-i İsrafat Kanunu” tatbik edilmelidir. Birden fazla evlenmeler yapılmakta, gayr-i meşru çocuklar dünyaya gelmektedir. Bunu engellemek için Medeni Kanun’a daha sert maddeler eklenmelidir. Bazı imamlar, imam nikâhı yoluyla birden fazla evliliğe meydan vermektedir. İmamlar kontrol edilmelidir22. II. Dünya Savaşı’nın getirdiği bir başka sorun da ülkeye gelen yabancılardır. Hilmi Çoruh tarafından hazırlanan 30 Nisan 1942 tarihli Teftiş Raporu’nda “Yozgat’ta enterne edilmiş 80 kadar Alman, İtalyan ve Rus’tan müteşekkil subay ve er vardır. Ordu garnizonu idaresinde muhafaza edilmekte olduğu” ifade edilmiş, 1943 yılına ait raporda ise, “muhtelif hükûmet tebaasından 350’yi mütecaviz eşhas mevcut olup askeri kontrol altında” olduğu ifade edilmiştir23. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 18 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. 19 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 20 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 21 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 22 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 23 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1 16 17 345 5. Halkevleri Müfettişlerin üzerinde en çok durdukları konulardan biri de Halkevlerinin faaliyetleridir. Parti çalışmalarıyla paralel faaliyet gösteren Halkevlerinin faaliyetleri, gelir-gider durumları, üye sayıları, bina durumları raporlarda ayrıntılı bir şekilde ifade edilmiştir. Hilmi Çoruh Tarafından Hazırlanan 20 Haziran 1941 tarihli İkinci Teftiş Raporu’na Göre Boğazlıyan’da merkez kaza dışında Terzili, Hamam, Çandır ve Çayır Şeyh’te birer halkodası bulunmaktaydı24. Tablo 4: Parti Müfettişlik Raporlarına Göre 1940-1941 Yıllarında Yozgat Merkez ve Kazalarındaki Halkevleri İdare Heyetleri Yozgat Merkez Boğazlıyan Sorgun Akdağmadeni 1940 1941 1940 1941 1940 1941 1940 Başkan Mahmut Alpak Fazlı Bilecen Rifat Kozan Haydar Kozan Osman Ünlü Kani Sevik Haşim Tatlı Üye Fazlı Bilecen Şinasi Onurkan Abdullah Koçaker Abdullah Koçaker Sıdkı Turan Sıtkı Turan Aziz Caner Üye Hüsnü Cengiz Muhsin Gülay Sırrı Özbaykal Sırrı Özbaykal Kamil Arıburnu Kamil Arıburnu Şerife Özgen Üye Fahri Orgun Fuat Yasa Mustafa Özer Mustafa Özer Mehmet Yetkin Mehmet Yetkin Kenan Değirmenci Üye Celal Bayar Dr. Kaya Üstünberk Şevki Kurtul Hasan İçöz Üye Nuri Aral Nuri Al Ahmet Karslı Ahmet Karslı Üye Zeki Ayan Abdullah Şahin Şevket Okay İhsan Atasoy Üye Hikmet Kılıçarslan Osman Çitak Üye Doktor Mükerrem Aziz Denli Hüseyin Benderli Kaynak: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1; 6. Basın-Yayın Faaliyetleri Müfettişler tarafından hazırlanan raporlarda, Yozgat’ta, 15 günde bir yayınlanan “Yozgat” adlı bir gazete, genel idarenin çıkardığı “Bozok” dergisi ile Halkevi tarafından çıkarılan “Notlar “ adında bir dergi olduğu belirtilmiştir. Halkın bu yayınlara olan ilgisi iyi olup, Ulus, Cumhuriyet, Son Posta, Tan, Karagöz, Köroğlu, Gençlik, Ülkü, Spor, Yeni Sabah, Hakikat, 19 Mayıs Mecmuası, Yeni Kültür, Köye Doğru, Çığır, Avcılık, Hukuk Bilgileri, Yeşilay en çok okunan gazete ve risalelerdir. Ancak 1942 ve 1943 yılı raporlarda Bozok ve Notlar adlı yayınların kâğıt buhranı nedeniyle çıkarılamadığı belirtilmiştir.25 7. Eğitim Yozgat’ta okuyan öğrenci sayısı fazladır. Yatılı olarak eğitimine devam etmek isteyen öğrenci sayısı fazla olduğu için, öğrencilerin hepsine olumlu cevap verilememektedir. Bu nedenle Maarif Vekâletince okulların yanına öğrencilerin yatılı kalabilecekleri bir pansiyon yapılması gerekmektedir. Yozgat Lisesine tahsisat ve malzeme temini yapılmalıdır. Teknik okullar açılarak mesleki eğitim verilmesi elzemdir. Ancak Maarif Vekâleti çevre illerde teknik okul bulunduğu için, Yozgat’ta şu an açılmasının mümkün olmadığını belirtmiştir. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1.0.0-720-461-1;Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 24 25 346 8. Sağlık ve Sosyal Yardım Parti müfettişlerinin en çok üzerinde durdukları konulardan biri de sağlıkla ilgili işlerdir. Özellikle sıtma ve bulaşıcı hastalıklarla ilgili olarak halkın şikâyetleri raporlara yansımıştır. 1939 yılında ilk dönemine ilişkin Yozgat milletvekilleri tarafından hazırlanan raporda, sağlıkla ilgili olarak şu ifadelere yer verilmektedir; “Sorgun, Boğazlıyan ve köylerinde sıtma çoktur. Boğazlıyan kazasında bir hükûmet tabibi ile iki sıhhiye memurundan ibaret olan dar bir kadro ile kazanın frengi, sıtma ve diğer sıhhi işlerine yetişmek imkânları çok azdır. İki ay evvel Boğazlıyan’ın 3.000 nüfuslu Çandırlı köyünde salgın bir hâlde baş gösteren kızamık hastalığında maalesef 150 yavrunun ölümü ile nihayetlendiğini köylülerden dinledik ve kaza doktorundan öğrendik. Kaza doktoru bütün varlığı ile çalışmakta ise de yetişememektedir. Hiç olmazsa kaza sıhhiye kadrosuna bir sıhhiye memurunun daha ilavesi istirham edilmektedir.26” 1943 yılı raporunda Yozgat’ta verem salgını yaşandığı, hastalığın giderek yayılmakta olduğu, halkın bu hastalıkla kendi kendine mücadele verdiği belirtilmiştir. 100 yataklı bir hastane yapılması müfettiş tarafından Genel Merkeze bildirilmiştir.27 Parti idaresi, sosyal yardımlarla ilgili işleri yakından takip etmiştir. Yozgat Parti teşkilatı, 1942 yılında sosyal yardımların yeterli olmadığı, maddi yetersizlikler yaşandığı, genel merkez tarafından destek gelmezse yapılması gereken hayır işlerinin yapılamayacağını açıklanmıştır. 1943 yılında, sosyal yardımların daha iyi konumda olduğu belirtilmiştir. Ayrıca müfettişlere göre parti teşkilatı el tezgâhlarının gelişmesi ve yayılması ile ilgili önemli çalışmalar yapmış, gençlere el tezgâhlarının kullanılması hakkında eğitimler vermiştir. Böylece halkın geçimleri kolaylaştırılmış, maddi durumlarında ilerleme sağlanmıştır. Muhtaçlara belediye kanalıyla ekmek ve yemek dağıtılmış, fakirlere 2000 lira maddi destekte bulunulmuştur. Yüksek tahsil gören öğrencilere ilgi ve duyarlılık gösterilmiş, ihtiyaçları, imkânlar dâhilinde karşılanmıştır. Öğrenci evlerinin aydınlatma ihtiyacı için Halkevleri devreye sokulmuştur.28 Yozgat Halkevi 150 fakir öğrenciye kış başından okulların kapanmasına dek olan sürede sıcak yemek yardımında bulunmuştu.51 öğrenci ise Halkevinden ayakkabı, elbise yardımı almış ve sünnet ettirilmiştir.29 9. Spor Yozgat CHP Parti Müfettişlik raporlarında spor faaliyetleri önemli yer tutmuştur. Parti, spor faaliyetleriyle yakından ilgilenmiştir. Raporlara göre Yozgat halkı sporla yakından ilgilidir. Spor etkinliklerinin, “Beden Terbiyesi Kanununa” uygun olarak yapıldığı vurgulanmıştır. Fakat spor faaliyetlerinin yetkin kişiler tarafından yapılmadığı, spor alanlarının yeterli olmadığı, hatta antrenman ve müsabakaların düz tarlada yapıldığı, spor yapmak için malzeme eksikliği bulunduğu, maddi gereksinimlerin olduğu ve bunların Genel Merkez tarafından karşılanması gerektiği belirlenmiştir. Boğazlıyan ve Maden kazasında gençlik kulübü mevcut olup voleybol, atıcılık, futbol, kayak, basketbol sporu ile düzenli olarak yapılmaktadır.30 1942 yılı raporuna göre; Yüksek Mühendisler Birliği Mimarları arasında müsabakalar yapılmış, mimarlarla spor sahasının yapılması için görüşülmüştür. Yurdun müdafaası için motorlu taşıtlara ihtiyaç duyulmuş, bu ihtiyaç için Genel Merkezden gereğinin yapılması talep edilmiştir. Müfettişler, hiç olmazsa birkaç motosikletin şimdilik gönderilmesi gerektiğinin, böylece gençlerin motorlu araçlara alıştırılacağını belirtmişlerdir.311943 yılı raporunda ise, parti teşkilatının binlerce kişiye kayak sporu yaptırdığına değinilmiş, bunlardan 200’ünün teknik kayakçı olarak yetiştirildiği belirtilmiştir. Bölgenin coğrafi ve iklim koşulları dikkate alındığında Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. 28 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. 29 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 30 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. 31 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. 26 27 347 kayak ve dağcılık sporunun gelişmeye açık olduğu, bunun için kulübünün kurulması gerektiği raporda yer bulmuştur. Kayak yapmak için bir spor sahasına ihtiyaç duyulduğu, atıcılık ve atletizme olan ilginin giderek arttığı, kır koşuculuğunun muntazam şekilde yapıldığı, Yozgat atletlerinin Ankara’daki grup yarışmalarında 3. olduğu raporda yer bulmuştur. Spor alanı inşaatına derhal başlanması gerektiği, böylece gençlerin düzen içinde sporlarını yapabileceği ifade edilmiştir. 1942 yılında 189 olan spor yapan kişi sayısı 1943 yılında 231 kişiye yükselmiş, 1945’te ise 221’e düşmüştür.32 10. Yozgat İlçelerinde Sosyal ve Ekonomik Durumu a- Sorgun: Sorgun, yüksek bir bölgeye kurulmuş, nüfus yoğunluğunun fazla olduğu, yolu olmayan, Kürt kökenli vatandaşların da yaşadığı bir bölgedir. Millî Mücadele yıllarında burada isyan olduğu (Aynacıoğulları) ve bunların affedildiğine vurgu yapılarak, isyancıların yakından kontrol edilmesi gerektiği raporda yer bulmuştur. Sorgun’da 160 köy, 3 nahiye bulunmaktadır. Sorgun kaza merkezinde idare ve sağlık işleri yeterli değildir. Halk kötü durumdadır. Merkezde Ziraat Bankası yoktur. Bu nedenle halk ve parti üyeleri banka işlerinde 100km.den fazla yol giderek Yozgat’a ulaşmaktadır. Bu sorunların çözümü için Hacıköy adında müstakil bir kazanın kurulması, böylece halkın taleplerinin buralara kaydırılması istenmiştir. Genel merkez bu isteğe olumlu cevap vermiş, ancak bütçe yetersizliği nedeniyle önümüzdeki yıllarda tekrar değerlendirileceği belirtilmiştir. Sorgun’da hemen hemen herkes çiftçidir. Buğday ve arpa tarımı bol miktarda yapılmaktadır. Ancak çiftçinin hasat ettiği ürünü teslim edeceği bir Toprak Mahsulleri deposu yoktur. Bu nedenle hububatlar muhafaza edilemiyor, hububatın güvenliği tehlikeye düşüyor. Yağmur ve soğuk hava ürünün bozulmasına veya tesliminin gecikmesine yol açmaktadır. Bütün bunları aşmak için kazadaki Yeşilova kasabasına bir depo yapılması tavsiye edilmiştir.33 Sorgun’da adli teşkilatın da sorunları bulunmaktadır. Sorgun’daki tek hâkimin gözleri görmediği ve ihtiyar olduğu, uzun süredir raporlu olduğu için göreve gelmediği rapor edilmiştir. Bu nedenle bütün işler muavine kalmış, halk ıstırap çekmektedir. Uzak köylerden gelen halk işlerini takip edememekte, adalet işleri aksamaktadır. Bu nedenle Yozgat veya çevrelerinden bir hâkimin, Sorgun’a atanması istenmiştir. b- Boğazlıyan: Boğazlıyan’da halk çiftçilikle meşguldür. Çandır nahiyesi, Teke köyünde dervişlik yapılmakta olup gizli etkinliklerle halkı örgütlemekte ve ayin yapılmaktadır. Kadiri tarikatından olan derviş için Kayseri’nin Sivla köyünden Şeyh Mehmet bu köylere gelip halkı örgütlemektedir. Muhkim Yusuf Hoca ve Karaşeyh köyünden Bakkal Hasan Nakşi şeyhi olarak faaliyet göstermektedir.34 Boğazlıyan kazasında bir kütüphane bulunmaktadır. Okuma odası gayet iyi olup 140 civarında üyesi vardır. Boğazlıyan halkevi kaymakamlık binasında faaliyet göstermektedir. Ancak halkevinde eleman eksikliği vardı. Bu nedenle programın uygulanmasında aksaklıklar yaşanmaktadır. Mevcut memurların işe olan ilgisi yetersizdir. Terzili, Hamam, Çandır ve Çayırşeyh’te halkodası mevcuttur. Halkodalarının çalışmaları olumludur. Ancak Çandır Halkodasında İmam lakaplı birisi halkı parti aleyhinde kışkırtmaktadır. Her yıl ortalama 150 kişi ortaokula başvurmaktadır. Kazada 1 ortaokul olup ders malzemesi eksiklikleri bulunmaktadır. c- Akdağmadeni: Çoğunluğu ziraatçı ve çiftçidir. Arazileri geniş ve ziraata uygundur. Ancak tarımda fenni teknikler kullanılmamaktadır. Bu eksikliği kapatmak ve üretimi arttırmak için bir ziraat mektebinin açılması faydalı olacaktır. Adliye teşkilatında personel eksikliği vardır. Bir hâkim, bir hâkim muavini ve iki Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 34 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. 32 33 348 zabıt kâtibi ile yürütülen işler, yazıların çokluğu nedeniyle aksamaktadır. İki olan zabıt kâtibi kadrosu dörde çıkarılarak işlerin daha iyi bir şekilde yürütülmesi sağlanabilir.35Akdağmadeni yaylalarında yüz binlerce koyun ve keçi yaylalara çıkmaktadır. Bu hayvanlardan her gün kilolarca süt alınmaktadır. Ancak bu sütler bilgisizlik nedeniyle yağları alındıktan sonra sütler dökülmektedir. Bu israfı önlemek için Akdağ’a sütçülük sanayi kurulması, yağ ve peynir üretilmesi faydalı olacaktır. Bu durumla Ziraat Vekâleti ilgilenmeli ve gerekli para gönderilmelidir. Akdağ Halkevi, perişan durumdadır. Tamir edilmesi gerekmektedir ve maliyeye 200 lira borcu vardır. Halkodalarının durumu daha iyidir, fakat istenilen seviyede değildir. Toplantılar düzenli olarak yapılamamaktadır.1943 yılı Nisan ayında İnönü Zafer Programı ve Mayıs ayında Gençlik Programı yapılmamıştır. Sosyal ve spor faaliyetleri hiç yoktur.36 Yozgat ve İlçelerinde Yapılması Gereken Hususlar Yozgat hakkında rapor tutan müfettişler değindikleri konular üzerine bazı çözüm yolları önermişlerdir. Bunlar şu şekilde sıralanabilir: Gençler rejim koruyucusu olarak yetiştirilmelidir. Bunun için halkevi ve halkodaları, bayramlar ve radyoları vasıta olarak kullanmalı ve gençlere aktif rol verilmelidir. Bunun için buralara elektrik hattı kurulmalıdır. Yine bu amaca dönük olarak öğrencilerin istekleri de göz önüne alınarak zengin bir kütüphane oluşturulmalıdır. Çekerek kasabasının yolu yoktur. Bu nedenle irtibat kurulamamaktadır. Sorgun – Çekerek yolu yapılmalıdır. Akdağ kazasında ticaret ve alışveriş yoktur. İlçede hayat durmuş gibidir. Buraya askerî birlik veya tamirhaneler kurularak ilçe ekonomisi canlandırılabilir. Osmanpaşa bucağının su ihtiyacı had safhadadır. 20km.ötedeki suyun buraya ulaştırılması gerekmektedir. Büyük İncirli Köyü bağları içindeki 3 köprünün tamiri yapılmalıdır. Böylece Kayseri yolu kullanılabilir ve ekonomi geliştirilebilir. İlçelere birer cip verilerek vergiler toplanabilir, köylere sık sık gidip propaganda yapılabilir, seçimlerde halkın rağbeti arttırılabilir. Milletvekilleri toplu olarak değil, tek tek geziler yapmalıdır. Böylece halka daha fazla ulaşılabilir. Müfettişler tarafından hazırlanan raporlar genelde halkın istek ve şikâyetleri ile son bulmaktadır. Halkın her türlü istek ve şikâyetleri raporlara yansıtılmaya çalışılmış. 1938-1939 parti kongresinde tespit edilen ve parti müfettişi tarafından genel merkeze iletilen Yozgat halkının isteklerinden bazıları şunlardır; “-Köylü ve yoksul hastalara mualece (İlaç) bedelinin husus-i idareden verilmesi, -Hasta olup vilayet merkezine müracaat eden ve memleket hastanesinde tedavi edilen bu gibi yoksullardan tedavi mualece bedeli alınmaması, -Şefaatlı İstasyonundaki köyle, istasyon arasında Kayındere üzerinde köprü yapılması, -Meyve ağaçlarının ıslahı için hususi idarece fidanlık tesisi, 35 36 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. 349 -Yol parasının bakiyesinin affı, -Köylerin tedarik edeceği arabalara atölyece tenzilat icrası, -Hususi idarece yaptırılmakta olan mekteplerin ikmali, Yerköy İstasyonunda bir ilk mektep yapılması, Boğazlıyan Çayırşeyhi ve Hama’da birer yatılı mektep yapılması, yoksul talebelere kitap tedarik edilmesi, -Muhtaç çiftçilere tohum ve çift aleti verilmesi ve bedellerinin dört taksitte ödenmesi37, -Haftada bir çıkan vilayet gazetesinin bütün köylere vaktinde gönderilmesi, -Köylere telefon çektirilmesi, -Sorgun’da hafta pazarının kurulması, -Başlık alım ve veriminin meni”38 11. Sonuç Yozgat bölgesine ait parti müfettişlik raporları, II. Dünya Savaşı yıllarında bölgenin içinde bulunduğu siyasi, ekonomik ve sosyal durum hakkında önemli bilgiler vermektedir. Savaş yıllarında halkın çektiği sıkıntıları, yöneticilerle halk arasındaki ilişkiyi, devletin halkın sorunlarına yaklaşımı, CHP parti örgütlenmesi, üye sayısı, gelir gider durumu, Halkevlerinin faaliyetleri, mali durumları gibi başka kaynaklarda bulunmayan pek çok bilgiye ulaşmamız mümkündür. Devlet kurumları dışında parti vasıtasıyla bölgenin denetlenmesi, parti örgütünün daha aktif hale getirilmesi amacıyla kurulan müfettişlikler vasıtasıyla, sadece siyasi meseleleri değil, resmi yazışmalara yansımayan ancak halkın gündelik yaşantısında önemli yer tutan pek çok mesele hakkında bilgi sahibi olmak mümkündür. Müfettişler tarafından kaleme alınan raporların tamamının incelenmesi, Yozgat şehir tarihine ilişkin araştırmalara önemli katkı sağlayacaktır. 12. Kaynakça Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.461.1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.462.1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.463.1. CHP Teftiş Talimatnamesi, Sümer Matbaası, Ankara, 1943. ÇETİN, Hüseyin. “CHP Parti Müfettişlik Raporlarına Göre Tek Parti Döneminde Aydın”, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın, 2015. KOPAR, Metin. “CHP Teftiş Raporlarına Göre II. Dünya Savaşı Yıllarında Gaziantep”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.10, S.3, Gaziantep, 2011. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 490.1/720.460.1. 37 38 350
