efsanelerde sosyal normlar: yozgat efsaneleri örneği

EFSANELERDE SOSYAL NORMLAR: YOZGAT EFSANELERİ ÖRNEĞİ
Berna AYAZ1, P. Nurdan GÜMÜŞTEPE2
Bir toplumsal grubun kendisi için ilke edindiği ve grup üyelerinin eylemlerini yönlendiren davranış
kurallarının tümü olarak açıklanan norm kavramı, ifade ettikleri toplum için vazgeçilmez bir önemi haizdir.
Sosyal normlar yazılı değildir, ancak toplumun her bir üyesi tarafından bilinmektedir. Birey, yaşadığı
toplumun sosyal normlarına aykırı davranış sergilenmesi durumunda ciddi yaptırımların uygulanacağı
konusunda emindir. Sosyal normların amacı, bireyin toplum içerisindeki uyumsuz davranışları sergilemesini
engellemektir. Bu bağlamda sözlü gelenek içerisinde toplumun sosyal normlarının toplumun bireylerine
benimsetilmesi, öğretilmesi ve birlikte yaşanılan toplum içerisinde herhangi bir olumsuz davranışın
çıkmaması noktasında efsanelerin önemi büyüktür. Bu bildiride sosyal normlar kavramı, Zekeriya Karadavut
tarafından hazırlanmış olan “Yozgat Efsaneleri” başlıklı yüksek lisans tezinde yer alan efsanelerden hareketle
Yozgat özelinde değerlendirilmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: norm, sosyal norm, efsane, Yozgat.
Abstract
Socıal Norms In Legends: Example Of Legends Of Yozgat
The concept of norm described as the whole of the behavioral rules that are accepted as principles
by a social group, and that orient the actions of the group members has an irreplaceable importance for what
it means to the society. Social norms are not in written, but known by each member of society. Indviduals
are sure that serious sanctions will be applied if they exhibit behaviors contrary to the social norms of the
community they live in. Aim of social norms is to prevent the individual from exhibiting inappropriate
behaviours in society. In this context, legends are important in that they help make the social norms of a
community adopted and learnt by the individuals in the society within the verbal tradition, and prevent any
negative behaviors in society, where individuals live together. In this declaration, the concept of social norms
will be in an effort evaluated as specific to Yozgat, with the starting point being the post graduate thesis titled
“Legends of Yozgat” prepared by Zekeriya Karadavut.
Key Words: norm, social norm, legend, Yozgat.
1. Sosyal Norm ve Efsane Kavramı
Norm “kural olarak benimsenmiş, yerleşmiş ilke veya kanuna uygun durum (Türkçe Sözlük, 2005,
1480), “kural, kaide, kanun (Ülgen, 1969, 215), “belirli bir kurala uygun olan” (Hançerlioğlu, 1993, 274)
anlamlarına gelmektedir. Belirli bir grupta veya toplumda standartlaşmış, yol gösterici ve idare edici davranış
şekilleridir. Bireylerin davranışlarının başkaları tarafından nasıl değerlendirileceğinin rehberidir. Bireyin
davranışlarının tasvip edilip edilemeyeceğini ortaya koymaktadır (Erkal, vd, 1997, 253). Aynı toplumun
üyeleri arasında belirli olaylara karşılık, bireysel ya da birbirlerine vermiş oldukları tepkiler, sosyal norm adı
verilen kavramları oluşturmuştur.
Toplumsal yaşam içerisinde bireylerin birbirleriyle olan ilişkisinin belli kurallar çerçevesinde olması
gerekmektedir. Modern toplumlarda bireylerin hakları anayasa çerçevesinde devlet tarafından korunmakla
Yrd. Doç. Dr., Bülent Ecevit Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, [email protected],
[email protected]
2
Arş. Gör. Bülent Ecevit Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, [email protected]
1
410
birlikte yazılı olmayan kuralların da varlığı göz ardı edilemez. Sosyal normlar, sosyal alışkanlıklardan örf,
adet, teamül, anane, gelenek, görenek, töre ve kanunlara kadar genişleyen bir tabloyu ele almaktadır (Örnek,
2014,171).
Sosyal norm kavramı çerçevesinde üzerinde durulması gereken en önemli konu ise yaptırımdır.
Devlet tarafından, anayasa çerçevesinde belirlenen suçlar ve cezaları ya da kişilere verilen haklar ve bunlara
uyulmaması noktasındaki yaptırımlar bellidir. Dini olarak da inanılan dinin kuralları başlangıçta belirlenmiş
ve bu noktada kişi bu kurallara uymak zorunda bırakılmıştır. Din tarafından belirlenen kurallara uyulmadığı
takdirde yine yaptırımları belirlenmiştir. Bütün bunların dışında toplumun kendi içerisinde belirlemiş olduğu
kuralları bulunmaktadır. Bu kurallar toplumun bireyleri tarafından uymakla yükümlü oldukları ve bir şekilde
uymaya zorlandıkları davranış kalıplarının tümünü içine alan kurallardır ki, sosyal normlar içerisinde töre
başlığı altında değerlendirmek daha uygun olacaktır. Töre kelimesi sözlüklerde “sosyal hayatı düzenleyen
normlar toplamı, aile ve fert hayatında “yol”, “yordam”, “görenek”, “yaşam tarzı” olarak ifade edilmektedir
(Erkal, vd, 1997, 289). Türkçe Sözlükte ise “Bir toplulukta benimsenmiş, yerleşmiş davranış ve yaşama
biçimlerinin, kuralların, görenek ve geleneklerin, ortaklaşa alışkanlıkların, tutulan yolların bütünü, âdet. Bir
toplumdaki ahlaki davranış biçimleri, adap”; Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğünde “eğitim, görgü, mahkeme,
geline verilen armağan, adet, ahlak, usul, gelenek”; Budunbilim Terimleri Sözlüğü’nde ise “Toplumuna göre,
yasa ve aktöre yerine geçebilen, ama gerçekte yasa olmayan davranış kalıbı, Toplumun, iyi ya da kötü saydığı
yolların, aldığı durumların ve yordamların tümü” şeklinde tanımlanmaktadır (http://www.tdk.gov.tr/index.
php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.570273590c45d5.72987397).
Divanü Lügati’t-Türk’te sosyal normları karşılamak üzere “törü” kelimesi “atalardan kalan ve yazılı
olmayan kurallar” şeklinde açıklanmış ve kelimenin Arapça karşılığı “resm” olarak verilmiştir. Bununla
birlikte “ögreyük” kelimesi de adet karşılığında kullanılmıştır. “Resm” kelimesi “usul, kural, düzenleme”
anlamlarında kullanılmıştır. Kaşgarlı, eşanlamlı kabul ettiği “adet” ve “ögreyük” kelimelerini ise “önceki
kuşaklardan aktarılan kalıplaşmış davranışlar” anlamında kullanmaktadır (Düzgün, 2007, 212).
Ziya Gökalp, töre kelimesinin anlamının kanun kelimesindeki gibi sınırlı olmadığını belirtmekte
yazılmış yasalardan başka yazılmamış uygulamaların da törenin içinde yer aldığını söylemektedir (Ziya
Gökalp, 2014, 20).
Öcal Oğuz, yazılı ve sözlü hukukun mukayesesini şu şekilde yapmaktadır: “Yazılı hukukta anayasa,
toplumsal mutabakatın en üst metni olarak yasa ve yönetmeliklerle düzenlenebilecek ayrıntılardan arındırılmış
özlü ve daha güçlü bir toplumsal mutabakat metni olarak tanımlanabilir. Sözlü kültürdeki töre veya onun
toplumsal işlevselliğini ve gerekliliğini vurgulayan yeni bir bakış açısıyla adlandıracak olursak kamuoyu
da böyledir. Yani töre denilen üst uzlaşma fikri veya mantığı, gelenek ve görenek denilen ve görece daha
az bağlayıcı alanlarda tanzim edilebilecek konu ve ayrıntıları içermez. Tıpkı yazılı hukukun anayasası gibi
sözlü hukukun töresi, gelenek ve göreneklerden daha güçlü ve esasa yönelik toplumsal mutabakatlara işaret
etmektedir.” (Oğuz, 2012, 105).
Efsane kavramına bakıldığında ise Batı dillerine Latince legendus kökünden geldiği bilinmektedir.
Efsanenin en iyi bilinen ve pek çok tarife de kaynaklık eden tanımını Grimm Kardeşler “ Gerçek veya hayali
muayyen şahıs, hadise veya yer hakkında anlatılan bir hikâyedir” şeklinde yapmıştır. Efsane tanımlarından
çok onun sahip olduğu vasıfları konumuz çerçevesinde önem arz etmektedir ki bu noktada en önemli
özelliğinin inandırıcılık vasfı olduğu görülmektedir (Sakaoğlu, 2009, 19-20).
Toplumun koyduğu yazılı olmayan kurallara uyulmadığı takdirde ne olacağının uygulaması sözlü
gelenek içerisinde efsanelerde kendisini göstermektedir. Toplum, geçmişten getirdiği ilkeler çerçevesinde
koymuş olduğu kuralları masal, efsane, halk hikâyesi, destan gibi anlatı türleri içerisinde toplumun bireylerine
411
uygulamalı olarak anlatır. Bu anlatıların içerisinde toplumun normlarına uymayan kahramanın başına
gelenler, o toplumun yaptırımlarının göstergesidir. Bu bağlamda toplumun kuralları yani töresi inandırıcılık
vasfını bünyesinde barındıran ve dinleyiciyi inandırmak için de anlatı içerisinde kanıtlar sunan anlatı türü
olan efsanede kendisini göstermektedir.
Toplumsal normlar, bireyi yaşadığı toplum içerisinde “ben” konumuna getirmekte ve kendisini başka
toplumlardan ayırt etme yetisini de kazandırmaktadır. Sosyal normlara uymamak ya da aykırı davranmak ise
toplum içerisinde bireyin ötekileştirilmesi sonucunu da beraberinde getirmektedir.
Toplumların kolektif hafızalarını oluşturan anlatılar içerisinde bu kurallar sıkça bireylere
hatırlatılmakta ve kurallara uyulmadığı takdirde törenin ya da sosyal normun nasıl bir ceza uygulayacağı da
örnekleriyle birlikte verilmektedir.
2. Sosyal Normlar ve Yozgat Efsaneleri
Yozgat efsaneleriyle ilgili kaynağımız, 1992 yılında Saim Sakaoğlu danışmanlığında Zekeriya
Karadavut tarafından hazırlanmış bir yüksek lisans tezidir. Bu çalışmada Yozgat yöresinden 101 adet efsaneye
yer verilmiş, bu efsaneler üzerinde tip ve motif esaslı değerlendirmeler yapılmıştır. Bu çalışmada, sosyal
normların Yozgat yöresinden derlenen efsanelerdeki yansımaları tespit edilip yorumlanmaya çalışılacaktır.
Zekeriya Karadavut’un derleyip incelediği Yozgat efsanelerinde anlatılan olayların ana fikirlerine
bakıldığında; sevenlerin kavuşamaması (5), namusun korunması (2), anneye/büyüğe saygı (3), din büyüklerine
saygı (Hz. Muhammed, Hz. Ali, veli, Hızır, Hz. Nuh ) (33), açgözlülüğün kötülüğü (1), Tanrı’ya verilen sözün
tutulması (adak, yemin vs) (1), Tanrı misafirinin kabul edilmesinin gerekliliği (1), zalimliğin kötülüğü (5),
dürüstlük/ iyi niyet (3), zinanın kötülüğü (1), sabır (1), kutsal yerlere saygı (4), evlat sevgisi (2), gurur/onurun
önemi (1), kutsal kişilerin/şehitlerin duasının önemi (3), yardım isteyeni geri çevirmeme gerekliliği (2),
tecrübeye/ustaya saygı duyulması (2) konularının işlendiği görülmektedir. Bu temalara baktığımızda hemen
her dinin söylediği temel ve evrensel ilkelerin yer aldığı görülmektedir. Bu temalar, toplumun normları, yani
töreleridir. Anlatı çerçevesinde bu törelerin ihlali çeşitli cezaları da beraberinde getirmiştir. Örneğin karısının
isteği üzerine annesini öldürmeye götüren genç, tam baltayı kaldırdığı sırada baltayla birlikte taş olmuştur.
Oğlan kayası denilen bu yerde elinde baltayla taşlaşmış oğlanın şekli bulunmaktadır. Efsane, görsel olarak
da doğruluğunu somut olarak ispatlamaktadır. Ana-babaya saygı, hem dini hem de evrensel bir ilkedir. Türk
toplum töresi içerisinde de annenin yeri ve önemi büyüktür. Efsane metninde anneye yapılan saygısızlık
cezalandırılmıştır. Efsaneyi dinleyen kişi, töreyi ihlal ettiğinde başına geleceği çok net bir şekilde bilmektedir.
Bir efsanede kızı sevip de alamayan biri gelin alayının yolunu keser. Alayda bulunan tüm erkekleri
öldürür, yalnız kalan kız Allah’a yalvarır ve kendisini bir kuş yapmasını ister. Başkasına verilmiş ve baba
evinden çıkarılmış olan kız artık evlenmiştir. Evli olan bir kadının da başkasıyla birlikte olması düşünülemez.
Çaresizlik içindeki kadın kuş olmayı tercih etmiş ve yine de başkasına varmamıştır. Bu noktada namus
kavramı ön plana çıkmaktadır.
Başka bir anlatıda birkaç sene sürecek kıtlık için önlem almaya karar veren bir adam erzak
depolamaya gider. Yolda karşısına çıkan veli ona gideceği yerdeki eskiciye verilmek üzere para verir. Adam
parayı eskiciye götürür, eskici kabul etmeyerek başka bir fakire gönderir. Fakir de dul bir kadına gönderir.
Dul kadın da öğleye kadar hazırlığı olduğunu daha mağdur birine vermesini söyler. Adam parayı kimseye
veremeden geri döner. Veliye parayı veremediği anlatır. Veli de kadın bir günlük ihtiyacını düşünmüyor da
sen üç beş seneyi nasıl düşünüyorsun der ve açgözlülüğü neticesinde onun taş olması yönünde beddua eder
ve adam da taş olur. Bu efsanede de açgözlülüğün kötülüğü üzerine vurgu yapılmıştır.
Tanrı’ya verilen sözün tutulması da bir başka önemli noktadır. Bir bey üç gün üst üste kötü rüya görür.
412
Allah’a bu rüyayı bir daha göstermemesi için dua eder. Bir daha bu rüyayı göstermezse de deve keseceğine
dair söz verir. Aradan aylar geçer adam deveyi kurban etmez. Yine aynı rüyayı görmeye başlar. Yine kurban
vaat eder. Bir süre yine rüyayı görmez. Kurbanı kesmeyince yine aynı rüyayı görmeye başlar. Üçüncü defa da
kurbanı vaat eder ama yine kesmez. Bunun üzerine bey çobanıyla birlikte develer de yanlarıydayken yemek
yiyecekleri sırada taş kesilirler. Tanrı’ya verilen sözler tutulmalı, adaklar yerine getirilmelidir.
Yukarıda örnekleri verilen efsanelerden de anlaşılacağı gibi, efsane metni içerisinde oluşturulan
kurgu da toplum için önemli olan değer yargılarının vurgulandığı bu değer yargılarının ihlali noktasında da
cezasının da ilahi bir adalet tarafından verildiği görülmektedir. Sosyal normlara uymamak, Tanrı’nın hoşuna
gitmemektedir. Bunun sonucunda verilen cezalar metin içerisinde somut örnekler olarak sunulmaktadır.
Bu noktada efsaneler, William Bascom’un folklorun dört işlevi olarak belirtmiş olduğu eğitme,
kültürün sürekliliğini sağlama ve toplumun ve kişilerin kabul ettiği davranış kalıplarına uygun davranmayı ve
bu yolla toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulmayı sağlayan kaçış işlevlerini yerine getirmektedir (Bascom,
2005, 125-146).
Yozgat efsanelerinde öne çıkan temalar, aile ve din büyüklerine saygıyı, yani atalar kültüne olan
bağlılığı göstermektedir. Tanrı’ya verilen sözün tutulması ona karşı olan sorumlulukların yerine getirilmesi
gerekliliği ortaya konmaktadır. Kutsala olan saygıyla birlikte namus, onur, iyi niyet, dürüstlük gibi ahlaki
kurallara da dikkat çekilmektedir.
Yozgat efsanelerinde öne çıkan temalar, toplumun değer yargılarını ve normlarını ortaya koyması
bakımından önemlidir. Yozgat merkezinde yapılan bu değerlendirme Türk dünyası geneline yönelik bir
çalışmada çok daha fazla veri sunacak ve Türk töresinin bir bütün olarak gözler önüne serilmesine katkıda
bulunacaktır.
3. Kaynakça
Bascom, William. (2005). Folklorun Dört İşlevi, (Çev. Ferya Çalış). Halkbilimde Kuramlar ve
Yaklaşımlar 2 (Edt: M. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır). Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
Düzgün, Dilaver. (2007). Düvanü Lügati’t-Türk’te Sosyal Normları Karşılayan Kavramlar, Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 14, S. 35, 201-215.
Hançerlioğlu, Orhan, (1993). Felsefe Ansiklopedisi: Kavramlar ve Akımlar. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Karadavut, Zekeriya. (1992). Yozgat Efsaneleri (İnceleme-Metin). (Dan. Saim Sakaoğlu), Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Oğuz, M. Öcal, (2012). Yazılı Hukuk ve Sözlü Hukuk Açısından Evlenme Pratikleri ve “Töre Cinayetleri”,
Milli Folklor, 2012, Y. 24, S. 95, 103-113.
Örnek, Sedat Veyis, (2014). Türk Halk Bilimi. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
Türkçe Sözlük, (2005). (10. Basım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ülgen, Hilmi Ziya, (1969). Sosyoloji Sözlüğü. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Ziya Gökalp, (2014). Türk Töresi. (Haz. Halil İbrahim Şahin), İstanbul: Ötüken Yayınları.
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.
GTS.570273590c45d5.72987397 (4.4.2016)
413